5 ОКТЯБРЬ — ШОИР ФАХРИЁР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Шоир ўзи яшаб турган муҳитдан ташқарида бўла олмайди. У жамоатчиликни жунбушга келтираётган воқеаларга муносабат билдиришга мажбур. Мен ҳам ўзимни ўйлантираётган нарсалар ҳақида ёзаман (Шоир билан суҳбатдан. Суҳбатни мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
ФАХРИЁР
ШЕЪРЛАР
Фахриёр (Фахриддин Низом) 1963 йилда Самарқанд (ҳозирги Навоий) вилояти Хатирчи туманидаги Сангижумон қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетининг ўзбек филологияси факультетини тугатган (1988). «Дарднинг шакли» (1987), «Аёлғу» (2000), «Геометрик баҳор» (2004) шеърий тўпламлари, «Янгиланиш анъаналари» (1988) публицистик мақолалар тўплами нашр этилган. Унинг таржимасида Т. Уинтер (Абдулҳаким Мурод)нинг «21-асрда ислом: постмодерн дунёда қиблани топиш» (2001) диний-фалсафий китоби нашр этилган.
карантин
1. қийғоч гуллади гилос
сув тошқинидай
уйлар орасини тўлдирди ифор
ифор остида
қолиб кетди мошинлар
депутатлардай
қаердандир кўчиб келган арча кўчатлар
қоқигуллар
ҳатто гилоснинг ўзи
яна набирасини
велигига ўтқазиб олиб
суриб борар бир аёл
ғаввосларнинг ҳаво сўрғичи мисол
ниқоб тутиб олган икков ҳам
ифор остида
гуллаган дарахтларни
даллаган гулахтлар дейди чуғурлаб
энди фаришталар тилидан
ўзбекчага ўта бошлаган
қизалоқ
2. саройни забт этган навкарлар шоҳ тожини
тепиб ўйнагандай тахтнинг пойида
оёқлар остида ўралашади
тожвирус дегани
бугун ё эрта
гилос гулларини пойандоз қилиб
тўшаб берар вирус устига
ниқобдай
қизалоқ велигин учиши учун
бемалол
безарар
беармон
3. шаҳардор еллар
гилос ифори қилиб
уйлар оралиғидан
ҳайдаб олиб ўтар кўкламни
карантинни бузгани учун
қўлларига кишан ҳам солиб
кўчалар бўм-бўш
кўкламнинг ёнини олмайди ҳеч ким
кўклам завқини
бутун шаҳар қамаб ўтирар
уйига
қизалоқ қилиб
боланинг кўчага чиқаман деган
йиғиси қилиб
4. телевизор айтаётгандай
карантинда қолган уйларга
кўклам кирмай ўтиб борар
боласи кўчага ўйнагани кетган
илҳақда онадай
кўкламни кўзлари тўрт бўлиб эмас
тўртбурчак бўлиб
кутади уйнинг
тўққизта қавати баробар
5. қўшни уйлик депутат
тўрқовоққа солиб бедана сайроғини
қамаб қўйган болохонага
лекин карантинда димиқиб кетган
сайроқ
соғинч кўз ёшидай болохонадан
сизиб чиқар ташқари
тонгласи
ва тарқайди қўшни уйларга
кимдир сайроқ билан
қудуқдан сув тортган мисоли
чўкиб кетган кўнглини кўтариб олар
сайроқ билан артади сўнгра
кўнгил устидаги зиқлик гардларин
штатларда яшаб келган дипломат қўшни
тўнғиз эти қўшилмаган
фу юнг омлетини
устига
зиравор эмас
туз ҳам эмас
сайроқ сепиб тановул қилар
6. дарахт шохига
гултуваклар осиб қўйиш мумкиндир
чироқларни осса бўлади
дейлик
байроқ шаклида
лекин дарахтлар
лаган кўтариб турмас ҳеч қачон
улар табиатга шукронасини
япроқ ёзиб айтади
гуллаб берар ёки бўлмаса
гилосдай чаппар уриб
7. осмон эниб келар шаҳарга
оппоқ булут парчалари
кезиб юрар шаҳар кўчаларида
уйлар орасида
бўзсув ёқаларида
гилос дарахти бўлиб
мавлавия тариқати сўфиларидай
рақси само қилар
турган жойида
айланган кўйи
гул кўйлаги гилоснинг
суйри тусига кирар
йўқ
хато айтдим
осмон ерга тушмас аслида
гилос шаҳарни
осмонларга олиб учади
карантинга тушган уйлари билан қўшиб
уйлар учиб юрар
булутлар орасида
ўша қизалоғу бувиси билан
бедананинг болохонадан қочган
сайроғи қанотида
2020 йил 30 март
қорайтма
1. ризқ излаб уядан ташқари чиққан
чумолилар тўдасидай
қоғозга сочилиб бораётган сўз
айланади қорайтмаларга
ёки
бир саҳнадан иккинчисига
ўтиш пардаси бўлар
бугун бўғзига тизза босилган
ҳабаш сўз
ва ёки
дарвозасига
карантин туйнуги тикланган
ҳаёт бозорига ўтилар ундан
2. сўзлаётган пайтда яшамас одам
ўтаётган бўлади фақат
бир ҳолатдан иккинчисига
масалан
алиштириб олаётган бўлади
юзидаги ниқобни
хитой операсидай
ҳеч ким сезмай қолади ниқоб
қандай алмашганини
он билан уқув
жараён сирини
бой бермайди томошабинга
3. қорайтмалар ҳукмидаги вақт
бўйсунмайди замон ҳукмига
гоҳи ўтмишга
гоҳи ёндош кечинмаларга
қараб оқади
гоҳо ноэ фильми сингари
келажакдан ўтмишга томон
бостириб келади
ва
жамиятнинг ифлосликлари
жинояту гуноҳларидан
покланиб
бола бўлиб дунёга қайта
туғилмоқ учун
ишонманг муқаррарлик қаҳрамонининг
вақт ҳар нарсани бузади
деган ақидасига
вақтни тескарига айлантирар режиссёр
сувни терс оқизган авлиё мисол
қорайтмалар ила атайин
аёлни зўрлаган йўлтўсар мисол
вақтнинг номусига тегар қорайтма
4. қорайтманинг ҳукмига кўра
эсда қоларлик
бирор нарса рўй бермоғи шарт
ҳар бир саҳнада
ахтарасан ҳатто оқ-қора
туси йўқ кунлардан қаҳрамонликни
ёпмоқ учун санани дей лик
бу ёғи таваккал
бироқ
қаҳрамонлик ҳижрат қилган олис юртларга
кўча супуради
уй қоровуллар
чўчқа боқар
иштонин ювади чакмазак чолнинг
ўша ёқларда
уйингда эса
карантинли кунларинг рангпар
қора рангни
телевизор ўғирлаб кетган
чапламоққа мухолифнинг башарасига
қорайтмага етмай қолар ранг
камалакни мусодара этиб осмондан
ўзал қилиб олган корчалон
беқасам ёки атлас
қилиб пуллар ипподром бозорида
5. қорайтма асли
яшалмаган кунлар қуйқаси
маййитни куйдирган ҳиндилар каби
ёқиб юборади режиссёр
қорайтма
оташкадада
манқалда оташдек қаро
кунларни
ўрнига
сония
дақиқа
соатларни
чорсу бозор орқасидаги
лағмончи уйғур чолга
олиб бориб чўздиради эринмай
асрдан ҳам узоқ чўзилади кун
6. кино
бир одамнинг умрига
бошқаларнинг саргузаштларин
кўчириб ўтқазган
ростакам ёлғон
меъдасига ботмай бировнинг сўзи
ўқчиса
ва
туфлаб ташламоқчи бўлса қаҳрамон
дастёр қорайтма
ёрдамга келар
7. қорайтма ҳар доим режиссёрнинг
захирасида
турар тўппончадаги
сўнгги ўқ мисол
2020 йил 4 июнь
бувим
Мукаррам бувим хотирасига
баҳор осмонида
сузиб кетаётган парқут булутнинг
бир бўлагин узиб олиб,
ичидаги дўлларини чигитлаб ташлаб,
шолчага солар
ва
таёқлар билан саваб булутни,
солар неварасин кўрпачасига.
ишкомдаги токнинг бўлиқ барглари
орасидан сўрига тушган
нур қатими билан қавийди кўрпачани.
сўнгра
янги чиққан ойга белар неварасини
кўрпача тўшаб.
елбешик бўлар ой.
тонгласи
ечиб олар уни елбешигидан,
азон айтар қулоғига тўрғайлар,
қалдирғочлар тилаб берар ризқин Худодан.
тушиб қолмаслиги учун бола юраги
жавзо
яшин билан қалдироқни
ўчириб туради келаси кўкламгача.
ариқ чулдирашни,
қушлар чуғурлашни ўргатар унга,
қуш тилида тили чиқар боланинг аввал,
кейин ўрганади одам тилини.
энди тили чиққан бола
фаришталар тилини
тилимизга таржима қилиб
ҳайратга солади ҳаммани,
завқланамиз унинг ғалати
саволу топилдиқларидан.
йиллар ўтиб унутади қуш тилини болакай,
ҳайратлари босилади сут тиши оғриғидай –
қўшилиб кетади қаторга.
болакайнинг оёқ остига тушиб
издай босилаётган ҳайратларини
бир-бир териб олар ва асраб қўяр
эртаклар учун.
унинг кўнглини
лавҳга солиб ўқиб ўтирар
тақдирига
тангридан таҳрирлар тилаб бермоққа
“девонайи машраб”у
“қисасул анбиё” хатмидан
бир нафас тин олиб…
2017 йил 3 июнь
Лолажон
дўстимнинг шеъри
исминг бунча гўзал сенинг, лолажон,
унда қушлар куйлаб берар баҳор баётин,
тунлагани келар унга осмонида жунжиккан юлдуз
сузиб юрар унда эгасиз қайиқлардай
жавобсиз муҳаббатлар
алвонларга бурканади адирлар,
осмон чақинларин чақиб беради,
булут ёмғирларини ёғиб беради
армон қилиб, лолажон!
исмингга борар йўллар
девнинг ҳамласи,
ажина чолғуси бекинган
асқартоғдан ошиб ўтади
девни енгмоққа
на қиличи ва на камони
бўлмаган бўз йигитлар
юрагини яроғ қилиб ва қалқон қилиб
йўлга отланади гуррос ва гуррос
исминг сингари
ишққа элтгувчи йўллар
ошиқларнинг лошига тўла
сенга элтар йўлларда
қонга бўялган
лолалар унади алвон ва алвон
сенга борар йўл
бунча олис бўлди, лолажон?
ошиқларингни
нечун чечак билан алдайсан?
сен сари
бир фасллик йўл бор, лолажон,
селлардан,
гуллардан,
қуллардан,
қўллардан
ўтиб йўл босилар сенга етгунча.
исмингда
селлар озори бор,
гуллар бозори бор,
қуллар мозори бор,
қўлларнинг зори бор,
лолажон!
соғинчларим карвон бўлди, етмадим,
баҳорларим алвон бўлди, етмадим.
исмингга дунёлар жо бўлган санам,
ўшал дунёларда бормисан ўзинг?
2020
аёлнинг ҳиссий портрети
ёзнинг қоқ чилласида
девордаги совиткич мисол
лабларингда осилиб турар
музлаб қолган ҳазин табассум
изтиробларинг
гизламоқчи бўласан
шўрлик табассуминг ортига
ботинингда қарсиллар дардлар
ва синади кетма-кет
совуқда урчиб
бораётган муз парчасидай
асли табассум
музлаб қолган кўзинг ёшлари
қани эди
деразага теккан доғларни
артганингдай дардлар ариса
ва ёқиб юборсанг тубассумингни
фойдаланиб бўлган ниқобдай
ва тўйиб йиғласанг
юзингни ёстиққа босиб уззукун
бироқ
вирусдан чўчиган рамақижондай
табассумни тақиб юрасан
кўча-кўйларда
ҳатто уни тақиб ухлайсан
таниб қолмаслиги учун дардингни
эринг ва болаларинг
2020 йил 12 июнь
ФАХРИЁР ШЕЪРИЯТИДА ФОЛЬКЛОРИЗМ
Саъдулло Қуронов
Адабиётшунос олим, Ёзувчилар уюшмаси аъзоси
ХIХ аср охирларига келиб фалсафа ва санъатда борлиқни ўзга бир йўсинда англашга, ифодалашга уринишлар кучаяди. Ф.Нитсше, З. Фрейд, А.Бергсон, У.Жеймс каби мутафаккирларнинг қарашларидан таъсирланган ижодкорлар санъатга янги, модернизм йўналишини олиб кирдилар. Бу йўналишнинг устувор хусусиятлари реалликни рад этиш асосига қурила бошланди.
Ўтган асрнинг сўнгига келиб модернизм ўзбек адабиётига ҳам кучли таъсир кўрсата бошлади. Фахриёр, Назар Эшонқул, Баҳром Рўзимуҳаммад, Улуғбек Ҳамдам, Абдували Қутбиддин каби кўплаб ижодкорлар асарларида шу йўналишнинг хос хусусиятлари яққол кўзга ташланади.
Модернизмнинг илк даврлариданоқ бу йўналишда ижод этувчи санъаткорларда миф, қадимги афсона ва ривоятларга қизиқиш юқори бўлган. Айниқса, Ф.Кафка, Т.Манн, Б. Брехт каби ижодкорлар асарларида бу жиҳатнинг устуворлиги кўзга ташланади. Ўзбек модерн адабиётида ҳам фольклор намуналарига мурожаат кучли. Ҳозирча, бу жиҳатни шеъриятимизда кўпроқ кузатиш мумкин. Айниқса, Фахриёр ижодида мифик образлар, афсона ва ривоятлардаги сюжет, мотивларини кузатишимиз мумкин бўлади:
Онам болалигимда,
бу ёмғирда тулки болалайди, дегучи эди.
Офтобнинг чанг, тўғри чизиқ томирларидан
тўралган (тулкичалар) каттарган сари
— шаклини йўқотиб боради тобора.
Кўриниб турибдики, бу ўринда шеърий ифодадаги мифик образларнинг аҳамияти юқори(тулкилик – айёрлик рамзи, асарнинг кейинги қисмларида ушбу мифик образнинг аҳамияти янада ойдинлашади). Умуман олганда модернизм йўналишидаги намуналарда мифларнинг муҳим ўрин олиши табиий ҳодиса. Миф инсон ожизлигининг маҳсулидир. Миф ҳали одамлар тушунмаган, уларни ҳайратга солган, қўрқитган ва севинтирган олам силсилаларининг ўзига хос йўсиндаги англаниши демакдир. Кўринадики, миф – инсоннинг айқаш-уйқаш тасаввурлари меваси. Биз инсонлар хоҳласакда мифик тафаккурдан воз кеча олмаймиз. Миф гўдаклигизмиздан буён бизнинг онгимизга, қонимизга сингиб улгурган. Модернизмнинг устувор ифодавий хусусиятлари ҳам инсон онгининг туб-тубидаги пучмоқларни тасвирлашдан иборат. Бу ўринда мифик образ ифодавийликдаги бир восита холос. Яъни, бу каби образлар воситасида онг ости қатламларида яшириниб ётган ҳисларни қўзғатиб юбориш осон кечади.
Юқоридаги фикрларимизга янада аниқлик киритадиган бўлсак, модернизм учун асос бўлган фалсафий тушунчаларга муражат этишга эҳтиёж туғилади. ХIХ асрнинг охирларига келиб файласуфлар инсон фақатгина онги воситасида фикр юритмаслигини, балки у баъзан ҳиссиётга таянган ҳолда ҳам мушоҳада юритишини эътироф эта бошладилар. Зигмун Фрейд инсон ўз ҳислари кўмагида фикр юритсагина олам ҳодисаларини моҳиятан англаши мумкин эканлигини тасдиқлайди. Унинг издоши Карл Густав Юнг психология илмига “Жамоавий онгсизлик” тушунчасини киритади. “Юнг фикрича, психика ниманингдир ҳосиласи эмас, у бирламчи ва инсон борлиғини аниқлаб берувчи асосий принципдир. Жамоавий онгсизлик – инсон онгининг дастлабки ҳолати.” Юнгнинг назариясига кўра психикани англаш бутун тирик мавжудотларнинг уйғун жиҳатларини ҳис этиш билан амалга оширилади. Бундай ҳолат айнан ибтидоий одамларда яққол кузатилсада, барча ижтимоий даврлардаги инсон руҳиятига бирдай дахлдордир.
Кўриниб турибдики, модернизм йўналиши вакиллари инсон ибтидосидаги руҳиятни қидирганлар. Унинг онгсиз, табиат билан уйғун ҳолатидаги ички руҳият манзараларини ифодалашга уринганлар. Инсоннинг ибтидоий тафаккури эса ўз-ўзидан миф, асотир ва афсоналарга бориб тақалади…
Мифик образлар ўқувчи хаёлотида ўзига хос таассуротни уйғотишлиги билан аҳамиятлидир. Мисол учун Фахриёрнинг “Кузда” шеъридаги бир мисрани олиб қарайлик: “Сариқлик – тош ранги, ялмоғиз тошнинг”. Ушбу шеърда кузги манзаралар ва қаҳрамоннинг фалсафий мушоҳадалари уйғунлашиб кетган. Келтирилган мисрадаги тош образига икки хил сифат берилмоқда – сариқлик ва ялмоғизлик. Болаликда(баъзилар ҳар доим) фольклордаги Ялмоғизнинг борлигига ишонмаган, уни эслаб зир-зир титроқ босмаган инсоннинг ўзи бўлмаса керак. Шеърдаги тошни кузатарканмиз у – сариқ. Сариқ тош образи тасаввурда ялмоғизлик ва у уйғотган ҳислар билан уйғунлашиб кетаркан, кўз олдимизда ўзгача хусусиятларга эга “тош” гавдаланади. Айни шу “тош” ифодавийликдаги кейинги манзаралар учун айни муддаодир…
Фахриёр ижодининг фольклор намуналари билан уйғунлигини ўрганарканмиз, бу борада шоирнинг “Ёзиқ” ва “Аёлғу” достонлари жуда аҳамиятлидир. Ушбу асарлар бир қанча хусусиятларига кўра постмодернизм йўналишини ҳам ёдга солади. Чунки, бу асарларда халқ оғзаки ижоди, тарих лавҳалари, санъат асарлари, диний тушунча ва ривоятлар каби кўплаб соҳа намуналарига бевосита ва билвосита мурожаат, пародия, киноя яққол кузатилади. Постмодернизм методида бу ҳолат интертекстуал ўйин деб аталади:
Нилуфар кўйлагин бозорга солар,
Тангасини санайди сув парилари…
Нилуфарнинг кўйлагини сотиб олгани
Ёсуманнинг нафақаси етмайди…
Бу ўринда Ёсуман ва сув парилари каби мифик образлар муайян бир тасвирий восита сифатидагина келтирилиб, улар билан алоқадор сюжет воқелигига ишора сезилмайди. Аммо қуйидаги парчага нисбатан бундай муносабат билдириб бўлмайди:
Кунгабоқар қулоқни тунда
Ғор – қудуққа ташлаб юборар.
Қамиш униб чиқар ундан,
ё раб…
Бозингар ютган қилич сингари
Қудуқнинг бўғзига қамиш қадалар.
Чўпон йўқ битта най ясаб олгани,
қишлоққа қайтмади ҳали подалар.
Ха, бу болалигимизда кўп эшитган “Искандарнинг шохи бор” афсонасидаги сюжет мотиви. Аммо ижодкор мақсадига кўра бир мунча ўзгаришлар киритилган. Яъни қудуқ ичига сартарош бақирмай, кунгабоқар эшитилганлар(қулоқ)ни қудуққа ташлайди ва ҳ.к. Дастлабки парчалардан фарқли ўлароқ, бу ўринда ифодавий восита қаҳрамонлар эмас, балки сюжет мотиви. Икки ҳолда ҳам фольклор намуналари ижодкорнинг бадиий-ғоявий мақсади учун хизмат қилмоқда.
Шоирнинг онги ва қалбида чарх ураётган ғоя, ҳисларнинг образли ифодаси учун фольклор намуналари асос бўлаётган экан. Демак, ушбу намуналар шаклан ва ёҳуд мазмун жиҳатидан ифодавийликдаги мақсадга яқин туради. “Ёзиқ” шеърида халқ оғзаки ижоди намуналарининг асосан шаклий хусусиятлари эътиборга олиниб, маъно қайта яратилади. Дейлик сув париларига хос латофат, инсонларга ёрдам беришлик ёки аксинча жодулаб сувга ғарқ этишлик каби мазмун хусусиятлари тасвирда аҳамиятсиз. Аҳамиятли жиҳати уларнинг ташқи кўринишида. Уларнинг ярми аёл, ярми балиқ – тангали балиқ. Ёки Ёсуманнинг қаҳратон совуқ келтиришлиги эмас, балки қариялиги мухим. Қариялар эса нафақа оладилар… Искандар ҳақидаги афсонанинг сюжети ва мазмуни эса тубдан ўзгартирилади. Энди қудуқ, қамиш, най, чўпон каби образлар жар солувчи эмас, балки, айта олинмаётган, жар солинмаётган, бўгизда қолиб кетаётган ва шунга маҳкум бўлган дардларнинг рамзига айланиб қолади…
Шеърда яна дев – қурбақа ва фаришта, Жамшид, қалдирғоч, Хотамтой каби миф, эртак, ривоят қаҳрамонларини кўришимиз мумкин бўлади. Бу ўринда асардаги дев, қурбақа ва фаришталар билан боғлиқ сюжет чизиқлари ҳайратланарли даражада мазмундор ва таъсирли ифодаланади:
Гулнинг косасига қуйиб ичар Вақт
мени лиммо-лим.
Жоним қурбақага айланади:
ВАҚҚ!
Ким,
девмикин, жонимни қирқ фариштага
нимталаб нонушта ҳозирлаётган.
“Карнай бўлсин иштаҳа”
Шоирнинг нақадар буюк истеъдод соҳиби эканлигидан дарак бериб турувчи бу мисралар мазмун ва шаклий жиҳатдан мукаммалдир… Бир қарашда парчадаги қурбақа кўчма маънодаги бадиий образдай таассурот уйғотади. Умуман. дев ва қирқ фаришта образларининг ҳам фольклор қаҳромонлари эканлиги ҳис қилиниб турилса-да муайян сюжет билан алоқадорлиги сезилмайди. Бу ҳақида ўқувчи кейинроқ, йирик ҳажмдаги шеърнинг ярмига бориб қолганда хабар топади:
Тарих – гуноҳлар – турнақатор.
Ёзиққа термулар кўр(савод) сичқон.
Девнинг ҳарамидан қочган қурбақа ҳам
гўрга келиб битикларни ҳижжалар, не тонг!..
Англашиладики, шеърдаги сюжетда дев, унинг қирқ фариштадан иборат ҳарами ва унда тутқин қурбақа(лирик қаҳрамон) мавжуд. Мураккаб компазицион қурилиш ва сюжетга эга бўлган ушбу шеърдаги фольклор мотиви, биринчидан, бадиий-ғоявий мақсад учун ҳизмат қилса, иккинчидан, айқаш-уйқаш, тартибсиз таҳайюллар уйимидай таассурор бераётган сюжет чизиғини изчил, тартибли кетма-кетликдаги ҳодисотлар эканлигини ўқувчига эслатиб қўяди. Яъни асарнинг илк мисраларида қурбақа, дев, фаришта образлари асосида лирик туйғулар ифода этилиб, улар таъсирида тунги манзара ва таассуротлар (воқелик тунда содир бўлади) чизилади. Қурбақанинг ҳарамдан қочиши эса сюжетдаги иккинчи босқич ? “Тонг – чолдевор оқарар. Айрилиқ, айрилиқ, айрилиқ”. Эндиликдаги воқелик кундузга кўчади. Қурбақанинг ғорга бориши, ғорнинг тик туриб кетиши ва қудуққа айланиб қолиши воқеаларининг бари кундузда, кейинги бочқичда содир бўлади. Умуман олганда, асарни тушуниш, ҳис қилиш учун ҳар бир образга моҳиятан ёндашиш, компазицион қурилишни кузатиш ва асосийси ижодкорнинг тасаввур оқимига шўнғиш – сузиш талаб этилади.
Фахриёрнинг “Аёлғу” достонида ҳам жуда кўплаб миф, афсона, эртак қаҳрамонлари ва сюжет мотивлари келтирилади. Бу борада шоирнинг ўзи шундай дейди: “Достоннинг номи ҳам рамзий: унутилган тарих, миллат хотирасини асотирлар ёрдамида тиклашга бир уриниш бўлган эди бу”. Беш жуфт тахайюлдан иборат ушбу шеърнинг еттинчи таҳайюли тўлалигича халқ оғзаки ижодидаги образлар асосида қурилади:
бир кеча туш
шернинг тирноғини бўйнига
тумор қилиб таққан
шоҳнинг хотини
тумсо маликага
инчи иқлимдан
зангори олма келтириб берди
олмани еди у русумга кўра…
маликанинг кўзи ёриди
ой кўрсаки малика
шахзода ўрнига бўри туғибди
кўмкўк бўривачча…
Турли халқлар оғзаки ижодида маликанинг бўри туғиши ҳақидаги сюжет мотивлари мавжуд. Лекин Фахриёр яратган воқеликка бир фольклор намунасига нисбатан интертекстуал ўйин деб хулоса чиқара олмаймиз. Бу воқеликда бир неча мифик образлар, достон мотивлари ҳам мавжуд. Яъни, ижодкор мақсади йўлида бирқанча фольклор намуналари синтезини ҳосил қилади:
сандиқларни тобут қилдилар
шахзода оқмаган сандиқлар
Бу ерга “Тоҳир ва Зуҳра” достонидаги Тохирга ишора бор. Умуман, сандиқ образи асарнинг бошқа қисмларида ҳам айни шу ишора билан учрайди. Кейинги мисраларда биз яна бир мифик образни кўришимиз мумкин бўлади:
Орзуларин
чумчуқ замон териб кетган шоҳ
қафасдан учирди толе қушини
тахтга ворис излаб учиб кетди қуш
вилоятларга
Фахриёр бир неча сюжет мотивларини қориштирган ҳолда янги бир бутун воқеани яратади. Шоирнинг юқоридаги гапларига таянадиган бўлсак, кўк бўри образи қадимги туркий халқларни ёдга солади. Ривоятларда келтирилишича, турклар бўридан тарқалган эмиш. Уларни “Кўк турклар” деб ном қозонганлиги ҳам маълум ҳақиқатдир.
Мифологик мактаб вакиллари адабиёт ва санъатнинг вужудга келишига мифлар асос бўлган дея таъкидлайдилар. Бу мактабга кўра миф поэзиянинг жавҳаридир. Умуман олганда, ХIХ асрга келиб санъатнинг янги босқичдаги ривожи ҳам бевосита фольклор билан муштарак боғлиқдир. Бу ҳақида “Адабиётшунослик луғатида” шундай ёзилади: “Зеро, классицизм даври сиғинган антик эталонлардан, маърифатчилик топинган ақл культидан безган романтизм вакиллари халқ оғзаки ижодида чинакам экзотика, битмас-туганмас хазинани кўрдилар”. Демак, халқ оғзаки ижоди доимо ёзма адабиёт учун илҳом манбаи бўлиб келган. Унинг замиридаги чинакам бадиият, фалсафа ва умуминсоний қадриятлар ифодаси модерн санъаткорлар ижодида ҳам ўзига хос талқинда намоён бўлмоқда.
Shoir oʼzi yashab turgan muhitdan tashqarida boʼla olmaydi. U jamoatchilikni junbushga keltirayotgan voqealarga munosabat bildirishga majbur. Men ham oʼzimni oʼylantirayotgan narsalar haqida yozaman (Shoir bilan suhbatdan. Suhbatni mana bu sahifada oʼqishingiz mumkin).
FАXRIYOR
SHE’RLАR
Faxriyor (Faxriddin Nizom) 1963 yilda Samarqand (hozirgi Navoiy) viloyati Xatirchi tumanidagi Sangijumon qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tugatgan (1988). “Dardning shakli” (1987), “Ayolg‘u” (2000), “Geometrik bahor” (2004) she’riy to‘plamlari, “Yangilanish an’analari” (1988) publitsistik maqolalar to‘plami nashr etilgan. Uning tarjimasida T. Uinter (Abdulhakim Murod)ning “21-asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish” (2001) diniy-falsafiy kitobi nashr etilgan.
karantin
1. qiygʼoch gulladi gilos
suv toshqiniday
uylar orasini toʼldirdi ifor
ifor ostida
qolib ketdi moshinlar
deputatlarday
qaerdandir koʼchib kelgan archa koʼchatlar
qoqigullar
hatto gilosning oʼzi
yana nabirasini
veligiga oʼtqazib olib
surib borar bir ayol
gʼavvoslarning havo soʼrgʼichi misol
niqob tutib olgan ikkov ham
ifor ostida
gullagan daraxtlarni
dallagan gulaxtlar deydi chugʼurlab
endi farishtalar tilidan
oʼzbekchaga oʼta boshlagan
qizaloq
2. saroyni zabt etgan navkarlar shoh tojini
tepib oʼynaganday taxtning poyida
oyoqlar ostida oʼralashadi
tojvirus degani
bugun yo erta
gilos gullarini poyandoz qilib
toʼshab berar virus ustiga
niqobday
qizaloq veligin uchishi uchun
bemalol
bezarar
bearmon
3. shahardor yellar
gilos ifori qilib
uylar oraligʼidan
haydab olib oʼtar koʼklamni
karantinni buzgani uchun
qoʼllariga kishan ham solib
koʼchalar boʼm-boʼsh
koʼklamning yonini olmaydi hech kim
koʼklam zavqini
butun shahar qamab oʼtirar
uyiga
qizaloq qilib
bolaning koʼchaga chiqaman degan
yigʼisi qilib
4. televizor aytayotganday
karantinda qolgan uylarga
koʼklam kirmay oʼtib borar
bolasi koʼchaga oʼynagani ketgan
ilhaqda onaday
koʼklamni koʼzlari toʼrt boʼlib emas
toʼrtburchak boʼlib
kutadi uyning
toʼqqizta qavati barobar
5. qoʼshni uylik deputat
toʼrqovoqqa solib bedana sayrogʼini
qamab qoʼygan boloxonaga
lekin karantinda dimiqib ketgan
sayroq
sogʼinch koʼz yoshiday boloxonadan
sizib chiqar tashqari
tonglasi
va tarqaydi qoʼshni uylarga
kimdir sayroq bilan
quduqdan suv tortgan misoli
choʼkib ketgan koʼnglini koʼtarib olar
sayroq bilan artadi soʼngra
koʼngil ustidagi ziqlik gardlarin
shtatlarda yashab kelgan diplomat qoʼshni
toʼngʼiz eti qoʼshilmagan
fu yung omletini
ustiga
ziravor emas
tuz ham emas
sayroq sepib tanovul qilar
6. daraxt shoxiga
gultuvaklar osib qoʼyish mumkindir
chiroqlarni ossa boʼladi
deylik
bayroq shaklida
lekin daraxtlar
lagan koʼtarib turmas hech qachon
ular tabiatga shukronasini
yaproq yozib aytadi
gullab berar yoki boʼlmasa
gilosday chappar urib
7. osmon enib kelar shaharga
oppoq bulut parchalari
kezib yurar shahar koʼchalarida
uylar orasida
boʼzsuv yoqalarida
gilos daraxti boʼlib
mavlaviya tariqati soʼfilariday
raqsi samo qilar
turgan joyida
aylangan koʼyi
gul koʼylagi gilosning
suyri tusiga kirar
yoʼq
xato aytdim
osmon yerga tushmas aslida
gilos shaharni
osmonlarga olib uchadi
karantinga tushgan uylari bilan qoʼshib
uylar uchib yurar
bulutlar orasida
oʼsha qizalogʼu buvisi bilan
bedananing boloxonadan qochgan
sayrogʼi qanotida
2020 yil 30 mart
qoraytma
1. rizq izlab uyadan tashqari chiqqan
chumolilar toʼdasiday
qogʼozga sochilib borayotgan soʼz
aylanadi qoraytmalarga
yoki
bir sahnadan ikkinchisiga
oʼtish pardasi boʼlar
bugun boʼgʼziga tizza bosilgan
habash soʼz
va yoki
darvozasiga
karantin tuynugi tiklangan
hayot bozoriga oʼtilar undan
2. soʼzlayotgan paytda yashamas odam
oʼtayotgan boʼladi faqat
bir holatdan ikkinchisiga
masalan
alishtirib olayotgan boʼladi
yuzidagi niqobni
xitoy operasiday
hech kim sezmay qoladi niqob
qanday almashganini
on bilan uquv
jarayon sirini
boy bermaydi tomoshabinga
3. qoraytmalar hukmidagi vaqt
boʼysunmaydi zamon hukmiga
gohi oʼtmishga
gohi yondosh kechinmalarga
qarab oqadi
goho noe filьmi singari
kelajakdan oʼtmishga tomon
bostirib keladi
va
jamiyatning iflosliklari
jinoyatu gunohlaridan
poklanib
bola boʼlib dunyoga qayta
tugʼilmoq uchun
ishonmang muqarrarlik qahramonining
vaqt har narsani buzadi
degan aqidasiga
vaqtni teskariga aylantirar rejissyor
suvni ters oqizgan avliyo misol
qoraytmalar ila atayin
ayolni zoʼrlagan yoʼltoʼsar misol
vaqtning nomusiga tegar qoraytma
4. qoraytmaning hukmiga koʼra
esda qolarlik
biror narsa roʼy bermogʼi shart
har bir sahnada
axtarasan hatto oq-qora
tusi yoʼq kunlardan qahramonlikni
yopmoq uchun sanani dey lik
bu yogʼi tavakkal
biroq
qahramonlik hijrat qilgan olis yurtlarga
koʼcha supuradi
uy qorovullar
choʼchqa boqar
ishtonin yuvadi chakmazak cholning
oʼsha yoqlarda
uyingda esa
karantinli kunlaring rangpar
qora rangni
televizor oʼgʼirlab ketgan
chaplamoqqa muxolifning basharasiga
qoraytmaga yetmay qolar rang
kamalakni musodara etib osmondan
oʼzal qilib olgan korchalon
beqasam yoki atlas
qilib pullar ippodrom bozorida
5. qoraytma asli
yashalmagan kunlar quyqasi
mayyitni kuydirgan hindilar kabi
yoqib yuboradi rejissyor
qoraytma
otashkadada
manqalda otashdek qaro
kunlarni
oʼrniga
soniya
daqiqa
soatlarni
chorsu bozor orqasidagi
lagʼmonchi uygʼur cholga
olib borib choʼzdiradi erinmay
asrdan ham uzoq choʼziladi kun
6. kino
bir odamning umriga
boshqalarning sarguzashtlarin
koʼchirib oʼtqazgan
rostakam yolgʼon
meʼdasiga botmay birovning soʼzi
oʼqchisa
va
tuflab tashlamoqchi boʼlsa qahramon
dastyor qoraytma
yordamga kelar
7. qoraytma har doim rejissyorning
zaxirasida
turar toʼpponchadagi
soʼnggi oʼq misol
2020 yil 4 iyun
buvim
Mukarram buvim xotirasiga
bahor osmonida
suzib ketayotgan parqut bulutning
bir boʼlagin uzib olib,
ichidagi doʼllarini chigitlab tashlab,
sholchaga solar
va
tayoqlar bilan savab bulutni,
solar nevarasin koʼrpachasiga.
ishkomdagi tokning boʼliq barglari
orasidan soʼriga tushgan
nur qatimi bilan qaviydi koʼrpachani.
soʼngra
yangi chiqqan oyga belar nevarasini
koʼrpacha toʼshab.
yelbeshik boʼlar oy.
tonglasi
yechib olar uni yelbeshigidan,
azon aytar qulogʼiga toʼrgʼaylar,
qaldirgʼochlar tilab berar rizqin Xudodan.
tushib qolmasligi uchun bola yuragi
javzo
yashin bilan qaldiroqni
oʼchirib turadi kelasi koʼklamgacha.
ariq chuldirashni,
qushlar chugʼurlashni oʼrgatar unga,
qush tilida tili chiqar bolaning avval,
keyin oʼrganadi odam tilini.
endi tili chiqqan bola
farishtalar tilini
tilimizga tarjima qilib
hayratga soladi hammani,
zavqlanamiz uning gʼalati
savolu topildiqlaridan.
yillar oʼtib unutadi qush tilini bolakay,
hayratlari bosiladi sut tishi ogʼrigʼiday –
qoʼshilib ketadi qatorga.
bolakayning oyoq ostiga tushib
izday bosilayotgan hayratlarini
bir-bir terib olar va asrab qoʼyar
ertaklar uchun.
uning koʼnglini
lavhga solib oʼqib oʼtirar
taqdiriga
tangridan tahrirlar tilab bermoqqa
“devonayi mashrab”u
“qisasul anbiyo” xatmidan
bir nafas tin olib…
2017 yil 3 iyun
Lolajon
doʼstimning sheʼri
isming buncha goʼzal sening, lolajon,
unda qushlar kuylab berar bahor bayotin,
tunlagani kelar unga osmonida junjikkan yulduz
suzib yurar unda egasiz qayiqlarday
javobsiz muhabbatlar
alvonlarga burkanadi adirlar,
osmon chaqinlarin chaqib beradi,
bulut yomgʼirlarini yogʼib beradi
armon qilib, lolajon!
ismingga borar yoʼllar
devning hamlasi,
ajina cholgʼusi bekingan
asqartogʼdan oshib oʼtadi
devni yengmoqqa
na qilichi va na kamoni
boʼlmagan boʼz yigitlar
yuragini yarogʼ qilib va qalqon qilib
yoʼlga otlanadi gurros va gurros
isming singari
ishqqa eltguvchi yoʼllar
oshiqlarning loshiga toʼla
senga eltar yoʼllarda
qonga boʼyalgan
lolalar unadi alvon va alvon
senga borar yoʼl
buncha olis boʼldi, lolajon?
oshiqlaringni
nechun chechak bilan aldaysan?
sen sari
bir fasllik yoʼl bor, lolajon,
sellardan,
gullardan,
qullardan,
qoʼllardan
oʼtib yoʼl bosilar senga yetguncha.
ismingda
sellar ozori bor,
gullar bozori bor,
qullar mozori bor,
qoʼllarning zori bor,
lolajon!
sogʼinchlarim karvon boʼldi, yetmadim,
bahorlarim alvon boʼldi, yetmadim.
ismingga dunyolar jo boʼlgan sanam,
oʼshal dunyolarda bormisan oʼzing?
2020
ayolning hissiy portreti
yozning qoq chillasida
devordagi sovitkich misol
lablaringda osilib turar
muzlab qolgan hazin tabassum
iztiroblaring
gizlamoqchi boʼlasan
shoʼrlik tabassuming ortiga
botiningda qarsillar dardlar
va sinadi ketma-ket
sovuqda urchib
borayotgan muz parchasiday
asli tabassum
muzlab qolgan koʼzing yoshlari
qani edi
derazaga tekkan dogʼlarni
artganingday dardlar arisa
va yoqib yuborsang tubassumingni
foydalanib boʼlgan niqobday
va toʼyib yigʼlasang
yuzingni yostiqqa bosib uzzukun
biroq
virusdan choʼchigan ramaqijonday
tabassumni taqib yurasan
koʼcha-koʼylarda
hatto uni taqib uxlaysan
tanib qolmasligi uchun dardingni
ering va bolalaring
2020 yil 12 iyun
FAXRIYOR SHE’RIYATIDA FOLKLORIZM
Sa’dullo Quronov
XIX asr oxirlariga kelib falsafa va san’atda borliqni o’zga bir yo’sinda anglashga, ifodalashga urinishlar kuchayadi. F.Nitsshe, Z. Freyd, A.Bergson, U.Jeyms kabi mutafakkirlarning qarashlaridan ta’sirlangan ijodkorlar san’atga yangi, modernizm yo’nalishini olib kirdilar. Bu yo’nalishning ustuvor xususiyatlari reallikni rad etish asosiga qurila boshlandi.
O’tgan asrning so’ngiga kelib modernizm o’zbek adabiyotiga ham kuchli ta’sir ko’rsata boshladi. Faxriyor, Nazar Eshonqul, Bahrom Ro’zimuhammad, Ulug’bek Hamdam, Abduvali Qutbiddin kabi ko’plab ijodkorlar asarlarida shu yo’nalishning xos xususiyatlari yaqqol ko’zga tashlanadi.
Modernizmning ilk davrlaridanoq bu yo’nalishda ijod etuvchi san’atkorlarda mif, qadimgi afsona va rivoyatlarga qiziqish yuqori bo’lgan. Ayniqsa, F.Kafka, T.Mann, B. Brext kabi ijodkorlar asarlarida bu jihatning ustuvorligi ko’zga tashlanadi. O’zbek modern adabiyotida ham folьklor namunalariga murojaat kuchli. Hozircha, bu jihatni she’riyatimizda ko’proq kuzatish mumkin. Ayniqsa, Faxriyor ijodida mifik obrazlar, afsona va rivoyatlardagi syujet, motivlarini kuzatishimiz mumkin bo’ladi:
Onam bolaligimda,
bu yomg’irda tulki bolalaydi, deguchi edi.
Oftobning chang, to’g’ri chiziq tomirlaridan
to’ralgan (tulkichalar) kattargan sari
— shaklini yo’qotib boradi tobora.
Ko’rinib turibdiki, bu o’rinda she’riy ifodadagi mifik obrazlarning ahamiyati yuqori(tulkilik – ayyorlik ramzi, asarning keyingi qismlarida ushbu mifik obrazning ahamiyati yanada oydinlashadi). Umuman olganda modernizm yo’nalishidagi namunalarda miflarning muhim o’rin olishi tabiiy hodisa. Mif inson ojizligining mahsulidir. Mif hali odamlar tushunmagan, ularni hayratga solgan, qo’rqitgan va sevintirgan olam silsilalarining o’ziga xos yo’sindagi anglanishi demakdir. Ko’rinadiki, mif – insonning ayqash-uyqash tasavvurlari mevasi. Biz insonlar xohlasakda mifik tafakkurdan voz kecha olmaymiz. Mif go’dakligizmizdan buyon bizning ongimizga, qonimizga singib ulgurgan. Modernizmning ustuvor ifodaviy xususiyatlari ham inson ongining tub-tubidagi puchmoqlarni tasvirlashdan iborat. Bu o’rinda mifik obraz ifodaviylikdagi bir vosita xolos. Ya’ni, bu kabi obrazlar vositasida ong osti qatlamlarida yashirinib yotgan hislarni qo’zg’atib yuborish oson kechadi.
Yuqoridagi fikrlarimizga yanada aniqlik kiritadigan bo’lsak, modernizm uchun asos bo’lgan falsafiy tushunchalarga murajat etishga ehtiyoj tug’iladi. XIX asrning oxirlariga kelib faylasuflar inson faqatgina ongi vositasida fikr yuritmasligini, balki u ba’zan hissiyotga tayangan holda ham mushohada yuritishini e’tirof eta boshladilar. Zigmun Freyd inson o’z hislari ko’magida fikr yuritsagina olam hodisalarini mohiyatan anglashi mumkin ekanligini tasdiqlaydi. Uning izdoshi Karl Gustav Yung psixologiya ilmiga “Jamoaviy ongsizlik” tushunchasini kiritadi. “Yung fikricha, psixika nimaningdir hosilasi emas, u birlamchi va inson borlig’ini aniqlab beruvchi asosiy printsipdir. Jamoaviy ongsizlik – inson ongining dastlabki holati.” Yungning nazariyasiga ko’ra psixikani anglash butun tirik mavjudotlarning uyg’un jihatlarini his etish bilan amalga oshiriladi. Bunday holat aynan ibtidoiy odamlarda yaqqol kuzatilsada, barcha ijtimoiy davrlardagi inson ruhiyatiga birday daxldordir.
Ko’rinib turibdiki, modernizm yo’nalishi vakillari inson ibtidosidagi ruhiyatni qidirganlar. Uning ongsiz, tabiat bilan uyg’un holatidagi ichki ruhiyat manzaralarini ifodalashga uringanlar. Insonning ibtidoiy tafakkuri esa o’z-o’zidan mif, asotir va afsonalarga borib taqaladi…
Mifik obrazlar o’quvchi xayolotida o’ziga xos taassurotni uyg’otishligi bilan ahamiyatlidir. Misol uchun Faxriyorning “Kuzda” she’ridagi bir misrani olib qaraylik: “Sariqlik – tosh rangi, yalmog’iz toshning”. Ushbu she’rda kuzgi manzaralar va qahramonning falsafiy mushohadalari uyg’unlashib ketgan. Keltirilgan misradagi tosh obraziga ikki xil sifat berilmoqda – sariqlik va yalmog’izlik. Bolalikda(ba’zilar har doim) folьklordagi Yalmog’izning borligiga ishonmagan, uni eslab zir-zir titroq bosmagan insonning o’zi bo’lmasa kerak. She’rdagi toshni kuzatarkanmiz u – sariq. Sariq tosh obrazi tasavvurda yalmog’izlik va u uyg’otgan hislar bilan uyg’unlashib ketarkan, ko’z oldimizda o’zgacha xususiyatlarga ega “tosh” gavdalanadi. Ayni shu “tosh” ifodaviylikdagi keyingi manzaralar uchun ayni muddaodir…
Faxriyor ijodining folьklor namunalari bilan uyg’unligini o’rganarkanmiz, bu borada shoirning “Yoziq” va “Ayolg’u” dostonlari juda ahamiyatlidir. Ushbu asarlar bir qancha xususiyatlariga ko’ra postmodernizm yo’nalishini ham yodga soladi. Chunki, bu asarlarda xalq og’zaki ijodi, tarix lavhalari, san’at asarlari, diniy tushuncha va rivoyatlar kabi ko’plab soha namunalariga bevosita va bilvosita murojaat, parodiya, kinoya yaqqol kuzatiladi. Postmodernizm metodida bu holat intertekstual o’yin deb ataladi:
Nilufar ko’ylagin bozorga solar,
Tangasini sanaydi suv parilari…
Nilufarning ko’ylagini sotib olgani
Yosumanning nafaqasi yetmaydi…
Bu o’rinda Yosuman va suv parilari kabi mifik obrazlar muayyan bir tasviriy vosita sifatidagina keltirilib, ular bilan aloqador syujet voqeligiga ishora sezilmaydi. Ammo quyidagi parchaga nisbatan bunday munosabat bildirib bo’lmaydi:
Kungaboqar quloqni tunda
G’or – quduqqa tashlab yuborar.
Qamish unib chiqar undan,
yo rab…
Bozingar yutgan qilich singari
Quduqning bo’g’ziga qamish qadalar.
Cho’pon yo’q bitta nay yasab olgani,
qishloqqa qaytmadi hali podalar.
Xa, bu bolaligimizda ko’p eshitgan “Iskandarning shoxi bor” afsonasidagi syujet motivi. Ammo ijodkor maqsadiga ko’ra bir muncha o’zgarishlar kiritilgan. Ya’ni quduq ichiga sartarosh baqirmay, kungaboqar eshitilganlar(quloq)ni quduqqa tashlaydi va h.k. Dastlabki parchalardan farqli o’laroq, bu o’rinda ifodaviy vosita qahramonlar emas, balki syujet motivi. Ikki holda ham folьklor namunalari ijodkorning badiiy-g’oyaviy maqsadi uchun xizmat qilmoqda.
Shoirning ongi va qalbida charx urayotgan g’oya, hislarning obrazli ifodasi uchun folьklor namunalari asos bo’layotgan ekan. Demak, ushbu namunalar shaklan va yohud mazmun jihatidan ifodaviylikdagi maqsadga yaqin turadi. “Yoziq” she’rida xalq og’zaki ijodi namunalarining asosan shakliy xususiyatlari e’tiborga olinib, ma’no qayta yaratiladi. Deylik suv parilariga xos latofat, insonlarga yordam berishlik yoki aksincha jodulab suvga g’arq etishlik kabi mazmun xususiyatlari tasvirda ahamiyatsiz. Ahamiyatli jihati ularning tashqi ko’rinishida. Ularning yarmi ayol, yarmi baliq – tangali baliq. Yoki Yosumanning qahraton sovuq keltirishligi emas, balki qariyaligi muxim. Qariyalar esa nafaqa oladilar… Iskandar haqidagi afsonaning syujeti va mazmuni esa tubdan o’zgartiriladi. Endi quduq, qamish, nay, cho’pon kabi obrazlar jar soluvchi emas, balki, ayta olinmayotgan, jar solinmayotgan, bo’gizda qolib ketayotgan va shunga mahkum bo’lgan dardlarning ramziga aylanib qoladi…
She’rda yana dev – qurbaqa va farishta, Jamshid, qaldirg’och, Xotamtoy kabi mif, ertak, rivoyat qahramonlarini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Bu o’rinda asardagi dev, qurbaqa va farishtalar bilan bog’liq syujet chiziqlari hayratlanarli darajada mazmundor va ta’sirli ifodalanadi:
Gulning kosasiga quyib ichar Vaqt
meni limmo-lim.
Jonim qurbaqaga aylanadi:
VAQQ!
Kim,
devmikin, jonimni qirq farishtaga
nimtalab nonushta hozirlayotgan.
“Karnay bo’lsin ishtaha”
Shoirning naqadar buyuk iste’dod sohibi ekanligidan darak berib turuvchi bu misralar mazmun va shakliy jihatdan mukammaldir… Bir qarashda parchadagi qurbaqa ko’chma ma’nodagi badiiy obrazday taassurot uyg’otadi. Umuman. dev va qirq farishta obrazlarining ham folьklor qahromonlari ekanligi his qilinib turilsa-da muayyan syujet bilan aloqadorligi sezilmaydi. Bu haqida o’quvchi keyinroq, yirik hajmdagi she’rning yarmiga borib qolganda xabar topadi:
Tarix – gunohlar – turnaqator.
Yoziqqa termular ko’r(savod) sichqon.
Devning haramidan qochgan qurbaqa ham
go’rga kelib bitiklarni hijjalar, ne tong!..
Anglashiladiki, she’rdagi syujetda dev, uning qirq farishtadan iborat harami va unda tutqin qurbaqa(lirik qahramon) mavjud. Murakkab kompazitsion qurilish va syujetga ega bo’lgan ushbu she’rdagi folьklor motivi, birinchidan, badiiy-g’oyaviy maqsad uchun hizmat qilsa, ikkinchidan, ayqash-uyqash, tartibsiz tahayyullar uyimiday taassuror berayotgan syujet chizig’ini izchil, tartibli ketma-ketlikdagi hodisotlar ekanligini o’quvchiga eslatib qo’yadi. Ya’ni asarning ilk misralarida qurbaqa, dev, farishta obrazlari asosida lirik tuyg’ular ifoda etilib, ular ta’sirida tungi manzara va taassurotlar (voqelik tunda sodir bo’ladi) chiziladi. Qurbaqaning haramdan qochishi esa syujetdagi ikkinchi bosqich ? “Tong – choldevor oqarar. Ayriliq, ayriliq, ayriliq”. Endilikdagi voqelik kunduzga ko’chadi. Qurbaqaning g’orga borishi, g’orning tik turib ketishi va quduqqa aylanib qolishi voqealarining bari kunduzda, keyingi bochqichda sodir bo’ladi. Umuman olganda, asarni tushunish, his qilish uchun har bir obrazga mohiyatan yondashish, kompazitsion qurilishni kuzatish va asosiysi ijodkorning tasavvur oqimiga sho’ng’ish – suzish talab etiladi.
Faxriyorning “Ayolg’u” dostonida ham juda ko’plab mif, afsona, ertak qahramonlari va syujet motivlari keltiriladi. Bu borada shoirning o’zi shunday deydi: “Dostonning nomi ham ramziy: unutilgan tarix, millat xotirasini asotirlar yordamida tiklashga bir urinish bo’lgan edi bu”. Besh juft taxayyuldan iborat ushbu she’rning yettinchi tahayyuli to’laligicha xalq og’zaki ijodidagi obrazlar asosida quriladi:
bir kecha tush
sherning tirnog’ini bo’yniga
tumor qilib taqqan
shohning xotini
tumso malikaga
inchi iqlimdan
zangori olma keltirib berdi
olmani yedi u rusumga ko’ra…
malikaning ko’zi yoridi
oy ko’rsaki malika
shaxzoda o’rniga bo’ri tug’ibdi
ko’mko’k bo’rivachcha…
Turli xalqlar og’zaki ijodida malikaning bo’ri tug’ishi haqidagi syujet motivlari mavjud. Lekin Faxriyor yaratgan voqelikka bir folьklor namunasiga nisbatan intertekstual o’yin deb xulosa chiqara olmaymiz. Bu voqelikda bir necha mifik obrazlar, doston motivlari ham mavjud. Ya’ni, ijodkor maqsadi yo’lida birqancha folьklor namunalari sintezini hosil qiladi:
sandiqlarni tobut qildilar
shaxzoda oqmagan sandiqlar
Bu yerga “Tohir va Zuhra” dostonidagi Toxirga ishora bor. Umuman, sandiq obrazi asarning boshqa qismlarida ham ayni shu ishora bilan uchraydi. Keyingi misralarda biz yana bir mifik obrazni ko’rishimiz mumkin bo’ladi:
Orzularin
chumchuq zamon terib ketgan shoh
qafasdan uchirdi tole qushini
taxtga voris izlab uchib ketdi qush
viloyatlarga
Faxriyor bir necha syujet motivlarini qorishtirgan holda yangi bir butun voqeani yaratadi. Shoirning yuqoridagi gaplariga tayanadigan bo’lsak, ko’k bo’ri obrazi qadimgi turkiy xalqlarni yodga soladi. Rivoyatlarda keltirilishicha, turklar bo’ridan tarqalgan emish. Ularni “Ko’k turklar” deb nom qozonganligi ham ma’lum haqiqatdir.
Mifologik maktab vakillari adabiyot va san’atning vujudga kelishiga miflar asos bo’lgan deya ta’kidlaydilar. Bu maktabga ko’ra mif poeziyaning javharidir. Umuman olganda, XIX asrga kelib san’atning yangi bosqichdagi rivoji ham bevosita folьklor bilan mushtarak bog’liqdir. Bu haqida “Adabiyotshunoslik lug’atida” shunday yoziladi: “Zero, klassitsizm davri sig’ingan antik etalonlardan, ma’rifatchilik topingan aql kulьtidan bezgan romantizm vakillari xalq og’zaki ijodida chinakam ekzotika, bitmas-tuganmas xazinani ko’rdilar”. Demak, xalq og’zaki ijodi doimo yozma adabiyot uchun ilhom manbai bo’lib kelgan. Uning zamiridagi chinakam badiiyat, falsafa va umuminsoniy qadriyatlar ifodasi modern san’atkorlar ijodida ham o’ziga xos talqinda namoyon bo’lmoqda.
