Саҳифа Туркистон мухторияти эълон қилинганининг 100 йиллигига бағишланади

  Февраль инқилоби уйқу босган ўлкани уйғотди. Чоризмнинг мустамлакаси бўлган Туркистонга озодлик ва ҳуррият шамоли етиб келди. Авваллари мусулмонлар ҳаётини деярли ёритмаган рўзномалар энди маҳаллий халқнинг сиёсий онги мислсиз суръатлар билан ўсишини эътироф этиб, қарийб ҳар бир сонида янги ташкилот, ҳаракат ёки жамият тузилаётгани ҳақида хабар беришар эди. 

Ҳамид Исмоил
ТУРКИСТОН 1917 ЙИЛДА

Келди муборак бизга янги бир замон,
Янги давр кечурмак энди филамон,
Ёд этмакка исмимиз тарихи жаҳон,
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашиб ислом миллати!
ҲАМЗА

     Румий ҳикоятларидан бирида эр ярим ман гўшт келтириб, хотинига овқат тайёрлашни буюрадида, ўзи меҳмон айтгани кўчага чиқиб кетади. Хотин лаҳм гўштни қовуриб, паққос уриб олади. Эри қайтгач: «Гўштни мушугингиз қурғур еб қўйди», дейди. Содда эр мушукни тарозига солиб: «Ие, мушук еган гўшти билан атиги ярим ман-ку! Хўш, палладаги ярим ман мушук бўлса, гўшт қани? Агарда тарозини босган ярим ман гўшт бўлса, унда мушук қаёққа ғойиб бўлди?», деган экан.

Шўравий шоиримиз Ҳамзанинг юқорида парча келтирилган «Туркистон мухториятина»  шеърини ўқиб, шу каби таноқиз андишага борасан киши.

Зотан, сўнгги, 70 йилдан ортиқроқ тарихимизда Ҳамза ва мухторият орасида ғойиб бўлган Ҳақиқатни қидирган одам, Шарқнинг яна бир буюк мутафаккири Кунфутзининг таъбирича, қоронғу хонада қора — бунинг устига хонада йўқ — мушукни тутмоқчи бўлган кишидек мушкул ҳолда қолади.

Тарихчиларимизнинг заҳматли ҳаракатларини кўриб, ачинмасдан бўлмайди. Улар тубандаги каби «мўътабар таҳқиқларни» жилдма-жилд сақлашга озмунча куч-қувват сарфлашдими! Мана, бир мисол:

«1917 йил ноябрининг сўнгида ўзбек, қозоқ, қирғиз ва тожик буржуа миллатчилари Қўқон шаҳрида «умум-ислом» ўлка қурултойини чақирдилар. Унда, асосан, савдогар, заводчик, помешчик, бой, руҳонийлар, оқ гвардиячи офицерлар иштирок этишди. Буржуа миллатчилари Туркистонни мухторият эълон қилиб, «Қўқон мухторияти» деб танилган миллатчи Муваққат ҳукуматни туздилар…» («История СССР». «Наука», М., 1967, т. 7, стр. 227).

Бу «ҳақиқат» қайд этилган китоблар саҳифаларини жамласак, қалин жилдли алоҳида бир асар бўлиши мумкин. Ваҳоланки, бу «ҳақиқат»нинг турган-битгани мантиққа зид. Авваламбор, ўзбек, қозоқ, қирғиз, тожик халқларининг ҳамда рус зобитларининг вакиллари муштарак маслак йўлида бир жойга йиғилишса-ю, улар миллатчига чиқарилсалар, «интернационал» сўзининг туб моҳияти қаерда қолади? Иккинчидан, уларни буржуа (яъни, шаҳар) миллатчилари деб аташ, 1917 йил нари турсин, 1990 йилда ҳам ўлканинг аксарияти қишлоқ-овулларда яшаётган бир маконда, бир пайтда нимани англатади? Учинчидан, «асосан» сўзининг мағзи — маъноси нимада? Нима учун бу ўринда у салбий маънода — «оми халқ бир ёқда қолиб», деган мазмунда қўлланиляпти? Тўртинчидан, қандай қилиб «Туркистон мухторияти» деб эълон этилган ҳокимият бора-бора бир шаҳар миқёсига қадар кичрайиб, «Қўқон мухторияти»га айланиб қолди? Бешинчидан, маълумки, «миллатчи Муваққат ҳукуматнинг 54 аъзосидан 32 нафари маҳаллий мусулмон халқларига мансуб бўлиб, қолган ўринлар ўлкадаги Оврупа фирқа ва ҳаракатларига берилган. Ҳолбуки, ўша пайтда умумий аҳолига нисбатан, маҳаллий халқлар нуфузи 95 фоизни ташкил этган. Бундан ортиқ байналмилал илтифотни қаерда кўргансиз?!

Хуллас, бу кўчманчи «мўътабар «ёзуқ»нинг мантиқи ва тарихи хусусида кўп ёзиш мумкин. Биз эса яхшиси, ўзимизни қийнаб, тарихчиларимиз сингари заҳматлар чекмайлик-да, энг осони—1917 йил рўзномаларини назардан кечирайлик. Янада холис бўлиш учун, масалага, асосан, ўша даврнинг «миллий руҳи — ҳарорати элитмаган» рус рўзномалари нигоҳи билан боқайлик.

Февраль инқилоби ўлка тарихида янги бир саҳифа очдики, унинг илк шиорлари Озодлик, Тенглик, Биродарлик эди. Зеро, Чўлпон Феврални Буюк француз инқилобига қиёслаб тараннум этгани бежиз эмас. Муваққат ҳукумат дастуриламалидаги қуйидаги икки банд бу борада муҳим аҳамият касб этган: 1). Табақа — тоифавий, диний ва миллий маҳдудликни бекор қилиш; 2) Маҳаллий идораларни сайлашда умумий, бевосита, тенг ва махфий овоз бериш ҳуқуқини таъсислаш. («Туркестанские ведомости», 21 март 1917 йил). Бундан ташқари, муваққат ҳукумат маҳаллий халқ вакилларини мардикор сифатида фронторти ишларига олишни ҳам бекор қилиб, 1916 йил қўзғолонларининг асосий омилларидан бирини йўқотишга эришди.

Лўнда қилиб айтганда, Февраль инқилоби уйқу босган ўлкани уйғотди. Чоризмнинг мустамлакаси бўлган Туркистонга озодлик ва ҳуррият шамоли етиб келди. Авваллари мусулмонлар ҳаётини деярли ёритмаган рўзномалар энди маҳаллий халқнинг сиёсий онги мислсиз суръатлар билан ўсишини эътироф этиб, қарийб ҳар бир сонида янги ташкилот, ҳаракат ёки жамият тузилаётгани ҳақида хабар беришар эди. Айниқса, маҳаллий идоралар бўлмиш шаҳар ва ерли Думаларга сайловлар арафасида бундай хабарлар сон-саноқсиз бўлди: «30 март куни Скобелев шаҳри фуқаросининг Жомеъ масжид олдидаги йиғилиши «Шўрои ислом» қўмитасининг сайланиши ҳақида қарор қабул қилди. Қўмитанинг дастлабки вазифаси — Муваққат ҳукуматни, Русияда янги озод тузум жорий этишида, қўллаб-қувватлашдир» («Туркестанский голос», 18 апрель 1917 йил). «Маҳаллий йўқсиллар синфи Ҳўқанд шаҳри «Ислом меҳнаткашлари» жамиятига бирлашмоқда». («Туркестанский курьер», 21 июль 1917 йил). «Наманган вилоятининг Чуст шаҳрида ёш сортлар ташаббуси билан «Жумҳурият» матлуб жамияти очилди». («Ферганские областнне ведомости», 1917 йит, 10 май) ва ҳоказо.

Бундай ҳаракат, фирқа ва жамиятларнинг пайдо бўлиш жараёнига апрелнинг ўрталарида Тошкентда бўлиб ўтган I Умумислом ўлка қурултойида мантиқан муайян якун ясалди. Юртимизда Февраль инқилоби туфайли юзага келган маҳаллий мусулмон умумдемократик ҳаракати шаклланган бир сиёсий куч сифатида гавдаланди. Мана, қурултой ҳақидаги хабардан бир парча:

«Умум Туркистон мусулмонларининг қурултойига 150 нафар киши йиғилди. Съездни 13 кишилик президиум идора қилди. Президиумга ушбу зотлар сайландилар: Мунавварқори (раис), Убайдулла Хўжаев, Собирали Лапин (икисида раис муовинлари), Мустафо Чўқаев, Тошпўлатбек Норбўтабеков (русий секретарлар), Аҳмад Заки Валидий, Содиқ Сатторов (мусулмонча секретарлар), Шоаҳмадов, Абдураҳмон Уразаев, Мулла Абдулмажид Маҳмудов, Серикбой Ақаев, Аҳмадбек Қўйбоқаров, Собиржон Юнусов…

… Съездда ушбу масалалалар қаралди. 1), Янги жамиятга назар. 2) Русияда усули идора ненди бўлур. 3) Туркистонда маҳаллий гражданский идоралар. 4) Учредительний Собрание ва анга ҳозирлик. 5) Туркистонда руҳоний — диний идоралар. 6) Мактаб, мадраса ва вақуф ишлари. 7) Молия ишлари. 8) Эскидан қолған муассасаларни янгартув. 9) Бутун Туркистон мусулмонларининг устидан қарайтурғон бирорта адлия исломия ва мулкия маҳкамаси таъсис этув. 10) Озиқ масалалари. 11) Сўғишка қараш. 12) Сўғишга олинган мардикорлар масаласи. 13) Бутун тузув. 14) Шўрои исломларнинг Испулнителний комитетларга муносабати. 15) Умуммусулмон съездина вакиллар юборув. 16) Ер ҳам сув ишлари». («Улуғ Туркистон», 1917 йил 25 апрель).

Табиийки, мазкур қурултой мужассамлаштирган умумий ҳаракатнинг таркибида синфи,маслаги жиҳатидан хилма-хил оқимлар бор эди. Аммо юрт озодлиги ва халқчиллик истиқболи томон йўналтирувчи ҳоким ғоя ушбу қурултой ва, айниқса, маҳаллий идораларга сайлов кунлари яққол намоён бўлди: «Рус аҳолиси сайловга лоқайд муносабатда бўлган бир пайтда, сортлар, аксинча, уюшиб, ўз ҳуқуқларини сайлов бўлмаларида истифода этишмакчи», («Свободный Самарканд», 30 июль, 1917 йил). «Сортлар минглаб тўпланган йиғин ва сайловолди мажлисларида ўнлаб нотиқлар сўзга чиқаётурлар» («Свободный Самарканд», 2 август, 1917 йил).

Бу айёмларда ўлкадаги барча фирқа ва ҳаракатларнинг номзодлари рўйхатлари, сайловолди дастуриламаллари эълон этилади. Аксинча, рус ёхуд бошқа оврупавий фирқаларнинг ҳеч бири на маҳаллий халқ муаммолари, на миллий масала хусусида ўз ҳужжатларида гап юритмайди. Бу жиҳатдан Туркистон ўлкасининг ижроқўмлари қурултойида воқеъ бўлган бир мубоҳаса диққатга моликдир. Унда Геодаков исмли киши, «Туркестанский курьер»нинг (14 апрель, 1917 йил) хабар беришича, «халқчил Русия жумҳуриятини қўллаб, маданий халқларга мухторият, қолганларга эса (самоед, қирғиз, сортларга) «маданиятга эга бўлишлари сайин мухторият берилишини» таклиф қилади. Бунга жавобан ўлканинг буюк сиёсий ва маданий арбоби муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудий «қизғин норозилик билдириб, сортлар минг йиллик маданиятга эга (инглиз, француз тилларига таржима қилинган «Ҳидоя» китоби, Улуғбек расадхонаси ва ҳоказо), шундай экан, сортларни тўнғузлар билан чоғиштирмоқ, инсофданми? Ерлик деҳқонлар рус деҳқонларидан қолишмайди, ғарбий вилоятлардан қочган келгиндилардан эса устун. Туркистон фуқаросининг маданий қолоқлигида фуқаро эмас, ўлкани тиш-тирноқ билан жаҳолатда ушлаган эски мустамлака тузуми айбдордир!», дейди…

1917 йилнинг ёзида бўлиб ўтган сайловлар кутилмаган натижалар билан якунланди. Масалан, Тошкент шаҳар Думасининг 112 аъзосидан 76 нафари маҳаллий мусулмон халқи вакилларидан сайланди. Самарқанд Думасига овоз бериш натижалари эса қуйидагича: 55 ўрин мусулмонлар ва фирқасизлар бирлигига, 4 ўрин мусулмон меҳнаткашлари фирқасига, 10 ўрин социал-инқилобчилар (эсерлар)га, 2 ўрин РСДРПга, 4 ўрин яҳудийларга тегади. («Свободннй Самарканд», 12 сен-тябрь 1917 йил). Андижон думасига ҳам аксарият мусулмон вакиллари сайланиб, жумладан, Шўрои ислом 77, Ҳуррият ва Маърифат 3, Иттифоқ 4, яҳудийлар 2, сооциалистлар 11 ўринга эга бўладилар.

Шундай қилиб, Русия томонидан Туркистон забт этилгандан бери, шаҳар ва ерли идораларга бўлган сайловларда маҳаллий мусулмон халқи илк бор ғалабага эришади. Бу ғалаба, сентябрга келиб, ўлкада бирваракийига уч сиёсий кучнинг ҳукмронликка даъвогарлигини юзага чиқаради. Булардан бири Муваққат ҳукуматнинг ўлкадаги маъмурияти, иккинчиси қуролли кучга эга бўлган ишчи ва аскарлар Шўроси, учинчиси маҳаллий идораларда ҳокимиятни қўлга олган умуммусулмон халқчил ҳаракати.

Тарихимизнинг «мўътабар академик ёзуқларида», кейинги кучга мансуб бўлган «Шўрои ислом» ва ёки «Уламо» фирқаларидан «ёвуз»роқ куч топиш қийиндир, дейилади. Аммо машҳур ўлкашунос ва арбоб Нил Ликошин, «Туркестанское слово» рўзномасиниг ўша йилги 2 сентябрь сонида, эски шаҳарнинг «Уламо» мажлисларида қатнашганини таърифлаб, шундай ёзади«

«Мусулмонларнинг айтишича: «Биз ўлкада кўпчиликмиз, шу боисдан Думада аксарият биз томонда бўлганлиги табиий бир ҳол. Демак, ақаллият ҳуқуқларини таъминласак кифоя. Шу сабаб, шаҳар бошлиғи лавозимига «Уламо» ўз номзодларини кўрсатмакни ўзига муносиб топмади, унга ноиб танлаш билан чекланди». Бу қарор, Ликошиннинг таъбирича, аксариятни ташкил этган мусулмонлар учун нафақат адолатли, балки илтифотли ҳам бўлиб кўринган.

Афсуски, бу янглиғ илтифот ва мурувват барча сиёсий кучларга хос бўлган, дейиш қийин. Мисол учун, «Туркестанский курьер» рўзномаси сентябрь ойи бошида ҳарбий йўл билан ҳокимиятни ўз қўлига олган Туркистон ишчи ва аскарлар Шўроси ҳақида гап юритар экан: «Бу шўро кенг халқ оммаларига таянган асл халқчил кучмои?», деган саволга: «Йўқ, зинҳор!», деб жавоб беради. Чунки, унинг таркибида маҳаллий халқ вакиллари йўқ. «Шундай экан, Оврупавий Русиядан фарқли ўлароқ, бу ерда шуни қатъиян эътироф этиш мумкинки, рус инқилобий демократиясининг Шўролари Туркистонда қуролли куч ёрдамида ўрнашган келгинди рус ақаллияти озчилиги иродасининг ифодасидир. Аввал рус тўплари ижро этган рул энди зикр этилмиш Шўролар зиммасига юкланди. Аммо янги рус империализми йўлбошчиларининг ихтиёридаги куч ва маданий имкониятлар аввалгидан беҳад зиёддир». («Туркестанский куръер», 1917 йил, 5 сентябрь).

1917 йил сентябрининг охирида, ҳокимият шўроларга ўтиши муносабати билан, Туркистон мусулмонларининг III ўлка қурултойи йиғилади. Унинг қарорларида, жумладан, шундай дейилади: «Туркистон ўлкасининг 98 фоиз нуфусини ташкил этгувчи 10 миллион мусулмон Рус инқилоби эълон қилган Ҳуррият, Тенглик, Биродарлик асосларида миллий маданий мухторият ҳуқуқига мутлақ равишда эга; Маҳаллий ҳокимият биринчи навбатда, мусулмон вакилларидан ҳамда маълум миқдорда ўзга сиёсий ташкилотлар вакилларидан ташкил топиб, таъсис этилуви лозим. Ҳокимиятнинг тасодифий ва ерли аҳоли манфаатларига ёт бўлган кичик гуруҳлардан тузилган ишчи, аскар ва деҳқон ташкилотларининг қўлида жамлануви халқчиллик асосларига зиддир ва маҳаллий мусулмон халқига одил ҳаёт тузумини таъминлаб беруви амри маҳолдир».

Қурултой, хулоса сифатида, қуйидаги қарорларни қабул килади:

1) Тошкент шаҳрида ўлка фуқаросини бошқарувчи 12 кишидан иборат Туркистон ўлка қўмитасини таъсис этув; булардан 3 нафари ишчи, аскар ва деҳқон шўролари қурултойидан, 3 нафари шаҳар ва ижроқўм идораларидан, 6 нафари мусулмон қурултойидан. Мазкур қўмита зиммасига, то таъсис мажлиси (Учр. Собрание) Туркистонда Махсус идора йўлини ўрнатгунча, Русия жумхуриятининг Муваққат Ҳукуматига кенг ваколатга эга Қўмита рўйхатини тасдиқ учун йўллаш ва ҳокимиятни қўлга олиш юкланади.

2). Тошкентда 24 кишидан иборат Туркистон ўлка кенгашини таъсис этув; бунга 5 аъзо ишчи, аскар ва деҳқонлар қурултойидан, 5 аъзо ўлка мусулмон қурултойидан киритилсин. («Туркестанский вестник», 25 ноябрь, 1917 йил). Ликошин айтмиш илтифот бу қарорда ҳам заҳирдир. Аммо ҳокимият бу орада қўлдан қўлга ўтиб, навбат Муваққат ҳукумат юборган генерал Коровиченкога тегади. Ўзаро муросани аниқлаш билан овора оврупавий кучларнинг қулоғига маҳаллий халқларнинг овозию талаблари чалинмайди. Шунга қарамай, маҳаллий халқ Таъсис мажлисига тайёргарликни кучайтириб, унга юбориладиган номзодларни кўрсата бошлайди. Номзодлар рўйхатига самарқандлик Маҳмудхўжа Беҳбудий, хўжандлик Камол Ҳусайн, тошкентлик Мустафо Чўқаев, Убайдулла Хўжаев ҳам киритилади.

25 октябрь куни Петроградда большевиклар ҳокимиятни қўлга оладилар. Бу воқеа ўлканинг рус рўзномаларида алланечук тасодиф, нохуш ҳодиса, ҳаттоки, Ватан ва жамият рлдидаги жиноят қабилида таҳлил этилади. Мана шу муносабат билан ўша давр рўзномаларида эълон қилинган мақола-хабарлардан айримларининг сарлавҳалари: «Большевиклар фақат Смольнийда қолдилар». «Хотиржам бўлингиз!». «Ватан олдида жиноят» ва ҳоказо. «Свободный Самарканд» рўзномаси эса РСДРПнинг Самарқанд ташкилоти «25 октябрда Петроградда воқеъ ўлғон фитнани қоралаб чиқди», деган хабар босади.

Кўриниб турибдики, рус рўзномалари Октябрь инқилобига бўлган салбий муносабатларини ошкора намойиш этишади. Максим Горькийнинг «Новая жизнь»да эълон қилинган, «Мамлакат Таъсис мажлиси сари кетаётган бир пайтда, рўй берган исёнга» шафқатсиз баҳо берувчи «Демократияга» деб аталган мурожаатини аксар рўзномалар қайта босиб чиқариши бунга яққол далил бўла олади. Мана, ўша мурожаат: «Ленин, Троцкий ва уларнинг йўлдошлари ҳокимиятнинг чурук заққуми ила заҳарланиб бўлдилар. Уларнинг сўз эркинлиги, демократия эришган шахс ҳуқуқларига бўлган шармисор муносабати бунга шаҳодатдир.

Сўқир мутаассиб ва васвасага учраган жаҳонгашталар олди-кетини билмай, гўёки, «социал инқилоб» томон елмоқдалар, аслида эса бу йўл — ўзбошимчалик йўли, инқилобнинг ва йўқсилларнинг ўлим йўлидир.

Мазкур йўлда Ленин ва сафдошлари Петербург атрофидаги хунрезлик, Москвани емириш, сўз эркинлитини пучга чиқариш, бемаъни ҳибсга олувлар сингари, ўз вақтида Плеве ва Столипин қўллаган қабиҳлик ҳам жиноятларга қодирлигини намоён қилдилар… («Туркестанские ведомости», 16 ноябрь, 1917 йил).

1917 йил ноябрининг бошида Тошкентда ҳам, бир неча кунлик жанглардан сўнг, ҳокимият ишчи, аскар ва деҳқон Шўролари қўлига ўтади. Подпалов раислигида тузилган янги Туркистон ўлка ижроқўми таркибида бирорта ерли халқ вакили бўлмайди. Ноябрнинг ўртасида йиғилган шаҳар идораларининг қурултойида мусулмон депутатларнинг шуни назарда тутиб айтган сўзлари диққатга сазовордир: «Миразимов (Тошкент): Мен Тошкент воқеалари хусусида сўз юритмайман. Ишчи ва аскарлар Шўроси ўз доирасидан ерли халқнинг аксарияти— мусулмонларни чиқариб ташлади. Эндиликда ақаллий бир гуруҳ ҳаммамизга ўз шартларини қўймоқчи. Аслида, аҳолининг таркибига мутаносиб бўлган марказий ҳокимият тузиш лозим. Ҳозирги ҳокимият эса фуқаронинг манфаатларига зид.

Маҳмудов (Ҳўқанд): Гарчи большевиклар мамлакат манфаатини кўзлар экан, нечун улар Таъсис мажлисининг чақирилишига тўсқинлик қилишаётир! Биз, мусулмонлар, Рус инқилоби бизларга ҳуррият ва тинч ҳаёт келтирадур, деб қувонган эдик. Фирқавий баҳслар кетида, сизлар Ватанни ва ўлкамизни баробар нобуд қилаётирсизлар!» («Туркестанские ведомости», 16 ноябрь, 1917 йил.)

22 ноябрда ўз ишини тугатган аскар ва деҳқонлар Шўросининг III қурултойи ўлкада янги ҳокимият — Туркистон ўлкасининг Халқ Комиссарлари Советини-Туркистон комиссари, деб танилган бу ҳукумат таркибида ҳам маҳаллий халқ вакилари бўлмайди. Шу ўринда, мазкур ҳодисага жавобан, 26 ноябрь куни Ҳўқанд шаҳрида чақирилган ўлка мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойига эътиборимизни қаратайлик. «Туркестанский вестник»нинг 9 декабрь сонида Қурултойнинг сонияномасида келтирилган: «26 ноябрь соат 12 да ташкилий ҳайъат аъзоси Мустафо Чўқаев қурултойни очиқ деб эълон қилади. Сўнг шаҳодат ҳайъатининг аъзоси Норбўтабеков қурултойга йиғилганлар таркиби билан таништиради. (Фарғонадан—150 киши, Сирдарёдан — 22, Самарқанддан —21, Бухородан — 4, Закаспийдан — 1 киши). Бундан ташқари, мусулмонлардан тоғ ишчилари, аскарлар, касаба уюшмаси аъзоларининг вакиллари иштирок этмакдалар. Сўзни Чанишев олиб, мазкур йиғин мавқеи ҳақида гап юритади.

«Қурултойми, ё кенгашми?», деб сўрайди у. Ваҳоланки, қурултойда Еттисув вакиллари йўқдур. Убайдулла Хўжаев қурултой мавқеи берилувининг тарафдори эканлигини билдиради. М. Беҳбудий уни қувватлаб, ўлканинг Оврупа аҳолиси ҳам қурултойда қатнашаётурғонини уқтиради. У раёсат ҳайъатини оврупавий вакилларни кўзда тутғон ҳолда тузувни таклиф этади. Маҳмудов (Ҳўқанд) қурултой раёсатини сайлаш таклифини киритади. Чўқаев қурултой ёхуд қангаш масаласини овозга қўяди. Қурултой деб билув қабул қилинади. Сўнг раёсат ҳайъатига 13 нафар қуйидаги зотлар сайланади: М. Чўқаев, У. Хўжаев, Юрғулиоғаев, Герцфельд, О. Маҳмудов ва бошқалар. Мустафо Чўқаев раёсат ҳайъатига таниқли мусулмон арбоби Чўқаев раёсат ҳайъатига таниқли мусулмон арбоби Беҳбудийни киритишни таклиф қилади. Йиғилганлар ушбу таклифни олқишлар билан қаршилайди.

М. Чўқаев Русия ва Туркистоннинг сиёсий ҳам иқтисодий аҳволи хусусида қисқача маълумот беради. Марказда юз бераётурғон воқеалар, чекка ўлкалар ўзларини ва шу билан бирга, Буюк миллий инқилобни қутқарув йўлларини мустақил муҳокама этувини тақозо қилув. Уктабр хунрезлигини бошидан кечирғон Русия ва Туркистон ўз тақдирлари ҳақида мулоҳаза юритмаклари лозим. Эндиги оғир аҳвол озуқ-овқат танглиги туфайли янада мушкуллашиб, очарчиликка ўтай деб тураётир. Бу чигалликдан чиқув йўллари борми? Нотиқ ўлкада ҳукм сураётурғон Шўролар ҳукуматининг йўли бегуноҳ қурбонларнинг қониға буланган, деб таъкидлайди. Чунки, мазкур ҳокимият хунрезликнинг олдини ола биладиган мусулмонларсиз ўрнатилган. Ҳамкорлик ҳақидаги таклифларимиз исёндан сўнг ҳам улар томонидан рад этилди.
Бинобарин, Туркистон нонсиз ва асл халқчил ҳокимиятсиз қолди. Бунда мусулмонлар ҳуқуқини комиссарлар мутлақ инкор этмакдалар. Нотиқ Жанубий — Шарқий Иттифоқнинг (Мазкур иттифоқ 1917 йил 20 октябрь битимига биноан, казак аскарлари, Кавказнинг тоғли халқлари ва чўлларнинг эркин миллатларидан ташкил топиб, Русияни халқчил, федератив жумҳуриятга айлантирмак мақсадида тузилади («Свободный Самарканд», 6 декабрь 1917 йил) Туркистон ушбу иттифоққа қотишуви ҳақидаги таклифини ўқиб эшиттиради. Сўнг ўлка халқига мурожаатини келтириб, Ўринбурқ Туркистоннинг пахтасига айирбош нон берувини эътироф этади. Иттифоқ битими билан қурултой қатнашчиларини таништиради. М. Беҳбудий комиссияда сиёсий ва иқтисодий нуқтаи назардан муҳокама қилинув даркорлигини таъкидлаб, 12 киши 2 кундан сўнг ўз хулосаларини қурултой эътиборига чиқарувларини таклиф қилади. Герцфельд: Масала равшан. Зудлик билан ҳал этмак лозим. Чўқаев мунозарасиз комиссияга узатувни овозга қўяди». («Туркестанский вестник» 9 декабрь 1917 йил).

Сонияномани шу ерда тўхтатайлик-да, 1917 йил 27 ноябрь куни кеч соат 18 да қурултой қабул қилган асосий ҳужжатни келтирайлик:

«Туркистон мусулмонларининг IV фавқулодда қурултойи.

Туркистон ўлкасида бўлғон халқларнинг хоҳишлари бўйича, Буюк Русия инқилоби тарафидан берилган асосларга биноан, федерация асосига бино қилинғон Русия жумҳурияти ила бирликда қолган ҳолда, Туркистонни ерлик мухториятли (яъни территориални автономиялик) эълон қиладур.

Мухториятнинг тез суръатда вужудга қуйилуши яқин орада очиладурғон Умум Туркистон халқининг Учр. Собраниесина (Мажлиси Муассанига) топширадур. Шунинг ила баробар Туркистон ўлкасида ақаллият ташкил қилғон миллатларнинг ҳуқуқларининг ҳар жиҳатда сақланажагини ҳам тантанали суратда билдирадир» («Ҳуррият», 5 декабрь, 1917 йил).

27 ноябрь куни қурултой Жанубий — Шарқий Иттифоқ ила қотишув ҳақида қарор қабул қилади. 28 ноябрда эса Туркистон миллат мажлиси очилиши тўғрисидаги қарор тасдиқланади. Туркистон миллат мажлиси 54 нафар аъзодан иборат бўлиб, қурултой қарорига биноан, «36 нафари мусулмонлар ва 18 нафари ғайримусулмонлардан сайланадур. 36 мусулмон вакиллари Туркистоннинг 5 вилоятидан бўлиб: Фарғона — 10 нафар, Самарқанд — 5 нафар, Сирдарё — 9 нафар, Еттисув — 6 нафар, Закаспий — 2 нафар, 4 нафар эса бутун Туркистон шаҳар думалари тарафидан тайин бўлурлар». 18 ўрин ўлканинг оврупавий ташкилот ва фирқалари, жумладан, темирйўлчилар иттифоқи, жумладан, ишчи, аскар ва деҳқонлар Шўроси, социал-демократлар, дашнакцутюн, ерли яҳудийлар ва бошқаларга берилиши кўзда тутилган.

Ўша давр рўзномаларида Туркистон тарихида илк бор ташкил топган халқчил ҳокимият — миллат мажлисига аъзоликка сайланган зотларнинг исм-шарифлари сақланиб қолган. Биз бу рўйхатни келтирмоққа бурчлимиз. Фарғона вилоятидан: И. Шоаҳмедов, 0. Қўшбегиев, Камолхонтўра, Ҳ. Юрғулиоғаев, О. Маҳмудов, Ашурхўжа, Д. Қорабеков, А. Уразаев, М. Мирзааҳмедов. Сирдарёдан: М. Чўқаев, С. Лапин, С. Бойсаидов, Т. Норбўтабеков, С. Миржалилов, И. Губайдуллин, С. Шарифхўжаев, К. Ҳожинов. Самарқанддан: А. Абдусалимов, С. Герцфельд, А. Дербисолин, М Оқчурин, Мансуров. Еттисувдан: М. Тишинбоев, И. Давлетшин. Каспийбўйидан: Л. Ширинский, Г. Мусабоев, О. Шокирхонтўраев, К. Шамонбердиев, А. Умаров, С. Юсупов. Шаҳар думаларидан: М. Беҳбудий ва бошқалар.

Муваққат миллат мажлиси 12 аъзодан иборат Туркистон Муваққат ҳукуматини тайинлайди:

Раис-нозир ва ички ишлар нозири — Муҳаммаджон Тинишбоев (2 Давлат Думасининг аъзоси, Туркистон темирйўл инженерлари қўмитасининг аъзоси).
Раис муовини — Ислом Султон Шоаҳмедов (присяжний поверенний, Умумрусия мусулмон кенгашининг аъзоси).
Ташқи ишлар вазири — Мустафо Чўқаев (адвокат), Муваққат ҳукуматнинг Туркистон қўмитаси аъзоси, ўлка мусулмон кенгашининг раиси).
Халқ милицияси ва хавфсизлик вазири — Убайдулла Хўжаев (адвокат, Умумрусия мусулмон кенгаши МКнинг аъзоси)..
Ер ва сув ишлари вазири — Ҳидоятбек Юрғули-оғаев (агроном, олим).
Озиқ-овқат ишлари вазири — Обиджон Маҳмудов (Ҳўқанд шаҳар думасининг раис муовини).
Ички ишлар вазирининг муовини—Абдураҳмонбек Уразаев (прсяжный поверенннй ёрдамчиси).
Молия вазири — Соломон Герцфельд (присяжный поверенный) ва бошқалар. («Туркестанский вестник», 5 декабрь 1917 йил).

29 ноябрь куни қурултой Муваққат миллат мажлиси ва Муваққат ҳукумат аъзоларининг дахлсизлиги ва муҳофазаси ҳақида қарор қабул қилади. Унда, жумладан: «Булардан ҳар бирига қарши зўравонлик — бутун 10 миллионлик Туркистон халқига қарши тахқир, деб билинадир», дейилган. Сўнг қурултой болшевиклар томонидан уюштирилган Тошкент воқеалари (ҳибсга олувлар, тинтувлар ва бошқалар)ии қоралаб, зудлик билан маҳбусларга озодлик беришни талаб қилди.

Қурултой сўнггида қатнашчилар бутун Туркистон фуқароси бўлмиш мусулмон, рус, яҳудий, ишчи, аскар, деҳқон, барча уруғу элат, ташкилоту муассаса, ҳаракату фирқаларга мурожаат этиб, якдиллик ва ҳамжиҳатликка даъват этдилар. «Занжирлардан бўшалғон Туркистон ўз ерининг ҳокими ва ўз тарихининг яратувчисига айланатурғон пайт келди!», деб хитоб этади қурултой («Свободный Самарканд», 6 декабрь, 1917 йил).

Мислсиз севинч ва кўтаринкилик руҳи ўлкани қамрайди. 30 ноябрь соат учда Ҳўқанд шаҳрида мусулмонларнинг улуғ намойиши бошланди. Унда инқилоб сақланажаги ҳақида қасам ичилади. Тошкент шаҳрининг Жомеъ масжидида кўпминг кишилик намойиш бўлиб ўтди. «Нотиқлар ҳаяжон ва кўзларида ёш ила мазлум ҳаёт битиб, янги, ҳурриятга тўла ҳаёт бошланиши ҳақида сўзлайдилар» («Туркестанский вестник» 8 декабрь, 1917 йил).

Туркистон мухториятини Бунд, Гуржилар жамияти, Савдо-саноат уюшмаси, яҳудийларнинг Тошкент жамияти, Савдо-саноат уюшмаси, яҳудийларнинг Тошкент жамияти ва бошқалар қизғин қутлайдилар. Рус рўзномалари ҳам қурултой қарорларини самимий баҳолаб, вазиятни ҳаққоний таҳлил қилишади. Мана, С. Никифоровнинг «Свободный Самарканд»нинг 7 декабрь сонида эълон қилинган мақоласидан бир парча: «Давримиз учун муҳим бўлган қурултой қарорлари ушбу миллий чекка ўлканинг ҳаётида янги саҳифа очилишини англатадир. Биз — ўлка истилочилари, фақат истилочилик ҳуқуқига биноан ягона маданият тарғиботчилари эканлигимиз, халқ оммалари эса — мағлублар сифатида, биз ғолиблар учун тажрибадан ўзга нарса эмас эканлиги ҳақидаги шовинистик ва том маънода ғайритараққий мулоҳазани улоқтириб ташлашимиз вақти келди!».

Давр тақозосига кўра, айни шу кунларда рўзномалар Халқ Комиссарлари Кенгашининг «Русия ва шарқнинг барча меҳнаткаш мусулмонларига» Хитобномасини чоп этадилар.

Хитобноманинг айрим лавҳалари қуйидагича:
«… Бундан буён сизларнинг урф-одатларингиз, сизларнинг миллий ва маданий муассасаларингиз озод ва даҳлсиз деб эълон қилинади. Ўз миллий ҳаётларингизни эркин ва бемалол уюштираберингиз. Сизларнинг бунга ҳақингиз бор.
… Сизлар ўзларингиз ўз ватанингизнинг ҳокимлари бўлишингиз лозим. Ўз расм- русумингизга биноан ҳаётингизни уюштиришингиз лозим. Сизнинг бунга ҳақингиз бор, чунки сизларнинг тақдирингиз — ўзингизнинг қўлларингизда…
Миллий ишлар бўйича халқ комиссари
И. Жугашвили — Сталин.
СНК раиси
В. Ульянов — Ленин».
(«Туркестанские ведомости», 1917 йил 1 декабрь).

Бироқ худди шу кезларда Тошкентда, Комиссарлар раиси Ф. Колесов буйруғига биноан, шаҳар Думаси тарқатиб юборилади, тинтув ва талон-торожлар бошланади («Туркестанский вестник», 6, 8 декабрь 1917 йил). 6 декабрь куни Тошкентда бўлган кўпминг кишилик йиғилишда Туркистон мухториятининг Муваққат ҳукуматни қўллаш ҳақида қарор ҳамда тубандаги арзнома қабул қилинади: «Комиссар Колесовнинг шаҳар Думасининг тарқатув ҳақида буйруғини тинглаб, йиғилиш бир овоздан мазкур ғайриқонуний буйруққа қарши қизғин эътироз билдирадур. Модомики, шаҳар Думаси умумий, тенг, бевосита ва махфий овоз бериш йўли билан сайланғон бўлуб, Тошкент шаҳринда яккаю-ягона халқчил, демократик ташкилот ҳамда 300 мингли шаҳар нуфусининг хоҳиш-иродасини асл ифода эта билувчи; муассасадур. Дума аъзоларига ўз ишларини давом этиб, уларни сайлаган халқ ҳимояси ва муҳофазаси остига ўзларини топширув белгиланадур». («Туркестанский вестник» 8 декабрь 1917 йил).

Тошкент шаҳар Думасининг сўнгги йиғилишида мусулмон депутати Ибн Ямин Ёнбоев шундай дейди: «Ҳозирги ҳокимият (Ф. Колесов ва бошқалар) тан олинган демократиялиги даргумон. Ушбу ҳокимият мусулмонлар номидан гапириши эса — қип-қизил ёлғон… Мазкур ҳокимиятнинг асл кучи — тўп ва пулемётлардир, лекин биз, мусулмонлар бу кучдан қўрқмаймиз. Бизда ўзга куч мавжудким — ул куч руҳимиздир, Тарих ушбу сохта Ҳокимиятнинг амалини қоралайдиган вақт албатта келажак! (Олқишлар!) («Туркестанский вестник» 9 декабрь, 1917 йил).

Эҳтимол, Ибн Ямин Ёнбоев бу сўзларни айтаётиб, сизу биз яшашга муяссар бўлган ҳозирги дориломон кунларни олдиндан кўра билгандир. Эҳтимол, худди шу боис ҳақиқат бир кунмас- бир барибир юзага чиқишини башорат қилгандир. Лекин бу кунларга етишиш биз учун осон бўлмади. Ўтган етмиш йилдан ортиқроқ вақт ичида биз ниҳоятда машаққатли йўлни босиб ўтдик. Қатағонлар ва нотўғри мафкуравий сиёсат туфайли ўзимизни, ўзлигимизни унутдик. Тарихимиз ва маданиятимизни сохталаштирдик. Қанчадан-қанча инсонларни бадном этиб, қурбон бердик. Бундай хатоларга коллективлаштириш даврида ҳам, «босмачилик йиллари» деб аталмиш замонда ҳам, қатағонлар даврида в ундан кейин ҳам бот-бот йўл қўйдик. Охир-оқибат, ўлкамиз тарихи, миллатимиз ўтмиши чигал муаммолар билан тўлиб-тошди. Турган гапки, ўлкамиз тарихининг А. И. Солженицин таъбири билан айтганда, асосий «тугун»ларидан бири айнан 1917 йил воқеаларига бориб боғланади. Афсуски, биз ҳалигача ушбу тугунни ечишнинг уддасидан чиқа олганимиз йўқ. Лекин, ишончимиз комилки, ҳали вақти-соати келиб, Туркистон мухториятининг мухтасар фаолияти ҳамда тарихимизда дастлабки халқчил, коалицион ҳокимиятнинг емирилиши хусусида жиддий тадқиқотлар олиб борилади, бу хусусда мақолалар ёзилади, асарлар яратилади. Эҳтимолки, вақти келиб, бу ҳокимият эълон қилинган кун ўлкамиз тарихига мўътабар сана сифатида киритилар ва уни тантанали нишонлайдиган бўлармиз. Ана шунда Ҳамзанинг бояги шеъри ҳам ғализ, мужмал ва уятчан изоҳлар пардасига бурканмайди, аксинча, қадим ўлканинг навқирон шоири битган мадҳия сифатида баралла янграйди.

Чоризм зулмини ағдарган Русиянинг буюк Февраль инқилобини Сталин — Брежнев тоталитаризмини қулатиш нияти билан бошланган қайта қуришга қиёслаш мумкин. Чунки халқчиликка интилиш, умумбашарий қадрдиятларнинг тор синфий қадриятлар олдидаги устунлигини тиклаш, миллий уйғониш, фирқа ва ҳаракатларнинг гуркираб ўсиши, том маънода ҳаққоний сайловларга ўтиш — буларнинг бари иккала даврга хос.

Мақоламизни Шарқ ривоятларидан бошлаган эдик. Энди Ғарбга боқиб, К. Маркснинг машҳур мулоҳазасини келтирайлик: «Гегель қаердадир таъкидлайдики, барча буюк умумжаҳон — тарихий воқеалар ва шахслар, дейлик, икки карра намоён бўлурлар. У: Биринчи бор фожиа сифатида, иккинчи бор масхарабозлик суратида, деб қўшишни унутибди». (Қ. Маркс… «Луи Бонапартнинг ўн саккизинчи брюмери», 3-бет). Шундай экан, ишонч ва умидимиз борки, биз яшаётган ҳаёт фожиалар ва масхарабозликлардан қутулиб, Ҳақиқат, Ҳуррият, Ҳалқчиллик том маънода барқарор бўлажак!

Fevral inqilobi uyqu bosgan o‘lkani uyg‘otdi. Chorizmning mustamlakasi bo‘lgan Turkistonga ozodlik va hurriyat shamoli yetib keldi. Avvallari musulmonlar hayotini deyarli yoritmagan ro‘znomalar endi mahalliy xalqning siyosiy ongi mislsiz sur’atlar bilan o‘sishini e’tirof etib, qariyb har bir sonida yangi tashkilot, harakat yoki jamiyat tuzilayotgani haqida xabar berishar edi. 

Hamid Ismoil
TURKISTON 1917 YILDA

Keldi muborak bizga yangi bir zamon,
Yangi davr kechurmak endi filamon,
Yod etmakka ismimiz tarixi jahon,
Qutlug‘ bo‘lsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashib islom millati!
HAMZA

Rumiy hikoyatlaridan birida er yarim man go‘sht keltirib, xotiniga ovqat tayyorlashni buyuradida, o‘zi mehmon aytgani ko‘chaga chiqib ketadi. Xotin lahm go‘shtni qovurib, paqqos urib oladi. Eri qaytgach: «Go‘shtni mushugingiz qurg‘ur yeb qo‘ydi», deydi. Sodda er mushukni taroziga solib: «Ie, mushuk yegan go‘shti bilan atigi yarim man-ku! Xo‘sh, palladagi yarim man mushuk bo‘lsa, go‘sht qani? Agarda tarozini bosgan yarim man go‘sht bo‘lsa, unda mushuk qayoqqa g‘oyib bo‘ldi?», degan ekan.

Sho‘raviy shoirimiz Hamzaning yuqorida parcha keltirilgan «Turkiston muxtoriyatina» she’rini o‘qib, shu kabi tanoqiz andishaga borasan kishi.

Zotan, so‘nggi, 70 yildan ortiqroq tariximizda Hamza va muxtoriyat orasida g‘oyib bo‘lgan Haqiqatni qidirgan odam, Sharqning yana bir buyuk mutafakkiri Kunfutzining ta’biricha, qorong‘u xonada qora — buning ustiga xonada yo‘q — mushukni tutmoqchi bo‘lgan kishidek mushkul holda qoladi.

Tarixchilarimizning zahmatli harakatlarini ko‘rib, achinmasdan bo‘lmaydi. Ular tubandagi kabi «mo‘tabar tahqiqlarni» jildma-jild saqlashga ozmuncha kuch-quvvat sarflashdimi! Mana, bir misol:

«1917 yil noyabrining so‘ngida o‘zbek, qozoq, qirg‘iz va tojik burjua millatchilari Qo‘qon shahrida «umum-islom» o‘lka qurultoyini chaqirdilar. Unda, asosan, savdogar, zavodchik, pomeshchik, boy, ruhoniylar, oq gvardiyachi ofitserlar ishtirok etishdi. Burjua millatchilari Turkistonni muxtoriyat e’lon qilib, «Qo‘qon muxtoriyati» deb tanilgan millatchi Muvaqqat hukumatni tuzdilar…» («Istoriya SSSR». «Nauka», M., 1967, t. 7, str. 227).

Bu «haqiqat» qayd etilgan kitoblar sahifalarini jamlasak, qalin jildli alohida bir asar bo‘lishi mumkin. Vaholanki, bu «haqiqat»ning turgan-bitgani mantiqqa zid. Avvalambor, o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik xalqlarining hamda rus zobitlarining vakillari mushtarak maslak yo‘lida bir joyga yig‘ilishsa-yu, ular millatchiga chiqarilsalar, «internatsional» so‘zining tub mohiyati qayerda qoladi? Ikkinchidan, ularni burjua (ya’ni, shahar) millatchilari deb atash, 1917 yil nari tursin, 1990 yilda ham o‘lkaning aksariyati qishloq-ovullarda yashayotgan bir makonda, bir paytda nimani anglatadi? Uchinchidan, «asosan» so‘zining mag‘zi — ma’nosi nimada? Nima uchun bu o‘rinda u salbiy ma’noda — «omi xalq bir yoqda qolib», degan mazmunda qo‘llanilyapti? To‘rtinchidan, qanday qilib «Turkiston muxtoriyati» deb e’lon etilgan hokimiyat bora-bora bir shahar miqyosiga qadar kichrayib, «Qo‘qon muxtoriyati»ga aylanib qoldi? Beshinchidan, ma’lumki, «millatchi Muvaqqat hukumatning 54 a’zosidan 32 nafari mahalliy musulmon xalqlariga mansub bo‘lib, qolgan o‘rinlar o‘lkadagi Ovrupa firqa va harakatlariga berilgan. Holbuki, o‘sha paytda umumiy aholiga nisbatan, mahalliy xalqlar nufuzi 95 foizni tashkil etgan. Bundan ortiq baynalmilal iltifotni qayerda ko‘rgansiz?!

Xullas, bu ko‘chmanchi «mo‘tabar «yozuq»ning mantiqi va tarixi xususida ko‘p yozish mumkin. Biz esa yaxshisi, o‘zimizni qiynab, tarixchilarimiz singari zahmatlar chekmaylik-da, eng osoni—1917 yil ro‘znomalarini nazardan kechiraylik. Yanada xolis bo‘lish uchun, masalaga, asosan, o‘sha davrning «milliy ruhi — harorati elitmagan» rus ro‘znomalari nigohi bilan boqaylik.

Fevral inqilobi o‘lka tarixida yangi bir sahifa ochdiki, uning ilk shiorlari Ozodlik, Tenglik, Birodarlik edi. Zero, Cho‘lpon Fevralni Buyuk fransuz inqilobiga qiyoslab tarannum etgani bejiz emas. Muvaqqat hukumat dasturilamalidagi quyidagi ikki band bu borada muhim ahamiyat kasb etgan: 1). Tabaqa — toifaviy, diniy va milliy mahdudlikni bekor qilish; 2) Mahalliy idoralarni saylashda umumiy, bevosita, teng va maxfiy ovoz berish huquqini ta’sislash. («Turkestanskiye vedomosti», 21 mart 1917 yil). Bundan tashqari, muvaqqat hukumat mahalliy xalq vakillarini mardikor sifatida frontorti ishlariga olishni ham bekor qilib, 1916 yil qo‘zg‘olonlarining asosiy omillaridan birini yo‘qotishga erishdi.

Lo‘nda qilib aytganda, Fevral inqilobi uyqu bosgan o‘lkani uyg‘otdi. Chorizmning mustamlakasi bo‘lgan Turkistonga ozodlik va hurriyat shamoli yetib keldi. Avvallari musulmonlar hayotini deyarli yoritmagan ro‘znomalar endi mahalliy xalqning siyosiy ongi mislsiz sur’atlar bilan o‘sishini e’tirof etib, qariyb har bir sonida yangi tashkilot, harakat yoki jamiyat tuzilayotgani haqida xabar berishar edi. Ayniqsa, mahalliy idoralar bo‘lmish shahar va yerli Dumalarga saylovlar arafasida bunday xabarlar son-sanoqsiz bo‘ldi: «30 mart kuni Skobelev shahri fuqarosining Jome’ masjid oldidagi yig‘ilishi «Sho‘roi islom» qo‘mitasining saylanishi haqida qaror qabul qildi. Qo‘mitaning dastlabki vazifasi — Muvaqqat hukumatni, Rusiyada yangi ozod tuzum joriy etishida, qo‘llab-quvvatlashdir» («Turkestanskiy golos», 18 aprel 1917 yil). «Mahalliy yo‘qsillar sinfi Ho‘qand shahri «Islom mehnatkashlari» jamiyatiga birlashmoqda». («Turkestanskiy kuryer», 21 iyul 1917 yil). «Namangan viloyatining Chust shahrida yosh sortlar tashabbusi bilan «Jumhuriyat» matlub jamiyati ochildi». («Ferganskiye oblastnne vedomosti», 1917 yit, 10 may) va hokazo.

Bunday harakat, firqa va jamiyatlarning paydo bo‘lish jarayoniga aprelning o‘rtalarida Toshkentda bo‘lib o‘tgan I Umumislom o‘lka qurultoyida mantiqan muayyan yakun yasaldi. Yurtimizda Fevral inqilobi tufayli yuzaga kelgan mahalliy musulmon umumdemokratik harakati shakllangan bir siyosiy kuch sifatida gavdalandi. Mana, qurultoy haqidagi xabardan bir parcha:

«Umum Turkiston musulmonlarining qurultoyiga 150 nafar kishi yig‘ildi. Syezdni 13 kishilik prezidium idora qildi. Prezidiumga ushbu zotlar saylandilar: Munavvarqori (rais), Ubaydulla Xo‘jayev, Sobirali Lapin (ikisida rais muovinlari), Mustafo Cho‘qayev, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov (rusiy sekretarlar), Ahmad Zaki Validiy, Sodiq Sattorov (musulmoncha sekretarlar), Shoahmadov, Abdurahmon Urazayev, Mulla Abdulmajid Mahmudov, Serikboy Aqayev, Ahmadbek Qo‘yboqarov, Sobirjon Yunusov…

… Syezdda ushbu masalalalar qaraldi. 1), Yangi jamiyatga nazar. 2) Rusiyada usuli idora nendi bo‘lur. 3) Turkistonda mahalliy grajdanskiy idoralar. 4) Uchreditelniy Sobraniye va anga hozirlik. 5) Turkistonda ruhoniy — diniy idoralar. 6) Maktab, madrasa va vaquf ishlari. 7) Moliya ishlari. 8) Eskidan qolg‘an muassasalarni yangartuv. 9) Butun Turkiston musulmonlarining ustidan qarayturg‘on birorta adliya islomiya va mulkiya mahkamasi ta’sis etuv. 10) Oziq masalalari. 11) So‘g‘ishka qarash. 12) So‘g‘ishga olingan mardikorlar masalasi. 13) Butun tuzuv. 14) Sho‘roi islomlarning Ispulnitelniy komitetlarga munosabati. 15) Umummusulmon syezdina vakillar yuboruv. 16) Yer ham suv ishlari». («Ulug‘ Turkiston», 1917 yil 25 aprel).

Tabiiyki, mazkur qurultoy mujassamlashtirgan umumiy harakatning tarkibida sinfi,maslagi jihatidan xilma-xil oqimlar bor edi. Ammo yurt ozodligi va xalqchillik istiqboli tomon yo‘naltiruvchi hokim g‘oya ushbu qurultoy va, ayniqsa, mahalliy idoralarga saylov kunlari yaqqol namoyon bo‘ldi: «Rus aholisi saylovga loqayd munosabatda bo‘lgan bir paytda, sortlar, aksincha, uyushib, o‘z huquqlarini saylov bo‘lmalarida istifoda etishmakchi», («Svobodnыy Samarkand», 30 iyul, 1917 yil). «Sortlar minglab to‘plangan yig‘in va saylovoldi majlislarida o‘nlab notiqlar so‘zga chiqayoturlar» («Svobodnыy Samarkand», 2 avgust, 1917 yil).

Bu ayyomlarda o‘lkadagi barcha firqa va harakatlarning nomzodlari ro‘yxatlari, saylovoldi dasturilamallari e’lon etiladi. Aksincha, rus yoxud boshqa ovrupaviy firqalarning hech biri na mahalliy xalq muammolari, na milliy masala xususida o‘z hujjatlarida gap yuritmaydi. Bu jihatdan Turkiston o‘lkasining ijroqo‘mlari qurultoyida voqe’ bo‘lgan bir mubohasa diqqatga molikdir. Unda Geodakov ismli kishi, «Turkestanskiy kuryer»ning (14 aprel, 1917 yil) xabar berishicha, «xalqchil Rusiya jumhuriyatini qo‘llab, madaniy xalqlarga muxtoriyat, qolganlarga esa (samoyed, qirg‘iz, sortlarga) «madaniyatga ega bo‘lishlari sayin muxtoriyat berilishini» taklif qiladi. Bunga javoban o‘lkaning buyuk siyosiy va madaniy arbobi muftiy Mahmudxo‘ja Behbudiy «qizg‘in norozilik bildirib, sortlar ming yillik madaniyatga ega (ingliz, fransuz tillariga tarjima qilingan «Hidoya» kitobi, Ulug‘bek rasadxonasi va hokazo), shunday ekan, sortlarni to‘ng‘uzlar bilan chog‘ishtirmoq, insofdanmi? Yerlik dehqonlar rus dehqonlaridan qolishmaydi, g‘arbiy viloyatlardan qochgan kelgindilardan esa ustun. Turkiston fuqarosining madaniy qoloqligida fuqaro emas, o‘lkani tish-tirnoq bilan jaholatda ushlagan eski mustamlaka tuzumi aybdordir!», deydi…

1917 yilning yozida bo‘lib o‘tgan saylovlar kutilmagan natijalar bilan yakunlandi. Masalan, Toshkent shahar Dumasining 112 a’zosidan 76 nafari mahalliy musulmon xalqi vakillaridan saylandi. Samarqand Dumasiga ovoz berish natijalari esa quyidagicha: 55 o‘rin musulmonlar va firqasizlar birligiga, 4 o‘rin musulmon mehnatkashlari firqasiga, 10 o‘rin sotsial-inqilobchilar (eserlar)ga, 2 o‘rin RSDRPga, 4 o‘rin yahudiylarga tegadi. («Svobodnny Samarkand», 12 sen-tyabr 1917 yil). Andijon dumasiga ham aksariyat musulmon vakillari saylanib, jumladan, Sho‘roi islom 77, Hurriyat va Ma’rifat 3, Ittifoq 4, yahudiylar 2, sootsialistlar 11 o‘ringa ega bo‘ladilar.

Shunday qilib, Rusiya tomonidan Turkiston zabt etilgandan beri, shahar va yerli idoralarga bo‘lgan saylovlarda mahalliy musulmon xalqi ilk bor g‘alabaga erishadi. Bu g‘alaba, sentyabrga kelib, o‘lkada birvarakiyiga uch siyosiy kuchning hukmronlikka da’vogarligini yuzaga chiqaradi. Bulardan biri Muvaqqat hukumatning o‘lkadagi ma’muriyati, ikkinchisi qurolli kuchga ega bo‘lgan ishchi va askarlar Sho‘rosi, uchinchisi mahalliy idoralarda hokimiyatni qo‘lga olgan umummusulmon xalqchil harakati.

Tariximizning «mo‘tabar akademik yozuqlarida», keyingi kuchga mansub bo‘lgan «Sho‘roi islom» va yoki «Ulamo» firqalaridan «yovuz»roq kuch topish qiyindir, deyiladi. Ammo mashhur o‘lkashunos va arbob Nil Likoshin, «Turkestanskoye slovo» ro‘znomasinig o‘sha yilgi 2 sentyabr sonida, eski shaharning «Ulamo» majlislarida qatnashganini ta’riflab, shunday yozadi«

«Musulmonlarning aytishicha: «Biz o‘lkada ko‘pchilikmiz, shu boisdan Dumada aksariyat biz tomonda bo‘lganligi tabiiy bir hol. Demak, aqalliyat huquqlarini ta’minlasak kifoya. Shu sabab, shahar boshlig‘i lavozimiga «Ulamo» o‘z nomzodlarini ko‘rsatmakni o‘ziga munosib topmadi, unga noib tanlash bilan cheklandi». Bu qaror, Likoshinning ta’biricha, aksariyatni tashkil etgan musulmonlar uchun nafaqat adolatli, balki iltifotli ham bo‘lib ko‘ringan.

Afsuski, bu yanglig‘ iltifot va muruvvat barcha siyosiy kuchlarga xos bo‘lgan, deyish qiyin. Misol uchun, «Turkestanskiy kuryer» ro‘znomasi sentyabr oyi boshida harbiy yo‘l bilan hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan Turkiston ishchi va askarlar Sho‘rosi haqida gap yuritar ekan: «Bu sho‘ro keng xalq ommalariga tayangan asl xalqchil kuchmoi?», degan savolga: «Yo‘q, zinhor!», deb javob beradi. Chunki, uning tarkibida mahalliy xalq vakillari yo‘q. «Shunday ekan, Ovrupaviy Rusiyadan farqli o‘laroq, bu yerda shuni qat’iyan e’tirof etish mumkinki, rus inqilobiy demokratiyasining Sho‘rolari Turkistonda qurolli kuch yordamida o‘rnashgan kelgindi rus aqalliyati ozchiligi irodasining ifodasidir. Avval rus to‘plari ijro etgan rul endi zikr etilmish Sho‘rolar zimmasiga yuklandi. Ammo yangi rus imperializmi yo‘lboshchilarining ixtiyoridagi kuch va madaniy imkoniyatlar avvalgidan behad ziyoddir». («Turkestanskiy kuryer», 1917 yil, 5 sentyabr).

1917 yil sentyabrining oxirida, hokimiyat sho‘rolarga o‘tishi munosabati bilan, Turkiston musulmonlarining III o‘lka qurultoyi yig‘iladi. Uning qarorlarida, jumladan, shunday deyiladi: «Turkiston o‘lkasining 98 foiz nufusini tashkil etguvchi 10 million musulmon Rus inqilobi e’lon qilgan Hurriyat, Tenglik, Birodarlik asoslarida milliy madaniy muxtoriyat huquqiga mutlaq ravishda ega; Mahalliy hokimiyat birinchi navbatda, musulmon vakillaridan hamda ma’lum miqdorda o‘zga siyosiy tashkilotlar vakillaridan tashkil topib, ta’sis etiluvi lozim. Hokimiyatning tasodifiy va yerli aholi manfaatlariga yot bo‘lgan kichik guruhlardan tuzilgan ishchi, askar va dehqon tashkilotlarining qo‘lida jamlanuvi xalqchillik asoslariga ziddir va mahalliy musulmon xalqiga odil hayot tuzumini ta’minlab beruvi amri maholdir».

Qurultoy, xulosa sifatida, quyidagi qarorlarni qabul kiladi:

1) Toshkent shahrida o‘lka fuqarosini boshqaruvchi 12 kishidan iborat Turkiston o‘lka qo‘mitasini ta’sis etuv; bulardan 3 nafari ishchi, askar va dehqon sho‘rolari qurultoyidan, 3 nafari shahar va ijroqo‘m idoralaridan, 6 nafari musulmon qurultoyidan. Mazkur qo‘mita zimmasiga, to ta’sis majlisi (Uchr. Sobraniye) Turkistonda Maxsus idora yo‘lini o‘rnatguncha, Rusiya jumxuriyatining Muvaqqat Hukumatiga keng vakolatga ega Qo‘mita ro‘yxatini tasdiq uchun yo‘llash va hokimiyatni qo‘lga olish yuklanadi.

2). Toshkentda 24 kishidan iborat Turkiston o‘lka kengashini ta’sis etuv; bunga 5 a’zo ishchi, askar va dehqonlar qurultoyidan, 5 a’zo o‘lka musulmon qurultoyidan kiritilsin. («Turkestanskiy vestnik», 25 noyabr, 1917 yil). Likoshin aytmish iltifot bu qarorda ham zahirdir. Ammo hokimiyat bu orada qo‘ldan qo‘lga o‘tib, navbat Muvaqqat hukumat yuborgan general Korovichenkoga tegadi. O‘zaro murosani aniqlash bilan ovora ovrupaviy kuchlarning qulog‘iga mahalliy xalqlarning ovoziyu talablari chalinmaydi. Shunga qaramay, mahalliy xalq Ta’sis majlisiga tayyorgarlikni kuchaytirib, unga yuboriladigan nomzodlarni ko‘rsata boshlaydi. Nomzodlar ro‘yxatiga samarqandlik Mahmudxo‘ja Behbudiy, xo‘jandlik Kamol Husayn, toshkentlik Mustafo Cho‘qayev, Ubaydulla Xo‘jayev ham kiritiladi.

25 oktyabr kuni Petrogradda bolsheviklar hokimiyatni qo‘lga oladilar. Bu voqea o‘lkaning rus ro‘znomalarida allanechuk tasodif, noxush hodisa, hattoki, Vatan va jamiyat rldidagi jinoyat qabilida tahlil etiladi. Mana shu munosabat bilan o‘sha davr ro‘znomalarida e’lon qilingan maqola-xabarlardan ayrimlarining sarlavhalari: «Bolsheviklar faqat Smolniyda qoldilar». «Xotirjam bo‘lingiz!». «Vatan oldida jinoyat» va hokazo. «Svobodnыy Samarkand» ro‘znomasi esa RSDRPning Samarqand tashkiloti «25 oktyabrda Petrogradda voqe’ o‘lg‘on fitnani qoralab chiqdi», degan xabar bosadi.

Ko‘rinib turibdiki, rus ro‘znomalari Oktyabr inqilobiga bo‘lgan salbiy munosabatlarini oshkora namoyish etishadi. Maksim Gorkiyning «Novaya jizn»da e’lon qilingan, «Mamlakat Ta’sis majlisi sari ketayotgan bir paytda, ro‘y bergan isyonga» shafqatsiz baho beruvchi «Demokratiyaga» deb atalgan murojaatini aksar ro‘znomalar qayta bosib chiqarishi bunga yaqqol dalil bo‘la oladi. Mana, o‘sha murojaat: «Lenin, Troskiy va ularning yo‘ldoshlari hokimiyatning churuk zaqqumi ila zaharlanib bo‘ldilar. Ularning so‘z erkinligi, demokratiya erishgan shaxs huquqlariga bo‘lgan sharmisor munosabati bunga shahodatdir.

So‘qir mutaassib va vasvasaga uchragan jahongashtalar oldi-ketini bilmay, go‘yoki, «sotsial inqilob» tomon yelmoqdalar, aslida esa bu yo‘l — o‘zboshimchalik yo‘li, inqilobning va yo‘qsillarning o‘lim yo‘lidir.

Mazkur yo‘lda Lenin va safdoshlari Peterburg atrofidagi xunrezlik, Moskvani yemirish, so‘z erkinlitini puchga chiqarish, bema’ni hibsga oluvlar singari, o‘z vaqtida Pleve va Stolipin qo‘llagan qabihlik ham jinoyatlarga qodirligini namoyon qildilar… («Turkestanskiye vedomosti», 16 noyabr, 1917 yil).

1917 yil noyabrining boshida Toshkentda ham, bir necha kunlik janglardan so‘ng, hokimiyat ishchi, askar va dehqon Sho‘rolari qo‘liga o‘tadi. Podpalov raisligida tuzilgan yangi Turkiston o‘lka ijroqo‘mi tarkibida birorta yerli xalq vakili bo‘lmaydi. Noyabrning o‘rtasida yig‘ilgan shahar idoralarining qurultoyida musulmon deputatlarning shuni nazarda tutib aytgan so‘zlari diqqatga sazovordir: «Mirazimov (Toshkent): Men Toshkent voqealari xususida so‘z yuritmayman. Ishchi va askarlar Sho‘rosi o‘z doirasidan yerli xalqning aksariyati— musulmonlarni chiqarib tashladi. Endilikda aqalliy bir guruh hammamizga o‘z shartlarini qo‘ymoqchi. Aslida, aholining tarkibiga mutanosib bo‘lgan markaziy hokimiyat tuzish lozim. Hozirgi hokimiyat esa fuqaroning manfaatlariga zid.

Mahmudov (Ho‘qand): Garchi bolsheviklar mamlakat manfaatini ko‘zlar ekan, nechun ular Ta’sis majlisining chaqirilishiga to‘sqinlik qilishayotir! Biz, musulmonlar, Rus inqilobi bizlarga hurriyat va tinch hayot keltiradur, deb quvongan edik. Firqaviy bahslar ketida, sizlar Vatanni va o‘lkamizni barobar nobud qilayotirsizlar!» («Turkestanskiye vedomosti», 16 noyabr, 1917 yil.)

22 noyabrda o‘z ishini tugatgan askar va dehqonlar Sho‘rosining III qurultoyi o‘lkada yangi hokimiyat — Turkiston o‘lkasining Xalq Komissarlari Sovetini-Turkiston komissari, deb tanilgan bu hukumat tarkibida ham mahalliy xalq vakilari bo‘lmaydi. Shu o‘rinda, mazkur hodisaga javoban, 26 noyabr kuni Ho‘qand shahrida chaqirilgan o‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyiga e’tiborimizni qarataylik. «Turkestanskiy vestnik»ning 9 dekabr sonida Qurultoyning soniyanomasida keltirilgan: «26 noyabr soat 12 da tashkiliy hay’at a’zosi Mustafo Cho‘qayev qurultoyni ochiq deb e’lon qiladi. So‘ng shahodat hay’atining a’zosi Norbo‘tabekov qurultoyga yig‘ilganlar tarkibi bilan tanishtiradi. (Farg‘onadan—150 kishi, Sirdaryodan — 22, Samarqanddan —21, Buxorodan — 4, Zakaspiydan — 1 kishi). Bundan tashqari, musulmonlardan tog‘ ishchilari, askarlar, kasaba uyushmasi a’zolarining vakillari ishtirok etmakdalar. So‘zni Chanishev olib, mazkur yig‘in mavqei haqida gap yuritadi.

«Qurultoymi, yo kengashmi?», deb so‘raydi u. Vaholanki, qurultoyda Yettisuv vakillari yo‘qdur. Ubaydulla Xo‘jayev qurultoy mavqei beriluvining tarafdori ekanligini bildiradi. M. Behbudiy uni quvvatlab, o‘lkaning Ovrupa aholisi ham qurultoyda qatnashayoturg‘onini uqtiradi. U rayosat hay’atini ovrupaviy vakillarni ko‘zda tutg‘on holda tuzuvni taklif etadi. Mahmudov (Ho‘qand) qurultoy rayosatini saylash taklifini kiritadi. Cho‘qayev qurultoy yoxud qangash masalasini ovozga qo‘yadi. Qurultoy deb biluv qabul qilinadi. So‘ng rayosat hay’atiga 13 nafar quyidagi zotlar saylanadi: M. Cho‘qayev, U. Xo‘jayev, Yurg‘uliog‘ayev, Gersfeld, O. Mahmudov va boshqalar. Mustafo Cho‘qayev rayosat hay’atiga taniqli musulmon arbobi Cho‘qayev rayosat hay’atiga taniqli musulmon arbobi Behbudiyni kiritishni taklif qiladi. Yig‘ilganlar ushbu taklifni olqishlar bilan qarshilaydi.

M. Cho‘qayev Rusiya va Turkistonning siyosiy ham iqtisodiy ahvoli xususida qisqacha ma’lumot beradi. Markazda yuz berayoturg‘on voqealar, chekka o‘lkalar o‘zlarini va shu bilan birga, Buyuk milliy inqilobni qutqaruv yo‘llarini mustaqil muhokama etuvini taqozo qiluv. Uktabr xunrezligini boshidan kechirg‘on Rusiya va Turkiston o‘z taqdirlari haqida mulohaza yuritmaklari lozim. Endigi og‘ir ahvol ozuq-ovqat tangligi tufayli yanada mushkullashib, ocharchilikka o‘tay deb turayotir. Bu chigallikdan chiquv yo‘llari bormi? Notiq o‘lkada hukm surayoturg‘on Sho‘rolar hukumatining yo‘li begunoh qurbonlarning qonig‘a bulangan, deb ta’kidlaydi. Chunki, mazkur hokimiyat xunrezlikning oldini ola biladigan musulmonlarsiz o‘rnatilgan. Hamkorlik haqidagi takliflarimiz isyondan so‘ng ham ular tomonidan rad etildi.
Binobarin, Turkiston nonsiz va asl xalqchil hokimiyatsiz qoldi. Bunda musulmonlar huquqini komissarlar mutlaq inkor etmakdalar. Notiq Janubiy — Sharqiy Ittifoqning (Mazkur ittifoq 1917 yil 20 oktyabr bitimiga binoan, kazak askarlari, Kavkazning tog‘li xalqlari va cho‘llarning erkin millatlaridan tashkil topib, Rusiyani xalqchil, federativ jumhuriyatga aylantirmak maqsadida tuziladi («Svobodnыy Samarkand», 6 dekabr 1917 yil) Turkiston ushbu ittifoqqa qotishuvi haqidagi taklifini o‘qib eshittiradi. So‘ng o‘lka xalqiga murojaatini keltirib, O‘rinburq Turkistonning paxtasiga ayirbosh non beruvini e’tirof etadi. Ittifoq bitimi bilan qurultoy qatnashchilarini tanishtiradi. M. Behbudiy komissiyada siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan muhokama qilinuv darkorligini ta’kidlab, 12 kishi 2 kundan so‘ng o‘z xulosalarini qurultoy e’tiboriga chiqaruvlarini taklif qiladi. Gersfeld: Masala ravshan. Zudlik bilan hal etmak lozim. Cho‘qayev munozarasiz komissiyaga uzatuvni ovozga qo‘yadi». («Turkestanskiy vestnik» 9 dekabr 1917 yil).

Soniyanomani shu yerda to‘xtataylik-da, 1917 yil 27 noyabr kuni kech soat 18 da qurultoy qabul qilgan asosiy hujjatni keltiraylik:

«Turkiston musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi.

Turkiston o‘lkasida bo‘lg‘on xalqlarning xohishlari bo‘yicha, Buyuk Rusiya inqilobi tarafidan berilgan asoslarga binoan, federatsiya asosiga bino qiling‘on Rusiya jumhuriyati ila birlikda qolgan holda, Turkistonni yerlik muxtoriyatli (ya’ni territorialni avtonomiyalik) e’lon qiladur.

Muxtoriyatning tez sur’atda vujudga quyilushi yaqin orada ochiladurg‘on Umum Turkiston xalqining Uchr. Sobraniyesina (Majlisi Muassaniga) topshiradur. Shuning ila barobar Turkiston o‘lkasida aqalliyat tashkil qilg‘on millatlarning huquqlarining har jihatda saqlanajagini ham tantanali suratda bildiradir» («Hurriyat», 5 dekabr, 1917 yil).

27 noyabr kuni qurultoy Janubiy — Sharqiy Ittifoq ila qotishuv haqida qaror qabul qiladi. 28 noyabrda esa Turkiston millat majlisi ochilishi to‘g‘risidagi qaror tasdiqlanadi. Turkiston millat majlisi 54 nafar a’zodan iborat bo‘lib, qurultoy qaroriga binoan, «36 nafari musulmonlar va 18 nafari g‘ayrimusulmonlardan saylanadur. 36 musulmon vakillari Turkistonning 5 viloyatidan bo‘lib: Farg‘ona — 10 nafar, Samarqand — 5 nafar, Sirdaryo — 9 nafar, Yettisuv — 6 nafar, Zakaspiy — 2 nafar, 4 nafar esa butun Turkiston shahar dumalari tarafidan tayin bo‘lurlar». 18 o‘rin o‘lkaning ovrupaviy tashkilot va firqalari, jumladan, temiryo‘lchilar ittifoqi, jumladan, ishchi, askar va dehqonlar Sho‘rosi, sotsial-demokratlar, dashnaksutyun, yerli yahudiylar va boshqalarga berilishi ko‘zda tutilgan.

O‘sha davr ro‘znomalarida Turkiston tarixida ilk bor tashkil topgan xalqchil hokimiyat — millat majlisiga a’zolikka saylangan zotlarning ism-shariflari saqlanib qolgan. Biz bu ro‘yxatni keltirmoqqa burchlimiz. Farg‘ona viloyatidan: I. Shoahmedov, 0. Qo‘shbegiyev, Kamolxonto‘ra, H. Yurg‘uliog‘ayev, O. Mahmudov, Ashurxo‘ja, D. Qorabekov, A. Urazayev, M. Mirzaahmedov. Sirdaryodan: M. Cho‘qayev, S. Lapin, S. Boysaidov, T. Norbo‘tabekov, S. Mirjalilov, I. Gubaydullin, S. Sharifxo‘jayev, K. Hojinov. Samarqanddan: A. Abdusalimov, S. Gersfeld, A. Derbisolin, M Oqchurin, Mansurov. Yettisuvdan: M. Tishinboyev, I. Davletshin. Kaspiybo‘yidan: L. Shirinskiy, G. Musaboyev, O. Shokirxonto‘rayev, K. Shamonberdiyev, A. Umarov, S. Yusupov. Shahar dumalaridan: M. Behbudiy va boshqalar.

Muvaqqat millat majlisi 12 a’zodan iborat Turkiston Muvaqqat hukumatini tayinlaydi:

Rais-nozir va ichki ishlar noziri — Muhammadjon Tinishboyev (2 Davlat Dumasining a’zosi, Turkiston temiryo‘l injenerlari qo‘mitasining a’zosi).
Rais muovini — Islom Sulton Shoahmedov (prisyajniy poverenniy, Umumrusiya musulmon kengashining a’zosi).
Tashqi ishlar vaziri — Mustafo Cho‘qayev (advokat), Muvaqqat hukumatning Turkiston qo‘mitasi a’zosi, o‘lka musulmon kengashining raisi).
Xalq militsiyasi va xavfsizlik vaziri — Ubaydulla Xo‘jayev (advokat, Umumrusiya musulmon kengashi MKning a’zosi)..
Yer va suv ishlari vaziri — Hidoyatbek Yurg‘uli-og‘ayev (agronom, olim).
Oziq-ovqat ishlari vaziri — Obidjon Mahmudov (Ho‘qand shahar dumasining rais muovini).
Ichki ishlar vazirining muovini—Abdurahmonbek Urazayev (prsyajnыy poverennny yordamchisi).
Moliya vaziri — Solomon Gersfeld (prisyajnыy poverennыy) va boshqalar. («Turkestanskiy vestnik», 5 dekabr 1917 yil).

29 noyabr kuni qurultoy Muvaqqat millat majlisi va Muvaqqat hukumat a’zolarining daxlsizligi va muhofazasi haqida qaror qabul qiladi. Unda, jumladan: «Bulardan har biriga qarshi zo‘ravonlik — butun 10 millionlik Turkiston xalqiga qarshi taxqir, deb bilinadir», deyilgan. So‘ng qurultoy bolsheviklar tomonidan uyushtirilgan Toshkent voqealari (hibsga oluvlar, tintuvlar va boshqalar)ii qoralab, zudlik bilan mahbuslarga ozodlik berishni talab qildi.

Qurultoy so‘nggida qatnashchilar butun Turkiston fuqarosi bo‘lmish musulmon, rus, yahudiy, ishchi, askar, dehqon, barcha urug‘u elat, tashkilotu muassasa, harakatu firqalarga murojaat etib, yakdillik va hamjihatlikka da’vat etdilar. «Zanjirlardan bo‘shalg‘on Turkiston o‘z yerining hokimi va o‘z tarixining yaratuvchisiga aylanaturg‘on payt keldi!», deb xitob etadi qurultoy («Svobodnыy Samarkand», 6 dekabr, 1917 yil).

Mislsiz sevinch va ko‘tarinkilik ruhi o‘lkani qamraydi. 30 noyabr soat uchda Ho‘qand shahrida musulmonlarning ulug‘ namoyishi boshlandi. Unda inqilob saqlanajagi haqida qasam ichiladi. Toshkent shahrining Jome’ masjidida ko‘pming kishilik namoyish bo‘lib o‘tdi. «Notiqlar hayajon va ko‘zlarida yosh ila mazlum hayot bitib, yangi, hurriyatga to‘la hayot boshlanishi haqida so‘zlaydilar» («Turkestanskiy vestnik» 8 dekabr, 1917 yil).

Turkiston muxtoriyatini Bund, Gurjilar jamiyati, Savdo-sanoat uyushmasi, yahudiylarning Toshkent jamiyati, Savdo-sanoat uyushmasi, yahudiylarning Toshkent jamiyati va boshqalar qizg‘in qutlaydilar. Rus ro‘znomalari ham qurultoy qarorlarini samimiy baholab, vaziyatni haqqoniy tahlil qilishadi. Mana, S. Nikiforovning «Svobodnыy Samarkand»ning 7 dekabr sonida e’lon qilingan maqolasidan bir parcha: «Davrimiz uchun muhim bo‘lgan qurultoy qarorlari ushbu milliy chekka o‘lkaning hayotida yangi sahifa ochilishini anglatadir. Biz — o‘lka istilochilari, faqat istilochilik huquqiga binoan yagona madaniyat targ‘ibotchilari ekanligimiz, xalq ommalari esa — mag‘lublar sifatida, biz g‘oliblar uchun tajribadan o‘zga narsa emas ekanligi haqidagi shovinistik va tom ma’noda g‘ayritaraqqiy mulohazani uloqtirib tashlashimiz vaqti keldi!».

Davr taqozosiga ko‘ra, ayni shu kunlarda ro‘znomalar Xalq Komissarlari Kengashining «Rusiya va sharqning barcha mehnatkash musulmonlariga» Xitobnomasini chop etadilar.

Xitobnomaning ayrim lavhalari quyidagicha:
«… Bundan buyon sizlarning urf-odatlaringiz, sizlarning milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va dahlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin va bemalol uyushtiraberingiz. Sizlarning bunga haqingiz bor.
… Sizlar o‘zlaringiz o‘z vataningizning hokimlari bo‘lishingiz lozim. O‘z rasm- rusumingizga binoan hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga haqingiz bor, chunki sizlarning taqdiringiz — o‘zingizning qo‘llaringizda…
Milliy ishlar bo‘yicha xalq komissari
I. Jugashvili — Stalin.
SNK raisi
V. Ulyanov — Lenin».
(«Turkestanskiye vedomosti», 1917 yil 1 dekabr).

Biroq xuddi shu kezlarda Toshkentda, Komissarlar raisi F. Kolesov buyrug‘iga binoan, shahar Dumasi tarqatib yuboriladi, tintuv va talon-torojlar boshlanadi («Turkestanskiy vestnik», 6, 8 dekabr 1917 yil). 6 dekabr kuni Toshkentda bo‘lgan ko‘pming kishilik yig‘ilishda Turkiston muxtoriyatining Muvaqqat hukumatni qo‘llash haqida qaror hamda tubandagi arznoma qabul qilinadi: «Komissar Kolesovning shahar Dumasining tarqatuv haqida buyrug‘ini tinglab, yig‘ilish bir ovozdan mazkur g‘ayriqonuniy buyruqqa qarshi qizg‘in e’tiroz bildiradur. Modomiki, shahar Dumasi umumiy, teng, bevosita va maxfiy ovoz berish yo‘li bilan saylang‘on bo‘lub, Toshkent shahrinda yakkayu-yagona xalqchil, demokratik tashkilot hamda 300 mingli shahar nufusining xohish-irodasini asl ifoda eta biluvchi; muassasadur. Duma a’zolariga o‘z ishlarini davom etib, ularni saylagan xalq himoyasi va muhofazasi ostiga o‘zlarini topshiruv belgilanadur». («Turkestanskiy vestnik» 8 dekabr 1917 yil).

Toshkent shahar Dumasining so‘nggi yig‘ilishida musulmon deputati Ibn Yamin Yonboyev shunday deydi: «Hozirgi hokimiyat (F. Kolesov va boshqalar) tan olingan demokratiyaligi dargumon. Ushbu hokimiyat musulmonlar nomidan gapirishi esa — qip-qizil yolg‘on… Mazkur hokimiyatning asl kuchi — to‘p va pulemyotlardir, lekin biz, musulmonlar bu kuchdan qo‘rqmaymiz. Bizda o‘zga kuch mavjudkim — ul kuch ruhimizdir, Tarix ushbu soxta Hokimiyatning amalini qoralaydigan vaqt albatta kelajak! (Olqishlar!) («Turkestanskiy vestnik» 9 dekabr, 1917 yil).

Ehtimol, Ibn Yamin Yonboyev bu so‘zlarni aytayotib, sizu biz yashashga muyassar bo‘lgan hozirgi dorilomon kunlarni oldindan ko‘ra bilgandir. Ehtimol, xuddi shu bois haqiqat bir kunmas- bir baribir yuzaga chiqishini bashorat qilgandir. Lekin bu kunlarga yetishish biz uchun oson bo‘lmadi. O‘tgan yetmish yildan ortiqroq vaqt ichida biz nihoyatda mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdik. Qatag‘onlar va noto‘g‘ri mafkuraviy siyosat tufayli o‘zimizni, o‘zligimizni unutdik. Tariximiz va madaniyatimizni soxtalashtirdik. Qanchadan-qancha insonlarni badnom etib, qurbon berdik. Bunday xatolarga kollektivlashtirish davrida ham, «bosmachilik yillari» deb atalmish zamonda ham, qatag‘onlar davrida v undan keyin ham bot-bot yo‘l qo‘ydik. Oxir-oqibat, o‘lkamiz tarixi, millatimiz o‘tmishi chigal muammolar bilan to‘lib-toshdi. Turgan gapki, o‘lkamiz tarixining A. I. Soljenitsin ta’biri bilan aytganda, asosiy «tugun»laridan biri aynan 1917 yil voqealariga borib bog‘lanadi. Afsuski, biz haligacha ushbu tugunni yechishning uddasidan chiqa olganimiz yo‘q. Lekin, ishonchimiz komilki, hali vaqti-soati kelib, Turkiston muxtoriyatining muxtasar faoliyati hamda tariximizda dastlabki xalqchil, koalitsion hokimiyatning yemirilishi xususida jiddiy tadqiqotlar olib boriladi, bu xususda maqolalar yoziladi, asarlar yaratiladi. Ehtimolki, vaqti kelib, bu hokimiyat e’lon qilingan kun o‘lkamiz tarixiga mo‘tabar sana sifatida kiritilar va uni tantanali nishonlaydigan bo‘larmiz. Ana shunda Hamzaning boyagi she’ri ham g‘aliz, mujmal va uyatchan izohlar pardasiga burkanmaydi, aksincha, qadim o‘lkaning navqiron shoiri bitgan madhiya sifatida baralla yangraydi.

Chorizm zulmini ag‘dargan Rusiyaning buyuk Fevral inqilobini Stalin — Brejnev totalitarizmini qulatish niyati bilan boshlangan qayta qurishga qiyoslash mumkin. Chunki xalqchilikka intilish, umumbashariy qadrdiyatlarning tor sinfiy qadriyatlar oldidagi ustunligini tiklash, milliy uyg‘onish, firqa va harakatlarning gurkirab o‘sishi, tom ma’noda haqqoniy saylovlarga o‘tish — bularning bari ikkala davrga xos.

Maqolamizni Sharq rivoyatlaridan boshlagan edik. Endi G‘arbga boqib, K. Marksning mashhur mulohazasini keltiraylik: «Gegel qayerdadir ta’kidlaydiki, barcha buyuk umumjahon — tarixiy voqealar va shaxslar, deylik, ikki karra namoyon bo‘lurlar. U: Birinchi bor fojia sifatida, ikkinchi bor masxarabozlik suratida, deb qo‘shishni unutibdi». (Q. Marks… «Lui Bonapartning o‘n sakkizinchi bryumeri», 3-bet). Shunday ekan, ishonch va umidimiz borki, biz yashayotgan hayot fojialar va masxarabozliklardan qutulib, Haqiqat, Hurriyat, Halqchillik tom ma’noda barqaror bo‘lajak!