Рауф Парфи шеърлари инсоннинг мураккаб табиати, беқарор ўзлигидан баҳс этади. Теранроқ назар ташланса, бу шеърларда ўнлаб муаллиф “мен”ини кўриш мумкин. Лекин улар орасида икки “мен” алоҳида ажралиб туради: бири – ўта беозор, ҳалим, кўнгилчан, баъзан яшаётганим, мавжудлигим билан малол келмаяпманми дегандек, устига устак ўзидан ҳеч қониқмайди, лирик-сентимент; иккинчиси – шиддатли, кескир сўзли, аҳди қатъий, эътиқодида собит, муросасиз. Шеъриятимизга ҳассос руҳ, тоза туйғулар тилида сўзловчи тиниқ дардни олиб кирган шоир: “Фақат шоиргагина ярашади дард”, дейди. “Шоирнинг онаси изтироб, ахир”, дея куйиниб сўзлайди…

Беҳзод Фазлиддин
ҲАССОС РУҲНИНГ ТИНИҚ ОВОЗИ

    Бугунги ижодкор ёшлар жаҳон адабиёти, хусусан, шеъриятига кўпдан маҳлиё. Ҳижжалаб ўқиганларимиз – Аполлинер, Элиот, Лорка ва бошқа хорижлик машҳур шоирларни тилимиздан бол томиб эслаймиз. Албатта, уларнинг тажрибаларини ўрганиш фойдадан холи эмас. Аммо баъзи Ғарб шоирларига кўр-кўрона тақлид қилувчилар ҳам йўқ эмас. Ваҳоланки, ХХ аср ўзбек шеърияти, жаҳон адабиёти мезонларидан туриб қараганда ҳам, жуда катта поэзия, дунё лирикасининг дурдоналари билан тенг асарлар унда кўплаб топилади. Ўзбек мумтоз шеъриятини янги ўзанга бурган Чўлпоннинг ижтимоий руҳ билан йўғрилган шеърияти, Ғафур Ғуломнинг фалсафий шеърлари, Ойбекнинг ўйчан ва сокин соф лирикаси, Усмон Носирнинг оташин ашъори, Миртемирнинг халқона ўланлари, Ҳамид Олимжон лирикаси, Асқад Мухторнинг фалсафий-интеллектуал миниатюралари, Эркин Воҳидовнинг нафис назмий наволари, Абдулла Ориповнинг донишмандликка эш шеърлари, Рауф Парфининг санъаткорона сонетлари, Омон Матжон ва Шавкат Раҳмоннинг мардонавор шеърлари фикримизга далилдир.

Ҳа, олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ, деб бежиз айтилмаган. Биз ёшлар замонавий ўзбек шеъриятининг атоқли намояндалари ижодини синчиклаб ўргансак, ўзимиз учун жуда катта тажриба, сабоқ оладиган, ижодий мактаб вазифасини ўтайдиган бадиий кашфиётларга гувоҳ бўламиз. Қолаверса, ўз вақтида бу шеърият ҳақида устоз адиблар томонидан билдирилган фикрлар, уларнинг адабий-эстетик қарашлари ҳам бадиият сир-асрорини пухта эгаллашимизда қўл келиши шубҳасиз. Шу маънода бетакрор шоир Рауф Парфи шеъриятини ва унга ўз вақтида адиб Асқад Мухторнинг берган таъриф-тавсифларини ўрганиш асносида кузатганларимни қоғозга туширишга уриндим. Зотан, замонавий ўзбек шеъриятида устоз мақомидаги бу ижодкорларнинг адабий тажрибалари ёшлар учун чинакам маҳорат мактабики, улардан олинган сабоқлар ҳам бадиий ижод, ҳам илмий изланишларимизда таянч бўлади.

Рауф Парфининг илк шеърларини ўқиганимизда дилга сурур бахш этгувчи ёмғир наволаридай ёқимли, қор парчалари мисол нафис, табиатнинг ўзидек жозиб туйғуларни ҳис этамиз. Ижодининг дастлабки даврида у кўпроқ романтикага мойил ошиқ, япроқлар шивирини тинглай биладиган соҳир қалб соҳиби бўлган. Устоз Асқад Мухтор “Шарқ юлдузи” журналида шоирга оқ йўл тилаб ёзган сўзбошисида Рауф Парфи ҳеч кимникига ўхшамаган овоз билан куйлай бошлаганини эътироф этади. Шоирнинг аввалги шеърларида туйғулар, эҳтирослар дарёси тўлиб-тошиб, мавж урганини кузатсак, 80-йиллардан бошлаб асарларида безовта қалб, тафаккур туғёнлари етакчилик қилганига гувоҳ бўламиз. Унинг тўнғич шеърлари интим лириканинг нодир намуналари бўлса, кейинги давр ижодида фалсафий-интеллектуал йўналиш устуворлик касб этган.

“Рауф Парфи ҳар бир шеърида одамнинг мураккаб руҳий дунёсидаги бирон ҳолатни тутиб олиб, суратлайди. Бу – қийин ижодий процесс. Лекин Рауфнинг сатрларида бу қийналиш билинмайди, улар гўё осон кўчгандек равон, табиий, самимий. Бу шеърларда декларативлик ҳам, насиҳат ҳам, иллюстрация ҳам, дидактив яланғочлик ҳам йўқ. Улар шоирнинг завқ дунёсидан туғилган. Агар бу дунё тобора кенгайса, тўлқин урса, инсоний эҳтирос ва гражданлик ҳислари билан янада бойиса, Рауф Парфи, шубҳасиз, ҳассос шоир бўлади”. Устод адиб Асқад Мухторнинг бу фикрлари, албатта, Рауф Парфи ижодига билдирилган дастлабки муносабат эди. Орадан салкам 20 йил ўтиб атоқли адиб шундай ёзади: “Рауф Парфи – яралари очиқ, дардли шоир. Унда ҳазинлик кўп, ора-чора шунчаки марсия ҳам ёзиб ташлайди, тушкунлик аломатлари ҳам учрайди. Мен буни шоирнинг айбига йўймасдим. Шоир инсоний дардлардан холи бўлолмайди. Рауф Парфи эса, шоир сифатида ўзлигини тўлароқ ифодалашга интилади, шу маънода рўйирост”. “Шеър – шоирнинг ижтимоий виждони” сарлавҳали мақолада Асқад Мухтор Рауф Парфи ижодини чуқур таҳлил қилиб берди, шоирни айрим ғоябозлардан ҳимоя этиб, у ҳақдаги энг асосий гапни айтди: “Рауф Парфи ҳиссиёт воситасида тафаккур қилувчи, кучли, беҳаловат шоир”.

Дарвоқе, ушбу мақоладан ўрганадиган жиҳатлар талайгина: чинакам дард ифодаланган шеърларнинг шоир ҳис-туйғуларига боғлиқлиги табиий, самимийми; беҳаловат шоир мисраларидаги дарднинг ижтимоий салмоғи қай даражада?.. Устоз адиб шеър таҳлилида шу каби муҳим жиҳатларга диққатни қаратиш лозимлигини уқтиради. Агар бугунги айрим ёшлар шеърларига шу нуқтаи назардан ёндашсак, беихтиёр улардаги дардли мисралар салмоғи тош босмаслиги, улар шунчаки ҳою ҳавас, ўткинчи ҳислар ўкинчи эканига амин бўламиз. Бу эса бизга устозлар поэтикасини пухта ўрганиш, улар замиридаги чўнг ҳаётий асосларни теран идрок этишимиз лозимлигини кўрсатади.

Чунончи, Рауф Парфи шеърлари инсоннинг мураккаб табиати, беқарор ўзлигидан баҳс этади. Теранроқ назар ташланса, бу шеърларда ўнлаб муаллиф “мен”ини кўриш мумкин. Лекин улар орасида икки “мен” алоҳида ажралиб туради: бири – ўта беозор, ҳалим, кўнгилчан, баъзан яшаётганим, мавжудлигим билан малол келмаяпманми дегандек, устига устак ўзидан ҳеч қониқмайди, лирик-сентимент; иккинчиси – шиддатли, кескир сўзли, аҳди қатъий, эътиқодида собит, муросасиз. Шеъриятимизга ҳассос руҳ, тоза туйғулар тилида сўзловчи тиниқ дардни олиб кирган шоир: “Фақат шоиргагина ярашади дард”, дейди. “Шоирнинг онаси изтироб, ахир”, дея куйиниб сўзлайди:

Йўқ, шоир деб қарама атай,
Ҳукм этмакка шошилма бир оз.
Мен куйиниб севаман, нетай?
Мен куйиниб сўзлайман, холос.

Ана шу “куйиниш”нинг даражаси шоир ижодий эътиқодини ҳам белгилаб беради.

Асқад Мухтор: “Рауф Парфининг кўп шеърлари ўзига ва бошқаларга муросасиз маънавий талабчанлик руҳида ёзилган беомон ва шиддатли айбномалардир”, дер экан, шоир ўз изланишларнинг баъзи босқичларида интим ҳисларининг ташқи олам билан боғланишини йўқотгани, субъектив ҳиссиётнинг шеър бўлиши учун бундай боғланиш ришталари жуда муҳим эканини ҳам ўринли қайд этади. Тўғри, шоирнинг айрим шеърлари санъат яратиш учун атай дардни ўйлаб топганга ўхшаш таассурот уйғотади. Унинг бундай “тўқилган дард”лардан иборат мавҳум битиклари эса ижодиётига соя ташламайди.

Шоирнинг кўплаб шеърлари чуқур психологизм билан тўйинган, кўпинча сатрлар – мисраларнинг ўзи яхлит шеърга айланади: Ҳар нарсани кўрар осмоннинг кўзи; Ёмғир эмас, марварид ёғар; Баҳор юзларингда барқарор; Ёзилмаган шеър эрур дилим; Сувга чўккан чўғдек сўзларим…
Мана бу бандга эътибор қаратайлик:

Аланга чақнайди кўзимда,
Ўтлар мени ташлади тилиб.
Севги, севги менинг бўғзимда,
Калимага келмайди тилим.

Қизиқ, нега лирик қаҳрамон кўзида аланга чақнайди-ю, тили калимага келмайди? Шеър номини(“Яна ажиб тушлар кўрибман…”) эътиборга оладиган бўлсак, ҳаммаси англашилгандек бўлади. Шоир ажиб тушларини моддийлаштираётир; бошқа бир шеърида айтганидек, кўзидан маъно ўқишимизни истамоқда. Шоир кўплаб шеърларида шу тарзда тафаккурни ички нигоҳга қаратади.
Рауф Парфи ижодида сўз идеал ҳодисага айланади. Шоирнинг эстетик идеали дунёни уйғотувчи, руҳиятни покловчи сўздир, дея баҳо берсак, янглишмаган бўламиз, эҳтимол.

Бир сўз бор,
Ҳақиқат сўзидан ҳам юксак,
Ҳақиқатнинг ўзидан ҳам юксак
Бир сўз бор...

Шеър кўп нуқта билан якунланади – шоир ўша бир сўзни айтмайди. Балки, бу сўзни унинг ўзи ҳам билмас. Аммо, шуниси аниқки, ҳар бир юрак, айниқса, ижодкор қалбнинг барча тўқилган ҳақиқатлардан-да юксак ўз Сўзи бор. Шоир ҳали ўзи ҳам билмаган ана шу сўз ортидан умрбод эргашади, унга талпинади. Бироқ Рауф Парфининг ўзи тан олиб айтганидек, “Биз аслида сўз билан ифода қилиб бўлмайдиган нарсани сўзга айлантирмоқчи бўляпмиз. Барибир, у Сўзни тополмаймиз, биз фақат ўралашамиз”.

Шоирнинг поэтик имкониятлари кенглиги, ҳолат-кечинмани товушлар бағрига сингдира олиши “Ёмғир ёғар…”, “Ташқарида шовуллар шамол…” сингари шеърларида яққол кўринади. Ушбу шеърларда товушлар товланишлари (“ғ”, “ш”) ажиб поэтик кайфият ҳосил этади. Аммо Рауф Парфи ижодиётида мақсад сўз, санъатга ўхшаса-да (“санъат – санъат учун” тамойилини ёдга олайлик), давр, замон, инсоният тақдири ҳеч қачон бу идеал соясида қолиб кетмайди.

Рауф Парфи ижодида метафора-шеърлар кўп учрайди. Шоир ижодининг ушбу хос белгисини Асқад Мухтор шундай эътироф этганди: “Рауф Парфи поэзияда мураккаб ва динамик метафоралар усулини танлади. Унда айрим образларгина эмас, балки бутун шеър метафора ҳаракатига қурилади, метафора поэтик тилга, образ мантиқига, шеърий тафаккур бойлигига айланади”.
Бироқ метафора шеърни сунъийлаштириш, сўз ясаш эвазига бўлмаслиги керак. Буни унутган шоир шеър оламини шунчаки мавҳумот билан “бойитади”, холос. Баъзан сунъий метафора мантиқсизликка олиб келиши мумкин. Шу маънода Рауф Парфининг айрим ноқуйма тизмаларида меъёр бузилганини ҳам қайд этиб ўтиш жоиз.

Шоирнинг “Сув остида ялтирайди тош…” деб бошланувчи шеъри тўласича метафоралар асосига қурилган бўлиб, ассоциатив тафаккур маҳсулидир. Шеърда хаёллар тошларда ўйноқлаб юрган оҳуларга менгзалади. Рауф Парфининг табиат тасвири кўпинча ҳайрат, сурур, лирик кайфият билан бирга катта ижтимоий масалаларга бориб тақалаверади. Хусусан, ушбу шеърда сув остида ялтираб турган тошдан шоир юрагига тушган чўғ ижтимоий муҳит шамолида алангаланиб, лирик қаҳрамоннинг япроқдек қалтираб турган нигоҳи ўткирлаша боради. Энди тўлқинлар устида унинг севинчлари, оҳу зорлари мавжланади. Иймонида аллақандай куч, бесабр қудрат, шаклсиз севинч туйган лирик қаҳрамон – шоир ўз-ўзини сўроққа тутади:

Кўзимда қумларнинг ўйини,
Йўлларимда ғиж-ғиж соқов тош…
Нелар бузди, шоир, ўйингни,
Бунча хурсанд кўзларингда ёш?

Энди кейинги мисралардаги метафоралар “тил”ини топишга уриниб кўрайлик. Қумлар, соқов тошлар, шоир кўзларида милтиллаган ёш, харсанглар, наво… Уларнинг ҳар бири характерли хусусиятга эга. Кучли шамол турганида қумларнинг “ўйин”ини кузатганмиз. Ушбу манзара-ҳолатни кўзларда тасаввур қилиб кўрайлик. Даврнинг шиддатли шамоли олдида эса бундай “қум ўйинлари” ҳеч нарса!

Чинакам ижодкор, айниқса, шоир даврнинг ижтимоий қиёфасига ҳеч қачон бефарқ бўлмайди: ё шу кайфиятга мослашади, ё инкор этади. Рауф Парфи айтмоқчи:

Юзма-юз келгандек гўё ўт ва сув,
Юзма-юз келадир шоир ва замон.

“Адабиёт ўзининг ижтимоий мавқеини ҳеч қачон қўлдан бермаслиги керак”, дер экан Асқад Мухтор ҳаёт ва адабиёт бирлигини шундай изоҳлайди: “Ижтимоий инсон, унинг қандай яшаш, яшашни нимадан бошлаш ҳақидаги ўй-хаёллари – бугунги санъатимизнинг қарийб интим масалаларидир”.

Юқоридаги фикрлар шеърни сиёсийлаштириш керак, деган тушунчани бермаслиги керак. Ҳатто Асқад Мухтор замона зайли билан “Шеър ёзиш – сиёсий масала”, дея қатъий фикр билдирган эса-да, чинакам поэзия ҳеч қачон мафкуравий дастур, сиёсий баённома бўлолмайди.

Рауф Парфи ижодий эркинлик бўғилган замон билан муроса қила олмаслиги аниқ эди. Шу боис у асарларида ўз даврининг “порлоқ ғоялар”ини имкон қадар четлаб ўтди. Бу шоир ижодида давр нафаси сезилмайди, дегани эмас. Ҳатто унинг шеърлари бутунича давр ҳаёти инъикосидир.

Ўша суронли йиллари Рауф Парфи каби айрича истеъдод эгалари томонидан яратилган сара шеърлар, аввало, бадииятнинг юксак талабларига жавоб бера олиши, шу билан бирга, ижтимоий “юк”и билан ҳам қимматлидир.

Хулоса қилиб айтганда, ХХ аср ўзбек шеъриятида, ҳақиқатан ҳам, ўрганишимиз, эргашишимиз лозим бўлган улкан ижодий тажрибани ўзида мужассам этган катта мактаб бор. Биргина Рауф Парфи шеърияти мисолида бунга гувоҳ бўлиб турибмиз. Асқад Мухторнинг адабий-эстетик қарашлари, хусусан, Рауф Парфи ижоди ҳақидаги мақолалари эса бизга поэзияга қандай ёндашиш кераклиги, унинг энг муҳим нуқталарини қай тарзда талқин этиш лозимлигини аниқ-тиниқ кўрсатиб беради.

Мақола “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2012 йил 9 ноябрь сонида чоп этилган

Behzod Fazliddin
HASSOS RUHNING TINIQ OVOZI

Bugungi ijodkor yoshlar jahon adabiyoti, xususan, she’riyatiga ko’pdan mahliyo. Hijjalab o’qiganlarimiz – Apolliner, Eliot, Lorka va boshqa xorijlik mashhur shoirlarni tilimizdan bol tomib eslaymiz. Albatta, ularning tajribalarini o’rganish foydadan xoli emas. Ammo ba’zi G’arb shoirlariga ko’r-ko’rona taqlid qiluvchilar ham yo’q emas. Vaholanki, XX asr o’zbek she’riyati, jahon adabiyoti mezonlaridan turib qaraganda ham, juda katta poeziya, dunyo lirikasining durdonalari bilan teng asarlar unda ko’plab topiladi. O’zbek mumtoz she’riyatini yangi o’zanga burgan Cho’lponning ijtimoiy ruh bilan yo’g’rilgan she’riyati, G’afur G’ulomning falsafiy she’rlari, Oybekning o’ychan va sokin sof lirikasi, Usmon Nosirning otashin ash’ori, Mirtemirning xalqona o’lanlari, Hamid Olimjon lirikasi, Asqad Muxtorning falsafiy-intellektual miniatyuralari, Erkin Vohidovning nafis nazmiy navolari, Abdulla Oripovning donishmandlikka esh she’rlari, Rauf Parfining san’atkorona sonetlari, Omon Matjon va Shavkat Rahmonning mardonavor she’rlari fikrimizga dalildir.

Ha, oldingdan oqqan suvning qadri yo’q, deb bejiz aytilmagan. Biz yoshlar zamonaviy o’zbek she’riyatining atoqli namoyandalari ijodini sinchiklab o’rgansak, o’zimiz uchun juda katta tajriba, saboq oladigan, ijodiy maktab vazifasini o’taydigan badiiy kashfiyotlarga guvoh bo’lamiz. Qolaversa, o’z vaqtida bu she’riyat haqida ustoz adiblar tomonidan bildirilgan fikrlar, ularning adabiy-estetik qarashlari ham badiiyat sir-asrorini puxta egallashimizda qo’l kelishi shubhasiz. Shu ma’noda betakror shoir Rauf Parfi she’riyatini va unga o’z vaqtida adib Asqad Muxtorning bergan ta’rif-tavsiflarini o’rganish asnosida kuzatganlarimni qog’ozga tushirishga urindim. Zotan, zamonaviy o’zbek she’riyatida ustoz maqomidagi bu ijodkorlarning adabiy tajribalari yoshlar uchun chinakam mahorat maktabiki, ulardan olingan saboqlar ham badiiy ijod, ham ilmiy izlanishlarimizda tayanch bo’ladi.

Rauf Parfining ilk she’rlarini o’qiganimizda dilga surur baxsh etguvchi yomg’ir navolariday yoqimli, qor parchalari misol nafis, tabiatning o’zidek jozib tuyg’ularni his etamiz. Ijodining dastlabki davrida u ko’proq romantikaga moyil oshiq, yaproqlar shivirini tinglay biladigan sohir qalb sohibi bo’lgan. Ustoz Asqad Muxtor “Sharq yulduzi” jurnalida shoirga oq yo’l tilab yozgan so’zboshisida Rauf Parfi hech kimnikiga o’xshamagan ovoz bilan kuylay boshlaganini e’tirof etadi. Shoirning avvalgi she’rlarida tuyg’ular, ehtiroslar daryosi to’lib-toshib, mavj urganini kuzatsak, 80-yillardan boshlab asarlarida bezovta qalb, tafakkur tug’yonlari yetakchilik qilganiga guvoh bo’lamiz. Uning to’ng’ich she’rlari intim lirikaning nodir namunalari bo’lsa, keyingi davr ijodida falsafiy-intellektual yo’nalish ustuvorlik kasb etgan.

“Rauf Parfi har bir she’rida odamning murakkab ruhiy dunyosidagi biron holatni tutib olib, suratlaydi. Bu – qiyin ijodiy protsess. Lekin Raufning satrlarida bu qiynalish bilinmaydi, ular go’yo oson ko’chgandek ravon, tabiiy, samimiy. Bu she’rlarda deklarativlik ham, nasihat ham, illyustratsiya ham, didaktiv yalang’ochlik ham yo’q. Ular shoirning zavq dunyosidan tug’ilgan. Agar bu dunyo tobora kengaysa, to’lqin ursa, insoniy ehtiros va grajdanlik hislari bilan yanada boyisa, Rauf Parfi, shubhasiz, hassos shoir bo’ladi”. Ustod adib Asqad Muxtorning bu fikrlari, albatta, Rauf Parfi ijodiga bildirilgan dastlabki munosabat edi. Oradan salkam 20 yil o’tib atoqli adib shunday yozadi: “Rauf Parfi – yaralari ochiq, dardli shoir. Unda hazinlik ko’p, ora-chora shunchaki marsiya ham yozib tashlaydi, tushkunlik alomatlari ham uchraydi. Men buni shoirning aybiga yo’ymasdim. Shoir insoniy dardlardan xoli bo’lolmaydi. Rauf Parfi esa, shoir sifatida o’zligini to’laroq ifodalashga intiladi, shu ma’noda ro’yirost”. “She’r – shoirning ijtimoiy vijdoni” sarlavhali maqolada Asqad Muxtor Rauf Parfi ijodini chuqur tahlil qilib berdi, shoirni ayrim g’oyabozlardan himoya etib, u haqdagi eng asosiy gapni aytdi: “Rauf Parfi hissiyot vositasida tafakkur qiluvchi, kuchli, behalovat shoir”.

Darvoqe, ushbu maqoladan o’rganadigan jihatlar talaygina: chinakam dard ifodalangan she’rlarning shoir his-tuyg’ulariga bog’liqligi tabiiy, samimiymi; behalovat shoir misralaridagi dardning ijtimoiy salmog’i qay darajada?.. Ustoz adib she’r tahlilida shu kabi muhim jihatlarga diqqatni qaratish lozimligini uqtiradi. Agar bugungi ayrim yoshlar she’rlariga shu nuqtai nazardan yondashsak, beixtiyor ulardagi dardli misralar salmog’i tosh bosmasligi, ular shunchaki hoyu havas, o’tkinchi hislar o’kinchi ekaniga amin bo’lamiz. Bu esa bizga ustozlar poetikasini puxta o’rganish, ular zamiridagi cho’ng hayotiy asoslarni teran idrok etishimiz lozimligini ko’rsatadi.

Chunonchi, Rauf Parfi she’rlari insonning murakkab tabiati, beqaror o’zligidan bahs etadi. Teranroq nazar tashlansa, bu she’rlarda o’nlab muallif “men”ini ko’rish mumkin. Lekin ular orasida ikki “men” alohida ajralib turadi: biri – o’ta beozor, halim, ko’ngilchan, ba’zan yashayotganim, mavjudligim bilan malol kelmayapmanmi degandek, ustiga ustak o’zidan hech qoniqmaydi, lirik-sentiment; ikkinchisi – shiddatli, keskir so’zli, ahdi qat’iy, e’tiqodida sobit, murosasiz. She’riyatimizga hassos ruh, toza tuyg’ular tilida so’zlovchi tiniq dardni olib kirgan shoir: “Faqat shoirgagina yarashadi dard”, deydi. “Shoirning onasi iztirob, axir”, deya kuyinib so’zlaydi:

Yo’q, shoir deb qarama atay,
Hukm etmakka shoshilma bir oz.
Men kuyinib sevaman, netay?
Men kuyinib so’zlayman, xolos.

Ana shu “kuyinish”ning darajasi shoir ijodiy e’tiqodini ham belgilab beradi.

Asqad Muxtor: “Rauf Parfining ko’p she’rlari o’ziga va boshqalarga murosasiz ma’naviy talabchanlik ruhida yozilgan beomon va shiddatli aybnomalardir”, der ekan, shoir o’z izlanishlarning ba’zi bosqichlarida intim hislarining tashqi olam bilan bog’lanishini yo’qotgani, sub’ektiv hissiyotning she’r bo’lishi uchun bunday bog’lanish rishtalari juda muhim ekanini ham o’rinli qayd etadi. To’g’ri, shoirning ayrim she’rlari san’at yaratish uchun atay dardni o’ylab topganga o’xshash taassurot uyg’otadi. Uning bunday “to’qilgan dard”lardan iborat mavhum bitiklari esa ijodiyotiga soya tashlamaydi.

Shoirning ko’plab she’rlari chuqur psixologizm bilan to’yingan, ko’pincha satrlar – misralarning o’zi yaxlit she’rga aylanadi: Har narsani ko’rar osmonning ko’zi; Yomg’ir emas, marvarid yog’ar;
Bahor yuzlaringda barqaror; Yozilmagan she’r erur dilim; Suvga cho’kkan cho’g’dek so’zlarim…
Mana bu bandga e’tibor qarataylik:

Alanga chaqnaydi ko’zimda,
O’tlar meni tashladi tilib.
Sevgi, sevgi mening bo’g’zimda,
Kalimaga kelmaydi tilim.

Qiziq, nega lirik qahramon ko’zida alanga chaqnaydi-yu, tili kalimaga kelmaydi? She’r nomini(“Yana ajib tushlar ko’ribman…”) e’tiborga oladigan bo’lsak, hammasi anglashilgandek bo’ladi. Shoir ajib tushlarini moddiylashtirayotir; boshqa bir she’rida aytganidek, ko’zidan ma’no o’qishimizni istamoqda. Shoir ko’plab she’rlarida shu tarzda tafakkurni ichki nigohga qaratadi.
Rauf Parfi ijodida so’z ideal hodisaga aylanadi. Shoirning estetik ideali dunyoni uyg’otuvchi, ruhiyatni poklovchi so’zdir, deya baho bersak, yanglishmagan bo’lamiz, ehtimol.

Bir so’z bor,
Haqiqat so’zidan ham yuksak,
Haqiqatning o’zidan ham yuksak
Bir so’z bor...

She’r ko’p nuqta bilan yakunlanadi – shoir o’sha bir so’zni aytmaydi. Balki, bu so’zni uning o’zi ham bilmas. Ammo, shunisi aniqki, har bir yurak, ayniqsa, ijodkor qalbning barcha to’qilgan haqiqatlardan-da yuksak o’z So’zi bor. Shoir hali o’zi ham bilmagan ana shu so’z ortidan umrbod ergashadi, unga talpinadi. Biroq Rauf Parfining o’zi tan olib aytganidek, “Biz aslida so’z bilan ifoda qilib bo’lmaydigan narsani so’zga aylantirmoqchi bo’lyapmiz. Baribir, u So’zni topolmaymiz, biz faqat o’ralashamiz”.

Shoirning poetik imkoniyatlari kengligi, holat-kechinmani tovushlar bag’riga singdira olishi “Yomg’ir yog’ar…”, “Tashqarida shovullar shamol…” singari she’rlarida yaqqol ko’rinadi. Ushbu she’rlarda tovushlar tovlanishlari (“g’”, “sh”) ajib poetik kayfiyat hosil etadi. Ammo Rauf Parfi ijodiyotida maqsad so’z, san’atga o’xshasa-da (“san’at – san’at uchun” tamoyilini yodga olaylik), davr, zamon, insoniyat taqdiri hech qachon bu ideal soyasida qolib ketmaydi.

Rauf Parfi ijodida metafora-she’rlar ko’p uchraydi. Shoir ijodining ushbu xos belgisini Asqad Muxtor shunday e’tirof etgandi: “Rauf Parfi poeziyada murakkab va dinamik metaforalar usulini tanladi. Unda ayrim obrazlargina emas, balki butun she’r metafora harakatiga quriladi, metafora poetik tilga, obraz mantiqiga, she’riy tafakkur boyligiga aylanadi”.
Biroq metafora she’rni sun’iylashtirish, so’z yasash evaziga bo’lmasligi kerak. Buni unutgan shoir she’r olamini shunchaki mavhumot bilan “boyitadi”, xolos. Ba’zan sun’iy metafora mantiqsizlikka olib kelishi mumkin. Shu ma’noda Rauf Parfining ayrim noquyma tizmalarida me’yor buzilganini ham qayd etib o’tish joiz.

Shoirning “Suv ostida yaltiraydi tosh…” deb boshlanuvchi she’ri to’lasicha metaforalar asosiga qurilgan bo’lib, assotsiativ tafakkur mahsulidir. She’rda xayollar toshlarda o’ynoqlab yurgan ohularga mengzaladi. Rauf Parfining tabiat tasviri ko’pincha hayrat, surur, lirik kayfiyat bilan birga katta ijtimoiy masalalarga borib taqalaveradi. Xususan, ushbu she’rda suv ostida yaltirab turgan toshdan shoir yuragiga tushgan cho’g’ ijtimoiy muhit shamolida alangalanib, lirik qahramonning yaproqdek qaltirab turgan nigohi o’tkirlasha boradi. Endi to’lqinlar ustida uning sevinchlari, ohu zorlari mavjlanadi. Iymonida allaqanday kuch, besabr qudrat, shaklsiz sevinch tuygan lirik qahramon – shoir o’z-o’zini so’roqqa tutadi:

Ko’zimda qumlarning o’yini,
Yo’llarimda g’ij-g’ij soqov tosh…
Nelar buzdi, shoir, o’yingni,
Buncha xursand ko’zlaringda yosh?

Endi keyingi misralardagi metaforalar “til”ini topishga urinib ko’raylik. Qumlar, soqov toshlar, shoir ko’zlarida miltillagan yosh, xarsanglar, navo… Ularning har biri xarakterli xususiyatga ega. Kuchli shamol turganida qumlarning “o’yin”ini kuzatganmiz. Ushbu manzara-holatni ko’zlarda tasavvur qilib ko’raylik. Davrning shiddatli shamoli oldida esa bunday “qum o’yinlari” hech narsa!

Chinakam ijodkor, ayniqsa, shoir davrning ijtimoiy qiyofasiga hech qachon befarq bo’lmaydi: yo shu kayfiyatga moslashadi, yo inkor etadi. Rauf Parfi aytmoqchi:

Yuzma-yuz kelgandek go’yo o’t va suv,
Yuzma-yuz keladir shoir va zamon.

“Adabiyot o’zining ijtimoiy mavqeini hech qachon qo’ldan bermasligi kerak”, der ekan Asqad Muxtor hayot va adabiyot birligini shunday izohlaydi: “Ijtimoiy inson, uning qanday yashash, yashashni nimadan boshlash haqidagi o’y-xayollari – bugungi san’atimizning qariyb intim masalalaridir”.

Yuqoridagi fikrlar she’rni siyosiylashtirish kerak, degan tushunchani bermasligi kerak. Hatto Asqad Muxtor zamona zayli bilan “She’r yozish – siyosiy masala”, deya qat’iy fikr bildirgan esa-da, chinakam poeziya hech qachon mafkuraviy dastur, siyosiy bayonnoma bo’lolmaydi.

Rauf Parfi ijodiy erkinlik bo’g’ilgan zamon bilan murosa qila olmasligi aniq edi. Shu bois u asarlarida o’z davrining “porloq g’oyalar”ini imkon qadar chetlab o’tdi. Bu shoir ijodida davr nafasi sezilmaydi, degani emas. Hatto uning she’rlari butunicha davr hayoti in’ikosidir.

O’sha suronli yillari Rauf Parfi kabi ayricha iste’dod egalari tomonidan yaratilgan sara she’rlar, avvalo, badiiyatning yuksak talablariga javob bera olishi, shu bilan birga, ijtimoiy “yuk”i bilan ham qimmatlidir.

Xulosa qilib aytganda, XX asr o’zbek she’riyatida, haqiqatan ham, o’rganishimiz, ergashishimiz lozim bo’lgan ulkan ijodiy tajribani o’zida mujassam etgan katta maktab bor. Birgina Rauf Parfi she’riyati misolida bunga guvoh bo’lib turibmiz. Asqad Muxtorning adabiy-estetik qarashlari, xususan, Rauf Parfi ijodi haqidagi maqolalari esa bizga poeziyaga qanday yondashish kerakligi, uning eng muhim nuqtalarini qay tarzda talqin etish lozimligini aniq-tiniq ko’rsatib beradi.

Maqola “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2012 yil 9 noyabr` sonida chop etilgan