Исажон Султон 1967 йили Фарғонанинг Риштон туманида туғилган.1990 йили Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини тамомлаган.Шу пайтгача унинг бир неча насрий китоблари нашр этилган.Дастлаб «Шарқ юлдузи» журналида эълон қилинган,яқинда китоб шаклида чоп этилган «Боқий дарбадар» романи китобхонлар ва адабиётшунослар томонидан катта қизиқиш билан кутиб олинди

Исажон Султон
МЕНИ ҲАМ ТУРТИБ ҚЎЙ,ЭРТА УЙҒОНСАНГ…

Дунёда бир ўргимчак бор эди.
Тонг элас-элас отиб, қизғимтир қуёшнинг илк илиқ нурлари оламга ёйилиб, шудринг остидаги турли-туман ўтларнинг ҳидлари сезилар-сезилмас тарала бошлагани ондан у янги тўр тўқишга тушарди. Тўри ҳавойи, юмшоқ, нозик эди. Ўргимчак ўз вужудининг қаерида, қай тарзда тўр ҳосил бўлаётганидан бехабар бўлса-да, унга тўрни ҳосил қилиш жараёнининг ўзиёқ лаззат бахш этар эди гўё. Ғоят инжа ипакка ўхшаб кетадиган тўрнинг юзаси ёпишқоқ, йилтироқ бўлиб, илк учини бир япроққа маҳкамлаб, тебрана-тебрана тўқий бошлар эди у.
Аввалига узун ўқ ипини тизиб оларди. Кейин у ўқдан бошқа томонларга янги ўқлар тортар, марказдан турли тарафларга чўзилиб кетган иплар ҳосил бўлгач эса, ораларини бир-бирига туташтириб, катакчалар ҳосил қилишга тушарди. Катакчаларнинг кенглиги аниқ эди, қаерда ва қай тарзда катакча ясаш лозимлигини билар эди у.
Шу тариқа, бир катакдан иккинчисига ўта-ўта, ажиб бир моҳирлик ва қунт билан шу ғалати ишида давом этар эди.
У тўқий бошлаган тўр ғоят нозик гиламчага-да ўхшаб кетарди. Ҳар банди гиламнинг бир бойлами, ҳар ипи бир ипак қатими каби товланувчану йилтироқ эди.
Бу – ранги оч сариқ, бошчаси ва оёқ учлари қизғиш-қорамтир митти ўргимчак эди. Шуниси қизиқки, у ўлжа овлаш учун тўр қурмасди – оддий, чиройли, санъаткорона тўрини тўқир эди, холос.
Тўрнинг учлари ўн битта эди. Ўргимчак баъзан кичикроқ – тўққизта ёки еттита учли гилам ҳам тўқирди. Доимо типпа-тик жойлаштирарди тўрини. Лекин тўр бойланган япроқлар гоҳо вазиятини ўзгартирар, шунда тўрнинг ҳолати ҳам ўзгарар, бундан ўргимчак азият чекарди. Шакли бузилган тўр унинг завқини қондиролмас, шу сабабли қайтадан янги тўр тўқий бошларди.
Қуёш ҳаволаб кетиб, теваракни бирдай қиздира бошлаганида у сўнгги бандни ҳам бойлаб бўлди. Сўнг тўрининг ўртасига илдам борди-да, ҳамма бандлар бирлашган жойда тек қотди. Шу ердан ҳар томонга чўзилиб кетган иплар ва оралари кенгайиб борувчи катакчалар аниқ кўриниб турарди. Бу жуда чиройли манзара бўлиб, шу кичик “ҳудудча”нинг ҳамма томонини энлаб-чўзилиб кетган тўрнинг қоқ марказида туриб, ўз санъатидан завқланиш ўргимчакка хуш ёқди.
У тин олиб, тўр марказида туриб қолди.
Бир оздан кейин шабада яна эсди.
Тўр, бойланган япроқлари билан биргаликда, чайқалди.
Баҳорий ел оҳиста эсар, атрофдаги турли-туман исларни олиб келар эди. У исларни ўргимчак сезармиди-йўқми, номаълум.
Шунингдек, ел ўз қанотида турли-туман овозларни ҳам олиб келди. Бу элас-элас шовқин ичида ўтларнинг шитирлашидан тортиб қўй-қўзиларнинг маъраши, кучукларнинг вовуллаши, кимларнингдир ғўнғир-ғўнғир овозлари ҳам бор эди.
Ёқимли эпкин ичра тўр марказида чайқалаётган ўргимчак қуёш қаттиқ қиздирганида ўқ ипларнинг биридан ўрмалаб бориб япроқ остига кириб жон сақлаши ҳам мумкин эди. Бироқ қуёшнинг тиккага келишига анча бор, қуёш нурлари ҳам тўр каби нозик, бу ҳам ўргимчакка хуш ёқмоқда эди.

Бадиий асар ҳам тўр каби тўқилади, дер эди мураббийларимиз. Хаёлотни ўшандай ўраб-чирмаб оладиган асарлар ҳақида ўйлаганимда, бирданига жуда кўп исмлар ёдга келди. Улар орасидан бир нечтасини танлаб-саралаб олиб, адибларнинг воқеа-манзараларни тавсиф этишдаги маҳорати ҳақида сўзлаш камлик қиладигандай, шу боис саноқли китоблар устида эмас, инсон тафаккурида бир умр из қолдириши мумкин бўлган турфа асарлар ҳақида мулоҳаза юритиш маъқулдай туюлди.

Ўйлаб қарасам, олти-етти ёшларгача китоб ўқиш айтарли қизиқарли машғулот бўлмаган экан. Балки китобга эҳтиёж сезмагандирмиз. Ҳар ҳолда, теварак-атроф уйғотаётган тасаввурларнинг ўзи етарли эди. Ҳозир тўла ишонч билан айта оламанки, бола тасаввури манаман деган ёзувчи хаёлотидан устун ва кучли, шу сабаб ҳам теварагида ота-онасию бир-икки ўртоғидан бошқа яқини бўлмаган бола учун китоб унча қизиқ эмас, устига устак, китоб ўқиш чўчитар ҳам эди. Одам боласи надоматларга ва ҳатто хасталикларга етакловчи жуда кўп гуноҳларини сўз воситасида содир этади, аммо тазарруси ҳам сўз билан бўлади. Эндигина ўса бошлаган ниҳолдай тасаввурга ўзга ва ёт фикрлар худди тажовуздек кўринган, сўзнинг тафаккурда бирон бир маъно ҳосил этиш жараёни ҳали тоза руҳга оғир келган бўлиши мумкин. “Балоғатга етмаган болалар фариштадирлар”, деган гап бор-ку. Шу сабаб, ҳаётининг болалик палласида кимдир китоб ўқиган бўлса-да, эслолмаслиги табиий. Чунки болалар бу даврда табиат ва ота-она “китоб”ини ўқиб улғаяди. Ҳақиқий китоб ўқиш, фикрга, тасаввурга, ташбеҳга чанқоқлик ўсмирлик чоғида балоғат бўронлари билан бирга ёпирилиб келади. Бизларда ҳам шу ҳол рўй берди. Ўсмирлик ва йигитлик даврида учқур хаёл шиддат-ла ҳар нарсани ўзига сингдириб олар, яна ва яна талаб қилаверар эди. Теварак билимларга ва таассуротларга тўла бўлса-да, руҳ ақл ва тасаввурдан ташқаридаги яна нималаргадир интиларди. Бола тасаввури билан ўзимиз кўниккан-билган манзаралар ортидаги кўникилмаган-билинмаган манзараларни излар эдик. Кутубхоналарда китоб кўп, қай бири дуч келса ўқийверар, лекин тобора куч йиғиб бораётган тасаввурни ҳатто фантастик ва саргузашт асарлар ҳам қондиролмасди. Ёзувчилар ўз қувваи хаёлотига таяниб минг бир манзара ва ҳодисаларни содир қилар эди-ю, бироқ руҳ яна нималарнидир излайверарди. Болалар адабиёти деган дунёнинг мағзини жуда қисқа вақт ичида чақиб улгурган ва аллақачон ундан ўзиб кетган идрокимиз янада залворлироқ маъноларни хоҳлар эди. Бу изланишни тафаккурнинг ўсиш ва сингдириш даври деб номладим, ўзимча.

Мазкур паллага етиб келишимизда, аввало, бир томондан Худойберди Тўхтабоевнинг “Сариқ девни миниб”ию Анвар Обиджоннинг “Аламазон”и, Эркин Воҳидовнинг ҳароратли шеърлари, бошқа томондан эса, бегонадай туюлган дунё болалар адабиётининг (Памела Траверснинг “Мэри Поппинс”, Астрид Линдгреннинг “Томда яшовчи Карлсон”, Жек Лондоннинг турли ҳикоялари ва ҳатто норвег сайёҳи Тур Хейердалнинг “Кон-Тикида сафар” ёдномаси ва жанубий қутбга илк бор қадам қўйган саёҳатчи Руал Амундсен хотираларигача – ҳамма-ҳаммасининг) катта таъсири бор, албатта. (“Бегона” дейишимдан мурод – бола зеҳнидаги жуда кучли, аммо идрок этилмаган миллий ватанпарварлик туйғусига эътибор қаратишдир. Баъзи тенгдошларимиз чет эл болалар адабиётига мансуб асарларни, “исмлари бегона экан” деб ўқимагани бор гап.)

Инсон боласининг изланишлар дунёси шу қадар ранг-баранг ва турли-туман экани ақлни шоширар, бошқа томондан эса, шеърият дунёси ўзининг изтироблари, ғамларию ғуссалари, шодликларию жилвалари билан ром этарди.

Лекин барибир, шу кўрилгану ўқилган асарлардан янаям бошқачароқ, кучлироқ, бир силтаниш билан фикр тўсиқларини чилпарчин қилиб юборадиган ва одамни ром айлаб, ичига олиб кириб кетадиган олам – қошу қабоқ орасидаги ғоят муҳим ва ҳайбатли бир сезги, ҳис, манзара, ташбеҳ, ўй изланар эди яхлит фикрловчи борлиқда. Ижтимоиёт бонг урар, ташвиқий асарлар ёзилар, лекин миянинг фикрловчи ғўддалари устидан енгилгина сидирилиб ўтиб кетаверар, ҳаёт енгил-елпиликка тўлиб-тошиб кетгандай туюлган бир маҳалда… жиддий адабиётни излар эдик. Ана шу паллада дунё адабиёти билан юзма-юз келгандаги иккиланиш ва ҳайратларга ҳам тўхталиш керак деб ўйлайман.

Олий даргоҳда таълим олар эканмиз, дунёнинг “учинчи (яъни басират) кўзи” очилиб кетган кишилари дея таърифланган ёзувчилари асарлари ўша чанқоқни қондира оладигандай туюлганидан сўйлай. Киши тасаввурини биттагина қалб устида чирпирак қилиб айлантирган Достоевскийдан Толстойгача, Камюдан Кьеркегоргача, Ницшедан Шопенгауэргача… Даҳшатли ва залворли ўйлар билан ўша фикр ва туйғу ташналигини қондириш мумкинлигини ҳис қилишнинг илк ҳайратли онлари ўтгач, у асарлар мавзуси бегонадай туюла бошлагани, ботиний истак бу оламни қабул қилолмагани, фикр тарзига маҳлиё бўлган ҳолда улардаги қиёфалар бегоналигини илғаганидан бино бўлган аросатлар даври… Дунё – бегонадир, деб бонг урар эди Камю. Очун – англанмаган ғалати билимларга тўла, дер эди Борхес. Олам – балчиқдан иборат, дер эди Достоевский. Инсоннинг жавҳари – илоҳийдир, дерди Юнг. Ҳаёт – майллардан иборат ва инсон – ҳайвонийдир, дер эди Фрейд… “Тафаккурга қўшилиб имон ҳам ўлмоқда, қайта бошдан фикрлаб боқинг”, демоқда эди Айтматов. Сальвадор Дали истак ва изтироблар суратини чизар, Иероним Босх қиёмат манзаралари билан қўрқитар, Рюноскэ Акутагава “Ўргимчак уясининг толаси” ҳикоясида адолатнинг бешафқат тасвири билан одамни ҳайиқтирар эди… Адабиёт – улкан ҳодиса, у илон каби сеҳрлаб домига торта бошлайди, дер эди Камю. Бу нуқтаи назарлар аро дафъатан она адабиёт, она тасаввурлар майда, ҳавойи туюла бошлаган эди. Сабабини билолмасдик. Нега унақа фикрлай олмаймиз, деган ғалати иштибоҳлар уйғонган эди юрак тубида.

Шабада қаттиқроқ эсди-да, тўсатдан тўр бандларини новдалардан узиб олиб, тўр эгаси билан қўшиб ҳавода айлантира-айлантира учириб кетди.
Ўргимчак мана шу учишни кутаётган эди. Унга бу учиш жуда ёқди. Шу тариқа ўтлар, ариқлару майсалар, буталару яшил майдонлар узра ҳаволана-ҳаволана учаверди у.
Шу маҳал ўзининг сайёд эмаслигини, шамол қаёққа учирса ўша ёққа учиб кетаверадиган сайд эканини англаб қолди. Ва ўзи тўқиган ҳафиф ипга маҳкам ёпишганича шамол қаерга учириб олиб кетишини кута бошлади. Бу парвоздан энтикар, озод-озод учишнинг ҳаяжонлари уни маст қилган эди.
Баҳорнинг ўйноқи шабадаси у тўқиган ижодни банд-бандидан узиб, тамомила ўз ихтиёрига олди. Узилгани ҳамоноқ бу чиройли гиламнинг шакли бузилиб, бошқа кўринишга кирди. Митти ва ҳарир учар гиламни эслатувчи тўрга маҳкам ёпишганча у энди илиқ ҳаволарда мавжлана-мавжлана учар, бу парвоз ғоят файзли ва завқиёб эди.

Жўнроқ қилиб айтсам, мана шу санаб ўтилган ва шошилиш эсга келмаган яна бошқа фалсафалару образларнинг барини навқирон руҳ ўзига сингдириб бўлган, энди воқеаларга Буэндиа, Мерсо, Фрейд бўлиб қарай олаётган ва тахминан ўша қаҳрамонларга яқин фикр ҳам юритаётган эди. Бироқ бу ҳолатимиз тафаккур ривожига айтарли ҳеч нарса бермади, олам ҳануз саволларга тўлалигича қолмоқда, ижод моҳияти у ёқда турсин, яшаш маъносини ҳам очиб бера олмаётган эди. Хўп, инсон ҳаёти ҳайвоний нафсни қондиришдан иборат дейилди, кейин-чи? Инсон бу оламга бегона дейилди, кейин-чи? Адолатсиз жамият одам боласини жиноятга мажбурлайди дейилди, кейин-чи? Энг ажабтовури Альбер Камю – унинг “Калигула”си эди Римнинг телба императори савдойи фалсафаси билан ақлларни лол қолдирса-да, бироқ яшаш ва умр моҳияти ҳақида ҳеч билим бермас, мантиқий фикрлашнинг ранг-баранглигини ифода этар эди, холос. Чақалоқнинг туғилиши нурли ва сирли ҳодиса саналса, ўсиб-улғайиши ва қартайиб ўлиши одамни ваҳимага соладиган, сочларини тиккайтириб юборадиган чўнг моҳиятга ишора қилиб турса-да, бутун инсоният тақдирини қўятурайлик, ҳатто оддий талаба ҳаётининг моҳиятини ҳам очиб беролмаётгани қизиқ эди. Бошқачароқ айтсам, бир инжунинг турли қирраларини кўрсатгани билан, ҳаётга ярайдиган ва азалий саволларга жавоб топишга ёрдам берадиган жўялироқ фикр уйғотолмас эди.

Муаммо ёғдудами, инжудами?

Шундай бўлса-да, у асарлар фикр ҳудудини кенгайтиришга хизмат қилганидан кўз юмиб бўлмайди. Бу ёғдули тошлар ёруғида ўз ўқиб-билган адабиётимизга назар ташлаганимизда, баъзан жўнроқ ва одмироқ манзараларни кўриб, ўсмирлик ва ёшлик шиддати аро шууримизда сезилар-сезилмас иштибоҳлар уйғона бошлаган эди. Нимагадир миллий адабиётимизда одамийлик, меҳр-оқибат, айниқса, яхшилик ва ёмонликнинг ғоят қалтис зиддияти содда ва оддий ифода қилинганига ақл шошар эди. Масалан, икки қўшни ўртасидаги муносабатлар қаламга олинган бир ҳикоянинг хулосаси ўлароқ, бу қўшниларнинг бири яхшию бошқаси ёмон бўлиб чиқар, бир одам икки ўғлини уйлантирса, келинларнинг ҳам бири инсофли, иккинчиси жоҳил экани бошданоқ аён бўларди-қоларди ва ҳоказо.

Худбин фикрлару хулосаларни бир четга қўятурайлик-да, некбин қараб кўрсак, ичимиздаги ташна руҳни нега қондиролмади деб ўйлаганимиз юзлаб асарлардаги моҳиятни энди англаётгандайман. Ҳар ҳолда, ўсмирликдан талабаликкача ва ундан расмона фикрловчи киши бўлиб етиша бошлаганимиз ўн-ўн беш йил ичида англаб етиш душвор, аммо ҳис қилиш мумкин бўлган бир қаттол фожиа аллақачон рўй бериб бўлган, шу сабаб ўзбекчилик руҳи асарларга кўчган ва саҳифалар қатида жон сақламоқда эди. “Мени ҳам туртиб қўй, эрта уйғонсанг [1] ”, дер эди дўстига ҳали жуда ёш бир шоир. Шом қўнган пайт нон ёпган бир аёл ўша нондан иккитасини қўшнисига чиқаргани тасвирланган энг оддий, энг ғариб ҳикояда ҳам миллийликнинг бир қирраси ниҳон эди. Ҳар жиҳатдан ҳурлик, озодликка интилаётган олам ичра, ҳатто энг ғарибона битилган муҳаббат воқеасида ҳам, ўзбекнинг йигит-қизи образи орқали миллий одобнинг бир қирраси енгил ифодалаб ўтиб кетилган эди. Ваҳоланки, шу билан ёнма-ён ўз ғояси йўлида отасини ўлдирган йигит ҳақидаги асар ҳам тарғиб қилинарди. Миллатимнинг энг ночор ҳикоясида ҳам ота дастурхон бошига келиб ўтирмагунча таомга қўл урилмас эди. “Увоқни исроф қилма, у қушларнинг ризқи” деган ўгит муштдайлигимиздан қулоғимизга қуйилган, улғайгач эса ўша ўгитни олис Дания қироллигида яшаб ўтган адиб Андерсен асарларида ҳам кўриб ҳайрон қолган эдик. Бироқ улар биз улғаяётган даврнинг эмас, ортда қолган юз йилликнинг адиблари-ку? Ҳа, зиддиятлар ғоят кучли эди. Мустабид тузумнинг баҳайбат ташвиқот дастгоҳи онгларни қайта ишлаб, маҳсулот ҳолида ўрамлаб чиқариб ташлаётган, озод ўлкаларнинг даҳо-ю истеъдодлари эса “дунё – бемаънидир” деган хулосага келган, турли минтақаларда кескин зиддиятлар, пўртаналар, қалқишлар рўй бераётган бир даврда ёпирилиб келаётган технологик келажак қаршисида олам кишилари ўз руҳига таянч ва таскин бўла оладиган ниманидир худди ўсмир каби талпиниб излар экан, саволлар янада кўпаярди. Ваҳоланки, инсон ҳар ерда ҳам инсон эди – дунёнинг қаерига борманг, бир йигит-қизнинг ўртасида севги-муҳаббат куртак ёзар, қовушган жуфтлар фарзанд истагида орзуманд яшар, дунёга келган чақалоқнинг атак-чечагига қараб севиниш дунёнинг ҳар ерида бирдай завқиёб ва таскинли экан, катта ёшли кишилар орасида зиддиятларнинг пайдо бўлиши ақлни шоширарди… Миллатимнинг қаҳрамонлари – эзгин, ўксик, камтар, аммо олижаноб оддий кишилар ўша довдирашларга ҳайрат ва содда нигоҳ билан боқиб турар эди… худди ўзимиз ҳам ўсмирона тафаккур юксалиши даврида билгисиз ҳайратлар ичра термилганимиздай. Яна ўша ҳодиса такрор рўй бермоқда эди – ижтимоий асарлар миянинг ғўддалари устидан сидирилиб ўтар, сингмас, аммо миллий руҳиятнинг биргина жилваси пинҳон асарларни кишилар талашиб ўқирди. Буларнинг барини – Худойим ато этган ўсмирона соф ва оч, аммо аллақачон кенгайишга улгурган тасаввурларни ақл сарҳисоб қилмоқда ва ўзича хулосаламоқда эди.

“Мени ҳам туртиб қўй, эрта уйғонсанг…” демоқда эдик бир-биримизга.

“Тун шамоли эсаётган кўчалар асабимни тинчлантирди, меъдамдаги оғриқ пасайди… Ичимда тазарру истаги пайдо бўлди. Лекин менинг тавбам нафақат ўзим учун, балки оилам учун ҳам фожиали якунланиши мумкин эди. Бундан ташқари, ўша истагимнинг самимийлигига ҳам шубҳам бор эди. Қанийди, асабларим ҳар бир соғлом кишиники каби бўлса… Лекин, бунинг учун Мадридгами, Рио-де-Жанейрогами, Самарқандгами жўнашим керак…”, деб ёзади буюк япон ёзувчиси, Нобель мукофоти соҳиби Рюноскэ Акутагава умр шомида ёзган ҳикояларидан бирида. У Ғоя излаган эди! Бутун умри бўйи ҳақиқатан ҳам ичидаги ташна истакни қондириш учун турли-туман усулларни қўллаб, турли руҳ вазиятларини таҳлил қилиб кўргач… дунёнинг икки улкан бешиги – ё Андалусияга, ё Самарқандга кетсам… таскин топа олармикинман, демоқда эди.

Сабаб? Самарқандда тафаккур, ғоя ва Акутагава умр бўйи излаган саволларга Жавоб бор эди!

Дунёнинг терслигини кўрингки, ўша кезларда Самарқанд, кейинроқ биз ўсмир ёшимизда ҳис қилганимиз мубҳам фожиага юз тута бошлаган, тафаккур ёғдуси зулмат қаърида сўнаётган, адиб бориш ва таскин топишни орзулаган улуғ ва азим шаҳар мустамлака ботқоғига бота бошлаган эди…

Тафаккур қилиш учун хомашёнинг кўплигидан ақл шошишини кўряпсизми? Дунёнинг улкан адиблари Йўлни тахмин қилган ва кўрсатган, тафаккури йўл излаётган саноқсиз кишилар селдай бўлиб у тахминлар сари оқа бошлаган эди.

Ваҳоланки, хаста Акутагава излаган йўл бизга болаликданоқ таниш эди!

Болаларга хос идрок этилмаган ватанпарварлик ҳақида сўз юритганимиздай, у йўл ҳам қошу қабоғимиз орасида бўлса-да, англаб етилмаган эди. Орадан юз йилга яқин вақт ўтгач, япон мутафаккири боришни орзулаган икки шаҳарнинг бирида – Рио-де-Жанейрода туғилиб вояга етган яна бир машҳур адиб – ҳозир олтмиш беш ёшни қоралаган Пауло Коэльо умрининг шомида “Нажот – Шарқдадир”, деган тўхтамга келди. Бизлар улғайдик, ёшликнинг асов шиддатлари сусайди, тамкин ва ҳикмат истар ақл тўлишди. Талаба эканимизда, “Инсоният тарихи Бодлернинг бир мисра шеърига арзимайди”, деган гап кўп тилга олинар эди. У бир мисранинг қайси шеърдан экани номаълум. Улуғ бобомиз ҳaзрат Алишер Навоий эса сокин ўйчанлик ила айтадилар:

Тухм ерга кириб чечак бўлди,
Қурт жондин кечиб ипак бўлди.
Лола тухмича ғайратинг йўқму,
Ипак қуртича ҳимматинг йўқму?

Шу тариқа, инсониятнинг бутун тарихи улуғларимизнинг битта мисрасидаги ҳикмат ила хулосаланганини сезиб қоламиз. “Бодлернинг бир мисрасига арзимайди” деган иддаога қарама-қарши ўлароқ, ҳазрат мисрасида иддао сезилмайди. Дунё ясаниб безак тақди, гуллар очилди. Сен ҳам дунё даласида шундай очилдинг. Дарахт мева тугди, гул ифор таратди. Саноғи йўқ шу турфаликлар ичида ҳатто ер тубида ўрмалаб юрадиган, емиши тут баргидан бошқа нарса бўлмаган кўр қурт ҳам жонидан кечиб ипак бўлди, хўш, сен нима қилдинг?!

Инсон ҳаёти ёки маънавиятида чуқур из қолдирган китоблар ҳақида яхлит фикр айтиш шу сабабдан ҳам қийин. Асарлар ўқилиб, вазифасини адо этиб бўлди. Китоблар эскириб, титилди. Шундан кейин хотирада тўсатдан… китоб қолмаганини, балки унинг яратувчиси билан у бунёд этган маъно қолганини сезиш мумкин. Жисмлар ғойиб бўлади, адиб исми муқовага, фикри эса саҳифаларга айланганидай.

Яна шуни айтган бўлардимки, ҳар бир ижодкорнинг адабий умрида ҳеч бўлмаса битта ярқ этган мисра ёки образ албатта топилади. Истеъдоднинг қувватига қараб, бундай мисралар кўп ёки кам бўлиши мумкин. Умуман, асарнинг яратилиши – ғалати ҳодиса. Бадиий асар ўқувчини бошқа дунёга етаклаб киради, оламнинг мазмун-моҳиятини кўрсатиб беради, деганлари – жўн гаплар. Чунки асардаги сўз, мисра, ташбеҳ, ҳолат, манзара турли кишилар онгида уларнинг билими ва ҳассосиятига ярашагина маъно ҳосил қилади. Энди… Қодирийнинг “Жинлар базми” ҳикоясидаги мусиқанинг сира мусиқа эмаслигини, Ойбекнинг наъматаги оддий бута эмаслигини яхши биламиз. Фикр нурида кўп қиррали инжунинг бошқа жилваларини кўра бошлаймиз.

Тафаккур шамоллари тепамиздан, ён-веримиздан ҳайбат солиб эсиб ўтаётир. Сочларимиздан юлқилаб, кўзларимизга қум мисол тиқилиб ачиштирмоқда. Шамолда ҳар нарса ўз ҳолича товуш чиқара бошлайди. Бу шамоллар забтида ҳар биримиз ўзимизча овоз чиқарган бўлсак, не тонг! Турли фалсафий оқимларнинг ғояларини акс эттирган турфа қаҳрамонларнинг бари ҳозир ақлнинг узоқроқ бир бурчагига супурилиб, ўша ердан ғарибона, музтар боқиб тургандай.

Эндиликда… “дунёга бегоналиги” боис беҳуда қатл этилган Мерсодан то Буэндиагача бир вақтлар ўзгача фикр юритиши билан бизни ҳайратга солган турли-туман ғалати образларга бошқача қарашимиз ҳам бор гап.

Сабаби, бизлар ҳам Алишер Навоийнинг ёхуд бошқа азиз ва жонажон салафларимизнинг бор-йўғи биргина мисрасидаги ҳаётбахш маънони англаб қолган бўлсак, не ажаб? Эгоцентризм ва имонсизлик талвасалари аро ҳар турли шаккокона тахминини асар қилиб ақлларга рўпара этган турли адиблардан фарқли ўлароқ, бизнинг истеъдодларимиз инсоннинг дунёдаги ўрнию вазифаси ҳақида очиқ-яққол ва соғлом ўгитлар бера олган, Йўлнинг нима эканини аллақачон кўрсатиб улгурганидан бир севинсам, бир ҳайратга тушаман.

Дурдоналар эса жилвасини қўймайди. “Хоккўзанинг даласидан анқиётган янги соғилган сут ва беда иси” тўсатдан димоққа урилгандай бўлади. Тонг саҳарда янги кесилган ва дасталанган тут баргларининг исини ҳам туйгандай бўламиз. Фикр ғаввоси тафаккур теранликларига шўнғиб, қай дурни олиб чиқишини билмай ҳайратга тушади. Ҳа, марварид доналари кўп қиррали, ҳар қирраси ўзгача жилваланади. “Девони луғотит-турк”дан то тенгдош-руҳдош адибларимизнинг асарларигача – бари, барчасини кўз қорачиғидай асраб-авайлашимиз кераклигини тушунгандай бўламиз. “Мени ҳам туртиб қўй, эрта уйғонсанг”, дейди уйқуга кетаётган икки ўсмирдан бири шеригига. У икки ўсмир фикр ғорининг зулмати ичра балки орадан бир неча аср ўтгачгина уйғониши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмай уйқуга чўмади.. .

Ҳақиқатан ҳам, ҳар киши ўзи учун йўл кашф этади. Алвон булутлар томонга узаниб кетган, икки чети, уруғларини сочиб юборган ва кучли ислар таратаётган, майсаларга тўла тафаккур сўқмоғидан шу тариқа қуёш ботаётган тарафларга равона бўлмоқдамиз. Ва бир қур аланглаганимизда кўрамизки, ўзимиз билан олиб кетаётганимиз – фақат маънолар экан, холос.

Салдан кейин дайди шамол у санъат асарини яна қайгадир элтади. Бўй чўзган дарахтзору экинзорлар узра шом қўна бошлайди. Тўрнинг иплари қай бир яшил бута ёки оғочнинг шохчаларига илашиб қолади. Ўргимчак ип илашиб қолган япроққа жуда секинлик билан, ўрмалаб чиқиб боради. Ўша ерда бир озгина тин олади.

Сўнг япроқ остига жойлашиб олиб, сабру тоқат билан яна тонг отишини кута бошлайди.

Тун ўтиб, тўқ кўк тусли осмон аста-секин ёришиб, қайлардандир елиб келаётган оловранг нурларнинг шафақи кўрина бошлаганида… ўша қунт ва тиришқоқлик ила нозик ва ҳафиф ажойиб санъатини – тўрини қайтадан тўқишга тушади…

Ёдингизда бўлса, номи тилга олинган буюк япон адиби дунёга машҳур ҳикоясини “Жаннатда тонг маҳали эди” деб бошлаган эди.

Ким билсин, не-не оғир гуноҳларни содир этган осий банда – Кандата босишга журъат этолмаган ва инсониятга ҳукми адолатнинг инжа тасвирини ҳадя этган ўргимчак балки мана шудир!

« Tafakkur » журнали, 3-сон, 2012.

Isajon Sulton
«MENI HAM TURTIB QO’Y,ERTA UYG’ONSANG…»

Dunyoda bir o’rgimchak bor edi.

Tong elas-elas otib, qizg’imtir quyoshning ilk iliq nurlari olamga yoyilib, shudring ostidagi turli-tuman o’tlarning hidlari sezilar-sezilmas tarala boshlagani ondan u yangi to’r to’qishga tushardi. To’ri havoyi, yumshoq, nozik edi. O’rgimchak o’z vujudining qaerida, qay tarzda to’r hosil bo’layotganidan bexabar bo’lsa-da, unga to’rni hosil qilish jarayonining o’ziyoq lazzat baxsh etar edi go’yo. G’oyat inja ipakka o’xshab ketadigan to’rning yuzasi yopishqoq, yiltiroq bo’lib, ilk uchini bir yaproqqa mahkamlab, tebrana-tebrana to’qiy boshlar edi u.

Avvaliga uzun o’q ipini tizib olardi. Keyin u o’qdan boshqa tomonlarga yangi o’qlar tortar, markazdan turli taraflarga cho’zilib ketgan iplar hosil bo’lgach esa, oralarini bir-biriga tutashtirib, katakchalar hosil qilishga tushardi. Katakchalarning kengligi aniq edi, qaerda va qay tarzda katakcha yasash lozimligini bilar edi u.

Shu tariqa, bir katakdan ikkinchisiga o’ta-o’ta, ajib bir mohirlik va qunt bilan shu g’alati ishida davom etar edi.

U to’qiy boshlagan to’r g’oyat nozik gilamchaga-da o’xshab ketardi. Har bandi gilamning bir boylami, har ipi bir ipak qatimi kabi tovlanuvchanu yiltiroq edi.

Bu – rangi och sariq, boshchasi va oyoq uchlari qizg’ish-qoramtir mitti o’rgimchak edi. Shunisi qiziqki, u o’lja ovlash uchun to’r qurmasdi – oddiy, chiroyli, san’atkorona to’rini to’qir edi, xolos.

To’rning uchlari o’n bitta edi. O’rgimchak ba’zan kichikroq – to’qqizta yoki yettita uchli gilam ham to’qirdi. Doimo tippa-tik joylashtirardi to’rini. Lekin to’r boylangan yaproqlar goho vaziyatini o’zgartirar, shunda to’rning holati ham o’zgarar, bundan o’rgimchak aziyat chekardi. Shakli buzilgan to’r uning zavqini qondirolmas, shu sababli qaytadan yangi to’r to’qiy boshlardi.

Quyosh havolab ketib, tevarakni birday qizdira boshlaganida u so’nggi bandni ham boylab bo’ldi. So’ng to’rining o’rtasiga ildam bordi-da, hamma bandlar birlashgan joyda tek qotdi. Shu yerdan har tomonga cho’zilib ketgan iplar va oralari kengayib boruvchi katakchalar aniq ko’rinib turardi.
Bu juda chiroyli manzara bo’lib, shu kichik “hududcha”ning hamma tomonini enlab -cho’zilib ketgan to’rning qoq markazida turib, o’z san’atidan zavqlanish o’rgimchakka xush yoqdi.

U tin olib, to’r markazida turib qoldi.
Bir ozdan keyin shabada yana esdi.
To’r, boylangan yaproqlari bilan birgalikda, chayqaldi.
Bahoriy yel ohista esar, atrofdagi turli-tuman islarni olib kelar edi. U islarni o’rgimchak sezarmidi-yo’qmi, noma’lum.
Shuningdek, yel o’z qanotida turli-tuman ovozlarni ham olib keldi. Bu elas-elas shovqin ichida o’tlarning shitirlashidan tortib qo’y-qo’zilarning ma’rashi, kuchuklarning vovullashi, kimlarningdir g’o’ng’ir-g’o’ng’ir ovozlari ham bor edi.

Yoqimli epkin ichra to’r markazida chayqalayotgan o’rgimchak quyosh qattiq qizdirganida o’q iplarning biridan o’rmalab borib yaproq ostiga kirib jon saqlashi ham mumkin edi. Biroq quyoshning tikkaga kelishiga ancha bor, quyosh nurlari ham to’r kabi nozik, bu ham o’rgimchakka xush yoqmoqda edi.

Badiiy asar ham to’r kabi to’qiladi, der edi murabbiylarimiz. Xayolotni o’shanday o’rab-chirmab oladigan asarlar haqida o’ylaganimda, birdaniga juda ko’p ismlar yodga keldi. Ular orasidan bir nechtasini tanlab-saralab olib, adiblarning voqea-manzaralarni tavsif etishdagi mahorati haqida so’zlash kamlik qiladiganday, shu bois sanoqli kitoblar ustida emas, inson tafakkurida bir umr iz qoldirishi mumkin bo’lgan turfa asarlar haqida mulohaza yuritish ma’qulday tuyuldi.

O’ylab qarasam, olti-yetti yoshlargacha kitob o’qish aytarli qiziqarli mashg’ulot bo’lmagan ekan. Balki kitobga ehtiyoj sezmagandirmiz. Har holda, tevarak-atrof uyg’otayotgan tasavvurlarning o’zi yetarli edi. Hozir to’la ishonch bilan ayta olamanki, bola tasavvuri manaman degan yozuvchi xayolotidan ustun va kuchli, shu sabab ham tevaragida ota-onasiyu bir-ikki o’rtog’idan boshqa yaqini bo’lmagan bola uchun kitob uncha qiziq emas, ustiga ustak, kitob o’qish cho’chitar ham edi. Odam bolasi nadomatlarga va hatto xastaliklarga yetaklovchi juda ko’p gunohlarini so’z vositasida
sodir etadi, ammo tazarrusi ham so’z bilan bo’ladi. Endigina o’sa boshlagan niholday tasavvurga o’zga va yot fikrlar xuddi tajovuzdek ko’ringan, so’zning tafakkurda biron bir ma’no hosil etish jarayoni hali toza ruhga og’ir kelgan bo’lishi mumkin. “Balog’atga yetmagan bolalar farishtadirlar”, degan gap bor-ku. Shu sabab, hayotining bolalik pallasida kimdir kitob o’qigan bo’lsa-da, eslolmasligi tabiiy. Chunki bolalar bu davrda tabiat va ota-ona “kitob”ini o’qib ulg’ayadi. Haqiqiy kitob o’qish, fikrga, tasavvurga, tashbehga chanqoqlik o’smirlik chog’ida balog’at bo’ronlari bilan birga yopirilib keladi. Bizlarda ham shu hol ro’y berdi. O’smirlik va yigitlik davrida uchqur xayol shiddat-la har narsani o’ziga singdirib olar, yana va yana talab qilaverar edi. Tevarak bilimlarga va taassurotlarga to’la bo’lsa-da, ruh aql va tasavvurdan tashqaridagi yana nimalargadir intilardi. Bola tasavvuri bilan o’zimiz ko’nikkan-bilgan manzaralar ortidagi ko’nikilmagan-bilinmagan manzaralarni izlar edik.
Kutubxonalarda kitob ko’p, qay biri duch kelsa o’qiyverar, lekin tobora kuch yig’ib borayotgan tasavvurni hatto fantastik va sarguzasht asarlar ham qondirolmasdi. Yozuvchilar o’z quvvai xayolotiga tayanib ming bir manzara va hodisalarni sodir qilar edi-yu, biroq ruh yana nimalarnidir izlayverardi. Bolalar adabiyoti degan dunyoning mag’zini juda qisqa vaqt ichida chaqib ulgurgan va allaqachon undan o’zib ketgan idrokimiz yanada zalvorliroq ma’nolarni xohlar edi. Bu izlanishni tafakkurning o’sish va singdirish davri deb nomladim, o’zimcha.

Mazkur pallaga yetib kelishimizda, avvalo, bir tomondan Xudoyberdi To’xtaboevning “Sariq devni minib”iyu Anvar Obidjonning “Alamazon”i, Erkin Vohidovning haroratli she’rlari, boshqa tomondan esa, begonaday tuyulgan dunyo bolalar adabiyotining (Pamela Traversning “Meri Poppins”, Astrid Lindgrenning “Tomda yashovchi Karlson”, Jek Londonning turli hikoyalari va hatto norveg sayyohi Tur Xeyerdalning “Kon-Tikida
safar” yodnomasi va janubiy qutbga ilk bor qadam qo’ygan sayohatchi Rual Amundsen xotiralarigacha – hamma-hammasining) katta ta’siri bor, albatta. (“Begona” deyishimdan murod – bola zehnidagi juda kuchli, ammo idrok etilmagan milliy vatanparvarlik tuyg’usiga e’tibor qaratishdir. Ba’zi tengdoshlarimiz chet el bolalar adabiyotiga mansub asarlarni, “ismlari begona ekan” deb o’qimagani bor gap.)

Inson bolasining izlanishlar dunyosi shu qadar rang-barang va turli-tuman ekani aqlni shoshirar, boshqa tomondan esa, she’riyat dunyosi o’zining iztiroblari, g’amlariyu g’ussalari, shodliklariyu jilvalari bilan rom etardi.

Lekin baribir, shu ko’rilganu o’qilgan asarlardan yanayam boshqacharoq, kuchliroq, bir siltanish bilan fikr to’siqlarini chilparchin qilib yuboradigan va odamni rom aylab, ichiga olib kirib ketadigan olam – qoshu qaboq orasidagi g’oyat muhim va haybatli bir sezgi, his, manzara, tashbeh, o’y izlanar edi yaxlit fikrlovchi borliqda. Ijtimoiyot bong urar, tashviqiy asarlar yozilar, lekin miyaning fikrlovchi g’o’ddalari ustidan
yengilgina sidirilib o’tib ketaverar, hayot yengil-yelpilikka to’lib-toshib ketganday tuyulgan bir mahalda… jiddiy adabiyotni izlar edik. Ana shu pallada dunyo adabiyoti bilan yuzma-yuz kelgandagi ikkilanish va hayratlarga ham to’xtalish kerak deb o’ylayman.

Oliy dargohda ta’lim olar ekanmiz, dunyoning “uchinchi (ya’ni basirat) ko’zi” ochilib ketgan kishilari deya ta’riflangan yozuvchilari asarlari o’sha chanqoqni qondira oladiganday tuyulganidan so’ylay. Kishi tasavvurini bittagina qalb ustida chirpirak qilib aylantirgan Dostoevskiydan Tolstoygacha, Kamyudan K`erkegorgacha, Nitsshedan Shopengauergacha… Dahshatli va zalvorli o’ylar bilan o’sha fikr va tuyg’u tashnaligini qondirish mumkinligini his qilishning ilk hayratli onlari o’tgach, u asarlar mavzusi begonaday tuyula boshlagani, botiniy istak bu olamni qabul
qilolmagani, fikr tarziga mahliyo bo’lgan holda ulardagi qiyofalar begonaligini ilg’aganidan bino bo’lgan arosatlar davri… Dunyo – begonp style=»text-align: justify;»adir, deb bong urar edi Kamyu. Ochun – anglanmagan g’alati bilimlarga to’la, der edi Borxes. Olam – balchiqdan iborat, der edi Dostoevskiy. Insonning javhari – ilohiydir, derdi Yung. Hayot – mayllardan iborat va inson – hayvoniydir, der edi Freyd… “Tafakkurga qo’shilib imon ham o’lmoqda, qayta boshdan fikrlab boqing”, demoqda edi Aytmatov. Sal`vador Dali istak va iztiroblar suratini chizar, Ieronim Bosx qiyomat manzaralari bilan qo’rqitar, Ryunoske Akutagava “O’rgimchak uyasining tolasi” hikoyasida adolatning beshafqat tasviri bilan odamni hayiqtirar edi… Adabiyot – ulkan hodisa, u ilon kabi sehrlab domiga torta boshlaydi, der edi Kamyu. Bu nuqtai nazarlar aro daf’atan ona adabiyot, ona tasavvurlar mayda, havoyi tuyula boshlagan edi. Sababini bilolmasdik. Nega unaqa fikrlay olmaymiz, degan g’alati ishtibohlar uyg’ongan edi yurak tubida.

Shabada qattiqroq esdi-da, to’satdan to’r bandlarini novdalardan uzib olib, to’r egasi bilan qo’shib havoda aylantira-aylantira uchirib ketdi.

O’rgimchak mana shu uchishni kutayotgan edi. Unga bu uchish juda yoqdi. Shu tariqa o’tlar, ariqlaru maysalar, butalaru yashil maydonlar uzra havolana-havolana uchaverdi u.
Shu mahal o’zining sayyod emasligini, shamol qayoqqa uchirsa o’sha yoqqa uchib ketaveradigan sayd ekanini anglab qoldi. Va o’zi to’qigan hafif ipga mahkam yopishganicha shamol qaerga uchirib olib ketishini kuta boshladi. Bu parvozdan entikar, ozod-ozod uchishning hayajonlari uni mast qilgan
edi.

Bahorning o’ynoqi shabadasi u to’qigan ijodni band-bandidan uzib, tamomila o’z ixtiyoriga oldi. Uzilgani hamonoq bu chiroyli gilamning shakli buzilib, boshqa ko’rinishga kirdi. Mitti va harir uchar gilamni eslatuvchi to’rga mahkam yopishgancha u endi iliq havolarda mavjlana-mavjlana uchar, bu parvoz g’oyat fayzli va zavqiyob edi.

Jo’nroq qilib aytsam, mana shu sanab o’tilgan va shoshilish esga kelmagan yana boshqa falsafalaru obrazlarning barini navqiron ruh o’ziga singdirib bo’lgan, endi voqealarga Buendia, Merso, Freyd bo’lib qaray olayotgan va taxminan o’sha qahramonlarga yaqin fikr ham yuritayotgan edi.
Biroq bu holatimiz tafakkur rivojiga aytarli hech narsa bermadi, olam hanuz savollarga to’laligicha qolmoqda, ijod mohiyati u yoqda tursin, yashash ma’nosini ham ochib bera olmayotgan edi. Xo’p, inson hayoti hayvoniy nafsni qondirishdan iborat deyildi, keyin-chi? Inson bu olamga begona deyildi, keyin-chi? Adolatsiz jamiyat odam bolasini jinoyatga majburlaydi deyildi, keyin-chi? Eng ajabtovuri Al`ber Kamyu – uning
“Kaligula”si edi Rimning telba imperatori savdoyi falsafasi bilan aqllarni lol qoldirsa-da, biroq yashash va umr mohiyati haqida hech bilim bermas, mantiqiy fikrlashning rang-barangligini ifoda etar edi, xolos. Chaqaloqning tug’ilishi nurli va sirli hodisa sanalsa, o’sib-ulg’ayishi va qartayib o’lishi odamni vahimaga soladigan, sochlarini tikkaytirib yuboradigan cho’ng mohiyatga ishora qilib tursa-da, butun insoniyat taqdirini qo’yaturaylik, hatto oddiy talaba hayotining mohiyatini ham ochib berolmayotgani qiziq edi. Boshqacharoq aytsam, bir injuning turli qirralarini
ko’rsatgani bilan, hayotga yaraydigan va azaliy savollarga javob topishga yordam beradigan jo’yaliroq fikr uyg’otolmas edi.

Muammo yog’dudami, injudami?

Shunday bo’lsa-da, u asarlar fikr hududini kengaytirishga xizmat qilganidan ko’z yumib bo’lmaydi. Bu yog’duli toshlar yorug’ida o’z o’qib-bilgan adabiyotimizga nazar tashlaganimizda, ba’zan jo’nroq va odmiroq manzaralarni ko’rib, o’smirlik va yoshlik shiddati aro shuurimizda sezilar-sezilmas ishtibohlar uyg’ona boshlagan edi. Nimagadir milliy adabiyotimizda odamiylik, mehr-oqibat, ayniqsa, yaxshilik va yomonlikning
g’oyat qaltis ziddiyati sodda va oddiy ifoda qilinganiga aql shoshar edi. Masalan, ikki qo’shni o’rtasidagi munosabatlar qalamga olingan bir hikoyaning xulosasi o’laroq, bu qo’shnilarning biri yaxshiyu boshqasi yomon bo’lib chiqar, bir odam ikki o’g’lini uylantirsa, kelinlarning ham biri insofli, ikkinchisi johil ekani boshdanoq ayon bo’lardi-qolardi va hokazo.

Xudbin fikrlaru xulosalarni bir chetga qo’yaturaylik-da, nekbin qarab ko’rsak, ichimizdagi tashna ruhni nega qondirolmadi deb o’ylaganimiz yuzlab asarlardagi mohiyatni endi anglayotgandayman. Har holda, o’smirlikdan talabalikkacha va undan rasmona fikrlovchi kishi bo’lib yetisha boshlaganimiz o’n-o’n besh yil ichida anglab yetish dushvor, ammo his qilish mumkin bo’lgan bir qattol fojia allaqachon ro’y berib bo’lgan, shu sabab o’zbekchilik ruhi asarlarga ko’chgan va sahifalar qatida jon saqlamoqda edi. “Meni ham turtib qo’y, erta uyg’onsang [1] ”, der edi do’stiga hali juda yosh bir shoir. Shom qo’ngan payt non yopgan bir ayol o’sha nondan ikkitasini qo’shnisiga chiqargani tasvirlangan eng oddiy, eng g’arib hikoyada ham
milliylikning bir qirrasi nihon edi. Har jihatdan hurlik, ozodlikka intilayotgan olam ichra, hatto eng g’aribona bitilgan muhabbat voqeasida ham, o’zbekning yigit-qizi obrazi orqali milliy odobning bir qirrasi yengil ifodalab o’tib ketilgan edi. Vaholanki, shu bilan yonma-yon o’z g’oyasi yo’lida otasini o’ldirgan yigit haqidagi asar ham targ’ib qilinardi. Millatimning eng nochor hikoyasida ham ota dasturxon boshiga kelib o’tirmaguncha taomga qo’l urilmas edi. “Uvoqni isrof qilma, u qushlarning rizqi” degan o’git mushtdayligimizdan qulog’imizga quyilgan, ulg’aygach
esa o’sha o’gitni olis Daniya qirolligida yashab o’tgan adib Andersen asarlarida ham ko’rib hayron qolgan edik. Biroq ular biz ulg’ayayotgan davrning emas, ortda qolgan yuz yillikning adiblari-ku? Ha, ziddiyatlar g’oyat kuchli edi. Mustabid tuzumning bahaybat tashviqot dastgohi onglarni qayta ishlab, mahsulot holida o’ramlab chiqarib tashlayotgan, ozod o’lkalarning daho-yu iste’dodlari esa “dunyo – bema’nidir” degan xulosaga kelgan, turli mintaqalarda keskin ziddiyatlar, po’rtanalar, qalqishlar ro’y berayotgan bir davrda yopirilib kelayotgan texnologik kelajak qarshisida olam
kishilari o’z ruhiga tayanch va taskin bo’la oladigan nimanidir xuddi o’smir kabi talpinib izlar ekan, savollar yanada ko’payardi. Vaholanki, inson har yerda ham inson edi – dunyoning qaeriga bormang, bir yigit-qizning o’rtasida sevgi-muhabbat kurtak yozar, qovushgan juftlar farzand istagida orzumand yashar, dunyoga kelgan chaqaloqning atak-chechagiga qarab sevinish dunyoning har yerida birday zavqiyob va taskinli ekan, katta yoshli kishilar orasida ziddiyatlarning paydo bo’lishi aqlni shoshirardi… Millatimning qahramonlari – ezgin, o’ksik, kamtar, ammo olijanob oddiy kishilar
o’sha dovdirashlarga hayrat va sodda nigoh bilan boqib turar edi… xuddi o’zimiz ham o’smirona tafakkur yuksalishi davrida bilgisiz hayratlar ichra termilganimizday. Yana o’sha hodisa takror ro’y bermoqda edi – ijtimoiy asarlar miyaning g’o’ddalari ustidan sidirilib o’tar, singmas, ammo milliy ruhiyatning birgina jilvasi pinhon asarlarni kishilar talashib o’qirdi. Bularning barini – Xudoyim ato etgan o’smirona sof va och, ammo allaqachon kengayishga ulgurgan tasavvurlarni aql sarhisob qilmoqda va o’zicha xulosalamoqda edi.

“Meni ham turtib qo’y, erta uyg’onsang…” demoqda edik bir-birimizga.

“Tun shamoli esayotgan ko’chalar asabimni tinchlantirdi, me’damdagi og’riq pasaydi… Ichimda tazarru istagi paydo bo’ldi. Lekin mening tavbam nafaqat o’zim uchun, balki oilam uchun ham fojiali yakunlanishi mumkin edi. Bundan tashqari, o’sha istagimning samimiyligiga ham shubham bor edi.
Qaniydi, asablarim har bir sog’lom kishiniki kabi bo’lsa… Lekin, buning uchun Madridgami, Rio-de-Janeyrogami, Samarqandgami jo’nashim kerak…”, deb yozadi buyuk yapon yozuvchisi, Nobel` mukofoti sohibi Ryunoske Akutagava umr shomida yozgan hikoyalaridan birida. U G’oya izlagan edi!
Butun umri bo’yi haqiqatan ham ichidagi tashna istakni qondirish uchun turli-tuman usullarni qo’llab, turli ruh vaziyatlarini tahlil qilib ko’rgach… dunyoning ikki ulkan beshigi – yo Andalusiyaga, yo Samarqandga ketsam… taskin topa olarmikinman, demoqda edi.

Sabab? Samarqandda tafakkur, g’oya va Akutagava umr bo’yi izlagan savollarga Javob bor edi!

Dunyoning tersligini ko’ringki, o’sha kezlarda Samarqand, keyinroq biz o’smir yoshimizda his qilganimiz mubham fojiaga yuz tuta boshlagan, tafakkur yog’dusi zulmat qa’rida so’nayotgan, adib borish va taskin topishni orzulagan ulug’ va azim shahar mustamlaka botqog’iga bota boshlagan edi…

Tafakkur qilish uchun xomashyoning ko’pligidan aql shoshishini ko’ryapsizmi? Dunyoning ulkan adiblari Yo’lni taxmin qilgan va ko’rsatgan, tafakkuri yo’l izlayotgan sanoqsiz kishilar selday bo’lib u taxminlar sari oqa boshlagan edi.

Vaholanki, xasta Akutagava izlagan yo’l bizga bolalikdanoq tanish edi!
Bolalarga xos idrok etilmagan vatanparvarlik haqida so’z yuritganimizday, u yo’l ham qoshu qabog’imiz orasida bo’lsa-da, anglab yetilmagan edi.
Oradan yuz yilga yaqin vaqt o’tgach, yapon mutafakkiri borishni orzulagan ikki shaharning birida – Rio-de-Janeyroda tug’ilib voyaga yetgan yana bir mashhur adib – hozir oltmish besh yoshni qoralagan Paulo Koel`o umrining shomida “Najot – Sharqdadir”, degan to’xtamga keldi. Bizlar ulg’aydik, yoshlikning asov shiddatlari susaydi, tamkin va hikmat istar aql to’lishdi. Talaba ekanimizda, “Insoniyat tarixi Bodlerning bir misra she’riga arzimaydi”, degan gap ko’p tilga olinar edi. U bir misraning qaysi she’rdan ekani noma’lum. Ulug’ bobomiz hazrat Alisher Navoiy esa sokin o’ychanlik ila aytadilar:

Tuxm yerga kirib chechak bo’ldi,
Qurt jondin kechib ipak bo’ldi.
Lola tuxmicha g’ayrating yo’qmu,
Ipak qurticha himmating yo’qmu?

Shu tariqa, insoniyatning butun tarixi ulug’larimizning bitta misrasidagi hikmat ila xulosalanganini sezib qolamiz. “Bodlerning bir misrasiga arzimaydi” degan iddaoga qarama-qarshi o’laroq, hazrat misrasida iddao sezilmaydi. Dunyo yasanib bezak taqdi, gullar ochildi. Sen ham dunyo dalasida shunday ochilding. Daraxt meva tugdi, gul ifor taratdi. Sanog’i yo’q shu turfaliklar ichida hatto yer tubida o’rmalab yuradigan, yemishi tut bargidan boshqa narsa bo’lmagan ko’r qurt ham jonidan kechib ipak bo’ldi, xo’sh, sen nima qilding?!

Inson hayoti yoki ma’naviyatida chuqur iz qoldirgan kitoblar haqida yaxlit fikr aytish shu sababdan ham qiyin. Asarlar o’qilib, vazifasini ado etib bo’ldi. Kitoblar eskirib, titildi. Shundan keyin xotirada to’satdan… kitob qolmaganini, balki uning yaratuvchisi bilan u bunyod etgan ma’no qolganini sezish mumkin. Jismlar g’oyib bo’ladi, adib ismi muqovaga, fikri esa sahifalarga aylanganiday.

Yana shuni aytgan bo’lardimki, har bir ijodkorning adabiy umrida hech bo’lmasa bitta yarq etgan misra yoki obraz albatta topiladi. Iste’dodning quvvatiga qarab, bunday misralar ko’p yoki kam bo’lishi mumkin. Umuman, asarning yaratilishi – g’alati hodisa. Badiiy asar o’quvchini boshqa dunyoga yetaklab kiradi, olamning mazmun-mohiyatini ko’rsatib beradi, deganlari – jo’n gaplar. Chunki asardagi so’z, misra, tashbeh, holat, manzara turli kishilar ongida ularning bilimi va hassosiyatiga yarashagina ma’no hosil qiladi. Endi… Qodiriyning “Jinlar bazmi” hikoyasidagi musiqaning sira musiqa emasligini, Oybekning na’matagi oddiy buta emasligini yaxshi bilamiz. Fikr nurida ko’p qirrali injuning boshqa jilvalarini ko’ra boshlaymiz.

Tafakkur shamollari tepamizdan, yon-verimizdan haybat solib esib o’tayotir. Sochlarimizdan yulqilab, ko’zlarimizga qum misol tiqilib achishtirmoqda. Shamolda har narsa o’z holicha tovush chiqara boshlaydi. Bu shamollar zabtida har birimiz o’zimizcha ovoz chiqargan bo’lsak, ne tong!
Turli falsafiy oqimlarning g’oyalarini aks ettirgan turfa qahramonlarning bari hozir aqlning uzoqroq bir burchagiga supurilib, o’sha yerdan g’aribona, muztar boqib turganday.

Endilikda… “dunyoga begonaligi” bois behuda qatl etilgan Mersodan to Buendiagacha bir vaqtlar o’zgacha fikr yuritishi bilan bizni hayratga solgan turli-tuman g’alati obrazlarga boshqacha qarashimiz ham bor gap.

Sababi, bizlar ham Alisher Navoiyning yoxud boshqa aziz va jonajon salaflarimizning bor-yo’g’i birgina misrasidagi hayotbaxsh ma’noni anglab qolgan bo’lsak, ne ajab? Egotsentrizm va imonsizlik talvasalari aro har turli shakkokona taxminini asar qilib aqllarga ro’para etgan turli adiblardan farqli o’laroq, bizning iste’dodlarimiz insonning dunyodagi o’rniyu vazifasi haqida ochiq-yaqqol va sog’lom o’gitlar bera olgan, Yo’lning nima ekanini allaqachon ko’rsatib ulgurganidan bir sevinsam, bir hayratga tushaman.

Durdonalar esa jilvasini qo’ymaydi. “Xokko’zaning dalasidan anqiyotgan yangi sog’ilgan sut va beda isi” to’satdan dimoqqa urilganday bo’ladi. Tong saharda yangi kesilgan va dastalangan tut barglarining isini ham tuyganday bo’lamiz. Fikr g’avvosi tafakkur teranliklariga sho’ng’ib, qay durni olib chiqishini bilmay hayratga tushadi. Ha, marvarid donalari ko’p qirrali, har qirrasi o’zgacha jilvalanadi. “Devoni lug’otit-turk”dan to tengdosh-ruhdosh adiblarimizning asarlarigacha – bari, barchasini ko’z qorachig’iday asrab-avaylashimiz kerakligini tushunganday bo’lamiz. “Meni ham turtib qo’y, erta uyg’onsang”, deydi uyquga ketayotgan ikki o’smirdan biri sherigiga. U ikki o’smir fikr g’orining zulmati ichra balki oradan bir necha asr o’tgachgina uyg’onishi mumkinligini xayoliga ham keltirmay uyquga cho’madi.. .

Haqiqatan ham, har kishi o’zi uchun yo’l kashf etadi. Alvon bulutlar tomonga uzanib ketgan, ikki cheti, urug’larini sochib yuborgan va kuchli islar taratayotgan, maysalarga to’la tafakkur so’qmog’idan shu tariqa quyosh botayotgan taraflarga ravona bo’lmoqdamiz. Va bir qur alanglaganimizda ko’ramizki, o’zimiz bilan olib ketayotganimiz – faqat ma’nolar ekan, xolos.

Saldan keyin daydi shamol u san’at asarini yana qaygadir eltadi. Bo’y cho’zgan daraxtzoru ekinzorlar uzra shom qo’na boshlaydi. To’rning iplari qay bir yashil buta yoki og’ochning shoxchalariga ilashib qoladi. O’rgimchak ip ilashib qolgan yaproqqa juda sekinlik bilan, o’rmalab chiqib boradi. O’sha yerda bir ozgina tin oladi.
So’ng yaproq ostiga joylashib olib, sabru toqat bilan yana tong otishini kuta boshlaydi.
Tun o’tib, to’q ko’k tusli osmon asta-sekin yorishib, qaylardandir yelib kelayotgan olovrang nurlarning shafaqi ko’rina boshlaganida… o’sha qunt va tirishqoqlik ila nozik va hafif ajoyib san’atini – to’rini qaytadan to’qishga tushadi…

Yodingizda bo’lsa, nomi tilga olingan buyuk yapon adibi dunyoga mashhur hikoyasini “Jannatda tong mahali edi” deb boshlagan edi.

Kim bilsin, ne-ne og’ir gunohlarni sodir etgan osiy banda – Kandata bosishga jur’at etolmagan va insoniyatga hukmi adolatning inja tasvirini hadya etgan o’rgimchak balki mana shudir!

1. Iqbol Mirzo satri

« Tafakkur » jurnali, 3-son, 2012.