Диққат қилишимни сўраб, фейсбук орқали юборилган ушбу фикрларни ўқир эканман, оддий китобхон, аниқроғи, фарзанди тарбиясига ўзини масъул деб билган ёш она билдирган аламли  мулоҳазалар билан танишар эканман, бугун   болалар учун нашр этилаётган китоблар сифати  нечоғли аянчли аҳволга тушганини  ўйлаб яна бир карра юрагим сирқиради. Яна бир карра дейишимга,  ўзим ҳам бу масала хусусида   неча марта мақола ёзганимни назарда тутяпман.
Энг афсусли жойи шундаки, бугунги адабиёт нашрларида бундай масала ҳақида бир оғиз сўз ёзилмайди. Ёзилган тақдирдаям,  умумий гапларни айтишдан нарига ўтилмайди. Фақат тепадан амру фармон тушган тақдирдагина, ёза-ёз компанияси бошланади, уям қамишдек лов этади-ю, сўнади. Худди куни-кеча матбуотда миллий эстрадамизни тўлиқ эгаллаган саёз қўшиқларга қарши бошланган компания каби. Иқтисодий зарар етказган кимсалар жазоланганидек, маънавий зарар етказганлар ҳам моддий жавобгарликка тортилмас экан, аҳвол ўзгармай қолаверади. Савияси паст қўшиқ айтган ҳар қандай артист  санъатдан бадарға қилинмас экан, саёз  ва бачкана китоб чоп этган нашриёт лицензиядан маҳрум этилмас экан, охир-оқибат  мазмунсиз, миллийликка зид, уятсиз қўшиқларни эшитган, савиясиз китобларни ўқиган одамлар  табиати ҳам саёзлашади, бачканалашади, уятсизликка кўникиб, уятсизланиб бораверади. Жамиятда бундай  «кўниккан»  кишилар сони  кўпайгани сайин,  оиламиз турмуши, тилимиз ва маданиятимиз аҳволи аянчли бўлиб бораверади.

Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

КАМПИРНИНГ ЎЙНАШИ ВА ОНАСИНИ ЎЛДИРГАН
АҲМОҚЛАР… ЁХУД БОЛАМИЗНИ КИТОБДАН АСРАЙЛИКМИ?
Нафиса Абдулла

Аввалига таълим ва кейин иш туфайли 8 ёшли фарзандимизни чет элда катта қилаяпмиз. Биз каби ота-оналарни энг кўп ўйлантирган нарса, бу фарзандларимизни қадриятларимизга мос тарбия этиб, яхши Ўзбеклар қилиб вояга етказиш. Маълумки, ўзбекона маданият, тавозеъ ва фикрлаш она тилимиз — ўзбек тилисиз бўлмайди. Тилнинг жамият ва инсон руҳиятида ўрни катта. Айрим тушунчалар, ибора ва сўзлар фақат алоҳида тилга мансуб, бошқа тилларда ҳатто муқобили йўқ…Ишқилиб, яхши ниятлар билан, биз каби кўп ота-оналар фарзандларига ўзбек тилимизни ўргатишга ҳаракат қилаяпмиз. Бу борада суҳбат қурамиз; болаларимизни учраштириб, дўстлаштиришга интиламиз; кимдир ҳафтанинг бирон кунини ўзбек тили куни этиб белгилаган; яна кимдир ёт сўзларга қарши қаттиқ кураш олиб боради — уйида ўзбекча бўлмаган сўзлар ишлатганда пул ташланадиган жарима қутиси бор.

Танланган услубдан қатъий назар, ҳамма учун энг керак тарбия воситаси — бу болалар учун ўзбекча китоблар. Ҳар сафар ватанга отланаётиб, ўзимча режа тузаман: мана бу чамадонга қуритилган мевалар, гуруч ва нон соламан, бунисига эса, китоблар…

Китоб дўконига албатта бир кун ажратамиз. Ҳар доимгидек, бу сафар ҳам болалар учун бадиий адабиётнинг камлиги ҳафсалани пир қилди. Иккинчи чамадонга ҳам озиқ-овқат ортишимиз дарров маълум бўлди. Биринчи кўз югуртиришдаёқ ўғлимнинг ёшига мос китобларнинг аксарияти талабга жавоб бермаслигини кўрдим. «Оила даврасида ўқиш учун эртаклар» дейилган китобдаги ҳарир либосда сонлари очилиб ўтирган маликанинг расми эса, ҳалиям кўз ўнгимдан кетмайди. Мени «эскилик»да айблашингиздан олдин айтиб ўтай, европалик танишларим ҳам бу расмни бир овоздан болалар адабиётига муносиб эмас, деб топишди. Айрим китобларда эса, имло хатоларини топиш учун кўп овора бўлмайсиз. Стилистик хатолар-ку одамни жиғибийрон қилади. Ўтган йилги бир китобимизда ўзбек тили талабларига жавоб бермайдиган ажойиб «сўз» бор. Вақт топиб, эътиборингизга ҳавола этаман. Айрим жойларда эса, оддий сўзлар билан тушунтирса бўладиган гапни ёзувчи атай мукаммаллаштиради… Бола онги, сўз бойлиги ҳисобга олинмаган. Бошим қотади. Инглиз тилида шу кунгача 300га яқин китоб ўқиган, эрталаб китобга қараб кийиниб, китобга қараб чой ичадиган фарзандим ўз хоҳиши билан китоб жавонидан ўзбекча китоб олишини кўргим келади…Нашриёт соҳасида ишлайдиган дугонамнинг айтишича, яхши таҳрир этилган, яхши безатилган китобни таннархи қимматга тушар экан. Дўкон ва савдо расталарининг эса, китобнинг ҳажми ва нархига бўлган талаби одатда сифатга бўлган талабидан устунроқ экан. Албатта бу талаблар харидор талабларидан келиб чиқади. Негадир чамадонларим эсимга тушиб кетди.

Хўп, майли, бозор иқтисоди, дейлик, борига барака, дейлик! Аммо, фарзандларимиз, демак она юртимиз келажаги бозорчилар қўлига қолиб кетмаслиги керак.

Яхши китоблардан танлаб, она тилимизга муҳаббат, ўзбек адабиётига қизиқиш уйғотиш учун, эртакларни оҳанг билан ўқиб бераман. Ўғлим мароқ билан эшитади, мен эса актёрлик маҳоратимни ишга солиб берилиб кетаман… Фақат баъзида уним ўчиб қолади. Ҳикоя (эртак) тугайдию, маъно чиқмайди! Ёки фарзандим, асарнинг моҳияти ёки асар қаҳрамонлари ахлоқини тушунтириб беришни сўраб, саволга тутади… Ҳақиқатдан, бола психологиясини ағдар-тўнтар қилиб юборадиган жиҳатлар бор. Қуйида мени ўғлим олдида қийин аҳволга солган мана шундай бир эртакни ҳавола этаман.

Чуқур ўйга толаман. Сизга ҳавола этаётган эртак тили, аниқроғи, унинг бадиияти, қиссадан ҳиссаси фойдадан кўра зарар етказиш учун хизмат қилмайдими? Ахир адабиёт тилни, тил эса онгу шууримизни ривожлантиради, феъл-атворимизни шакллантиради.  Жамиятда тил фаол ва соф  бўлмаса, ғариблашади;  бойитилмаса,  камбағаллашади, агар она тилнинг бадиий жиҳатини асрамасак, дуч келган  одам «эртак» ёзиб, уни «ўзбек халқ эртаги» деб тақдим этаверса, асл адабиёт ҳаваскорликка тенглаштирилса, нашриёт муҳаррирлари ўз вазифаларига совуққонлик қилсалар она тилимиз охир-оқибат инқирозга юз тутади. Тўғри, катталар учун яхши асарлар ёзиляпти, ажойиб ёзувчи ва адабиётшуносларимиз бор. Бугун китоб ва мутолаа ҳақида гап кетса, баъзилар дарров интернет, телевидение ва телефон ўйинларини рўкач қилади. Менимча эса улар фақат яхши китоблар тўлдириши керак бўлган бўшлиқни тўлдиради, холос.

Нашриёт уйлари ва иқтидорли ёзувчилардан бу масалага жиддий ёндашишларини сўраб қоламан. Тепада тилга олган нашриётда ишлайдиган ўртоғим, яхши болалар китоби харидоргир бўлиши ва даромад келтиришини ҳам айтди. Бошқалардан эса, сифатли, маъноли ва яҳши таҳрир этилган болалар китоби кўрган жойингизда шартта сотиб олишингизни сўрайман. Токи, иқтидорли ёзувчилар бу соҳага эътибор бериб, яхшироқ ўрганишсин. Вақти келган пайти, жиянингиз ё бирон танишингизнинг фарзандига совға бўлишга ярайди. Болаларга китобдан яхши совға йўқ.

Умуман олганда, мен қуйида ҳавола этмоқчи бўлган, 8 ёшли ўғлимни руҳиятини ларзага солган, мени эса олдин кулдириб, кейин «йиғлатиб» шу мақоламни ёзишга сабаб бўлган «ўзбек халқ эртаклари» кичик тўпламини ўғлимга совға қилган кишидан, совға учун китоб танлагани учун, жуда миннатдорман.

Аммо, бу эртакни «ўзбек халқ эртаги» деб тақдим этган нашриёт раҳбарини, ҳар бетида 4-5 тадан имло хатоларига йўл қўйган муҳаррирни тўқмоқ билан аёвсиз калтаклаш керакмикан, деб ўйлайман. Сиз нима дейсиз?

    Diqqat qilishimni so’rab, feysbuk orqali yuborilgan ushbu fikrlarni o’qir ekanman, oddiy kitobxon, aniqrog’i, farzandi tarbiyasiga o’zini mas’ul deb bilgan yosh ona bildirgan alamli  mulohazalar bilan tanishar ekanman, bugun   bolalar uchun nashr etilayotgan kitoblar sifati  nechog’li r ayanchli ahvolga tushganini  o’ylab yana bir karra yuragim sirqiradi. Yana bir karra deyishimga,  o’zim ham bu masala xususida   necha marta maqola yozganimni nazarda tutyapman.Eng afsusli joyi shundaki, bugungi dabiyot nashrlarida bunday masala haqida bir og’iz so’z yozilmaydi. Yozilgan taqdirdayam,  umumiy gaplarni aytishdan nariga o’tilmaydi. Faqat tepadan amru farmon tushgan taqdirdagina, yoza-yoz kompaniyasi boshlanadi, uyam qamishdek lov etadi-yu, so’nadi. Xuddi kuni-kecha matbuotda milliy estradamizni to’liq egallagan sayoz qo’shiqlarga qarshi boshlangan kompaniya kabi. Iqtisodiy zarar yetkazgan kimsalar jazolanganidek, ma’naviy zarar yetkazganlar ham moddiy javobgarlikka tortilmas ekan, ahvol o’zgarmay qolaveradi. Saviyasi past qo’shiq aytgan har qanday artist  san’atdan badarg’a qilinmas ekan, sayoz  va bachkana kitob chop etgan nashriyot litsenziyadan mahrum etilmas ekan, oxir-oqibat  mazmunsiz, milliylikka zid, uyatsiz qo’shiqlarni eshitgan, saviyasiz kitoblarni o’qigan odamlar  tabiati ham sayozlashadi, bachkanalashadi, uyatsizlikka ko’nikish shakllanib boraveradi. Jamiyatda bunday  «ko’nikkan»  kishilar soni  ko’paygani sayin, tilimiz va madaniyatimiz ahvoli ayanchli bo’lib boraveradi.

Xurshid Davron
O’zbekiston xalq shoiri

KAMPIRNING O’YNASHI VA ONASINI O’LDIRGAN
AHMOQLAR… YOXUD BOLAMIZNI KITOBDAN ASRAYLIKMI?
Nafisa Abdulla

Avvaliga ta’lim va keyin ish tufayli 8 yoshli farzandimizni chet elda katta qilayapmiz. Biz kabi ota-onalarni eng ko’p o’ylantirgan narsa, bu farzandlarimizni qadriyatlarimizga mos tarbiya etib, yaxshi O’zbeklar qilib voyaga yetkazish. Ma’lumki, o’zbekona madaniyat, tavoze’ va fikrlash ona tilimiz — o’zbek tilisiz bo’lmaydi. Tilning jamiyat va inson ruhiyatida o’rni katta. Ayrim tushunchalar, ibora va so’zlar faqat alohida tilga mansub, boshqa tillarda hatto muqobili yo’q…Ishqilib, yaxshi niyatlar bilan, biz kabi ko’p ota-onalar farzandlariga o’zbek tilimizni o’rgatishga harakat qilayapmiz. Bu borada suhbat quramiz; bolalarimizni uchrashtirib, do’stlashtirishga intilamiz; kimdir haftaning biron kunini o’zbek tili kuni etib belgilagan; yana kimdir yot so’zlarga qarshi qattiq kurash olib boradi — uyida o’zbekcha bo’lmagan so’zlar ishlatganda pul tashlanadigan jarima qutisi bor.

Tanlangan uslubdan qat’iy nazar, hamma uchun eng kerak tarbiya vositasi — bu bolalar uchun o’zbekcha kitoblar. Har safar vatanga otlanayotib, o’zimcha reja tuzaman: mana bu chamadonga quritilgan mevalar, guruch va non solaman, bunisiga esa, kitoblar…

Kitob do’koniga albatta bir kun ajratamiz. Har doimgidek, bu safar ham bolalar uchun badiiy adabiyotning kamligi hafsalani pir qildi. Ikkinchi chamadonga ham oziq-ovqat ortishimiz darrov ma’lum bo’ldi. Birinchi ko’z yugurtirishdayoq o’g’limning yoshiga mos kitoblarning aksariyati talabga javob bermasligini ko’rdim. «Oila davrasida o’qish uchun ertaklar» deyilgan kitobdagi harir libosda sonlari ochilib o’tirgan malikaning rasmi esa, haliyam ko’z o’ngimdan ketmaydi. Meni «eskilik»da ayblashingizdan oldin aytib o’tay, yevropalik tanishlarim ham bu rasmni bir ovozdan bolalar adabiyotiga munosib emas, deb topishdi. Ayrim kitoblarda esa, imlo xatolarini topish uchun ko’p ovora bo’lmaysiz. Stilistik xatolar-ku odamni jig’ibiyron qiladi. O’tgan yilgi bir kitobimizda o’zbek tili talablariga javob bermaydigan ajoyib «so’z» bor. Vaqt topib, e’tiboringizga havola etaman. Ayrim joylarda esa, oddiy so’zlar bilan tushuntirsa bo’ladigan gapni yozuvchi atay mukammallashtiradi… Bola ongi, so’z boyligi hisobga olinmagan. Boshim qotadi. Ingliz tilida shu kungacha 300ga yaqin kitob o’qigan, ertalab kitobga qarab kiyinib, kitobga qarab choy ichadigan farzandim o’z xohishi bilan kitob javonidan o’zbekcha kitob olishini ko’rgim keladi…Nashriyot sohasida ishlaydigan dugonamning aytishicha, yaxshi tahrir etilgan, yaxshi bezatilgan kitobni tannarxi qimmatga tushar ekan. Do’kon va savdo rastalarining esa, kitobning hajmi va narxiga bo’lgan talabi odatda sifatga bo’lgan talabidan ustunroq ekan. Albatta bu talablar xaridor talablaridan kelib chiqadi. Negadir chamadonlarim esimga tushib ketdi.

Xo’p, mayli, bozor iqtisodi, deylik, boriga baraka, deylik! Ammo, farzandlarimiz, demak ona yurtimiz kelajagi bozorchilar qo’liga qolib ketmasligi kerak.

Yaxshi kitoblardan tanlab, ona tilimizga muhabbat, o’zbek adabiyotiga qiziqish uyg’otish uchun, ertaklarni ohang bilan o’qib beraman. O’g’lim maroq bilan eshitadi, men esa aktyorlik mahoratimni ishga solib berilib ketaman… Faqat ba’zida unim o’chib qoladi. Hikoya (ertak) tugaydiyu, ma’no chiqmaydi! Yoki farzandim, asarning mohiyati yoki asar qahramonlari axloqini tushuntirib berishni so’rab, savolga tutadi… Haqiqatdan, bola psixologiyasini ag’dar-to’ntar qilib yuboradigan jihatlar bor. Quyida meni o’g’lim oldida qiyin ahvolga solgan mana shunday bir ertakni havola etaman.

Chuqur o’yga tolaman. Sizga havola etayotgan ertak tili, aniqrog’i, uning badiiyati, qissadan hissasi foydadan ko’ra zarar yetkazish uchun xizmat qilmaydimi? Axir adabiyot tilni, til esa ongu shuurimizni rivojlantiradi, fe’l-atvorimizni shakllantiradi.  Jamiyatda til faol va sof  bo’lmasa, g’ariblashadi;  boyitilmasa,  kambag’allashadi, agar ona tilning badiiy jihatini asramasak, duch kelgan  odam «ertak» yozib, uni «o’zbek xalq ertagi» deb taqdim etaversa, asl adabiyot havaskorlikka tenglashtirilsa, nashriyot muharrirlari o’z vazifalariga sovuqqonlik qilsalar ona tilimiz oxir-oqibat inqirozga yuz tutadi. To’g’ri, kattalar uchun yaxshi asarlar yozilyapti, ajoyib yozuvchi va adabiyotshunoslarimiz bor. Bugun kitob va mutolaa haqida gap ketsa, ba’zilar darrov internet, televidenie va telefon o’yinlarini ro’kach qiladi. Menimcha esa ular faqat yaxshi kitoblar to’ldirishi kerak bo’lgan bo’shliqni to’ldiradi, xolos.

Nashriyot uylari va iqtidorli yozuvchilardan bu masalaga jiddiy yondashishlarini so’rab qolaman. Tepada tilga olgan nashriyotda ishlaydigan o’rtog’im, yaxshi bolalar kitobi xaridorgir bo’lishi va daromad keltirishini ham aytdi. Boshqalardan esa, sifatli, ma’noli va yahshi tahrir etilgan bolalar kitobi ko’rgan joyingizda shartta sotib olishingizni so’rayman. Toki, iqtidorli yozuvchilar bu sohaga e’tibor berib, yaxshiroq o’rganishsin. Vaqti kelgan payti, jiyaningiz yo biron tanishingizning farzandiga sovg’a bo’lishga yaraydi. Bolalarga kitobdan yaxshi sovg’a yo’q.

Umuman olganda, men quyida havola etmoqchi bo’lgan, 8 yoshli o’g’limni ruhiyatini larzaga solgan, meni esa oldin kuldirib, keyin «yig’latib» shu maqolamni yozishga sabab bo’lgan «o’zbek xalq ertaklari» kichik to’plamini o’g’limga sovg’a qilgan kishidan, sovg’a uchun kitob tanlagani uchun, juda minnatdorman.

Ammo, bu ertakni «o’zbek xalq ertagi» deb taqdim etgan nashriyot rahbarini, har betida 4-5 tadan imlo xatolariga yo’l qo’ygan muharrirni to’qmoq bilan ayovsiz kaltaklash kerakmikan, deb o’ylayman. Siz nima deysiz?