Романга уринган ёш қаламкашлар масаласига келсак, қўйинг, ёзаверсин, бирортаси тузук чиқиб қолар балки. Лекин мақсад роман ёзиш эмас, биринчи навбатда, яхши асар ёзиш бўлмоғи даркор.

ИНСОННИНГ МОҲИЯТИ
Ёзувчи ва драматург Эркин Аъзам билан суҳбат
Суҳбатдош — Умид Али

—  «Анойининг жайдари олмаси» қиссаси (Асар билан сайтимизнинг мана бу саҳифасида танишинг) ижодингизда алоҳида аҳамият касб этади. Мазкур асарнинг дунёюзини кўриши қандай ксчган?

—  Дунё юзини кўриш… аввал ёзилган, кейин ўша кезларда машҳур «Ёшлик» журналида босилиб чиққан, кейин тўпламларда кўп бора чоп этилган, икки-уч тилга таржима бўлган, «Чантраморэ» деган ном билан (сарлавҳаси олдин шунақа эди) фильм ҳам қилинган.

Саксонинчи йиллар бошида «Гулистон» журналидан бўшаб, бир муддат уйда ўтирган вақтимда ёзган эдим. Афандисифат бир жўрамизнинг бошидан ўтган воқеа ва болалик-ёшлик хотиралари асос бўлган. Мурод Муҳаммад Дўст қўлёзмани ўқиб кўриб, «Яхши нарса топибсан-у, бошқачароқ ёзиш керак эди-да», деган. Тушунмаганман, ғайирлик қиляпти шекилли, деб ўйлаганман. Кейинчалик англаб етдим: ҳақиқатан ҳам, бошқачароқ, яхшироқ ёзса бўлар экан. Лекин энди «поезд кетиб бўлган» эди. Қўл теккизиб ўтирмадим.

Аммо бир хулосам шу бўлдики, адабиёт инсонни гарчи ҳар тарафлама теран тадқиқ этиши лозим кўрилса-да, иложи борича унинг ижобий жиҳатларини, олийжаноб хислатларини қаламга олган маъқул экан. Бунда, албатта, ёзувчи дўстим айтганидек, қандай ёзиш, яъни ўхшатиб ифодалаш муҳим.

— Талай асарларингиз экран ва саҳна юзини кўрган. Бундан фарқли ҳолда  махсус киноқиссалар ҳам битгансиз: «Сув ёқалаб», «Забаржад», «Қарздор»… Бир ўринда мазкур киноасарларни, аввало, адабий асар сифатида ёзганингизни таъкидлагандингиз. Шуни изоҳлаб берсангиз.

— Билсангиз, киносценарий деганлари аксарият чала-чулпа қораланган хом-хатала бир нарса бўлади. (Ҳар ҳолда менинг қўлимга тушганлари кўпинча шунақа эди.) Баъзиларини кўриб, бу жониворнинг нимаси кино бўлар экан, деб ҳам қоласиз. Мен эса пала-партиш иш қилолмайман. Бирор нарса ёзиш керак бўлса, астойдил киришаман, қўлимдан келганча пишитишга уринаман. Сиз жон куйдириб битган иш кўнгилдагидек кино бўлиб чиқмаса, ачинасизми — ачинасиз. Каминанинг бошидан бунақаси кўп ўтган. Шунинг учун экранбопроқ нарса ёзгудек бўлсам, унга биринчи галда адабий асар деб қарайман, шунга биноан иш тутаман: киноси хомроқ чиқса, қоғоздагиси қолар-ку, ўқилар-ку! Тўғрими? Экран унсурлари ҳам ҳисобга олингани учунгина уларни «киноқисса» деб атайман, холос.

— Кўп адиблар ўзини прозанинг йирик жанрларида синаб кўришган. Ҳозирда қўлига қалам олган ёш қаламкашлар ҳам катта прозаик асарлар ёзишга уринишяпти. Бирор марта кўнглингизга роман битиш орзуси келмаганми?

— Келган. Кўп марта. Уриниб ҳам кўрганман. Бир неча бор. Гоҳо эллик-олтмиш саҳифа ёзиб, ташлаб қўйилган, гоҳида эса бўлар-бўлмас баҳона билан, каллада тайёр ҳолида воз кечилган. Яқинларим феълимни билади, жуда инжиқман, бадгумонман, унча-бунча нарсага кўнгил тўлавермайди. Бўлганга яраша тузукроқ бўлсин-да, нима дедингиз? Ҳажмига ёки унда тасвирланган воқеаларнинг кўламию персонажларнинг кам-кўплигига қарабгина асарни роман деб аташ урфи бугун эскирди. Замонавий роман, аввало, бирор янгироқ фикрни илгари суриши, унинг замирида салмоқли бир фалсафа ётиши керак.
Романга уринган ёш қаламкашлар масаласига келсак, қўйинг, ёзаверсин, бирортаси тузук чиқиб қолар балки. Лекин мақсад роман ёзиш эмас, биринчи навбатда, яхши асар ёзиш бўлмоғи даркор.

— «Инсон кексайиши мумкин, ҳаётдаги мавқеи ўзгариши мумкин, лекин  унинг мағз-моҳияти қолади. Адабиёт учун эса шуниси муҳим». Бу фикр «Кечикаётган одам» китобингиз учун ёзилган аннотацияда келтирилган. Адабиёт азалдан инсон тақдири, унинг ёвузлик ва эзгулик ўртасидаги доимий курашувини акс эттириб келган. Инсон иккинчи дунёси учун бу дунёда имтиҳон топширади, дейди зукко шоирларимиздан бири. Инсоннинг моҳияти унинг курашувлари замирида очилиб борар экан, асли унинг маъно-моҳияти нимадан иборат ўзи?

— Инсон, инсонийлик тўғрисида гап бошлаганингизда беихтиёр ҳайвон, ҳайвонийлик тушунчалари ҳам ёдга келади. Нега шундай экан-а? Ҳайвоннинг-ку «моҳияти» маълум: йўлида дуч келган нимарса билан қорин тўйдириб, савқи табиий (инстинкт) асосида кун кечиради — ҳаётининг маъноси шу. «Ҳайвони нотиқ»нинг умр мазмуни эса унинг тафаккури, тилу сўзи, ўзига, атрофидагиларга муносабатига кўра белгиланади. Шу жиҳатдан, лўнда қилиб айтганда, инсоннинг моҳияти унинг инсонлигида, инсонийлигида дейиш мумкин.

Умр ўтиши, ҳаётий тажриба ошиши билан инсоний моҳият теранлашуви, мукаммаллашуви мумкин, аммо у барибир аслан ўзгармас ходиса. «Яхшини ёмон бўлди деб куюнма, ёмонни яхши бўлди деб суюнма» нақлини эсланг. Туғма моҳият бир кун эмас бир кун юзага қалқади. Устоз адибларимиздан бирининг ҳазиломуз гапи бор: бу аҳмоқ чол қаёқдан пайдо бўлди деманг, чунки у аввал — ёшлигида аҳмоқ бола бўлган. Ёки, мансаб ҳар қандай одамни бузади, деган гап бор. Албатта, шарт-шароит тақозосига кўра одам бирмунча ўзгариши, яъни айёр — янада айёрроқ, қўпол янада қўполроқ бўлиб қолиши мумкин, лекин аслан яхши одам бутунлай ёмон бўлиб қолмас. Агар ёмонга айланса, билингки, у моҳиятан ҳам шундай бўлган, фақат бунга мосроқ мавридни, дейлик, мансабга минишни пойлаб юрган, холос.

Аксарият ижодкорлар услуб, шакл хақида бош қотирадилар. Ўзига хос овоз, йўналишга зга бўлиш — ҳамма ижодкорларнинг орзуси, маслаги. Бироқ бу толеи кулган сўз санъаткорларигагина насиб этади. Зиёлилар орасида «адабиётимиз пири», «адабий мактаб асосчиси» каби олқишнамо сўзлар юради. Бу туғма истеъдодга эга бўлган, тинимсиз меҳнат, изланиш ва танаффуссиз мутолаага майл қўйган, умуман, адабиётни қисмат деб билган ижодкоргагина тақдир қилса керак… Шундайми?

— Индивидуал услуб қидирган ижодкор, кўп ўқиб-ўрганишдан ташқари, ўзига, шахсиятига нисбатан бешафқат бўлиши, ўзининг бетакрор «Мен»ини англаб етиши, ўзини муттасил «кавлай» билиши лозим. Шахсиятида, унинг сифат-савиясида гап кўп. Бунда ижодкорнинг ўзини қуршаган муҳитга росггўй, талабчан муносабати ҳам муҳимдан-муҳим.

— Мухлисларга тилакларингиз…

— Адабиётни севган, китобни кўп ўқиган одам бой-бадавлат бўлолмаслиги мумкиндир, лекин кам бўлмаслиги аниқ!

Манба: «Бекажон», 2009 йил, 21-сон

INSONNING MOHIYATI
Yozuvchi va dramaturg Erkin A’zam bilan suhbat
Suhbatdosh — Umid Ali

— «Anoyining jaydari olmasi» qissasi (Asar bilan saytimizning mana bu sahifasida tanishing) ijodingizda alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur asarning dunyoyuzini ko’rishi qanday kschgan?

— Dunyo yuzini ko’rish… avval yozilgan, keyin o’sha kezlarda mashhur «Yoshlik» jurnalida bosilib chiqqan, keyin to’plamlarda ko’p bora chop etilgan, ikki-uch tilga tarjima bo’lgan, «Chantramore» degan nom bilan (sarlavhasi oldin shunaqa edi) fil`m ham qilingan.

Saksoninchi yillar boshida «Guliston» jurnalidan bo’shab, bir muddat uyda o’tirgan vaqtimda yozgan edim. Afandisifat bir jo’ramizning boshidan o’tgan voqea va bolalik-yoshlik xotiralari asos bo’lgan. Murod Muhammad Do’st qo’lyozmani o’qib ko’rib, «Yaxshi narsa topibsan-u, boshqacharoq yozish kerak edi-da», degan. Tushunmaganman, g’ayirlik qilyapti shekilli, deb o’ylaganman. Keyinchalik anglab yetdim: haqiqatan ham, boshqacharoq, yaxshiroq yozsa bo’lar ekan. Lekin endi «poezd ketib bo’lgan» edi. Qo’l tekkizib o’tirmadim.

Ammo bir xulosam shu bo’ldiki, adabiyot insonni garchi har taraflama teran tadqiq etishi lozim ko’rilsa-da, iloji boricha uning ijobiy jihatlarini, oliyjanob xislatlarini qalamga olgan ma’qul ekan. Bunda, albatta, yozuvchi do’stim aytganidek, qanday yozish, ya’ni o’xshatib ifodalash muhim.

— Talay asarlaringiz ekran va sahna yuzini ko’rgan. Bundan farqli holda maxsus kinoqissalar ham bitgansiz: «Suv yoqalab», «Zabarjad», «Qarzdor»… Bir o’rinda mazkur kinoasarlarni, avvalo, adabiy asar sifatida yozganingizni ta’kidlagandingiz. Shuni izohlab bersangiz.

— Bilsangiz, kinostsenariy deganlari aksariyat chala-chulpa qoralangan xom-xatala bir narsa bo’ladi. (Har holda mening qo’limga tushganlari ko’pincha shunaqa edi.) Ba’zilarini ko’rib, bu jonivorning nimasi kino bo’lar ekan, deb ham qolasiz. Men esa pala-partish ish qilolmayman. Biror narsa yozish kerak bo’lsa, astoydil kirishaman, qo’limdan kelgancha pishitishga urinaman. Siz jon kuydirib bitgan ish ko’ngildagidek kino bo’lib chiqmasa, achinasizmi — achinasiz. Kaminaning boshidan bunaqasi ko’p o’tgan. Shuning uchun ekranboproq narsa yozgudek bo’lsam, unga birinchi galda adabiy asar deb qarayman, shunga binoan ish tutaman: kinosi xomroq chiqsa, qog’ozdagisi qolar-ku, o’qilar-ku! To’g’rimi? Ekran unsurlari ham hisobga olingani uchungina ularni «kinoqissa» deb atayman, xolos.

— Ko’p adiblar o’zini prozaning yirik janrlarida sinab ko’rishgan. Hozirda qo’liga qalam olgan yosh qalamkashlar ham katta prozaik asarlar yozishga urinishyapti. Biror marta ko’nglingizga roman bitish orzusi kelmaganmi?

— Kelgan. Ko’p marta. Urinib ham ko’rganman. Bir necha bor. Goho ellik-oltmish sahifa yozib, tashlab qo’yilgan, gohida esa bo’lar-bo’lmas bahona bilan, kallada tayyor holida voz kechilgan. Yaqinlarim fe’limni biladi, juda injiqman, badgumonman, uncha-buncha narsaga ko’ngil to’lavermaydi. Bo’lganga yarasha tuzukroq bo’lsin-da, nima dedingiz? Hajmiga yoki unda tasvirlangan voqealarning ko’lamiyu personajlarning kam-ko’pligiga qarabgina asarni roman deb atash urfi bugun eskirdi. Zamonaviy roman, avvalo, biror yangiroq fikrni ilgari surishi, uning zamirida salmoqli bir falsafa yotishi kerak.
Romanga uringan yosh qalamkashlar masalasiga kelsak, qo’ying, yozaversin, birortasi tuzuk chiqib qolar balki. Lekin maqsad roman yozish emas, birinchi navbatda, yaxshi asar yozish bo’lmog’i darkor.

— «Inson keksayishi mumkin, hayotdagi mavqei o’zgarishi mumkin, lekin uning mag’z-mohiyati qoladi. Adabiyot uchun esa shunisi muhim». Bu fikr «Kechikayotgan odam» kitobingiz uchun yozilgan
annotatsiyada keltirilgan. Adabiyot azaldan inson taqdiri, uning yovuzlik va ezgulik o’rtasidagi doimiy kurashuvini aks ettirib kelgan. Inson ikkinchi dunyosi uchun bu dunyoda imtihon topshiradi, deydi zukko shoirlarimizdan biri. Insonning mohiyati uning kurashuvlari zamirida ochilib borar ekan, asli uning ma’no-mohiyati nimadan iborat o’zi?

— Inson, insoniylik to’g’risida gap boshlaganingizda beixtiyor hayvon, hayvoniylik tushunchalari ham yodga keladi. Nega shunday ekan-a? Hayvonning-ku «mohiyati» ma’lum: yo’lida duch kelgan nimarsa bilan qorin to’ydirib, savqi tabiiy (instinkt) asosida kun kechiradi — hayotining ma’nosi shu. «Hayvoni notiq»ning umr mazmuni esa uning tafakkuri, tilu so’zi, o’ziga, atrofidagilarga munosabatiga ko’ra belgilanadi. Shu jihatdan, lo’nda qilib aytganda, insonning mohiyati uning insonligida, insoniyligida deyish mumkin.

Umr o’tishi, hayotiy tajriba oshishi bilan insoniy mohiyat teranlashuvi, mukammallashuvi mumkin, ammo u baribir aslan o’zgarmas xodisa. «Yaxshini yomon bo’ldi deb kuyunma, yomonni yaxshi bo’ldi deb suyunma» naqlini eslang. Tug’ma mohiyat bir kun emas bir kun yuzaga qalqadi. Ustoz adiblarimizdan birining hazilomuz gapi bor: bu ahmoq chol qayoqdan paydo bo’ldi demang, chunki u avval — yoshligida ahmoq bola bo’lgan. Yoki, mansab har qanday odamni buzadi, degan gap bor. Albatta, shart-sharoit taqozosiga ko’ra odam birmuncha o’zgarishi, ya’ni ayyor — yanada ayyorroq, qo’pol yanada qo’polroq bo’lib qolishi mumkin, lekin aslan yaxshi odam butunlay yomon bo’lib qolmas. Agar yomonga aylansa, bilingki, u mohiyatan ham shunday bo’lgan, faqat bunga mosroq mavridni, deylik, mansabga minishni poylab yurgan, xolos.

Aksariyat ijodkorlar uslub, shakl xaqida bosh qotiradilar. O’ziga xos ovoz, yo’nalishga zga bo’lish — hamma ijodkorlarning orzusi, maslagi. Biroq bu tolei kulgan so’z san’atkorlarigagina nasib etadi. Ziyolilar orasida «adabiyotimiz piri», «adabiy maktab asoschisi» kabi olqishnamo so’zlar yuradi. Bu tug’ma iste’dodga ega bo’lgan, tinimsiz mehnat, izlanish va tanaffussiz mutolaaga mayl qo’ygan, umuman, adabiyotni qismat deb bilgan ijodkorgagina taqdir qilsa kerak… Shundaymi?

— Individual uslub qidirgan ijodkor, ko’p o’qib-o’rganishdan tashqari, o’ziga, shaxsiyatiga nisbatan beshafqat bo’lishi, o’zining betakror «Men»ini anglab yetishi, o’zini muttasil «kavlay» bilishi lozim. Shaxsiyatida, uning sifat-saviyasida gap ko’p. Bunda ijodkorning o’zini qurshagan muhitga rosggo’y, talabchan munosabati ham muhimdan-muhim.

— Muxlislarga tilaklaringiz…

— Adabiyotni sevgan, kitobni ko’p o’qigan odam boy-badavlat bo’lolmasligi mumkindir, lekin kam bo’lmasligi aniq!

Manba: «Bekajon», 2009 yil, 21-son