Мустафо Чўқай фақат туркистонлик муҳожирлар ўртасидагина эмас, балки Ғарбдаги, айниқса, Олмония ва Туркиядаги шарқшунос олимлар дунёсида катта обрў қозонган, юксак нуфузга эга бўлган бир зотдир. Аллома бу эътиборга бир вақтлар Туркистон мухториятининг бошида тургани учунгина эмас, иккинчи жаҳон уруши чоғларида туркистонлик юртдошларидан анча-мунча одамни ўлим чангалидан тортиб олиб, асраб қолгани учунгина эмас, балки Туркистон мустақиллиги йўлидаги фидокорона фаолияти туфайли, кўпгина теран ва холисона илмий асарлари туфайли эришган. Чет элларда уни «туркларнинг буюк миллиётчиси ва юртсеварларидан бири» деб эъзозлайдилар.

  МУСТАФО ЧЎҚАЙ (Чўқаев) (1886, Оқмачит, Қозоғистон — 1941.27.12, Берлин) — Туркистон мустақиллиги учун курашчи, Туркистон мухторияти ҳукумати Бош вазири. Отаси Чўқайбей Тўрғай додхоҳ ўғли (1912 й.в.э.) бўлис (волость) бошлиғи эди. Мустафо Чўқай бошланғич маълумотни Оқмачитда олгач, Тошкентдаги рус гимназиясида ўқиди (1902—10), Петербург университетининг ҳуқуқ ф-тини тугатди (1917). Россия 4-Давлат думасининг мусулмонлар фракциясида Туркистон ишлари бўйича котиб бўлиб ишлади (1917 й. фев.гача). Кейинчалик Муваққат ҳукумат Бош вазири А. Ф. Керенский бошчилигидаги комиссия таркибида Туркистонда бўлди. 1917 й. апр.да Петрограддан Тошкентга қайтди ва сиёсий воқеалар ичида бўлди. Туркистон ўлкаси мусулмонлари Марказий Шўроси раиси, «Бирлик туғи» (қозоқча) газ.нинг муҳаррири. Туркистон мухторияти ҳукуматининг ташқи ишлар вазири (1917—18), Бош вазир (1918 й. янв. дан). Мухторият қизил аскарлар томонидан тугатилгач, Мустафо Чўқай Тошкентга келиб, большевиклардан яширинди. Кейин Тифлисда мусулмонлар учун «Янги дунё», «Шафақ» газ.ларини чиқарди. 1919 й. фев.да у Европа давлатларига махсус меморандум б-н мурожаат қилиб, Туркистондаги истиқлолчилар курашини қўллаб-қувватлашга, больше- викча режимни ағдаришгачақирди. М.Ч. муҳожирликда яшаб, турли халқаро анжуманларда иштирок этди, матбуотда мақолалари б-н қатнашиб турди. Жумладан, «Туркистондаги миллий кураш» (Париж, 1923) мақоласида ўлканинг мустақиллик йўлидаги вазифаларини кўрсатиб берди. «Туркистондаги босмачидик ҳаракати» (Лондон, 1928) асарида бу ҳаракат миллий истиқлол кураши эканлигини таъкидлади.
«Ўрта Осиёдаги Советлар» (Париж,1928) китобида Туркистонда ўрнатилган совет режимининг асл моҳиятини очиб ташлади. Мустафо Чўқай 1929 й.дан бошлаб Туркистон Миллий Бирлиги Марказий қўмитасининг раиси бўлди. Париж ва Берлинда ўзбек тилида «Ёш Туркистон» жур.ни чиқариб, унга муҳаррирлик қилди (1929—39). Парижда немислар томонидан қамоққа олиниб, Компьен концлагерида тутқунликда сақланди. У ерда юқумли касалликка чалиниб вафот этди. Мустафо Чўқай Берлиндаги мусулмонлар қабристонига дафн этилган (1942 й. 2 янв.).
Мустафо Чўқай рус, ўзбек, қозоқ, турк, француз, инглиз, немис, поляк тилларида Туркистоннинг 20-а. тарихига оид кўплаб мақолалар, китоблар ёзди. «1917 йил, хотира парчалари» (Берлин, 1937; ўзбек тилида) китоби шуҳрат қозонди. Бу асари турк (Анқара, 1988), рус (Германия, 1989; Токио—Москва, 2001), ўзбек (Тошкент, 1992) тилларида алоҳида китоб бўлиб нашр қилинди. 2 жилдли «Танланган асарлар» китоби (Олмаота, 1998— 99) қозоқ ва қисман рус тилида босилиб чикди.

Озод Шарафиддинов
МУСТАФО ЧЎҚАЕВ

Қозоқ шоири Ўлжас Сулаймонов «Аз и Я» китобида академик Грековнинг «Киев Руси» асаридан бир парча келтиради: «Ҳам ёзма, ҳам бошқа манбалар хизматимизга мунтазир. Аммо манбалар қандай бўлишидан қатъи назар, фақат бир ҳолдагина фойдали бўлиши мумкин — тадқиқотчининг ўзи ундан нима исташини яхши билмоғи керак». Ўлжас Сулаймонов бу кўрсатмани кескин танқид қилади. Чиндан ҳам, юксак рутбалик раҳбарларнинг оғзига қараб иш юритишни одат қилиб олган анча-мунча «олимлар» таниқли академикнинг бу гапини ўзлари учун муқаддас дастурил амал қилиб олдилар. Улар турли-туман асарларида тарихни холисона ёритиш ўрнига ундан ўз мақсадларига мос келадиган ҳодисалар ва фактларни танлаб ёритиш, қолганларини эса хас-пўшлаш ёхуд билиб билмаганга олиш йўлидан бордилар. Бироқ гап фақат машҳур академикнинг назарий кўрсатмасида ҳам эмас. Бу қўрсатманинг ўзи мамлакатимизда 20-йиллардаёқ қарор топган муайян ижтимоий-сиёсий вазиятнинг самараси ўлароқ майдонга келганди.

Маълумки, 1917 йилдан кейин большевиклар барпо этган йўқсуллар ҳукмронлиги салтанатида ҳукмрон мафкура фақат бир мақсадга— янги тузумни ҳар жиҳатдан оқлаш ва улуғлашга хизмат қилди. Бу йўлда у ҳар қандай воситалардан, ҳатто зўравонликдан ҳам, ошкора ёлғон, сурбетларча сохтакорликлардан ҳам қайтгани йўқ. Ҳукмрон мафкура, айниқса, большевикларнинг миллий сиёсатини «улуғлашда» зўр жонбозлик кўрсатди. «Октябрь ўтмйшда эзилган халқларни озодликка олиб чиқди, улар улуғ оғамизнинг ёрдами билан бахтиёр ҳаёт қурдилар, улар ўтмишда хор ва қашшоқ эдилар, фақат совет давридагина маданиятли, фаровон турмуш кечира бошла-дилар, бунинг учун улар партиядан ҳар қанча миннатдор бўлсалар арзийди. Кимда-ким бу гапларга қўшилмаса ёхуд қарши бўлса, у ғоявий маҳдуд, муртад, халқнинг ашаддий душмани, разил миллатчи!» — Ўнлаб йиллар давомида ана шу «ҳақиқатларини халқ онгига сингдиришга ҳаракат қилинди. Афсуски, ижтимоий илмлар турли тазйиқлар ва маъмурий жазолар таъсирида мустақиллигини йўқотиб, нобоп тузумнинг хизматкорига айланди. Оқибатда олис ўтмиш ҳам, яқин тарихимиз ҳам бутунлай сохталаштирилиб, бузиб, ёлғон-яшиққа, уйдирмаларга қорйштириб талқин этила бошлади. Айниқса, XX асрда яшаб ўтган, илғор ғояларни олға сурган, бу йўлда қўлидан келган хизматини аямаган зиёлилар шафқатсиз танқид остига олинди. Уларнинг оламдан ўтиб кетганларига «жадид» деган муҳр босилиб, ёмонотлиққа чиқарилди. Минг хил чиғириқлардан ўтиб, 30-йилларга етиб келганлари Сталин жаллодлари томонидан қатли ом қилинди. Ўз вақтида ватанини тарк этиб улгурган, муҳожирликнинг оғир, миннатли нонини еб, ўта мураккаб шароитларда жон асраганларга эса «советларнинг ашаддий душмани, ватангадо хоинлар, аксилинқилобчилар, миллатчилар» деган қора тамға ёпиштирилди. Уларни қоралашга расман фатво берилди. Тарихчими, адабиётшуносми, иқтисодчими, файласуфми, хуллас, олим зоти борки—ҳаммаси уларнинг биронта асарини, бирон мақоласинй ўқимаса-да, ҳаёт йўлини билмаса-да, сиёсий, адабий, фалсафий қарашларидан бехабар бўлса-да, қарши чиқмоғи, мунозарага киришиб, қарашларини рад этмоғи, беҳаё сўзлар билан сўкиб, лойга қориштирмоғи ҳам фарз, ҳам қарз эди. Бундай олимлар рағбатлантирилар, «мафкурамизни мустаҳкамлаш ишига ҳисса қўшган қаҳрамонлар» деб баҳоланарди. Буни қарангки, муайян йилларда ана шундай «аксил тарғиботчилик», чет эллардаги ўзбек муҳожирларини ёки бошқа миллатларга мансуб шарқшунос олимларни фош қилиш айрим «олимлар» учун тирикчиликнинг осон йўл айланди. Анча-мунча одамлар бу йўлдан бориб, мансаб пиллапояларидан кўтарилдилар ва сохта шуҳрат эгаларига анландилар. Бугун буларнинг ҳаммаси ёлғон бўлиб чиқди. Ўша «фош этилган», урилган, сўкилган советшуносларнинг кўп гаплари тўғри экан — улар четдан туриб, Туркистоннинг заволли аҳволи, аччиқ тақдири тўғрисида бизга қараганда тўғрироқ ва теранроқ фикр юритишган экан. Замон ўзгарди, катта қийинчиликлар, талафотлар эвазига бўлса ҳамки, ошкораликка эришдик, аста-секин сўз эркинлиги кириб келяпти. Бугун Вали Қаюмхон, Боймирза Ҳайит, Булоқбоши, Темирхўжа каби ўзбек муҳожирларининг номини бемалол тилга оладиган, асарларини чоп этадиган бўлиб қолдик. Ҳатто ўзбек ёзувчиларининг сўнгги қурултойида Боймирза Ҳайит ёзувчилар уюшмасига қабул қилинди. Ана шу муҳожирлар сафида Мустафо Чўқай алоҳида ўрин тутади.

Мустафо Чўқай фақат туркистонлик муҳожирлар ўртасидагина эмас, балки Ғарбдаги, айниқса, Олмония ва Туркиядаги шарқшунос олимлар дунёсида катта обрў қозонган, юксак нуфузга эга бўлган бир зотдир. Аллома бу эътиборга бир вақтлар Туркистон мухториятининг бошида тургани учунгина эмас, иккинчи жаҳон уруши чоғларида туркистонлик юртдошларидан анча-мунча одамни ўлим чангалидан тортиб олиб, асраб қолгани учунгина эмас, балки Туркистон мустақиллиги йўлидаги фидокорона фаолияти туфайли, кўпгина теран ва холисона илмий асарлари туфайли эришган. Чет элларда уни «туркларнинг буюк миллиётчиси ва юртсеварларидан бири» деб эъзозлайдилар.

Афсуски, ана шундай инсон ҳақида деярли ҳеч нарса билмаймиз. Тўғрироғи, билганимиз — ҳукмрон мафкуранинг бу одам ҳақида миямизга қуйган ёлғон-яшиғидан ўзга нарса эмасди. Мустафо Чўқайнинг номи 20-йилларда кўп тилга олинарди. Аммо ҳар хил қурултой, мафкуравий анжуманларда, инқилобий мавзуларда ёзилган рисола ва китобларда у ашаддий халқ душмани, миллий буржуа мафкурасининг етакчи намояндаси, совет ҳокимиятига қарши курашган, босмачилик ҳаракатини уюштирган бир кимса сифатида таърифланади. 30-йилларнинг ўрталарида ҳам турли муносабатлар билан Мустафо Чўқай тез-тез тилга тушиб турди. Жумладан, 1930 йилда Ўзбекистон ССР Олий судининг собиқ раиси Саъдулла Қосимов устидан бўлган суд жараёнида давлат қораловчиси Р. Катаняннинг айблов нутқида ёки Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи котиби Акмал Икромов сўзлаган маърузалар ёхуд нутқларда шундай бўлган. Бироқ 1937 йилдан кейин худди биров буйруқ бергандай, Мустафо Чўқай номи матбуот саҳифасидан бутунлай ўчиб кетади, гўё бу одам, умуман, ҳеч қачон яшаб ўтмагандек, унинг тўғрисида лом-мим дейилмайди. Фақат 1985 йилдан кейингина олим ҳақидаги гаплар яна тикланди, бироқ бу гал янги асосда, янгича муносабат билан тикланди; баъзи асарлари матбуотда эълон қилина бошланди.

Мазкур иш Мустафо Чўқай ҳақидаги илк мақола. Афсуски, қўлимда унинг чет элларда босилган кўпгина китоблари ва тадқиқотлари йўқ. Шундай бўлса-да, Мустафо Чўқайнинг Туркияда босилган «1917 йил хотира парчалари» деган китоби ҳамда унга бағишланган альбом асосида ва газетада чоп этилган «Туркистон Шўролар ҳокимияти даврида» деган мақолага суяниб, унинг ҳаёт йўли ва ижтимоий-сиёсий қарашлари тўғрисида фикр юритмоққа жазм қилдим. Шоядки, Туркистон мустақиллигининг атоқли курашчиси сифатида донг таратган юртдошимиз ҳақида илк тасаввур берувчи бу мақола бугунги ўзбек китобхонлари учун фойдадан холи бўлмас.
Мустафо Чўқай 1890 йилнинг 17 январида (бу ерда туғилган кун санаси эски ҳисобда келтирилмоқда)  Оқмачит шаҳрида туғилган. Оқмачит ҳозир Қизил Ўрда вилоятининг маркази. XIX аср ўрталарида бу шаҳар Қўқон хонлигига қарар, унинг чегарасида жойлашган овлоқ бир қалъа ҳисобланарди. Олмаотада истиқомат қилувчи рус забон ёзувчи Анов «Оқмачит» романида бу шаҳарнинг рус қўшинлари томонидан ишғол қилиниши воқеаларини батафсил ҳикоя қилган. Чўлпон ҳам «Кеча ва кундуз» романида Оқмачитга доир латифанамо бир гапни келтиради. Роман қаҳрамонларидан бири Ноиб тўра Мирёқубга дейди: «…Сенларнинг Худоёрхонингга «ўрислар Оқмачитни олиб қўйди» деганлар. Худоёрхон «у юртим неча кунлик йўлда?» деб сўраган, «бир ойлик йўлда» деганлар. «Ундай бўлса, менга унақа олис юртнинг кераги йўқ. Олса олаберсин» деган…» (Чўлпон. Яна олдим созимни. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент—1991, 144-бет.)

Инқилобдан олдин Оқмачит яна бир жиҳати билан машҳур бўлган — овлоқ жой бўлишига қарамай, Оқмачитдан жуда кўп тилмочлар чиққан. Яхшиси, бу хусусда сўзни Мустафо Чўқайнинг ўзига берайлик:
«Эски Туркистон вилояти доирасидаги шаҳарлар орасида Оқмачитнинг баъзи ўзига хосликлари бор эди… Улардан бири, балки энг муҳими, бу доирада фаолият кўрсатган тилмочларнинг кўпчилиги Оқмачитдан чиққани эди. Ёлғиз Сирдарё вилояти ҳудудидагина эмас, Самарқанд ва Фарғона вилояти шаҳарларида ҳам губернатор, полиция маҳкамаларида оқмачитлик қозоқ тилмочлари хизмат қиларди… Оқмачит шаҳри котиб ва тилмачлар етиштириб берувчи бир макон бўлиб қолганди.» (Мустафо Чўқай. «1917 йил хотира парчалари». Анқара. ёш Туркистон нашриёти — 1988, 16-бет.)

Мустафо ана шундай муҳитда дунёга келганди. Отаси Чўқайбей Тўрғай Додҳо ўғли (1811—1918) ўз даврининг кўзга кўринган арбобларидан бўлган. У ўғлини илмли, маърифатли қилиб тарбиялаш йўлида қўлидан келган ишни аямаган. Мустафо бошланғич маълумотни Оқматчитда она тилида эски мактабда олади. Ўғлидаги иқтидорни ва илмга ҳавасни пайқаган ота эски мактаб таълими билан чекланиш мумкин эмаслигини яхши тушунади ва уни Тошкентга юборади. Бу ерда Мустафо гимназияда рус тилида таҳсил кўради. Уни аъло баҳода битиргач, Петербургга йўл олади. Мустафо Петербург дорилфунунининг ҳуқуқ куллиётини ҳам зўр муваффақият билан тугатади. Дорилфунунда ўқир экан, Мустафо фақат ҳуқуқшунослиқ илмларига қизиқиш билан кифояланмай, айни чоқда, тил ўрганиш бобида ҳам фавқулодда иқтидор эгаси эканини намойиш этади. Мустафо Чўқай ҳам бевосита сиёсий фаолият майдонига кириб қолади. Табиийки, ёш Мустафони ҳаммадан аввал она юрт тақдири қизиқтирар эди. У Туркистонни мустамлака кишанларидан халос кўришни истар, ўлка халқлари ўз тақдирига ўзи хўжайин бўлган ҳолда тараққиёт йўлига чиқиб, бошқа илғор мамлакатлар қаторидан ўрин олишини хоҳларди. У инқилоб арафаларида ёзган мақолаларида Туркистон мустақиллиги учун кураш ғояларини кенг тарғиб эта бошлади. Шундай қилиб, Мустафо Чўқай Туркистон манфаатларини чуқур тушунадиган илғор фикрли зиёлиларнинг олдинги қаторидан ўрин эгаллайди. Фикри теран, қалами ўткир бўлгани учун уни ҳатто Россия Думасига ишга олишади.

«1917 йил инқилоби бошланган кезларда,— деб ёзади Мустафо Чўқай «1917 йил хотира парчалари» китобида,— мен Петербургда эдим. У замонда мен Россия Думаси (парламенти) Мусулмон фракцияси қошидаги бюрода Туркистон вакили эдим. Туркистон ҳақида материаллар тўплар ва давлат думасидаги мусулмон миллат вакилларига Туркистон билан боғлиқ масалалар ҳақида керакли материалларни ҳозирлаб берардим». 1917 йил февраль инқилоби амалга ошиб, подшо тахтдан воз кечиши ҳақидаги Манифестни эълон қилган куни Мустафо Чўқайни Тошкентга таклиф этадилар. Бироқ Тошкентдан келган телеграммада 1917 йилнинг апрелида Оренбургда Умумқозоқ Конгресси бўлиши маълум қилинган ва унда Мустафо Чўқайнинг Туркистон вакили сифатида қатнашиши илтимос этилганди. Мустафо Чўқай Оренбургга йўл олади, бироқ манзилга етгунча йўлда — Пензада тўхтаб ўтишга тўғри келади. Пензадаги воқеа Мустафо Чўқайнинг она юртга муҳаббати мазҳум нарса эмас, балки ватаннинг хўрланган, қийналган, эзилган фарзандларига чинакам ғамхўрлик тарзида намоён бўлганини кўрсатади. Мустафонинг ўзи қуйидагича ёзади: «Йўлда Пенза шаҳрида туркистонликларимизга дуч келдим. Бу ерда Туркистон ишчилари тўла ўнларча вагон бир чеккага чиқариб қўйилганди… Бу бечораларнинг турмуши ва оқибатидан хабар оладнган бирон кимса йўқ эди. Шу тарзда унутилган туркистонликлар нима қилишларини билмай ночор аҳволда қолган эдилар.» Мустафо Чўқай Туркистон вакили сифатида бекат бошлиғига мурожаат қилади, ундан иш чиқмагач, вилоят комиссари билан гаплашади. Бундан ҳам натижа чиқмайди. Ишга вилоят ишчи-аскар депутатлари шўроси аралашади ва Мустафонинг қийин-қистови билан туркистонлик ишчилар тушган вагонлар она юрт томон йўл олади.

Мустафо Чўқай хотираларида келтирилган бу воқеа унинг табиатини, ғайрати ичига сиғмайдиган фаолият кишиси эканини, юртдошларининг тақдирига ҳеч қачон лоқайд томошабин бўлиб қарамаганини кўрсатади.
Мустафо Чўқай Оренбургда бир неча кун бўлади. У юқорида зикр этилган хотираларида Биринчи умумқозоқ қурултойи ғоят баланд руҳда ўтганини ёзади. Қурултой қозоқларнинг миллий уйғонишида катта аҳамият касб этиши билан бирга, барча туркий халқларни Туркистон мустақиллиги ғояси атрофида бирлашишига ҳам ёрдам берган. Қурултой ишида Фотиҳ Карим, Мунаввар қори Абдурашидов каби таниқли зиёлилар иштирок этган. Уларнинг нутқлари қурултой аҳлида катта таассурот қолдирган. Мустафа Чуқай буни ҳам ёрқин бўёқларда тасвирлайди:

«Мунаввар қорининг «Ўзбек қардошларингиздан салом келтирдим» дея бошланган табрик сўзларини қозоқ бўзқирларидан келган вакилларда уйғотган туйғулари, чуқур таъсири мен учун унутилмас бир хотирадир. Мунаввар қорининг илк жумласини оёққа туриб қаршилаган мажлис аҳли унга узоқ олқишлар билан жавоб берди. Кўпгина ёш вакиллар уни кўз ёшлари билан тингладилар. Қозоқ бўзқирларининг олис гўшаларидан келган вакиллар «энди биз ҳам қон ва жон бирлигимизни, қардошлигимизни очиқча сўйпай оладиган бўлдик» деяроқ кўзлари ёшланди. Оренбург ва умум турқ-татарлар номидан Фотиҳ афанди Каримий қурултойни қутлади. Шундай қилиб, қурултой буюк Турқ халқининг уч кучли қўли орасидаги мустаҳкам боглиқликни намойиш этган бир саҳнага айланди.»

Мустафо Чўқай Оренбургдаги ишларини битиргач, Тошкентга келади. 1917 йилнинг баҳор кезларида Тошкентдаги сиёсий ҳаёт қайнаб турган қозонни эслатарди. Кураш жабҳасида ҳар хил ижтимоий тоифалар манфаатига хизмат қилувчи сиёсий кучлар фаолият кўрсатарди. Тошкентда ҳам қўш ҳокимиятчилик давом этар, юртни Муваққат ҳокимият комиссари билан бир қаторда ишчи ва аскар депутатлари Совети ҳам бошқарарди. Советнинг таркиби хилма-хил бўлиб, унда эсерлар, кадетлар, большевиклар ва мусулмонлар фракцияси мавжуд эди. Ўртада иноқлик йўқ эди. Шунингдек, шаҳарнинг сиёсий ҳаётида яна икки ташкилот — «Уламо жамияти» билан «Шўрои исломия» ҳам катта роль ўйнарди. Бироқ булар ҳам аҳил бўлиб иш тутиш ўрнига ўзаро низоларга берилдилар ва кўп ўтмай, ихтилофлар ошкора курашга айланиб кетди. Бундан фойдаланган большевиклар уларни тор-мор келтирди ва 1917 йилнинг ўрталарида бошқа партияларни Тошкентдан қувиб юборишди. Шу тарзда Мустафо Чўқай Қўқонга келади ва сиёсий-инқилобий фаолиятини давом эттиради. Бу пайтда у мусулмонлар ўлка советининг («Шўрои исломия») раиси эди. Қўқонда бироз бўлгач, вазиятни ўрганиш, халқ кайфиятини билиш учун Марғилонга боради. Туркистон ўлкасининг Андижон, Тошкент, Самарқанд, Чимкент, Авлиё-ота каби шаҳарлари билак яқиндан алоқада бўлади. 1917 йилнинг 31 октябрида бир гуруҳ большёвиклар Тошкентда ҳокимиятни қўлга киритишади ва Туркистонда совет ҳокимиятини эълон қилишади. Ўлкада сиёсий вазият фавқулодда тус олади. Бундай шароитда Ўлка мусулмонлар Совети ҳам ўз фаолиятини кучайтиради.

1917 йилнинг 9 декабрида эрталаб соат 10 да Қўқон шаҳрида ўлка мусулмонларининг фавқулодда қурултойи очилади ва Туркистон мухторияти эълон қилинади. Қурултойда мухториятни идора қилувчи Халқ Кенгаши сайланади. Кенгаш ўз навбатида Мухторият ҳукуматини сайлайди, Унинг биринчи раиси таниқли жамоат арбоби, Алаш Ўрда партиясининг раҳбарларидан бири Тинишбоев бўлган эди. Аммо у бори-йўғи бир ҳафта раислик қилди. Ҳозирча бизга номаълум сабабларга кўра у истеъфога чиқади, ўрнига Мустафо Чўқай тайинланади. Бироқ унинг ҳукумати ҳам узоқ яшаёлмайди — орадан уч ой ўтар-ўтмас большевиклар томонидан тор-мор этилади. Шу ерда андак тўхтаб, бошқа бир масалага эътиборингизни жалб қиламиз.

Сўнгги 75 йил давомида Туркистонда совет ҳокимиятининг ўрнатилиши, бу ердаги босқинчилик ҳаракати, фуқаролар уруши, Қўқон мухторияти ҳақида юзлаб асарлар битилди. Шуниси қизиқки, уларнинг ҳаммасида мухториятни тор-мор келтирган большевиклар ва қизил аскарлар Туркистон халқига беқиёс яхшилик қилган буюк қаҳрамонлар сифатида таърифланади, Қўқон мухторияти эса энг ярамас, энг зарарли бир ҳодисадай талқин этилади. Мен бу ўринда фақат тарихшунос олимларнинг асарларини кўзда тутаётганим йўқ. Биз адабиётшунослар ҳам тарихни бузишда улардан қолишган эмасмиз. Адиблар, шоирлар, драматурглар, киночилар ҳам айнан шў ҳодисаларни ўта сохталаштириб тасвирлаганлари, «Яша шўро!» деб ҳайқиришдан нарига ўтмаганлари бусун ҳаммага маълум. Гина-кудуратларни қўяйлигу бошқа бир саволга жавоб излайлик: нима учун мана шу асарларнинг ҳаммасида Мустафо Чўқай якдиллик билан қораланади? Назаримда, шўронинг нонини еб улғайган олиму фузало, адибу шуаро Мустафо Чўқайнинг инқилобгача бўлган фаолиятида ортиқча салбийликни кўрмайди-ю, лекин мухторият ҳукумати раислигига сайланганлигини сира-сира кечиролмайди. Бунинг боиси шундаки, умри қисқа Қўқон мухторияти ўлка ҳаётида бирон-бир сезиларли бурилиш ясаб улгурмай тарих саҳнасидан чиқиб кетган эса-да, у Туркистон мустақиллиги йўлида ёқилган сўнмас юлдуз — халқ қалбида ёнган умид чироғи эди. Уни ёққанлардан бири Мустафо Чўқай эди. Шунинг учун ҳам ҳукмрон коммунистик мафкура уни сира кечира олмади ва Қўқон мухториятини 20-йиллардан бери муттасил қоралаб, «фош қилиб» келди. Унинг бўйнига тақилган тавқи лаънатлар эса ўша-ўша эски гаплар — мухторият аксилинқилобий ҳокимият, гўё бутун Туркистон Октябрни қувончдан кўзда ёш билан чапак чалиб кутиб олган-у, мухториятчилар халқ иродасига қарши бориб, буржуа ҳукуматини тузган. Бу — бошдан-оёқ туҳмат. Фирқа тарихчилари 20-йиллардаёқ Туркистонда маҳаллий аҳоли инқилобдан мутлақо узоқ бўлганини очиқ айтишган эди. Биргина мисол келтираман. Туркистон тарихига оид бир қатор асарлар эълон қилган П. Алексеенков «Қўқон мухторияти» китобида маҳаллий ишчиларнинг инқилобга муносабати ҳақида ёзади: «Ишчилар синфининг миллий табақаларига нисбатан шуни айтиш керакки, уларнинг бир қисми ишлаб чиқаришдаги ўрни ва савиясининг ўта пастлиги важидан совет ҳокимиятини етарли даражада фаол қўллаб-қувват-ламайди, бошқа қисми эса, ҳатто бетарафлик йўлйда туради».

Деҳқонлар ҳам улардан ўтиб кетган эмас: «Ишчилар синфи томонида туриб (яъни, инқилобчилар томонида, дейилмоқчи —О. Ш.) фаол ва қатъий чиқиш учун учта нарса етишмасди:
1) ўзининг асосий иқтисодий ва сиёсий манфаатларини билмаслик;
2) фаолият учун зарур бўлган уюшқоқлик;
3) ишчилар синфини етарли тушуниш ва деҳқонларни фаол курашга жалб қилиш лозимлигини англамаслик.»
Хўш, миллий Зиёлилар-чи?
«Миллий зиёлилар Октябрь инқилобидан кейин буржуазия билан бирга кетди». (П. Алексеенков. Кокандская автономия. Т.—1931, 14, 15, 16-бетлар.)

Демак, ишчилар синфи ҳам, деҳқонлар ҳам, зиёлилар ҳам Октябрь инқилобини амалга оширишда фаол қатнашмаган. Энди ўзингиз ўйланг — на ишчилар, на деҳқонлар, на зиёлилар қўллаб-қувватламаган ҳодисани «халқ инқилоби» дейиш мумкинми? Халқнинг унга ижобий муносабати қанақа бўлади? Советпараст олимнинг ўзи тан олган далиллар Октябрь инқилоби Туркистонга четдан келтирилганини яққол исбот қилмайдими? Бас, шундай экан. Қўқон мухторияти маҳаллий халқнинг инқилобий хоҳишига зид ўлароқ майдонга келган, деб даъво қилиш бориб турган бир уйдирма, холос. Билъакс, далиллар ва ҳужжатлар шундан далолат берадики. Туркистон мухторияти бу ерда яшовчи маҳаллий халқларнинг энг теран орзу-ҳавасларига тўла мос бўлган.

Кўп йиллар мобайнида расмий китобларимизда: «Мухторият маҳаллий буржуа миллатчиларининг ҳокимиятидир. У Россияга қарши, русларга қарши қаратилган, Туркистонни Россиядан ажратиб олишга интилган,» деган ақидалар олдинга суриб келинди. Бироқ бу даъволар ҳам пухта заминга эга бўлмаган, пуч ва уйдирма гаплардир. Буни исботлаш осон. Аввало, мухторият парламенти — «Халқ кенгашиининг миллий таркибига эътибор қилайлик. Унда ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар билан бир қаторда руслар, украинлар, яҳудийлар, арманлар ва бошқа миллат вакиллари ҳам бор эди, Унга 54 киши сайланган: 36 киши маҳаллий, 18 киши Оврўпо миллатларига мансуб бўлган. Шунинг ўзиёқ мухториятни барпо этган одамларда байналмилалчилик руҳи анча юксак бўлгани, ҳақиқий демократияни анча чуқур тушунганини кўрсатиб турипти. Шундай экан, бу мухториятни «маҳаллий буржуа миллатчиларининг ҳукумати» деб аташ тарихий ҳақиқатни сохталаштиришдан бошқа нарса эмас. Туркистонни Россиядан ажратиб олиш масаласига Мустафо Чўқай хотираларидан олинган бир жумла билан жавоб бериш мумкин. У ёзади: «Биз Россиядан айрилмоқни талаб этмадик. Фақат мухторият эълон қилдик. Натижа эса маълум…»

Аслида Туркистон мухториятининг барпо бўлишига инқилоб самараси сифатида қараш керак. Маълумки, янги ҳокимият илк формонларидаёқ Россия тасарруфидаги халқларга озодлик ваъда қилди, уларнинг ўз тақдирини ўзлари белгилаш ҳуқуқига эгалиги, ҳатто Россия таркибидан ажралиб чиқишлари мумкинлиги эътироф этилди. Бундан ташқари, янги ҳокимият бошлиғи В. И. Ленин Октябрь инқилобидан бир ой ўтар-ўтмас Ррссия ва Шарқдаги барча мусулмон меҳнаткашларга мурожаат қилди. Унинг мактубида шундай гаплар бор эди: «Бундан буён сизларнинг урф-одатларингиз, сизларнинг миллий ва маданий муассасаларингиз озод ва дахлсиз деб эълон қилинади. Ўз миллий ҳаётларингизни эркин ва бемалол уюштира берингиз, сизларнинг бунга ҳаққингиз бор… Сизлар ўзларингиз ўз ватанингизнинг ҳокимлари бўлишингиз лозим. Ўз расм-русмларингизга биноан ҳаётингизни уюштиришингиз лозим. Сизнинг бунга ҳаққингиз бор, чунки сизларнинг тақдирингиз — ўзларингизнинг қўлингизда.» («Шарқ юлдузи» ойномаси, 1991, 3-сон, 168-бет.)

Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатининг раҳбарлари, шу жумладан, Мустафо Чўқай ҳам бу гапларга чиппа-чин ишониб, лаққа тушдилар. Улар большевиклар сиёсати биринчи қадамданоқ риёкорлик асосига қурилганини, оғизда баландпарвоз ваъдалар бериб, амалда одамларнинг қўйнини пуч ёнғоққа тўлдираверишларини хаёлларига ҳам келтирмаган эдилар. Ленин ҳам шундай қилди: бояги мурожаатномадан кейин кўп ўтмай, Туркистон халқларининг қаршилигини ўта шафқатсизлик билан бостириш ҳақида «доҳиёна» кўрсатмалар бериб, баланд рутбалик вакилларини бу ерга жўнатди.

Бундан ташқари, мухториятнинг вужудга келишига янги совет ҳокимияти биринчи қадамлариданоқ миллий сиёсат бобида мудҳиш хатоларга йўл қўйган, маҳаллий халқ-нименсимай, ҳуқуқларини поймол этгани, шовинистларча муомала қилгани ҳам сабаб бўлди. Буни исботлайдиган далиллар ҳам кўп. Октябрь инқилобидан кейин Туркистонда тузилган биринчи срвет ҳукумати таркибида биронта ҳам маҳаллий миллат вакили йўқ эди. Туркистон Компартияси Марказий Қўмитасининг таркибида ҳам дастлабки босқичда маҳаллий миллатларга ўрин ажратилмади. Инқилобий раҳбариятнинг айрим ходимлари 1917—1918 йиллар мобайнида турли йиғинлар ва анжуманларда сира тор-тинмай ерли халқ шаънига таҳқирли гаплар айтишган. Масалан, Туркистондаги ҳокимият аъзоларидан бири К. Я. Успенский 1918 йил январида ўлка советларининг қурултрйида сўзлаган нутқида шундай деган эди: «Ўртоқ мусулмонлар! Шуни билингизким, биз сизларнинг катта оғангизмиз. Сиз кичиксиз ва, тушунарлики, бизга бўйсунишингиз керак» (Ўша жойда).

Совет ҳокимиятининг дастлабки даврларида большевиклар миллий сиёсат соҳасида жиддий шовинистик хатоларга йўл қўйишгани 20-йилларда эълон қилинган кўпгина тадқиқотлар ва китобларда очиқ тан олинган. Жумладан, П. Алексеенков юқоридаги асарида шундай ёзади: «Октябрь инқилоби даврида ва ундан кейинги дастлабки ойлар мобайнида Туркистон партия ташкилоти миллий масалада қатор хатоларга йўл қўйди… Маданий жиҳатдан қолоқ ва сиёсий жиҳатдан етарли даражада балоғатга етмаган маҳаллий аҳоли инқилобда фаол иштирок этолмаслигига амин эдик. Шунинг учун инқилобни уларсиз давом эттиришга қарор қилдик.» (51—52-бетлар.)

Мана шундай камситишлар ва таҳқирлар оқибатида 1917 йилнинг 11 декабрь куни ўлка мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойи Туркистон мухториятини эълон қилди. Бинобарин, мухторият бир «ҳовуч фитнакорларнинг хуружи» туфайли эмас, маҳаллий халқларнинг кўпдан давом этиб келаётган орзу-истакларининг натижаси, Октябрь инқилоби давридаги ижтимоий-сиёсий вазиятнинг маҳсули сифатида майдонга келди. Майдонга келди-ю, кўп ўтмай, большевиклар томонидан кунфаякун қилинди.

Кўп йиллар мобайнида советпарастлик руҳи билан суғорилган асарларимизда Мустафо Чўқай Туркистонда босмачилик ҳаракатининг илҳомчиси ва ташкилотчиси сифатида қоралаб келинди. Бироқ бу айблов ҳам ҳеч қандай заминга эга бўлмаган ҳавойи гап. Тўғри, Мустафр Чўқай ҳукумат бошлиғи сифатида ҳарбий вазир Убайдулла хўжа Асадуллахўжаев билан бирга мухториятни қизил қўшин хуружидан ҳимоя қилиш учун баъзи тадбирларни кўрган. Жумладан, улар мудофаа ишларини уюштиришни Қўқон милициясининг бошлиғи Эргашга топширган, Эргаш эса ўз навбатида унча кўп бўлмаса-да, қуролланган даста тузиб, Советларнинг ҳарбий кучларига қарши жанг қилган. Шунга асосланиб, Мустафо Чўқзйни босмачилик ҳаракатининг асосчиси сифатида қоралаш мумкинми? Ҳолбуки, расмий ҳужжатларда, кўпгина асарларда «босмачилик» деган таҳқирли ном олган, аслида эса моҳият эътибори билан мустамлакачилик сиёсатига қарши қаратилган миллий-озодлик кураши бўлган бу оммавий ҳаракатни туғдирган ўзига хбс сабаблар бор эди. Буларнинг энг асосийси ҳокимият вакилларининг маҳаллий халқларга менсимай қараши, унинг миллий туйғуларини, инсоний ғурурини таҳқирлаши, урф-одатлари ва расм-русмларини оёқости қилиши эди. Шу билан бирга, советчилар аксилинқилобчиларга қарши кураш ниқоби остида маҳаллий халққа нисбатан шафқатсиз қирғинни амалга оширдилар.

Тинч аҳолини қатағон қилиш Қўқонда февраль ойининг 17-куни бошланди. Советпараст тарихчиларнинг тадқиқотларида кўрсатилишича, ўша кезларда уч кун давомида Қўқон ўт ичида қолди. Янги ҳокимият Қўқонни талон-тарож қилиш учун дашноқларга тўла эрк бериб қўйди. Биргина Қўқоннинг ўзида 10000 дан ортиқ одам ўлдирилди. Қирғин шу билан тугагани йўқ. 1918 йилнинг биринчи ярмида Марғилонда 4500 одам ўлдирилди. Шу жараёнда 180 қишлоққа ўт қўйилди. Минглаб оилалар хонавайрон бўлиб, бошпанасиз қолдилар. (Ш. Шамаъдиев. Очерки истории гражданской войны в Ферганской долине. Т., 1961. 54—60 с.) Бундай мислсиз ваҳшийлик, қулоқ эшитиб, кўз кўрмаган зўравонлик сусайиш ўрнига борган сари кучайиб борди. 1919 йилда ҳам, ундан кейинги йилларда ҳам «босмачилик ҳаракатини» бостириш учун келган Қизил Армия қисмлари, жумладан, қонхўрлиги билан донг чиқарган Будённийнинг Биринчи отлиқ армияси босмачилар қолиб, тинч аҳолини қириш, аёлларни таҳқирлаш, ҳатто гўдакларни чавақлаб, найзаларга илиш бобида мислсиз «қаҳрамонлик» намуналарини кўрсатдилар. Бу ваҳшийликларни ҳатто ҳозир ҳам баъзи қариялар эслаб қолишса, қалтироқ босиб, ранглари ўчиб кетади. Хуллас, Фарғона водийси 1918 йилнинг бошлариданоқ қонга беланиб, харобазорга айланди. Буни кўрган ҳар қандай инсофли одам даҳшатга тушиб, ёқа ушламаслиги, «Гўзал Фарғона, сенга не бўлди?» дея фиғон қилмаслиги мумкин эмасди. Айни чоқда, бу ёвузликларга қарши ҳаракат — исён туғилиши, халқ «бир бошга бир ўлим!» деб оёққа туриши табиий ҳол эди. Халқ исёнининг ҳақиқий сабаби мана шунда! Мустафо Чўқайга ўхшаш айрим одамларни «босмачилик ҳаракатининг асосий сабабчиси» қилиб кўрсатиш эса омманинг диққат-эътиборини тарих ҳақиқатидан чалғитишдан бошқа нарса эмас. Бу масалада ҳам ҳукмрон коммунистик мафкуранинг ўз душманларини ёмонотлиқ қилишда ҳеч нарсадан қайтмаслиги, ёлғон-яшиқ гапларни ва уйдирмаларни бемалол ишга солавериши, икки юзлама сиёсати яққол кўриниб турипти.

Мустафо Чўқай Туркистонда «босмачилик ҳаракатини» яна шунинг учун уюштира олмас эдики, у 1918 йилнинг ўрталаридаёқ Туркистондан чиқиб кетишга мажбур бўлганди. У бир неча муддат Кавказда Тифлис шаҳрида туради, кейин хорижга кетади. Чет элда Мустафо Чўқай Париж ва Берлин шаҳарларида истиқомат қилган, Туркияга тез-тез бориб-келиб турган. У муҳожирликда 20 йилдан ортиқроқ ҳаёт кечирди. Бу даврда самарали ижод қилди ва кўпгина илмий мақолалар, бир қатор тадқиқотлар яратди. Мустафо Чўқай Туркистондалигидаёқ ўткир мақоланавис сифатида кенг танилган эди. Дастлаб у «Улуғ Туркистон» рўзномасида фаол қатнашади. Бу нашр 1917 йилда Тошкентда «Яшасин миллатлар мухторияти!» деган шиор билан чиққан ва у «халқининг юздан тўқсон саккизи мусулмон бўлган Туркистон ўлкасида халқ идорасининг хориж-дан келган аскар ва ишчилар қўлига ўтишига туркистонликлар рози бўлмаяжаклар» деб ёзганди. Мустафо Чўқай шу рўзноманинг энг мумтоз муаллифларидан бири эди. 1917 йилнинг ўрталарида Тошкентда «Бирлик туви» деган газета ҳам чиқа бошлайди. Мен салкам қирқ йил муқаддам аспирантурада ўқиб юрган кезларимда В. И. Ленин номидаги Давлат кутубхонасининг қироатхонасида ўтириб, бу икки рўзноманинг айрим сонларини варақлаб кўрган, ҳатто «Улуғ Туркистонвдан Ҳамзанинг «Туркистон мўхториятига» деган катта манзумасини тўла кўчириб олган эдим. Ўшанда бу рўзноманинг сарғайиб кетган саҳифаларидан олис 1917 йилнинг ола-ғовур садолари келаётгандай туюлганди менга.

1918 йилда Тошкентда яна бир нашр пайдо бўлди. Бу — «Свободный Туркестан» деган русча рўзномадир. Муҳими шундаки, бу рўзноманинг моддий таъминоти ҳам Мустафо Чўқай зиммасида эди. У турли тахаллуслар остида рус тилида мақолалар ёзиб, мазкур нашрда мунтазам қатнашиб турган. 1942 йилда Мустафо Чўқай вафотининг бир йиллиги муносабати билан Истамбулда Намуна матбаасида альбом чиқарган доктор М. Делил унинг мақоланавислик фаолияти тўғрисида ғоят қимматли маълумотлар беради. Унинг кўрсатишича, адиб 1919—1920 йилларда Кавказда камида тўртта нашр чиқишида қатнашган. Булар — 1919 йилда рус тилида Тифлисда чиққан ҳафталик «Вольные горцы» нашри — унда Мустафо бейнинг Туркистон масалаларига доир мақолалари бор; «На рубеже» — бу рўзнома эмас, мажмуа. У Тифлисда Туркистон ва Украина миллий марказларининг моддий ёрдами билан чиқарилган. Русча мажмуада Мустафо бей «М. Чанай» ва «Жалил» деган номлар билан мақола ёзган. Яна— «Янги дунё» — 1920 йилда Шимолий Кавказия миллий ташкилоти биланг Туркистон миллий маркази бирлашиб чиқарган рўзнома. «Шафақ» рўзномаси ҳам Тифлисда Мустафо бейнинг бош муҳаррирлигида чиқарилган. Табиийки, буларда ҳам унинг мақолалари мунтазам босилиб турган. 20-йилларнинг охирларида Истамбулда «Янги Туркистон» деган ойлик мажмуа чиқа бошлайди. У 1927 йилдан 1931 йилнинг июлигача нашр этилди. Сўнгра Мустафо бейнинг бош муҳаррирлиги ва сиёсий раҳбарлиги остида Берлинда 10 йил мобайнида (1929—1939) чиқиб турган мажаллани эсламоқ даркор. Доктор М. Делилнинг тасдиқлашича, бу мажалла «Чўқайнинг миллий мафкурасини ва Туркистон турклиги миллий ҳаракатини ғоятда ойдин бир суратда акс эттира билмишдир».

Мустафо Чўқайнинг Туркистон тарихи, миллий уйғониш ҳамда озодлик ҳаракатининг долзарб Муаммолари ҳақида баҳс юритувчи асарлари француз, инглиз, поляк тилларида ҳам босилган. Унинг мақола ва рисолалари Туркистон ҳақида шу қадар муҳим маълумотлар берганки, бу ўлка ҳаётини тадқиқ қилувчи олимлар уни четлаб ўтолмаганлар. Масалан, 1942 йилда немис тилида «Туркистон» деган ҳажман йирик бир асар чоп этилади. Муаллифлари Р. Олцша ва Г. Клайновларнинг таъкидлашича, 434 саҳифалик бу асарнинг 363—409-бетлари Мустафо Чўқай қаламига мансубдир. Булардан ташқари, «1917 йил хотира парчалари» китобидаги изоҳларда Калифорниядаги Статфорд университети қошидаги Рус инқилобини ўрганиш маркази «Туркистонда инқилоб ва Совет ҳукуматига қарши халқ кўтарилишлари» деган мажмуа тайёрлаётгани, шу муносабат билан Мустафо Чўқайга мурожаат қилингани, у эса «Туркистонда инқилоб ва Қўқон мухторияти» деган мақола ёзиб бермоқчи бўлгани айтилади. Афтидан, бу мақола 1937 йилнинг бошида ёзилиб, Калифорнияга юборилган бўлса керак.
Кўриниб туриптики, Мустафо Чўқай муҳожирликда юрганида ҳам бирор дақиқа бўлсин Туркистон мустақиллиги ғоясидан чекинган эмас. У юзлаб мақолаларида бу ғояни тарғиб этган, бир кун келиб, Туркистон осмонида озодлик қуёши нур сочажагига ишонишдан тўхтамаган. Бироқ минг афсуски, биз бу улкан зотнинг ҳамма асарларини билмаймиз. 1950 йилда Истамбулда «Ёш Туркистон» нашриётида доктор А. Оқтой туғилган кунининг 60 йиллиги муносабати билан «Туркистон миллий ҳаракати ва Мустафо Чўқаев» деган китоб чиқаришган экан. Биз ҳатто шу китоб билан танишиш имконига ҳам эга эмасмиз. Лекин шунга қарамай, мен яна бир бор Мустафо Чўқайни ўткир нигоҳли тадқиқотчи, ҳаётни яхши биладиган, воқеалар замиридаги ҳақиқатни кўра оладиган, мантиқи чуқур, қалами ўткир бир олим деб ҳисоблайман. Унинг «Туркистон Шўролар ҳукумати даврида» деган мақоласи шундан далолат бериб турибди.

Авваламбор, мақоланйнг ижодий тарихи диққатга сазовор. 1927 йилда Октябрь инқилобининг 10 йиллиги муносабати билан Москвага француз ишчилари делегацияси келади. Унинг бир қисми Ўзбекистонга сафар қилиб, бир неча кун республика ҳаёти билан танишади. Бу ерда франциялик вакиллар «Туркистон миллий жумҳуриятларидаги кўз кўриб, қулоқ эшитмаган» ўзгаришлардан ҳайратланиб ҳаяжонга тушадилар. Уларнинг назарида Туркистонда ҳамма ёқда эркинлик салтанати барпо этилган, миллий масала узил-кесил ҳал этилган, халқ фаровон ва бахтиёр ҳаёт кечиради, ҳар қандай сиёсий, ижтимоий, иқтисодий муаммолар тегишли ечимини топган. Делегация аъзола-ри «Правда Востока» газетасининг 1927 йил 30 ноябрь ва 2 декабрь сонларида ўз таассуротлари билан ўртоқлашадилар. Масалан, жаноб Шелино шундай дейди. «Биз шунга ишондикки, ёш совет Ўзбекистонини маҳаллий халқнинг ўзи бошқаради. Бизга берилган маълумотномаларда давлат органларининг раҳбар қисми асосан маҳаллий аҳоли вакиллари эканини кўрдик…»

Делегация раҳбари жаноб Гаше дейди: «Бизни буёққа жўнатган француз ишчиларига совет давлатида миллатлар тенглиги қарор топган ҳаётни кўрдик деб етказамиз. Менинг ўзим бунга сираям шубҳа қилмайман».

Француз делегацияси Ўзбекистондан жўнаб кетиш олдидан декларация тайёрлайди. «Правда Востока» газетасининг 1928 йил 20 январидаги сонида эълон қилинган бу декларацияда «маҳаллий ўртоқларнинг миллий соҳадаги ютуқлари» бирма-бир санаб ўтилган.

Делегация аъзолари Парижга қайтгач, бу таассуротларини жамоатчиликка изҳор этганми-йўқми — маълум эмас. Лекин муҳожирликда яшаса ҳам Туркистон ҳаётини синчковлик билан кузатиб борган Мустафо Чўқаев мазкур фикр-мулоҳазалардаги бир томонламаликка сира тоқат қилолмаган. Натижада у «Туркистон Шўролар ҳокимияти даврида» деган каттагина мақола ёзади ва уни 1928 йилда эълон қилади. Мақоланинг Парижда француз тилида чоп этилган нусхасига таниқли жамоат арбоби Пьер Ренодель сўзбоши ёзган. Пьер Ренодель Мустафо Чўқаев билан 1920 йилда Тифлисда танишган экан. Ўшандаёқ Мустафо бей француз арбобининг назарида ўз юртининг озодлиги ва мустақиллиги учун курашувчи изчил демократ сифатида таассурот қолдирган.

Пьер. Рёнодель мақолани қисқача таҳлил қилиб, лўнда-лўнда жумлаларда фазилатларини санаб, юқори баҳо беради ва уни Туркистондаги ҳақиқий аҳволни очиб берувчи қимматли ҳужжат деб ҳисоблайди. Мақоланинг аҳамияти ҳақида Пьер Ренодель ёзади: «Бу рисола минг-минглаб туркистонликлар мустабид тўзум қурбони бўлганлиги тўғрисида гувоҳлик беради; бу рисола бутун мамлакатни жаҳолат бошқараётгани, шу маънода, айрим большевикларнинг ўзлари ҳам эътироф этганлари каби, марксизм-ленинизм деб аталмиш таълимог, фақат сароб-найранг эканлиги тўғрисида гувоҳлик беради, бу рисола аграр революция ниқоби остида қишлоқ хўжалигини ёппасига жамоа-жамоа қилиб, ёппасига мажбурий эксплуатацияга тайёрлаётгани, бутун иқтисодиёт фақат алдовга ва ташиб кетишга мўлжалланаётгани тўғрисида гувоҳлик беради. «Бу сўзлар бугун эмас, кеча эмас, 63-йил аввал — 1928 йилда ёзилган. Бугун эса биз бу гапларнинг мутлақо ҳақиқат экани тарих томонидан тўла тасдиқланганйга гувоҳ бўлиб турибмиз.

Мустафо Чўқаев мақола бошида вакилларнинг «сафаримизда тўла эркин бўлдик, қаерни истасак, шу ерни бориб кўрдик, ким билан истасак, шу одам билан суҳбатлашдик» деган гаплари аооссиз эканини исботлайди. У делегация аъзоларининг биронтаси маҳаллий тилларни билмаслигини, ҳамма жойда тилмочлар орқали иш юритишганини айтади. Шундай экан, тилмочлар махсус тайёрлангани, ҳар хил ташкилотлардан муфассал йўриқлар олиб ишлагани аниқ. Ёхуд улар ўша ташкилотларнинг махфий ходимлари бўлишлари ҳам мумкин. Мафкура муассасалари бу ташкилотлар, билан бирга ҳар қандай ҳолларда ҳам йўқни бор, оқни қора, қорани оқ қилиб кўрсатиш ҳавосини олган. Аслида ҳаётга чуқур назар ташланса, ўша йилларда Туркистон ҳаётида на миллий эркинлик, на инқилобий фаровонлик йўқлиги яққол кўринади-қолади.

Шуниси муҳимки, Мустафо Чўқаев бу фикрларини далиллар экан, фақат партия ҳужжатларига, съездлар, пленумлар конференцияларнинг қарорларига, совет ҳокимиятининг ишончли одамлари айтган ва совет партиявий матбуотида эълон қилинган материалларга таянади. Масалан, «Туркистон советлар даврида чинакам эркинликка эришди, бу ерда миллий масала узил-кесил ҳал қилинди» деган фикрни рад этар экан, унга қарши «Тошкентлик большевикларнинг ўзига хос ҳокимлиги остида Туркистонда мустамлака режимнинг давоми ўлароқ янги давр бошланди…» деган фикрни олға суради. Бу даъво партиявий ҳужжатлардан ва совет матбуотидан олинган далиллар билан чуқур исботланади. Маълумки, совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида Туркистонда даҳшатли очлик юз берган, оқибатда, совет матбуотининг хабар беришича, 1 114 000 одам ўлган эди. Мустафо Чўқаев бу очликни большевиклар онгли суратда уюштирганини ва «дунёнинг ҳеч бир бурчагида бундай мудҳиш тарзда синаб кўрилмаган «очлик сиёсати» орқали миллий озодлик ҳаракатига зарба бермоқчи бўлганини исбот қилади.

Бунинг учун у ўша пайтда катта мансабларда хизмат қилган Турор Рисқулов китобидан парча келтиради: «Туркистондаги Октябрь тўнтаришининг раҳбарларидан бири Тоболин Марказий Ижроия Қўмитаси мажлисларидан бирида тўғридан-тўғри «қирғизлар иқтисодий қолоқ бўлганлари учун ҳам, улар барибир, қирилиб кетишга маҳкумдир. Шунинг учун инқилоб бутун кучини очликка қарши курашга эмас, яхшиси фронтни мустаҳкамлашга қарши қаратиш керак» деганди. Миллионлаб одамларнинг қирилаётганини, бутун ўлка аламли фарёдлардан бўғилиб ётганини кўра-била туриб шундай демоқ учун одам мутлақо виждонсиз, ўта беҳаё бўлмоғи керак. Фақат ўзига бино қўйган, ўзини дунёнинг устуни деб билган, бошқа халқларни менсимайдиган ашаддий шовинистгина шундай қилиши мумкин. Бундай шармандали қарашлар совет ёки партия ташкилотлари томонидан ва ўша кезларда, на ундан кейин қораланди. Аксинча, Тоболин ўлгандан кейин унинг номи абадийлаштирилди. Тарих киноясини қарангки, Тошкентнинг шундоққина биқинида, Чимкент вилоятининг Сариоғоч районидаги каттагина қишлоқ ҳозир ҳам Тоболин номида аталиб келинмоқда.

Туркистонда инқилобнинг дастлабки йиллариданоқ мудҳиш мустамлакачилик сиёсати олиб борилганидан Ленин ҳам, партия Марказий Қўмитаси ҳам яхши хабардор бўлган, бироқ улар бунга чек қўйиш борасида қўлини совуқ сувга урган эмас. Аксинча, бу ҳодисани эътироф этиш билан чекланишган. Мустафо Чўқаев буни РКП Марказий Қўмитасининг 1920 йил 29 июнида қабул қилган ыароридан олинган парча билан исбот қилади:

«Мустамлака психологияси билан заҳарланган, рус ишчилари қўлида бўлган Туркистондаги Совет ҳокимияти даврида келгинди европалик аҳоли билан маҳаллий халқ ўртасидаги муносабат яхши томонга ўзгарди эмас, балки яна ҳам кескинлашди. Чор ҳукумати даврида амалдорлар маҳаллий халқни асоратга солиш учун қандай йўл танлашган бўлса, бугунги «коммунистлар» ҳам худди шундай йўл танлашмоқда».

Мустафо Чўқаев мақола давомида совет ҳокимияти Туркистондаги мустамлакачилик сиёсатини инқилобнинг дастлабки йилларидан кейин ҳам изчиллик билан давом эттирганини таъкидлайди. Муаллиф кейинги йиллардаги айрим тадбирларни таҳлил қилар экан, улар гўё «яхши ният билан», камбағал ва қашшоқ деҳқонларга қайишгандай туюлса-да, аслида меҳнаткаш халқни янада асоратга солажагини башорат этади. Масалан, мақолада ер ислоҳотининг моҳияти очиб берилган — ҳукумат асбоб-ускунасиз; от-уловсиз деҳқонларга мажбуран ер бериб, уларни янада қарам қилади. Улар ёппасига пахта экишга мажбур бўладилар, бу эса ғалла экинларининг камайи чорвачиликнинг қисқаришига олиб келади. Озиқ-овқат таъминотида деҳқон тўлалигича четдан келадиган маҳсулотга қараб қолади, унинг турмуш даражаси бениҳоя тушиб кетади. 1928 йилда айтилган бу гапни Ўзбекистоннинг кейинги 60 йиллик тарихи тўла исботлади.

ВЦСПС Ўрта Осиё бюросининг 1927 йил сентябрида бўлган пленумида сўзлаган нотиқ «Ильич» номли завод маъмурияти «штат қисқарганини эълон қилиб, айни пайтда Россиянинг ички музофотидан янги ишчи кучлари чақириб келишганини» айтади. Ҳолбуки, худди шу пайтда Ўрта Осиё бўйича 28 625 та ишсиз бор эди. Биз бу Сиёсат ҳам фақат 20-йилларда амалга оширилган ўткинчи тадбир эмаслигини яхши биламиз. Бугунги кунда шу сиёсат туфайли бутун Ўрта Осиё иқтисодиёти жуда ночор аҳволга тушиб қолди, Ўзбекистонда эса миллионлаб одамлар жуда фақир ва қашшоқ ҳаёт кечирмоқдалар.

Мустамлака сиёсатининг яна бир жиҳати кадрлар масаласи билан боғлиқ. Мустафо Чўқаев француз делегациясининг «Ўзбекистонда ҳамма муҳим лавозимларни миллий кадрлар эгаллаб турипти» деган гапини ҳам жуда асосли рад этади. У бунинг учун партия XVI съезди материалларига мурожаат қилади. Унда Оржоникидзе бошқа масалалар қатори Ўзбекистонда бошқарув аппаратининг миллий таркиби ҳақида гапирган экан. Унинг ҳисобига кўра аппаратда руслар 61,9 фоизни, ерли миллат вакиллари эса 24,7 фоизни ташкил қилади. Бироқ ерли миллат вакилларининг малакаси ва сифати масаласи жуда ночор аҳволда бўлган. Мустафо Чўқаев буни ҳам «За партию» журналида босилган (1927 йил 3-сон) Хонсуворовнинг мақоласидан олинган қуйидаги парча юрқали далиллайди: «Округ ижроия комитетлари президиуми аъзолари ва раислари , арифметиканинг оддий тўрт амалини ҳам билишмайди, ҳатто ўз тилларида ҳам қийналиб ёзадилар, Париж ва Лондон шаҳарлари қайси мамлакатнинг пойтахтлари эканини ҳам билишмайди, партия тарихидан мутлақо бехабар, партия дастурини ўқиб ҳам кўришмаган. Савол туғилади: наҳотки, 20-йилларнинг ўрталари ёхуд охирларида, шунингдек, кейинги йиллар мобайнида бутун жумҳурият ҳудудида савияси баланд, юксак маданиятли, раҳбарлик ишларига иқтидори зўр одамлар топилмаса? Наҳотки, халқ ичидан чиқадиган истеъдодлар булоғининг суви тортилиб қолган бўлса? Йўқ, ундай эмас, албатта. Бироқ мустамлакачилик салтанатининг ўз қонун-қоидалари, ўз мантиқи бор. Унга кўра кадр танлашда билимнинг кўпдан аҳамияти йўқ, юқори мансабни эгал-лайдиган, номенклатурага киришга даъвогар одам юқорига садоқатли бўлса, буйруқни лом-мим демай бажарса, бўлар-бўлмас саволлар бериб, масалалар қўйиб, бошни қотирмаса бўлди.

Большевикларнинг кўзга кўринган арбобларидан бири Георгий Сафаров 1921 йилдаёқ мустамлакачиларнинг кадр танлаш мезонини жуда аниқ тасвирлаб берган. У:, «Мустамлака инқилоби. Туркистон сабоқлари» деган китобида ёзади: «Мустамлакачиларга ерли аҳолидан чиққан раҳбар, ўзлари билан бир сафда турадиган тенг ҳуқуқли ўртоқ керак эмас эди. Уларга тилмочлар ва ижрочи миршаблар зарур эди».

Бу парча ҳам Мустафо Чўқай тадқиқотидан олинди. Бундай мисолларни яна келтираверишга ҳожат йўқ. Юқоридагиларнинг ўзиёқ мазкур мақола нақадар кучли мантиққа эгалигини кўрсатиб турипти. У шўрпешона Туркистон Шўро ҳукумати қўли остида янада мудҳиш асоратга тушиб қолганини, ўлка бошидаги булутлар янада қуюқлашганини, халқ тобора қашшоқлашиб, ҳуқуқлари поймол этилиб, тарихий меросидан, ёзувидан, тилидан мосуво бўлаётгЬнини пухта далиллар асосида исботлаб берди. Шу биргина мақолага қараб олимнинг қалами нечоғлиқ ўткирлиги, тафаккури қанчалар теранли гиса амин бўлиш мумкин. Энг муҳими, Мустафо Чўқаев бу ва бошқа асарлари билан жаҳон халқларини Совет Иттифоқидаги мустабидлик салтанатида содир бўлаётган жиноятлардан, ўзбошимчаликлардан огоҳ қилиб турди. Эҳтимолки, худди шу хизмати билан Мустафо Чўқаев бугунги истиқлол кунларининг яқинлашишига ҳисса қўшгандир.

Қадимий Берлин шаҳрининг озода ва осуда кўчаларидан бирида қабристон жойлашган. Уни Турк-ислом қабристони дейишади. Унга севимли ватани —Туркистон мустақиллиги йўлида курашмоқдан толмаган, ўз ватандошларига қўлидан келган яхшилигини аямаган бир муборак зот — Мустафо бей Чўқаевнинг жасади ҳам қўйилган. Ҳатто унинг вафоти ҳам юртига, ватандошларига муҳаббатидан нишона бўлди. 1941 йилда фашистлар Совет Иттифоқига ҳужум бошлади. Урушнинг бошларидаёқ юз минглаб совет кишилари фашистлар томонидан асир олинди. Бу кезларда Мустафо Чўқай Парижда яшарди. Фашистлар уни зудлик билан Берлинга олиб келишади ва асир тушган туркистонликлардан ҳарбий қисмлар тузишни талаб қилишади. Мустафо Чўқай бу таклифни қатъиян рад этади, бироқ асирликдаги юртдошлари билан кўришиб, қандайдир йўллар билан уларнинг қисматини енгиллатишга ёрдам беради. Шу учрашувларда у сил касалини , юқтириб олади. Касал зўрайиб, 1941 йилнинг 27 декабрида Мустафо Чўқаев оламдан кўз юмади.

 Суратда: Берлин шаҳридаги «Шаҳидлик» деб номланувчи мусулмонлар  мозоридаги  қабрига ўрнатилган лавҳ. 

Mustafo Cho‘qay faqat turkistonlik muhojirlar o‘rtasidagina emas, balki G‘arbdagi, ayniqsa, Olmoniya va Turkiyadagi sharqshunos olimlar dunyosida katta obro‘ qozongan, yuksak nufuzga ega bo‘lgan bir zotdir. Alloma bu e’tiborga bir vaqtlar Turkiston muxtoriyatining boshida turgani uchungina emas, ikkinchi jahon urushi chog‘larida turkistonlik yurtdoshlaridan ancha-muncha odamni o‘lim changalidan tortib olib, asrab qolgani uchungina emas, balki Turkiston mustaqilligi yo‘lidagi fidokorona faoliyati tufayli, ko‘pgina teran va xolisona ilmiy asarlari tufayli erishgan. Chet ellarda uni «turklarning buyuk milliyotchisi va yurtsevarlaridan biri» deb e’zozlaydilar.

MUSTAFO CHO‘QAY (Cho‘qayev) (1886, Oqmachit, Qozog‘iston — 1941.27.12, Berlin) — Turkiston mustaqilligi uchun kurashchi, Turkiston muxtoriyati hukumati Bosh vaziri. Otasi Cho‘qaybey To‘rg‘ay dodxoh o‘g‘li (1912 y.v.e.) bo‘lis (volost) boshlig‘i edi. Mustafo Cho‘qay boshlang‘ich ma’lumotni Oqmachitda olgach, Toshkentdagi rus gimnaziyasida o‘qidi (1902—10), Peterburg universitetining huquq f-tini tugatdi (1917). Rossiya 4-Davlat dumasining musulmonlar fraksiyasida Turkiston ishlari bo‘yicha kotib bo‘lib ishladi (1917 y. fev.gacha). Keyinchalik Muvaqqat hukumat Bosh vaziri A. F. Kerenskiy boshchiligidagi komissiya tarkibida Turkistonda bo‘ldi. 1917 y. apr.da Petrograddan Toshkentga qaytdi va siyosiy voqealar ichida bo‘ldi. Turkiston o‘lkasi musulmonlari Markaziy Sho‘rosi raisi, «Birlik tug‘i» (qozoqcha) gaz.ning muharriri. Turkiston muxtoriyati hukumatining tashqi ishlar vaziri (1917—18), Bosh vazir (1918 y. yanv. dan). Muxtoriyat qizil askarlar tomonidan tugatilgach, Mustafo Cho‘qay Toshkentga kelib, bolsheviklardan yashirindi. Keyin Tiflisda musulmonlar uchun «Yangi dunyo», «Shafaq» gaz.larini chiqardi. 1919 y. fev.da u Yevropa davlatlariga maxsus memorandum b-n murojaat qilib, Turkistondagi istiqlolchilar kurashini qo‘llab-quvvatlashga, bolshe- vikcha rejimni ag‘darishgachaqirdi. M.Ch. muhojirlikda yashab, turli xalqaro anjumanlarda ishtirok etdi, matbuotda maqolalari b-n qatnashib turdi. Jumladan, «Turkistondagi milliy kurash» (Parij, 1923) maqolasida o‘lkaning mustaqillik yo‘lidagi vazifalarini ko‘rsatib berdi. «Turkistondagi bosmachidik harakati» (London, 1928) asarida bu harakat milliy istiqlol kurashi ekanligini ta’kidladi.
«O‘rta Osiyodagi Sovetlar» (Parij,1928) kitobida Turkistonda o‘rnatilgan sovet rejimining asl mohiyatini ochib tashladi. Mustafo Cho‘qay 1929 y.dan boshlab Turkiston Milliy Birligi Markaziy qo‘mitasining raisi bo‘ldi. Parij va Berlinda o‘zbek tilida «Yosh Turkiston» jur.ni chiqarib, unga muharrirlik qildi (1929—39). Parijda nemislar tomonidan qamoqqa olinib, Kompyen konslagerida tutqunlikda saqlandi. U yerda yuqumli kasallikka chalinib vafot etdi. Mustafo Cho‘qay Berlindagi musulmonlar qabristoniga dafn etilgan (1942 y. 2 yanv.).
Mustafo Cho‘qay rus, o‘zbek, qozoq, turk, fransuz, ingliz, nemis, polyak tillarida Turkistonning 20-a. tarixiga oid ko‘plab maqolalar, kitoblar yozdi. «1917 yil, xotira parchalari» (Berlin, 1937; o‘zbek tilida) kitobi shuhrat qozondi. Bu asari turk (Anqara, 1988), rus (Germaniya, 1989; Tokio—Moskva, 2001), o‘zbek (Toshkent, 1992) tillarida alohida kitob bo‘lib nashr qilindi. 2 jildli «Tanlangan asarlar» kitobi (Olmaota, 1998— 99) qozoq va qisman rus tilida bosilib chiqdi.

Ozod Sharafiddinov
MUSTAFO CHO‘QAYEV

Qozoq shoiri O‘ljas Sulaymonov «Az i Ya» kitobida akademik Grekovning «Kiyev Rusi» asaridan bir parcha keltiradi: «Ham yozma, ham boshqa manbalar xizmatimizga muntazir. Ammo manbalar qanday bo‘lishidan qat’i nazar, faqat bir holdagina foydali bo‘lishi mumkin — tadqiqotchining o‘zi undan nima istashini yaxshi bilmog‘i kerak». O‘ljas Sulaymonov bu ko‘rsatmani keskin tanqid qiladi. Chindan ham, yuksak rutbalik rahbarlarning og‘ziga qarab ish yuritishni odat qilib olgan ancha-muncha «olimlar» taniqli akademikning bu gapini o‘zlari uchun muqaddas dasturil amal qilib oldilar. Ular turli-tuman asarlarida tarixni xolisona yoritish o‘rniga undan o‘z maqsadlariga mos keladigan hodisalar va faktlarni tanlab yoritish, qolganlarini esa xas-po‘shlash yoxud bilib bilmaganga olish yo‘lidan bordilar. Biroq gap faqat mashhur akademikning nazariy ko‘rsatmasida ham emas. Bu qo‘rsatmaning o‘zi mamlakatimizda 20-yillardayoq qaror topgan muayyan ijtimoiy-siyosiy vaziyatning samarasi o‘laroq maydonga kelgandi.

Ma’lumki, 1917 yildan keyin bolsheviklar barpo etgan yo‘qsullar hukmronligi saltanatida hukmron mafkura faqat bir maqsadga— yangi tuzumni har jihatdan oqlash va ulug‘lashga xizmat qildi. Bu yo‘lda u har qanday vositalardan, hatto zo‘ravonlikdan ham, oshkora yolg‘on, surbetlarcha soxtakorliklardan ham qaytgani yo‘q. Hukmron mafkura, ayniqsa, bolsheviklarning milliy siyosatini «ulug‘lashda» zo‘r jonbozlik ko‘rsatdi. «Oktyabr o‘tmyshda ezilgan xalqlarni ozodlikka olib chiqdi, ular ulug‘ og‘amizning yordami bilan baxtiyor hayot qurdilar, ular o‘tmishda xor va qashshoq edilar, faqat sovet davridagina madaniyatli, farovon turmush kechira boshla-dilar, buning uchun ular partiyadan har qancha minnatdor bo‘lsalar arziydi. Kimda-kim bu gaplarga qo‘shilmasa yoxud qarshi bo‘lsa, u g‘oyaviy mahdud, murtad, xalqning ashaddiy dushmani, razil millatchi!» — O‘nlab yillar davomida ana shu «haqiqatlarini xalq ongiga singdirishga harakat qilindi. Afsuski, ijtimoiy ilmlar turli tazyiqlar va ma’muriy jazolar ta’sirida mustaqilligini yo‘qotib, nobop tuzumning xizmatkoriga aylandi. Oqibatda olis o‘tmish ham, yaqin tariximiz ham butunlay soxtalashtirilib, buzib, yolg‘on-yashiqqa, uydirmalarga qoryshtirib talqin etila boshladi. Ayniqsa, XX asrda yashab o‘tgan, ilg‘or g‘oyalarni olg‘a surgan, bu yo‘lda qo‘lidan kelgan xizmatini ayamagan ziyolilar shafqatsiz tanqid ostiga olindi. Ularning olamdan o‘tib ketganlariga «jadid» degan muhr bosilib, yomonotliqqa chiqarildi. Ming xil chig‘iriqlardan o‘tib, 30-yillarga yetib kelganlari Stalin jallodlari tomonidan qatli om qilindi. O‘z vaqtida vatanini tark etib ulgurgan, muhojirlikning og‘ir, minnatli nonini yeb, o‘ta murakkab sharoitlarda jon asraganlarga esa «sovetlarning ashaddiy dushmani, vatangado xoinlar, aksilinqilobchilar, millatchilar» degan qora tamg‘a yopishtirildi. Ularni qoralashga rasman fatvo berildi. Tarixchimi, adabiyotshunosmi, iqtisodchimi, faylasufmi, xullas, olim zoti borki—hammasi ularning bironta asarini, biron maqolasiny o‘qimasa-da, hayot yo‘lini bilmasa-da, siyosiy, adabiy, falsafiy qarashlaridan bexabar bo‘lsa-da, qarshi chiqmog‘i, munozaraga kirishib, qarashlarini rad etmog‘i, behayo so‘zlar bilan so‘kib, loyga qorishtirmog‘i ham farz, ham qarz edi. Bunday olimlar rag‘batlantirilar, «mafkuramizni mustahkamlash ishiga hissa qo‘shgan qahramonlar» deb baholanardi. Buni qarangki, muayyan yillarda ana shunday «aksil targ‘ibotchilik», chet ellardagi o‘zbek muhojirlarini yoki boshqa millatlarga mansub sharqshunos olimlarni fosh qilish ayrim «olimlar» uchun tirikchilikning oson yo‘l aylandi. Ancha-muncha odamlar bu yo‘ldan borib, mansab pillapoyalaridan ko‘tarildilar va soxta shuhrat egalariga anlandilar. Bugun bularning hammasi yolg‘on bo‘lib chiqdi. O‘sha «fosh etilgan», urilgan, so‘kilgan sovetshunoslarning ko‘p gaplari to‘g‘ri ekan — ular chetdan turib, Turkistonning zavolli ahvoli, achchiq taqdiri to‘g‘risida bizga qaraganda to‘g‘riroq va teranroq fikr yuritishgan ekan. Zamon o‘zgardi, katta qiyinchiliklar, talafotlar evaziga bo‘lsa hamki, oshkoralikka erishdik, asta-sekin so‘z erkinligi kirib kelyapti. Bugun Vali Qayumxon, Boymirza Hayit, Buloqboshi, Temirxo‘ja kabi o‘zbek muhojirlarining nomini bemalol tilga oladigan, asarlarini chop etadigan bo‘lib qoldik. Hatto o‘zbek yozuvchilarining so‘nggi qurultoyida Boymirza Hayit yozuvchilar uyushmasiga qabul qilindi. Ana shu muhojirlar safida Mustafo Cho‘qay alohida o‘rin tutadi.

Mustafo Cho‘qay faqat turkistonlik muhojirlar o‘rtasidagina emas, balki G‘arbdagi, ayniqsa, Olmoniya va Turkiyadagi sharqshunos olimlar dunyosida katta obro‘ qozongan, yuksak nufuzga ega bo‘lgan bir zotdir. Alloma bu e’tiborga bir vaqtlar Turkiston muxtoriyatining boshida turgani uchungina emas, ikkinchi jahon urushi chog‘larida turkistonlik yurtdoshlaridan ancha-muncha odamni o‘lim changalidan tortib olib, asrab qolgani uchungina emas, balki Turkiston mustaqilligi yo‘lidagi fidokorona faoliyati tufayli, ko‘pgina teran va xolisona ilmiy asarlari tufayli erishgan. Chet ellarda uni «turklarning buyuk milliyotchisi va yurtsevarlaridan biri» deb e’zozlaydilar.

Afsuski, ana shunday inson haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. To‘g‘rirog‘i, bilganimiz — hukmron mafkuraning bu odam haqida miyamizga quygan yolg‘on-yashig‘idan o‘zga narsa emasdi. Mustafo Cho‘qayning nomi 20-yillarda ko‘p tilga olinardi. Ammo har xil qurultoy, mafkuraviy anjumanlarda, inqilobiy mavzularda yozilgan risola va kitoblarda u ashaddiy xalq dushmani, milliy burjua mafkurasining yetakchi namoyandasi, sovet hokimiyatiga qarshi kurashgan, bosmachilik harakatini uyushtirgan bir kimsa sifatida ta’riflanadi. 30-yillarning o‘rtalarida ham turli munosabatlar bilan Mustafo Cho‘qay tez-tez tilga tushib turdi. Jumladan, 1930 yilda O‘zbekiston SSR Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla Qosimov ustidan bo‘lgan sud jarayonida davlat qoralovchisi R. Katanyanning ayblov nutqida yoki O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Akmal Ikromov so‘zlagan ma’ruzalar yoxud nutqlarda shunday bo‘lgan. Biroq 1937 yildan keyin xuddi birov buyruq berganday, Mustafo Cho‘qay nomi matbuot sahifasidan butunlay o‘chib ketadi, go‘yo bu odam, umuman, hech qachon yashab o‘tmagandek, uning to‘g‘risida lom-mim deyilmaydi. Faqat 1985 yildan keyingina olim haqidagi gaplar yana tiklandi, biroq bu gal yangi asosda, yangicha munosabat bilan tiklandi; ba’zi asarlari matbuotda e’lon qilina boshlandi.

Mazkur ish Mustafo Cho‘qay haqidagi ilk maqola. Afsuski, qo‘limda uning chet ellarda bosilgan ko‘pgina kitoblari va tadqiqotlari yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, Mustafo Cho‘qayning Turkiyada bosilgan «1917 yil xotira parchalari» degan kitobi hamda unga bag‘ishlangan albom asosida va gazetada chop etilgan «Turkiston Sho‘rolar hokimiyati davrida» degan maqolaga suyanib, uning hayot yo‘li va ijtimoiy-siyosiy qarashlari to‘g‘risida fikr yuritmoqqa jazm qildim. Shoyadki, Turkiston mustaqilligining atoqli kurashchisi sifatida dong taratgan yurtdoshimiz haqida ilk tasavvur beruvchi bu maqola bugungi o‘zbek kitobxonlari uchun foydadan xoli bo‘lmas.

Mustafo Cho‘qay 1890 yilning 17 yanvarida (bu yerda tug‘ilgan kun sanasi eski hisobda keltirilmoqda) Oqmachit shahrida tug‘ilgan. Oqmachit hozir Qizil O‘rda viloyatining markazi. XIX asr o‘rtalarida bu shahar Qo‘qon xonligiga qarar, uning chegarasida joylashgan ovloq bir qal’a hisoblanardi. Olmaotada istiqomat qiluvchi rus zabon yozuvchi Anov «Oqmachit» romanida bu shaharning rus qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilinishi voqealarini batafsil hikoya qilgan. Cho‘lpon ham «Kecha va kunduz» romanida Oqmachitga doir latifanamo bir gapni keltiradi. Roman qahramonlaridan biri Noib to‘ra Miryoqubga deydi: «…Senlarning Xudoyorxoningga «o‘rislar Oqmachitni olib qo‘ydi» deganlar. Xudoyorxon «u yurtim necha kunlik yo‘lda?» deb so‘ragan, «bir oylik yo‘lda» deganlar. «Unday bo‘lsa, menga unaqa olis yurtning keragi yo‘q. Olsa olabersin» degan…» (Cho‘lpon. Yana oldim sozimni. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent—1991, 144-bet.)

Inqilobdan oldin Oqmachit yana bir jihati bilan mashhur bo‘lgan — ovloq joy bo‘lishiga qaramay, Oqmachitdan juda ko‘p tilmochlar chiqqan. Yaxshisi, bu xususda so‘zni Mustafo Cho‘qayning o‘ziga beraylik:

«Eski Turkiston viloyati doirasidagi shaharlar orasida Oqmachitning ba’zi o‘ziga xosliklari bor edi… Ulardan biri, balki eng muhimi, bu doirada faoliyat ko‘rsatgan tilmochlarning ko‘pchiligi Oqmachitdan chiqqani edi. Yolg‘iz Sirdaryo viloyati hududidagina emas, Samarqand va Farg‘ona viloyati shaharlarida ham gubernator, politsiya mahkamalarida oqmachitlik qozoq tilmochlari xizmat qilardi… Oqmachit shahri kotib va tilmachlar yetishtirib beruvchi bir makon bo‘lib qolgandi.» (Mustafo Cho‘qay. «1917 yil xotira parchalari». Anqara. yosh Turkiston nashriyoti — 1988, 16-bet.)

Mustafo ana shunday muhitda dunyoga kelgandi. Otasi Cho‘qaybey To‘rg‘ay Dodho o‘g‘li (1811—1918) o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan arboblaridan bo‘lgan. U o‘g‘lini ilmli, ma’rifatli qilib tarbiyalash yo‘lida qo‘lidan kelgan ishni ayamagan. Mustafo boshlang‘ich ma’lumotni Oqmatchitda ona tilida eski maktabda oladi. O‘g‘lidagi iqtidorni va ilmga havasni payqagan ota eski maktab ta’limi bilan cheklanish mumkin emasligini yaxshi tushunadi va uni Toshkentga yuboradi. Bu yerda Mustafo gimnaziyada rus tilida tahsil ko‘radi. Uni a’lo bahoda bitirgach, Peterburgga yo‘l oladi. Mustafo Peterburg dorilfununining huquq kulliyotini ham zo‘r muvaffaqiyat bilan tugatadi. Dorilfununda o‘qir ekan, Mustafo faqat huquqshunosliq ilmlariga qiziqish bilan kifoyalanmay, ayni choqda, til o‘rganish bobida ham favqulodda iqtidor egasi ekanini namoyish etadi. Mustafo Cho‘qay ham bevosita siyosiy faoliyat maydoniga kirib qoladi. Tabiiyki, yosh Mustafoni hammadan avval ona yurt taqdiri qiziqtirar edi. U Turkistonni mustamlaka kishanlaridan xalos ko‘rishni istar, o‘lka xalqlari o‘z taqdiriga o‘zi xo‘jayin bo‘lgan holda taraqqiyot yo‘liga chiqib, boshqa ilg‘or mamlakatlar qatoridan o‘rin olishini xohlardi. U inqilob arafalarida yozgan maqolalarida Turkiston mustaqilligi uchun kurash g‘oyalarini keng targ‘ib eta boshladi. Shunday qilib, Mustafo Cho‘qay Turkiston manfaatlarini chuqur tushunadigan ilg‘or fikrli ziyolilarning oldingi qatoridan o‘rin egallaydi. Fikri teran, qalami o‘tkir bo‘lgani uchun uni hatto Rossiya Dumasiga ishga olishadi.

«1917 yil inqilobi boshlangan kezlarda,— deb yozadi Mustafo Cho‘qay «1917 yil xotira parchalari» kitobida,— men Peterburgda edim. U zamonda men Rossiya Dumasi (parlamenti) Musulmon fraksiyasi qoshidagi byuroda Turkiston vakili edim. Turkiston haqida materiallar to‘plar va davlat dumasidagi musulmon millat vakillariga Turkiston bilan bog‘liq masalalar haqida kerakli materiallarni hozirlab berardim». 1917 yil fevral inqilobi amalga oshib, podsho taxtdan voz kechishi haqidagi Manifestni e’lon qilgan kuni Mustafo Cho‘qayni Toshkentga taklif etadilar. Biroq Toshkentdan kelgan telegrammada 1917 yilning aprelida Orenburgda Umumqozoq Kongressi bo‘lishi ma’lum qilingan va unda Mustafo Cho‘qayning Turkiston vakili sifatida qatnashishi iltimos etilgandi. Mustafo Cho‘qay Orenburgga yo‘l oladi, biroq manzilga yetguncha yo‘lda — Penzada to‘xtab o‘tishga to‘g‘ri keladi. Penzadagi voqea Mustafo Cho‘qayning ona yurtga muhabbati mazhum narsa emas, balki vatanning xo‘rlangan, qiynalgan, ezilgan farzandlariga chinakam g‘amxo‘rlik tarzida namoyon bo‘lganini ko‘rsatadi. Mustafoning o‘zi quyidagicha yozadi: «Yo‘lda Penza shahrida turkistonliklarimizga duch keldim. Bu yerda Turkiston ishchilari to‘la o‘nlarcha vagon bir chekkaga chiqarib qo‘yilgandi… Bu bechoralarning turmushi va oqibatidan xabar oladngan biron kimsa yo‘q edi. Shu tarzda unutilgan turkistonliklar nima qilishlarini bilmay nochor ahvolda qolgan edilar.» Mustafo Cho‘qay Turkiston vakili sifatida bekat boshlig‘iga murojaat qiladi, undan ish chiqmagach, viloyat komissari bilan gaplashadi. Bundan ham natija chiqmaydi. Ishga viloyat ishchi-askar deputatlari sho‘rosi aralashadi va Mustafoning qiyin-qistovi bilan turkistonlik ishchilar tushgan vagonlar ona yurt tomon yo‘l oladi.

Mustafo Cho‘qay xotiralarida keltirilgan bu voqea uning tabiatini, g‘ayrati ichiga sig‘maydigan faoliyat kishisi ekanini, yurtdoshlarining taqdiriga hech qachon loqayd tomoshabin bo‘lib qaramaganini ko‘rsatadi.

Mustafo Cho‘qay Orenburgda bir necha kun bo‘ladi. U yuqorida zikr etilgan xotiralarida Birinchi umumqozoq qurultoyi g‘oyat baland ruhda o‘tganini yozadi. Qurultoy qozoqlarning milliy uyg‘onishida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, barcha turkiy xalqlarni Turkiston mustaqilligi g‘oyasi atrofida birlashishiga ham yordam bergan. Qurultoy ishida Fotih Karim, Munavvar qori Abdurashidov kabi taniqli ziyolilar ishtirok etgan. Ularning nutqlari qurultoy ahlida katta taassurot qoldirgan. Mustafa Chuqay buni ham yorqin bo‘yoqlarda tasvirlaydi:

«Munavvar qorining «O‘zbek qardoshlaringizdan salom keltirdim» deya boshlangan tabrik so‘zlarini qozoq bo‘zqirlaridan kelgan vakillarda uyg‘otgan tuyg‘ulari, chuqur ta’siri men uchun unutilmas bir xotiradir. Munavvar qorining ilk jumlasini oyoqqa turib qarshilagan majlis ahli unga uzoq olqishlar bilan javob berdi. Ko‘pgina yosh vakillar uni ko‘z yoshlari bilan tingladilar. Qozoq bo‘zqirlarining olis go‘shalaridan kelgan vakillar «endi biz ham qon va jon birligimizni, qardoshligimizni ochiqcha so‘ypay oladigan bo‘ldik» deyaroq ko‘zlari yoshlandi. Orenburg va umum turq-tatarlar nomidan Fotih afandi Karimiy qurultoyni qutladi. Shunday qilib, qurultoy buyuk Turq xalqining uch kuchli qo‘li orasidagi mustahkam bogliqlikni namoyish etgan bir sahnaga aylandi.»

Mustafo Cho‘qay Orenburgdagi ishlarini bitirgach, Toshkentga keladi. 1917 yilning bahor kezlarida Toshkentdagi siyosiy hayot qaynab turgan qozonni eslatardi. Kurash jabhasida har xil ijtimoiy toifalar manfaatiga xizmat qiluvchi siyosiy kuchlar faoliyat ko‘rsatardi. Toshkentda ham qo‘sh hokimiyatchilik davom etar, yurtni Muvaqqat hokimiyat komissari bilan bir qatorda ishchi va askar deputatlari Soveti ham boshqarardi. Sovetning tarkibi xilma-xil bo‘lib, unda eserlar, kadetlar, bolsheviklar va musulmonlar fraksiyasi mavjud edi. O‘rtada inoqlik yo‘q edi. Shuningdek, shaharning siyosiy hayotida yana ikki tashkilot — «Ulamo jamiyati» bilan «Sho‘roi islomiya» ham katta rol o‘ynardi. Biroq bular ham ahil bo‘lib ish tutish o‘rniga o‘zaro nizolarga berildilar va ko‘p o‘tmay, ixtiloflar oshkora kurashga aylanib ketdi. Bundan foydalangan bolsheviklar ularni tor-mor keltirdi va 1917 yilning o‘rtalarida boshqa partiyalarni Toshkentdan quvib yuborishdi. Shu tarzda Mustafo Cho‘qay Qo‘qonga keladi va siyosiy-inqilobiy faoliyatini davom ettiradi. Bu paytda u musulmonlar o‘lka sovetining («Sho‘roi islomiya») raisi edi. Qo‘qonda biroz bo‘lgach, vaziyatni o‘rganish, xalq kayfiyatini bilish uchun Marg‘ilonga boradi. Turkiston o‘lkasining Andijon, Toshkent, Samarqand, Chimkent, Avliyo-ota kabi shaharlari bilak yaqindan aloqada bo‘ladi. 1917 yilning 31 oktyabrida bir guruh bolshyoviklar Toshkentda hokimiyatni qo‘lga kiritishadi va Turkistonda sovet hokimiyatini e’lon qilishadi. O‘lkada siyosiy vaziyat favqulodda tus oladi. Bunday sharoitda O‘lka musulmonlar Soveti ham o‘z faoliyatini kuchaytiradi.

1917 yilning 9 dekabrida ertalab soat 10 da Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlarining favqulodda qurultoyi ochiladi va Turkiston muxtoriyati e’lon qilinadi. Qurultoyda muxtoriyatni idora qiluvchi Xalq Kengashi saylanadi. Kengash o‘z navbatida Muxtoriyat hukumatini saylaydi, Uning birinchi raisi taniqli jamoat arbobi, Alash O‘rda partiyasining rahbarlaridan biri Tinishboyev bo‘lgan edi. Ammo u bori-yo‘g‘i bir hafta raislik qildi. Hozircha bizga noma’lum sabablarga ko‘ra u iste’foga chiqadi, o‘rniga Mustafo Cho‘qay tayinlanadi. Biroq uning hukumati ham uzoq yashayolmaydi — oradan uch oy o‘tar-o‘tmas bolsheviklar tomonidan tor-mor etiladi. Shu yerda andak to‘xtab, boshqa bir masalaga e’tiboringizni jalb qilamiz.

So‘nggi 75 yil davomida Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, bu yerdagi bosqinchilik harakati, fuqarolar urushi, Qo‘qon muxtoriyati haqida yuzlab asarlar bitildi. Shunisi qiziqki, ularning hammasida muxtoriyatni tor-mor keltirgan bolsheviklar va qizil askarlar Turkiston xalqiga beqiyos yaxshilik qilgan buyuk qahramonlar sifatida ta’riflanadi, Qo‘qon muxtoriyati esa eng yaramas, eng zararli bir hodisaday talqin etiladi. Men bu o‘rinda faqat tarixshunos olimlarning asarlarini ko‘zda tutayotganim yo‘q. Biz adabiyotshunoslar ham tarixni buzishda ulardan qolishgan emasmiz. Adiblar, shoirlar, dramaturglar, kinochilar ham aynan sho‘ hodisalarni o‘ta soxtalashtirib tasvirlaganlari, «Yasha sho‘ro!» deb hayqirishdan nariga o‘tmaganlari busun hammaga ma’lum. Gina-kuduratlarni qo‘yayligu boshqa bir savolga javob izlaylik: nima uchun mana shu asarlarning hammasida Mustafo Cho‘qay yakdillik bilan qoralanadi? Nazarimda, sho‘roning nonini yeb ulg‘aygan olimu fuzalo, adibu shuaro Mustafo Cho‘qayning inqilobgacha bo‘lgan faoliyatida ortiqcha salbiylikni ko‘rmaydi-yu, lekin muxtoriyat hukumati raisligiga saylanganligini sira-sira kechirolmaydi. Buning boisi shundaki, umri qisqa Qo‘qon muxtoriyati o‘lka hayotida biron-bir sezilarli burilish yasab ulgurmay tarix sahnasidan chiqib ketgan esa-da, u Turkiston mustaqilligi yo‘lida yoqilgan so‘nmas yulduz — xalq qalbida yongan umid chirog‘i edi. Uni yoqqanlardan biri Mustafo Cho‘qay edi. Shuning uchun ham hukmron kommunistik mafkura uni sira kechira olmadi va Qo‘qon muxtoriyatini 20-yillardan beri muttasil qoralab, «fosh qilib» keldi. Uning bo‘yniga taqilgan tavqi la’natlar esa o‘sha-o‘sha eski gaplar — muxtoriyat aksilinqilobiy hokimiyat, go‘yo butun Turkiston Oktyabrni quvonchdan ko‘zda yosh bilan chapak chalib kutib olgan-u, muxtoriyatchilar xalq irodasiga qarshi borib, burjua hukumatini tuzgan. Bu — boshdan-oyoq tuhmat. Firqa tarixchilari 20-yillardayoq Turkistonda mahalliy aholi inqilobdan mutlaqo uzoq bo‘lganini ochiq aytishgan edi. Birgina misol keltiraman. Turkiston tarixiga oid bir qator asarlar e’lon qilgan P. Alekseyenkov «Qo‘qon muxtoriyati» kitobida mahalliy ishchilarning inqilobga munosabati haqida yozadi: «Ishchilar sinfining milliy tabaqalariga nisbatan shuni aytish kerakki, ularning bir qismi ishlab chiqarishdagi o‘rni va saviyasining o‘ta pastligi vajidan sovet hokimiyatini yetarli darajada faol qo‘llab-quvvat-lamaydi, boshqa qismi esa, hatto betaraflik yo‘lyda turadi».

Dehqonlar ham ulardan o‘tib ketgan emas: «Ishchilar sinfi tomonida turib (ya’ni, inqilobchilar tomonida, deyilmoqchi —O. Sh.) faol va qat’iy chiqish uchun uchta narsa yetishmasdi:
1) o‘zining asosiy iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini bilmaslik;
2) faoliyat uchun zarur bo‘lgan uyushqoqlik;
3) ishchilar sinfini yetarli tushunish va dehqonlarni faol kurashga jalb qilish lozimligini anglamaslik.»
Xo‘sh, milliy Ziyolilar-chi?
«Milliy ziyolilar Oktyabr inqilobidan keyin burjuaziya bilan birga ketdi». (P. Alekseyenkov. Kokandskaya avtonomiya. T.—1931, 14, 15, 16-betlar.)

Demak, ishchilar sinfi ham, dehqonlar ham, ziyolilar ham Oktyabr inqilobini amalga oshirishda faol qatnashmagan. Endi o‘zingiz o‘ylang — na ishchilar, na dehqonlar, na ziyolilar qo‘llab-quvvatlamagan hodisani «xalq inqilobi» deyish mumkinmi? Xalqning unga ijobiy munosabati qanaqa bo‘ladi? Sovetparast olimning o‘zi tan olgan dalillar Oktyabr inqilobi Turkistonga chetdan keltirilganini yaqqol isbot qilmaydimi? Bas, shunday ekan. Qo‘qon muxtoriyati mahalliy xalqning inqilobiy xohishiga zid o‘laroq maydonga kelgan, deb da’vo qilish borib turgan bir uydirma, xolos. Bil’aks, dalillar va hujjatlar shundan dalolat beradiki. Turkiston muxtoriyati bu yerda yashovchi mahalliy xalqlarning eng teran orzu-havaslariga to‘la mos bo‘lgan.

Ko‘p yillar mobaynida rasmiy kitoblarimizda: «Muxtoriyat mahalliy burjua millatchilarining hokimiyatidir. U Rossiyaga qarshi, ruslarga qarshi qaratilgan, Turkistonni Rossiyadan ajratib olishga intilgan,» degan aqidalar oldinga surib kelindi. Biroq bu da’volar ham puxta zaminga ega bo‘lmagan, puch va uydirma gaplardir. Buni isbotlash oson. Avvalo, muxtoriyat parlamenti — «Xalq kengashiining milliy tarkibiga e’tibor qilaylik. Unda o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar bilan bir qatorda ruslar, ukrainlar, yahudiylar, armanlar va boshqa millat vakillari ham bor edi, Unga 54 kishi saylangan: 36 kishi mahalliy, 18 kishi Ovro‘po millatlariga mansub bo‘lgan. Shuning o‘ziyoq muxtoriyatni barpo etgan odamlarda baynalmilalchilik ruhi ancha yuksak bo‘lgani, haqiqiy demokratiyani ancha chuqur tushunganini ko‘rsatib turipti. Shunday ekan, bu muxtoriyatni «mahalliy burjua millatchilarining hukumati» deb atash tarixiy haqiqatni soxtalashtirishdan boshqa narsa emas. Turkistonni Rossiyadan ajratib olish masalasiga Mustafo Cho‘qay xotiralaridan olingan bir jumla bilan javob berish mumkin. U yozadi: «Biz Rossiyadan ayrilmoqni talab etmadik. Faqat muxtoriyat e’lon qildik. Natija esa ma’lum…»

Aslida Turkiston muxtoriyatining barpo bo‘lishiga inqilob samarasi sifatida qarash kerak. Ma’lumki, yangi hokimiyat ilk formonlaridayoq Rossiya tasarrufidagi xalqlarga ozodlik va’da qildi, ularning o‘z taqdirini o‘zlari belgilash huquqiga egaligi, hatto Rossiya tarkibidan ajralib chiqishlari mumkinligi e’tirof etildi. Bundan tashqari, yangi hokimiyat boshlig‘i V. I. Lenin Oktyabr inqilobidan bir oy o‘tar-o‘tmas Rrssiya va Sharqdagi barcha musulmon mehnatkashlarga murojaat qildi. Uning maktubida shunday gaplar bor edi: «Bundan buyon sizlarning urf-odatlaringiz, sizlarning milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin va bemalol uyushtira beringiz, sizlarning bunga haqqingiz bor… Sizlar o‘zlaringiz o‘z vataningizning hokimlari bo‘lishingiz lozim. O‘z rasm-rusmlaringizga binoan hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga haqqingiz bor, chunki sizlarning taqdiringiz — o‘zlaringizning qo‘lingizda.» («Sharq yulduzi» oynomasi, 1991, 3-son, 168-bet.)

Turkistondagi milliy-ozodlik harakatining rahbarlari, shu jumladan, Mustafo Cho‘qay ham bu gaplarga chippa-chin ishonib, laqqa tushdilar. Ular bolsheviklar siyosati birinchi qadamdanoq riyokorlik asosiga qurilganini, og‘izda balandparvoz va’dalar berib, amalda odamlarning qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldiraverishlarini xayollariga ham keltirmagan edilar. Lenin ham shunday qildi: boyagi murojaatnomadan keyin ko‘p o‘tmay, Turkiston xalqlarining qarshiligini o‘ta shafqatsizlik bilan bostirish haqida «dohiyona» ko‘rsatmalar berib, baland rutbalik vakillarini bu yerga jo‘natdi.

Bundan tashqari, muxtoriyatning vujudga kelishiga yangi sovet hokimiyati birinchi qadamlaridanoq milliy siyosat bobida mudhish xatolarga yo‘l qo‘ygan, mahalliy xalq-nimensimay, huquqlarini poymol etgani, shovinistlarcha muomala qilgani ham sabab bo‘ldi. Buni isbotlaydigan dalillar ham ko‘p. Oktyabr inqilobidan keyin Turkistonda tuzilgan birinchi srvet hukumati tarkibida bironta ham mahalliy millat vakili yo‘q edi. Turkiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining tarkibida ham dastlabki bosqichda mahalliy millatlarga o‘rin ajratilmadi. Inqilobiy rahbariyatning ayrim xodimlari 1917—1918 yillar mobaynida turli yig‘inlar va anjumanlarda sira tor-tinmay yerli xalq sha’niga tahqirli gaplar aytishgan. Masalan, Turkistondagi hokimiyat a’zolaridan biri K. Ya. Uspenskiy 1918 yil yanvarida o‘lka sovetlarining qurultryida so‘zlagan nutqida shunday degan edi: «O‘rtoq musulmonlar! Shuni bilingizkim, biz sizlarning katta og‘angizmiz. Siz kichiksiz va, tushunarliki, bizga bo‘ysunishingiz kerak» (O‘sha joyda).

Sovet hokimiyatining dastlabki davrlarida bolsheviklar milliy siyosat sohasida jiddiy shovinistik xatolarga yo‘l qo‘yishgani 20-yillarda e’lon qilingan ko‘pgina tadqiqotlar va kitoblarda ochiq tan olingan. Jumladan, P. Alekseyenkov yuqoridagi asarida shunday yozadi: «Oktyabr inqilobi davrida va undan keyingi dastlabki oylar mobaynida Turkiston partiya tashkiloti milliy masalada qator xatolarga yo‘l qo‘ydi… Madaniy jihatdan qoloq va siyosiy jihatdan yetarli darajada balog‘atga yetmagan mahalliy aholi inqilobda faol ishtirok etolmasligiga amin edik. Shuning uchun inqilobni ularsiz davom ettirishga qaror qildik.» (51—52-betlar.)
Mana shunday kamsitishlar va tahqirlar oqibatida 1917 yilning 11 dekabr kuni o‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi. Binobarin, muxtoriyat bir «hovuch fitnakorlarning xuruji» tufayli emas, mahalliy xalqlarning ko‘pdan davom etib kelayotgan orzu-istaklarining natijasi, Oktyabr inqilobi davridagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning mahsuli sifatida maydonga keldi. Maydonga keldi-yu, ko‘p o‘tmay, bolsheviklar tomonidan kunfayakun qilindi.

Ko‘p yillar mobaynida sovetparastlik ruhi bilan sug‘orilgan asarlarimizda Mustafo Cho‘qay Turkistonda bosmachilik harakatining ilhomchisi va tashkilotchisi sifatida qoralab kelindi. Biroq bu ayblov ham hech qanday zaminga ega bo‘lmagan havoyi gap. To‘g‘ri, Mustafr Cho‘qay hukumat boshlig‘i sifatida harbiy vazir Ubaydulla xo‘ja Asadullaxo‘jayev bilan birga muxtoriyatni qizil qo‘shin xurujidan himoya qilish uchun ba’zi tadbirlarni ko‘rgan. Jumladan, ular mudofaa ishlarini uyushtirishni Qo‘qon militsiyasining boshlig‘i Ergashga topshirgan, Ergash esa o‘z navbatida uncha ko‘p bo‘lmasa-da, qurollangan dasta tuzib, Sovetlarning harbiy kuchlariga qarshi jang qilgan. Shunga asoslanib, Mustafo Cho‘qzyni bosmachilik harakatining asoschisi sifatida qoralash mumkinmi? Holbuki, rasmiy hujjatlarda, ko‘pgina asarlarda «bosmachilik» degan tahqirli nom olgan, aslida esa mohiyat e’tibori bilan mustamlakachilik siyosatiga qarshi qaratilgan milliy-ozodlik kurashi bo‘lgan bu ommaviy harakatni tug‘dirgan o‘ziga xbs sabablar bor edi. Bularning eng asosiysi hokimiyat vakillarining mahalliy xalqlarga mensimay qarashi, uning milliy tuyg‘ularini, insoniy g‘ururini tahqirlashi, urf-odatlari va rasm-rusmlarini oyoqosti qilishi edi. Shu bilan birga, sovetchilar aksilinqilobchilarga qarshi kurash niqobi ostida mahalliy xalqqa nisbatan shafqatsiz qirg‘inni amalga oshirdilar.

Tinch aholini qatag‘on qilish Qo‘qonda fevral oyining 17-kuni boshlandi. Sovetparast tarixchilarning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, o‘sha kezlarda uch kun davomida Qo‘qon o‘t ichida qoldi. Yangi hokimiyat Qo‘qonni talon-taroj qilish uchun dashnoqlarga to‘la erk berib qo‘ydi. Birgina Qo‘qonning o‘zida 10000 dan ortiq odam o‘ldirildi. Qirg‘in shu bilan tugagani yo‘q. 1918 yilning birinchi yarmida Marg‘ilonda 4500 odam o‘ldirildi. Shu jarayonda 180 qishloqqa o‘t qo‘yildi. Minglab oilalar xonavayron bo‘lib, boshpanasiz qoldilar. (Sh. Shama’diyev. Ocherki istorii grajdanskoy voynы v Ferganskoy doline. T., 1961. 54—60 s.) Bunday mislsiz vahshiylik, quloq eshitib, ko‘z ko‘rmagan zo‘ravonlik susayish o‘rniga borgan sari kuchayib bordi. 1919 yilda ham, undan keyingi yillarda ham «bosmachilik harakatini» bostirish uchun kelgan Qizil Armiya qismlari, jumladan, qonxo‘rligi bilan dong chiqargan Budyonniyning Birinchi otliq armiyasi bosmachilar qolib, tinch aholini qirish, ayollarni tahqirlash, hatto go‘daklarni chavaqlab, nayzalarga ilish bobida mislsiz «qahramonlik» namunalarini ko‘rsatdilar. Bu vahshiyliklarni hatto hozir ham ba’zi qariyalar eslab qolishsa, qaltiroq bosib, ranglari o‘chib ketadi. Xullas, Farg‘ona vodiysi 1918 yilning boshlaridanoq qonga belanib, xarobazorga aylandi. Buni ko‘rgan har qanday insofli odam dahshatga tushib, yoqa ushlamasligi, «Go‘zal Farg‘ona, senga ne bo‘ldi?» deya fig‘on qilmasligi mumkin emasdi. Ayni choqda, bu yovuzliklarga qarshi harakat — isyon tug‘ilishi, xalq «bir boshga bir o‘lim!» deb oyoqqa turishi tabiiy hol edi. Xalq isyonining haqiqiy sababi mana shunda! Mustafo Cho‘qayga o‘xshash ayrim odamlarni «bosmachilik harakatining asosiy sababchisi» qilib ko‘rsatish esa ommaning diqqat-e’tiborini tarix haqiqatidan chalg‘itishdan boshqa narsa emas. Bu masalada ham hukmron kommunistik mafkuraning o‘z dushmanlarini yomonotliq qilishda hech narsadan qaytmasligi, yolg‘on-yashiq gaplarni va uydirmalarni bemalol ishga solaverishi, ikki yuzlama siyosati yaqqol ko‘rinib turipti.

Mustafo Cho‘qay Turkistonda «bosmachilik harakatini» yana shuning uchun uyushtira olmas ediki, u 1918 yilning o‘rtalaridayoq Turkistondan chiqib ketishga majbur bo‘lgandi. U bir necha muddat Kavkazda Tiflis shahrida turadi, keyin xorijga ketadi. Chet elda Mustafo Cho‘qay Parij va Berlin shaharlarida istiqomat qilgan, Turkiyaga tez-tez borib-kelib turgan. U muhojirlikda 20 yildan ortiqroq hayot kechirdi. Bu davrda samarali ijod qildi va ko‘pgina ilmiy maqolalar, bir qator tadqiqotlar yaratdi. Mustafo Cho‘qay Turkistondaligidayoq o‘tkir maqolanavis sifatida keng tanilgan edi. Dastlab u «Ulug‘ Turkiston» ro‘znomasida faol qatnashadi. Bu nashr 1917 yilda Toshkentda «Yashasin millatlar muxtoriyati!» degan shior bilan chiqqan va u «xalqining yuzdan to‘qson sakkizi musulmon bo‘lgan Turkiston o‘lkasida xalq idorasining xorij-dan kelgan askar va ishchilar qo‘liga o‘tishiga turkistonliklar rozi bo‘lmayajaklar» deb yozgandi. Mustafo Cho‘qay shu ro‘znomaning eng mumtoz mualliflaridan biri edi. 1917 yilning o‘rtalarida Toshkentda «Birlik tuvi» degan gazeta ham chiqa boshlaydi. Men salkam qirq yil muqaddam aspiranturada o‘qib yurgan kezlarimda V. I. Lenin nomidagi Davlat kutubxonasining qiroatxonasida o‘tirib, bu ikki ro‘znomaning ayrim sonlarini varaqlab ko‘rgan, hatto «Ulug‘ Turkistonvdan Hamzaning «Turkiston mo‘xtoriyatiga» degan katta manzumasini to‘la ko‘chirib olgan edim. O‘shanda bu ro‘znomaning sarg‘ayib ketgan sahifalaridan olis 1917 yilning ola-g‘ovur sadolari kelayotganday tuyulgandi menga.

1918 yilda Toshkentda yana bir nashr paydo bo‘ldi. Bu — «Svobodnыy Turkestan» degan ruscha ro‘znomadir. Muhimi shundaki, bu ro‘znomaning moddiy ta’minoti ham Mustafo Cho‘qay zimmasida edi. U turli taxalluslar ostida rus tilida maqolalar yozib, mazkur nashrda muntazam qatnashib turgan. 1942 yilda Mustafo Cho‘qay vafotining bir yilligi munosabati bilan Istambulda Namuna matbaasida albom chiqargan doktor M. Delil uning maqolanavislik faoliyati to‘g‘risida g‘oyat qimmatli ma’lumotlar beradi. Uning ko‘rsatishicha, adib 1919—1920 yillarda Kavkazda kamida to‘rtta nashr chiqishida qatnashgan. Bular — 1919 yilda rus tilida Tiflisda chiqqan haftalik «Volnыye gorsы» nashri — unda Mustafo beyning Turkiston masalalariga doir maqolalari bor; «Na rubeje» — bu ro‘znoma emas, majmua. U Tiflisda Turkiston va Ukraina milliy markazlarining moddiy yordami bilan chiqarilgan. Ruscha majmuada Mustafo bey «M. Chanay» va «Jalil» degan nomlar bilan maqola yozgan. Yana— «Yangi dunyo» — 1920 yilda Shimoliy Kavkaziya milliy tashkiloti bilang Turkiston milliy markazi birlashib chiqargan ro‘znoma. «Shafaq» ro‘znomasi ham Tiflisda Mustafo beyning bosh muharrirligida chiqarilgan. Tabiiyki, bularda ham uning maqolalari muntazam bosilib turgan. 20-yillarning oxirlarida Istambulda «Yangi Turkiston» degan oylik majmua chiqa boshlaydi. U 1927 yildan 1931 yilning iyuligacha nashr etildi. So‘ngra Mustafo beyning bosh muharrirligi va siyosiy rahbarligi ostida Berlinda 10 yil mobaynida (1929—1939) chiqib turgan majallani eslamoq darkor. Doktor M. Delilning tasdiqlashicha, bu majalla «Cho‘qayning milliy mafkurasini va Turkiston turkligi milliy harakatini g‘oyatda oydin bir suratda aks ettira bilmishdir».

Mustafo Cho‘qayning Turkiston tarixi, milliy uyg‘onish hamda ozodlik harakatining dolzarb Muammolari haqida bahs yurituvchi asarlari fransuz, ingliz, polyak tillarida ham bosilgan. Uning maqola va risolalari Turkiston haqida shu qadar muhim ma’lumotlar berganki, bu o‘lka hayotini tadqiq qiluvchi olimlar uni chetlab o‘tolmaganlar. Masalan, 1942 yilda nemis tilida «Turkiston» degan hajman yirik bir asar chop etiladi. Mualliflari R. Olssha va G. Klaynovlarning ta’kidlashicha, 434 sahifalik bu asarning 363—409-betlari Mustafo Cho‘qay qalamiga mansubdir. Bulardan tashqari, «1917 yil xotira parchalari» kitobidagi izohlarda Kaliforniyadagi Statford universiteti qoshidagi Rus inqilobini o‘rganish markazi «Turkistonda inqilob va Sovet hukumatiga qarshi xalq ko‘tarilishlari» degan majmua tayyorlayotgani, shu munosabat bilan Mustafo Cho‘qayga murojaat qilingani, u esa «Turkistonda inqilob va Qo‘qon muxtoriyati» degan maqola yozib bermoqchi bo‘lgani aytiladi. Aftidan, bu maqola 1937 yilning boshida yozilib, Kaliforniyaga yuborilgan bo‘lsa kerak.
Ko‘rinib turiptiki, Mustafo Cho‘qay muhojirlikda yurganida ham biror daqiqa bo‘lsin Turkiston mustaqilligi g‘oyasidan chekingan emas. U yuzlab maqolalarida bu g‘oyani targ‘ib etgan, bir kun kelib, Turkiston osmonida ozodlik quyoshi nur sochajagiga ishonishdan to‘xtamagan. Biroq ming afsuski, biz bu ulkan zotning hamma asarlarini bilmaymiz. 1950 yilda Istambulda «Yosh Turkiston» nashriyotida doktor A. Oqtoy tug‘ilgan kunining 60 yilligi munosabati bilan «Turkiston milliy harakati va Mustafo Cho‘qayev» degan kitob chiqarishgan ekan. Biz hatto shu kitob bilan tanishish imkoniga ham ega emasmiz. Lekin shunga qaramay, men yana bir bor Mustafo Cho‘qayni o‘tkir nigohli tadqiqotchi, hayotni yaxshi biladigan, voqealar zamiridagi haqiqatni ko‘ra oladigan, mantiqi chuqur, qalami o‘tkir bir olim deb hisoblayman. Uning «Turkiston Sho‘rolar hukumati davrida» degan maqolasi shundan dalolat berib turibdi.

Avvalambor, maqolanyng ijodiy tarixi diqqatga sazovor. 1927 yilda Oktyabr inqilobining 10 yilligi munosabati bilan Moskvaga fransuz ishchilari delegatsiyasi keladi. Uning bir qismi O‘zbekistonga safar qilib, bir necha kun respublika hayoti bilan tanishadi. Bu yerda fransiyalik vakillar «Turkiston milliy jumhuriyatlaridagi ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan» o‘zgarishlardan hayratlanib hayajonga tushadilar. Ularning nazarida Turkistonda hamma yoqda erkinlik saltanati barpo etilgan, milliy masala uzil-kesil hal etilgan, xalq farovon va baxtiyor hayot kechiradi, har qanday siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy muammolar tegishli yechimini topgan. Delegatsiya a’zola-ri «Pravda Vostoka» gazetasining 1927 yil 30 noyabr va 2 dekabr sonlarida o‘z taassurotlari bilan o‘rtoqlashadilar. Masalan, janob Shelino shunday deydi. «Biz shunga ishondikki, yosh sovet O‘zbekistonini mahalliy xalqning o‘zi boshqaradi. Bizga berilgan ma’lumotnomalarda davlat organlarining rahbar qismi asosan mahalliy aholi vakillari ekanini ko‘rdik…»

Delegatsiya rahbari janob Gashe deydi: «Bizni buyoqqa jo‘natgan fransuz ishchilariga sovet davlatida millatlar tengligi qaror topgan hayotni ko‘rdik deb yetkazamiz. Mening o‘zim bunga sirayam shubha qilmayman».
Fransuz delegatsiyasi O‘zbekistondan jo‘nab ketish oldidan deklaratsiya tayyorlaydi. «Pravda Vostoka» gazetasining 1928 yil 20 yanvaridagi sonida e’lon qilingan bu deklaratsiyada «mahalliy o‘rtoqlarning milliy sohadagi yutuqlari» birma-bir sanab o‘tilgan.

Delegatsiya a’zolari Parijga qaytgach, bu taassurotlarini jamoatchilikka izhor etganmi-yo‘qmi — ma’lum emas. Lekin muhojirlikda yashasa ham Turkiston hayotini sinchkovlik bilan kuzatib borgan Mustafo Cho‘qayev mazkur fikr-mulohazalardagi bir tomonlamalikka sira toqat qilolmagan. Natijada u «Turkiston Sho‘rolar hokimiyati davrida» degan kattagina maqola yozadi va uni 1928 yilda e’lon qiladi. Maqolaning Parijda fransuz tilida chop etilgan nusxasiga taniqli jamoat arbobi Pyer Renodel so‘zboshi yozgan. Pyer Renodel Mustafo Cho‘qayev bilan 1920 yilda Tiflisda tanishgan ekan. O‘shandayoq Mustafo bey fransuz arbobining nazarida o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun kurashuvchi izchil demokrat sifatida taassurot qoldirgan.

Pyer. Ryonodel maqolani qisqacha tahlil qilib, lo‘nda-lo‘nda jumlalarda fazilatlarini sanab, yuqori baho beradi va uni Turkistondagi haqiqiy ahvolni ochib beruvchi qimmatli hujjat deb hisoblaydi. Maqolaning ahamiyati haqida Pyer Renodel yozadi: «Bu risola ming-minglab turkistonliklar mustabid to‘zum qurboni bo‘lganligi to‘g‘risida guvohlik beradi; bu risola butun mamlakatni jaholat boshqarayotgani, shu ma’noda, ayrim bolsheviklarning o‘zlari ham e’tirof etganlari kabi, marksizm-leninizm deb atalmish ta’limog, faqat sarob-nayrang ekanligi to‘g‘risida guvohlik beradi, bu risola agrar revolyutsiya niqobi ostida qishloq xo‘jaligini yoppasiga jamoa-jamoa qilib, yoppasiga majburiy ekspluatatsiyaga tayyorlayotgani, butun iqtisodiyot faqat aldovga va tashib ketishga mo‘ljallanayotgani to‘g‘risida guvohlik beradi. «Bu so‘zlar bugun emas, kecha emas, 63-yil avval — 1928 yilda yozilgan. Bugun esa biz bu gaplarning mutlaqo haqiqat ekani tarix tomonidan to‘la tasdiqlanganyga guvoh bo‘lib turibmiz.

Mustafo Cho‘qayev maqola boshida vakillarning «safarimizda to‘la erkin bo‘ldik, qayerni istasak, shu yerni borib ko‘rdik, kim bilan istasak, shu odam bilan suhbatlashdik» degan gaplari aoossiz ekanini isbotlaydi. U delegatsiya a’zolarining birontasi mahalliy tillarni bilmasligini, hamma joyda tilmochlar orqali ish yuritishganini aytadi. Shunday ekan, tilmochlar maxsus tayyorlangani, har xil tashkilotlardan mufassal yo‘riqlar olib ishlagani aniq. Yoxud ular o‘sha tashkilotlarning maxfiy xodimlari bo‘lishlari ham mumkin. Mafkura muassasalari bu tashkilotlar, bilan birga har qanday hollarda ham yo‘qni bor, oqni qora, qorani oq qilib ko‘rsatish havosini olgan. Aslida hayotga chuqur nazar tashlansa, o‘sha yillarda Turkiston hayotida na milliy erkinlik, na inqilobiy farovonlik yo‘qligi yaqqol ko‘rinadi-qoladi.

Shunisi muhimki, Mustafo Cho‘qayev bu fikrlarini dalillar ekan, faqat partiya hujjatlariga, syezdlar, plenumlar konferensiyalarning qarorlariga, sovet hokimiyatining ishonchli odamlari aytgan va sovet partiyaviy matbuotida e’lon qilingan materiallarga tayanadi. Masalan, «Turkiston sovetlar davrida chinakam erkinlikka erishdi, bu yerda milliy masala uzil-kesil hal qilindi» degan fikrni rad etar ekan, unga qarshi «Toshkentlik bolsheviklarning o‘ziga xos hokimligi ostida Turkistonda mustamlaka rejimning davomi o‘laroq yangi davr boshlandi…» degan fikrni olg‘a suradi. Bu da’vo partiyaviy hujjatlardan va sovet matbuotidan olingan dalillar bilan chuqur isbotlanadi. Ma’lumki, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida Turkistonda dahshatli ochlik yuz bergan, oqibatda, sovet matbuotining xabar berishicha, 1 114 000 odam o‘lgan edi. Mustafo Cho‘qayev bu ochlikni bolsheviklar ongli suratda uyushtirganini va «dunyoning hech bir burchagida bunday mudhish tarzda sinab ko‘rilmagan «ochlik siyosati» orqali milliy ozodlik harakatiga zarba bermoqchi bo‘lganini isbot qiladi.

Buning uchun u o‘sha paytda katta mansablarda xizmat qilgan Turor Risqulov kitobidan parcha keltiradi: «Turkistondagi Oktyabr to‘ntarishining rahbarlaridan biri Tobolin Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi majlislaridan birida to‘g‘ridan-to‘g‘ri «qirg‘izlar iqtisodiy qoloq bo‘lganlari uchun ham, ular baribir, qirilib ketishga mahkumdir. Shuning uchun inqilob butun kuchini ochlikka qarshi kurashga emas, yaxshisi frontni mustahkamlashga qarshi qaratish kerak» degandi. Millionlab odamlarning qirilayotganini, butun o‘lka alamli faryodlardan bo‘g‘ilib yotganini ko‘ra-bila turib shunday demoq uchun odam mutlaqo vijdonsiz, o‘ta behayo bo‘lmog‘i kerak. Faqat o‘ziga bino qo‘ygan, o‘zini dunyoning ustuni deb bilgan, boshqa xalqlarni mensimaydigan ashaddiy shovinistgina shunday qilishi mumkin. Bunday sharmandali qarashlar sovet yoki partiya tashkilotlari tomonidan va o‘sha kezlarda, na undan keyin qoralandi. Aksincha, Tobolin o‘lgandan keyin uning nomi abadiylashtirildi. Tarix kinoyasini qarangki, Toshkentning shundoqqina biqinida, Chimkent viloyatining Sariog‘och rayonidagi kattagina qishloq hozir ham Tobolin nomida atalib kelinmoqda.

Turkistonda inqilobning dastlabki yillaridanoq mudhish mustamlakachilik siyosati olib borilganidan Lenin ham, partiya Markaziy Qo‘mitasi ham yaxshi xabardor bo‘lgan, biroq ular bunga chek qo‘yish borasida qo‘lini sovuq suvga urgan emas. Aksincha, bu hodisani e’tirof etish bilan cheklanishgan. Mustafo Cho‘qayev buni RKP Markaziy Qo‘mitasining 1920 yil 29 iyunida qabul qilgan ыaroridan olingan parcha bilan isbot qiladi:
«Mustamlaka psixologiyasi bilan zaharlangan, rus ishchilari qo‘lida bo‘lgan Turkistondagi Sovet hokimiyati davrida kelgindi yevropalik aholi bilan mahalliy xalq o‘rtasidagi munosabat yaxshi tomonga o‘zgardi emas, balki yana ham keskinlashdi. Chor hukumati davrida amaldorlar mahalliy xalqni asoratga solish uchun qanday yo‘l tanlashgan bo‘lsa, bugungi «kommunistlar» ham xuddi shunday yo‘l tanlashmoqda».

Mustafo Cho‘qayev maqola davomida sovet hokimiyati Turkistondagi mustamlakachilik siyosatini inqilobning dastlabki yillaridan keyin ham izchillik bilan davom ettirganini ta’kidlaydi. Muallif keyingi yillardagi ayrim tadbirlarni tahlil qilar ekan, ular go‘yo «yaxshi niyat bilan», kambag‘al va qashshoq dehqonlarga qayishganday tuyulsa-da, aslida mehnatkash xalqni yanada asoratga solajagini bashorat etadi. Masalan, maqolada yer islohotining mohiyati ochib berilgan — hukumat asbob-uskunasiz; ot-ulovsiz dehqonlarga majburan yer berib, ularni yanada qaram qiladi. Ular yoppasiga paxta ekishga majbur bo‘ladilar, bu esa g‘alla ekinlarining kamayi chorvachilikning qisqarishiga olib keladi. Oziq-ovqat ta’minotida dehqon to‘laligicha chetdan keladigan mahsulotga qarab qoladi, uning turmush darajasi benihoya tushib ketadi. 1928 yilda aytilgan bu gapni O‘zbekistonning keyingi 60 yillik tarixi to‘la isbotladi.

VSSPS O‘rta Osiyo byurosining 1927 yil sentyabrida bo‘lgan plenumida so‘zlagan notiq «Ilich» nomli zavod ma’muriyati «shtat qisqarganini e’lon qilib, ayni paytda Rossiyaning ichki muzofotidan yangi ishchi kuchlari chaqirib kelishganini» aytadi. Holbuki, xuddi shu paytda O‘rta Osiyo bo‘yicha 28 625 ta ishsiz bor edi. Biz bu Siyosat ham faqat 20-yillarda amalga oshirilgan o‘tkinchi tadbir emasligini yaxshi bilamiz. Bugungi kunda shu siyosat tufayli butun O‘rta Osiyo iqtisodiyoti juda nochor ahvolga tushib qoldi, O‘zbekistonda esa millionlab odamlar juda faqir va qashshoq hayot kechirmoqdalar.

Mustamlaka siyosatining yana bir jihati kadrlar masalasi bilan bog‘liq. Mustafo Cho‘qayev fransuz delegatsiyasining «O‘zbekistonda hamma muhim lavozimlarni milliy kadrlar egallab turipti» degan gapini ham juda asosli rad etadi. U buning uchun partiya XVI syezdi materiallariga murojaat qiladi. Unda Orjonikidze boshqa masalalar qatori O‘zbekistonda boshqaruv apparatining milliy tarkibi haqida gapirgan ekan. Uning hisobiga ko‘ra apparatda ruslar 61,9 foizni, yerli millat vakillari esa 24,7 foizni tashkil qiladi. Biroq yerli millat vakillarining malakasi va sifati masalasi juda nochor ahvolda bo‘lgan. Mustafo Cho‘qayev buni ham «Za partiyu» jurnalida bosilgan (1927 yil 3-son) Xonsuvorovning maqolasidan olingan quyidagi parcha yurqali dalillaydi: «Okrug ijroiya komitetlari prezidiumi a’zolari va raislari , arifmetikaning oddiy to‘rt amalini ham bilishmaydi, hatto o‘z tillarida ham qiynalib yozadilar, Parij va London shaharlari qaysi mamlakatning poytaxtlari ekanini ham bilishmaydi, partiya tarixidan mutlaqo bexabar, partiya dasturini o‘qib ham ko‘rishmagan. Savol tug‘iladi: nahotki, 20-yillarning o‘rtalari yoxud oxirlarida, shuningdek, keyingi yillar mobaynida butun jumhuriyat hududida saviyasi baland, yuksak madaniyatli, rahbarlik ishlariga iqtidori zo‘r odamlar topilmasa? Nahotki, xalq ichidan chiqadigan iste’dodlar bulog‘ining suvi tortilib qolgan bo‘lsa? Yo‘q, unday emas, albatta. Biroq mustamlakachilik saltanatining o‘z qonun-qoidalari, o‘z mantiqi bor. Unga ko‘ra kadr tanlashda bilimning ko‘pdan ahamiyati yo‘q, yuqori mansabni egal-laydigan, nomenklaturaga kirishga da’vogar odam yuqoriga sadoqatli bo‘lsa, buyruqni lom-mim demay bajarsa, bo‘lar-bo‘lmas savollar berib, masalalar qo‘yib, boshni qotirmasa bo‘ldi.

Bolsheviklarning ko‘zga ko‘ringan arboblaridan biri Georgiy Safarov 1921 yildayoq mustamlakachilarning kadr tanlash mezonini juda aniq tasvirlab bergan. U:, «Mustamlaka inqilobi. Turkiston saboqlari» degan kitobida yozadi: «Mustamlakachilarga yerli aholidan chiqqan rahbar, o‘zlari bilan bir safda turadigan teng huquqli o‘rtoq kerak emas edi. Ularga tilmochlar va ijrochi mirshablar zarur edi».

Bu parcha ham Mustafo Cho‘qay tadqiqotidan olindi. Bunday misollarni yana keltiraverishga hojat yo‘q. Yuqoridagilarning o‘ziyoq mazkur maqola naqadar kuchli mantiqqa egaligini ko‘rsatib turipti. U sho‘rpeshona Turkiston Sho‘ro hukumati qo‘li ostida yanada mudhish asoratga tushib qolganini, o‘lka boshidagi bulutlar yanada quyuqlashganini, xalq tobora qashshoqlashib, huquqlari poymol etilib, tarixiy merosidan, yozuvidan, tilidan mosuvo bo‘layotgnini puxta dalillar asosida isbotlab berdi. Shu birgina maqolaga qarab olimning qalami nechog‘liq o‘tkirligi, tafakkuri qanchalar teranli gisa amin bo‘lish mumkin. Eng muhimi, Mustafo Cho‘qayev bu va boshqa asarlari bilan jahon xalqlarini Sovet Ittifoqidagi mustabidlik saltanatida sodir bo‘layotgan jinoyatlardan, o‘zboshimchaliklardan ogoh qilib turdi. Ehtimolki, xuddi shu xizmati bilan Mustafo Cho‘qayev bugungi istiqlol kunlarining yaqinlashishiga hissa qo‘shgandir.

Qadimiy Berlin shahrining ozoda va osuda ko‘chalaridan birida qabriston joylashgan. Uni Turk-islom qabristoni deyishadi. Unga sevimli vatani —Turkiston mustaqilligi yo‘lida kurashmoqdan tolmagan, o‘z vatandoshlariga qo‘lidan kelgan yaxshiligini ayamagan bir muborak zot — Mustafo bey Cho‘qayevning jasadi ham qo‘yilgan. Hatto uning vafoti ham yurtiga, vatandoshlariga muhabbatidan nishona bo‘ldi. 1941 yilda fashistlar Sovet Ittifoqiga hujum boshladi. Urushning boshlaridayoq yuz minglab sovet kishilari fashistlar tomonidan asir olindi. Bu kezlarda Mustafo Cho‘qay Parijda yashardi. Fashistlar uni zudlik bilan Berlinga olib kelishadi va asir tushgan turkistonliklardan harbiy qismlar tuzishni talab qilishadi. Mustafo Cho‘qay bu taklifni qat’iyan rad etadi, biroq asirlikdagi yurtdoshlari bilan ko‘rishib, qandaydir yo‘llar bilan ularning qismatini yengillatishga yordam beradi. Shu uchrashuvlarda u sil kasalini , yuqtirib oladi. Kasal zo‘rayib, 1941 yilning 27 dekabrida Mustafo Cho‘qayev olamdan ko‘z yumadi.

Suratda: Berlin shahridagi “Shahidlik” deb nomlanuvchi musulmonlar mozoridagi qabriga o‘rnatilgan lavh