Ушбу саҳифа мен учун қадрли бўлган икки инсон ва ижодкор: қатор йиллар бир хонада ўтириб ишлаган, ҳамсуҳбату авлоддош бўлган ўзбекнинг бетакрор шоири Муҳаммад Раҳмонга ва бор-йўғи 21 йил умр кечирган, гўдак инисини қутқараман деб ўз жонини қурбон қилган, матбуотда илк чиқишларидаёқ зукко ўқувчи назарига тушган, Бобораҳим Машраб, Сўфи Оллоёр ижодини чуқур ўрганган, Рауф Парфи, Муҳаммад Раҳмон ва камина шеърлари ҳақида эсда қоларли мақолалар ёзган ёш  адабиётшунос олим Баҳодир Содиқовга бағишланади. Тирик бўлишганда шу  кунларда Муҳаммад Раҳмон 65 ёшга, Баҳодир Содиқ 55 ёшга тўлган бўларди. Яратган ҳар ҳар икки муҳтарам инсонни раҳматига олган бўлсин.

Баҳодир Содиқов
ШЕЪРИЯТНИНГ ОНА ТИЛИ

Эътироз билдиришга ҳақлисиз: билишимизча, ҳар бир миллату элатнинг она тили бўлар эди; шеъриятнинг она тили — бу нимаси энди? Эҳтимол, барча соҳаларга наср, фалсафа, санъат, физика, математика, борингки, қишлоқ хўжалигига ўз “она тиллари”ни бериб чиқарсиз…

Ушбу эҳтимол — эътирозга ҳурмат сақлаган ҳолда эътироз билдиришимиз мумкин.чунки, юрагимиз осмони-кўзларимизда порлаётган бир китоб бизга шундай имконият беради.Бу китоб ёш ва ажойиб шоир Муҳаммаджон Раҳмоновнинг (1979 йил) Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган “Яшил дарё” шеърлар тўпламидир. Китоб табиатнинг она тили — яшиллик нисбати билан номланганлигиёқ бизда тўпламга эътибор уйғотди.

Эътиборимизнинг поэтик эътироф даражасига кўтарилиши “Ҳайратимнинг тили” шеърини ўқиш давомида юз беради. Ҳайрат — табиат инсонга бахш этган энг ноёб туҳфа бўлмиш эшитиш ва кўриш қувончининг безабон ва гўзал исёнидир, унинг Ватани — юрак чегараси — кўзлардир.Шоир ҳайратининг тили эса шеъриятнинг она тили демак!

Агар шоир ҳайратининг тили бўлсайди, бўғзига тиқилган ҳаяжонини бир йўла айтиб қутуларди: бошидан турналар сузиб ўтганида, улар ортидан қўлларини телбаларча чўзиб девоналарча югурмасди: кўзини узолмай қараб қолгани, пурвиқор тоғлар унинг юксак ва мунаввар юлдузларга,бари-барига бир сўз айтган бўларди. Қисқаси ҳайрат хотирага айланмасидан бурун ўз она тилига — шеърият тилига кўчиши керак:

Ҳофиз дарёларим, мени қийнаманг,
Кезмай соҳилларда бесўз, бекалом.

Ҳофиз дарёларда оқар экансиз, санъат билан мунаввар юксакликда мувозанатга кирган ҳайратомуз ҳайратга қониб борасиз. Мувозанатлашган бу санъат ўз суратига кирар экан, қонуний шаклни бир мисра қадар ёриб чиқади ва тўрдан қутилган оҳудек гўзаллик ва учқурлик билан ҳайрат саҳросининг сарҳадларига сингиб кетади:

Оймисан, тун аро бокира, латиф, ё
Кунмисан, қаролмай қамашар кўзим.
Гулим на тараф бор сенга,на таъриф.
Топиб айтар эдим уни мен ўзим
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар.

Лирик қаҳрамон тилсиз ва бениҳоя нафосатга — ҳайратга бирда шукрона айтади, бирда ундан мадад сўрайди, руҳ олади. Демак, унинг бахти ҳам, мен буни орбитал бахт дер эдим, гўзал ва интиҳо билмасдир. Яъни, ушбу гўзалликка нисбатан муносабат эҳтиёжи унинг бири бирини тақозо этувчи ҳолат — фасллари бўлади.

Тўпламда мантиқан юқоридаги шеъридан илдиз отиб, маълум айёмгача унинг ички давоми бўладиган ва ривожи мобайнида уни инкор қила борувчи “Пантомима учун сюжет” шеъри бор.Бунда она қорнида ундан бир талай ўхшашликлар мероси билан ўз суратига кириб, умрининг бир парчасини она қўли ва қучоғида ўтказиб улғаяр экан, онасини чин дилдан севсада, унинг қайсидир бир маънода табиий давом — инкорига айлана борадиган ўғил болага ўхшашлик бор.

Ошиқ гунг ўз севгиси ва армон-шикоятини дўсти билан “ ишоралашади”. У маъшуқасини таърифлар экан, унинг гўзаллигини ишоралар билан жисмоний сифатлайди. Мана бундай, мана бундай деб юзлари, кўзлари ва лабларининг уфқ, осмон ва гулғунчаларга ўхшашлигини кўрсатмоқчи бўлади. Бу тилсиз, ишоралар билан таъкидланган гўзалликдир.

Шеърларни солиштирамиз: тилсиз ҳайрат ва тилсиз ошиқ. Буларнинг ўртасидаги умумийлик ҳар иккаласи ҳам истак-эътирофини сўз билан айтолмасликларида:

…Бор оламда шундай бир туйғу,
Тил билан ҳам бўлмайди айтиб.

Ажралиш нуқтаси ҳам шу умумийликнинг ўзида: биринчиси тилига муносиб сўз тополмайди, иккинчисининг эса энг оддий “севаман» сўзини айтишига тили йўқ:

Балки сийлар мени ҳам тақдир,
Бир куни номин айтурман дадил.
Жон чиқарда қайтармиш ,ахир,
Сўқирга кўз, соқовларга тил!

Поэзия — юракнинг табиат билан, инсоният билан ва ўз-ўзи билан гапиришадиган универсал тилидир. У -тошларнинг сув тилидаги қўшиқлари: у — даралардан учган гулдуроснинг суюлиб оқиши: у – осмонда ўт бўлиб, ерда сув бўлган чақмоғу мавҳумликдан сув шаклига кирган гулдирмомодир. Ниҳоят шеърият — табиатнинг она тилидир. Табиат эса бизни доимо ҳайратлар билан сийлайди. Шунинг учун ҳам у хизирпўш тили билан шеър айтади:

…Нақ куз билан қиш ўртасида,
Боладек адашиб юрибди баҳор.

Ҳа, хизирпўш тилли шеърият — баҳор фақат боладеккина адашиши мумкин. Унинг АДАШУВИ ЙЎЛИНИ ЙЎҚОТИШ ЭМАС, БАЛКИ ЧОРЛОВ, ЭСЛАТИШ, ҲАТТО КЎПЛАРГА ЙЎЛ КЎРСАТИШДИР. У ҳам бўлса маъсулият, бурч ва қарздорликдан бошқа нарса эмас.

Покиза поэтик юксакликда шоирлар иккига: бевосита ва бавосита шоирларга ажраладилар. Муҳаммаджон Раҳмонов — бевосита шоир. Бу дегани, унинг юраги шоир демак. Унинг кўпгина ва ҳал қилувчи шеърлари бевосита шеърлар бўлиб, улар шеъриятининг она тилида ёзилган. Бундай шеърлар сирасига юқорида таҳлил қилинган иккитасидан ташқари “Якшанбалар”, “Юлдузлар оқиб келаяпти”, “Нима гап, шаббода…” каби шеърлари ҳам киради.

Шунингдек, “Шифт”, “Кинокамера”, “Шовқинлар”, “Оқ каптарга айланган бола” сингари бевосита шеърлар ҳам муваффақиятли чиққанки, бу шоир шеъриятининг иккинчи она тилидаги ижодига ҳайриҳоҳлигимизга ҳам сабаб бўлади.

Тўпламда муваффақият ҳамширалари — бир қатор жузъий ножоизликлар ҳам бор. Улар, асосан, вазн бузилишида,баъзан сўзларнинг мисраларда ёйилиб кетмаслиги ва ҳижо сақланмаган ҳолда туроқ бузилишига олиб кетишида кўринади. Булар албатта , поэтик камчиликлар эмас. Шундай бўлса ҳам, поэзия энг яхши интизомдаги энг яхши сўзлар қўшини эканини эслатиб ўтишга ҳақлимиз.

Хуллас, Муҳаммад Раҳмоннинг учинчи китоби “Яшил дарё” ўқувчи қалбида ҳам из қолдиради, ҳам унга ҳамроҳ бўлиб узоқ замонларга етади.

  Муаллиф ҳақида

   Баҳодир Содиқов 1959 йилнинг 19 апрелида Хоразм вилояти, Шовот туманида туғилган. Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факултетида ўқиб юрган кезларидаёқ ўзбек замонавий шеърияти хусусидаги адабий — танқидий мақолалари матбуотда эълон қилинган. 1980 йилда фожиали ҳалок бўлди.
Ҳаётлик чоғларида сўфий шоирлар ижодига доир тадқиқотларининг матбуотда ёритилишига ҳукмрон мафкура монелик қилди. Вафотида сўнг «Инсонни севмоқ керак» китоби ёруғлик юзини кўрди. Тадқиқотлари «Шарқ юлдузи». «Ёшлик» журналларида, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталигида, «Камалак», «Шовот мавжлари» алманахларида босилди. Шунингдек, шеърлари ҳам баёзда ёритилган. 

    Ushbu sahifa men uchun qadrli bo’lgan ikki inson va ijodkor: qator yillar bir xonada o’tirib birga ishlagan, hamsuhbatu avloddosh bo’lgan o’zbekning betakror shoiri Muhammad Rahmonga va bor-yo’g’i 21 yil umr kechirgan, go’dak inisini qutqaraman deb o’z jonini qurbon qilgan, matbuotda ilk chiqishlaridayoq zukko o’quvchi nazariga tushgan, Boborahim Mashrab, So’fi Olloyor ijodini chuqur o’rgangan, Rauf Parfi,Muhammad Rahmon va kamina she’rlari haqida esda qolarli maqolalar yozgan iste’dodli adabiyotshunos olim Bahodir Sodiqovga bag’ishlanadi. Bu yil tirik bo’lishganda Muhammad Rahmon 65 yoshga, Bahodir Sodiq 55 yoshga kirgan bo’lardi. Yaratgandan har har ikki muhtaram insonni rahmatiga olgan bo’lsin.

Bahodir Sodiqov
SHE’RIYATNING ONA TILI

E’tiroz bildirishga haqlisiz: bilishimizcha, har bir millatu elatning ona tili bo’lar edi; she’riyatning ona tili — bu nimasi endi? Ehtimol, barcha sohalarga nasr, falsafa, san’at, fizika, matematika, boringki, qishloq xo’jaligiga o’z “ona tillari”ni berib chiqarsiz…

 Ushbu ehtimol — e’tirozga hurmat saqlagan holda e’tiroz bildirishimiz mumkin.chunki, yuragimiz osmoni-ko’zlarimizda porlayotgan bir kitob bizga shunday imkoniyat beradi.Bu kitob yosh va ajoyib shoir Muhammadjon Rahmonovning (1979 yil) G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida chop etilgan “Yashil daryo” she’rlar to’plamidir. Kitob tabiatning ona tili — yashillik nisbati bilan nomlanganligiyoq bizda to’plamga e’tibor uyg’otdi.

E’tiborimizning poetik e’tirof darajasiga ko’tarilishi “Hayratimning tili” she’rini o’qish davomida yuz beradi. Hayrat — tabiat insonga baxsh etgan eng noyob tuhfa bo’lmish eshitish va ko’rish quvonchining bezabon va go’zal isyonidir, uning Vatani — yurak chegarasi — ko’zlardir.Shoir hayratining tili esa she’riyatning ona tili demak!

Agar shoir hayratining tili bo’lsaydi, bo’g’ziga tiqilgan hayajonini bir yo’la aytib qutulardi: boshidan turnalar suzib o’tganida, ular ortidan qo’llarini telbalarcha cho’zib devonalarcha yugurmasdi: ko’zini uzolmay qarab qolgani, purviqor tog’lar uning yuksak va munavvar yulduzlarga,bari-bariga bir so’z aytgan bo’lardi. Qisqasi hayrat xotiraga aylanmasidan burun o’z ona tiliga — she’riyat tiliga ko’chishi kerak:

Hofiz daryolarim, meni qiynamang,
Kezmay sohillarda beso’z, bekalom.

Hofiz daryolarda oqar ekansiz, san’at bilan munavvar yuksaklikda muvozanatga kirgan hayratomuz hayratga qonib borasiz. Muvozanatlashgan bu san’at o’z suratiga kirar ekan, qonuniy shaklni bir misra qadar yorib chiqadi va to’rdan qutilgan ohudek go’zallik va uchqurlik bilan hayrat sahrosining sarhadlariga singib ketadi:

Oymisan, tun aro bokira, latif, yo
Kunmisan, qarolmay qamashar ko’zim.
Gulim na taraf bor senga,na ta’rif.
Topib aytar edim uni men o’zim
Hayratimning tili bo’lsaydi agar.

Lirik qahramon tilsiz va benihoya nafosatga — hayratga birda shukrona aytadi, birda undan madad so’raydi, ruh oladi. Demak, uning baxti ham, men buni orbital baxt der edim, go’zal va intiho bilmasdir. Ya’ni, ushbu go’zallikka nisbatan munosabat ehtiyoji uning biri birini taqozo etuvchi holat — fasllari bo’ladi.

To’plamda mantiqan yuqoridagi she’ridan ildiz otib, ma’lum ayyomgacha uning ichki davomi bo’ladigan va rivoji mobaynida uni inkor qila boruvchi “Pantomima uchun syujet” she’ri bor.Bunda ona qornida undan bir talay o’xshashliklar merosi bilan o’z suratiga kirib, umrining bir parchasini ona qo’li va quchog’ida o’tkazib ulg’ayar ekan, onasini chin dildan sevsada, uning qaysidir bir ma’noda tabiiy davom — inkoriga aylana boradigan o’g’il bolaga o’xshashlik bor.

Oshiq gung o’z sevgisi va armon-shikoyatini do’sti bilan “ ishoralashadi”. U ma’shuqasini ta’riflar ekan, uning go’zalligini ishoralar bilan jismoniy sifatlaydi. Mana bunday, mana bunday deb yuzlari, ko’zlari va lablarining ufq, osmon va gulg’unchalarga o’xshashligini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Bu tilsiz, ishoralar bilan ta’kidlangan go’zallikdir.

She’rlarni solishtiramiz: tilsiz hayrat va tilsiz oshiq. Bularning o’rtasidagi umumiylik har ikkalasi ham istak-e’tirofini so’z bilan aytolmasliklarida:

…Bor olamda shunday bir tuyg’u,
Til bilan ham bo’lmaydi aytib.

Ajralish nuqtasi ham shu umumiylikning o’zida: birinchisi tiliga munosib so’z topolmaydi, ikkinchisining esa eng oddiy “sevaman» so’zini aytishiga tili yo’q:

Balki siylar meni ham taqdir,
Bir kuni nomin ayturman dadil.
Jon chiqarda qaytarmish ,axir,
So’qirga ko’z, soqovlarga til!

Poeziya — yurakning tabiat bilan, insoniyat bilan va o’z-o’zi bilan gapirishadigan universal tilidir. U -toshlarning suv tilidagi qo’shiqlari: u — daralardan uchgan guldurosning suyulib oqishi: u – osmonda o’t bo’lib, yerda suv bo’lgan chaqmog’u mavhumlikdan suv shakliga kirgan guldirmomodir. Nihoyat she’riyat — tabiatning ona tilidir. Tabiat esa bizni doimo hayratlar bilan siylaydi. Shuning uchun ham u xizirpo’sh tili bilan she’r aytadi:

…Naq kuz bilan qish o’rtasida,
Boladek adashib yuribdi bahor.

Ha, xizirpo’sh tilli she’riyat — bahor faqat boladekkina adashishi mumkin. Uning ADASHUVI YO’LINI YO’QOTISH EMAS, BALKI CHORLOV, ESLATISH, HATTO KO’PLARGA YO’L KO’RSATISHDIR. U ham bo’lsa ma’suliyat, burch va qarzdorlikdan boshqa narsa emas.

Pokiza poetik yuksaklikda shoirlar ikkiga: bevosita va bavosita shoirlarga ajraladilar. Muhammadjon Rahmonov — bevosita shoir. Bu degani, uning yuragi shoir demak. Uning ko’pgina va hal qiluvchi she’rlari bevosita she’rlar bo’lib, ular she’riyatining ona tilida yozilgan. Bunday she’rlar sirasiga yuqorida tahlil qilingan ikkitasidan tashqari “Yakshanbalar”, “Yulduzlar oqib kelayapti”, “Nima gap, shabboda…” kabi she’rlari ham kiradi.

Shuningdek, “Shift”, “Kinokamera”, “Shovqinlar”, “Oq kaptarga aylangan bola” singari bevosita she’rlar ham muvaffaqiyatli chiqqanki, bu shoir she’riyatining ikkinchi ona tilidagi ijodiga hayrihohligimizga ham sabab bo’ladi.

To’plamda muvaffaqiyat hamshiralari — bir qator juz’iy nojoizliklar ham bor. Ular, asosan, vazn buzilishida,ba’zan so’zlarning misralarda yoyilib ketmasligi va hijo saqlanmagan holda turoq buzilishiga olib ketishida ko’rinadi. Bular albatta , poetik kamchiliklar emas. Shunday bo’lsa ham, poeziya eng yaxshi intizomdagi eng yaxshi so’zlar qo’shini ekanini eslatib o’tishga haqlimiz.

Xullas, Muhammad Rahmonning uchinchi kitobi “Yashil daryo” o’quvchi qalbida ham iz qoldiradi, ham unga hamroh bo’lib uzoq zamonlarga yetadi.

  Muallif haqida

  Bahodir Sodiqov 1959 yilning 19 aprelida Xorazm viloyati, Shovot tumanida tug’ilgan. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O’zMU) jurnalistika fakultetida o’qib yurgan kezlaridayoq o’zbek zamonaviy she’riyati xususidagi adabiy — tanqidiy maqolalari matbuotda e’lon qilingan. 1980 yilda fojiali halok bo’ldi.
Hayotlik chog’larida so’fiy shoirlar ijodiga doir tadqiqotlarining matbuotda yoritilishiga hukmron mafkura monelik qildi. Vafotida so’ng «Insonni sevmoq kerak» kitobi yorug’lik yuzini ko’rdi. Tadqiqotlari «Sharq yulduzi». «Yoshlik» jurnallarida, «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» haftaligida, «Kamalak», «Shovot mavjlari» almanaxlarida bosildi. Shuningdek, she’rlari ham bayozda yoritilgan.

Muhammad Rahmon- Yashil Daryo by Khurshid Davron on Scribd