Бугун (17.07) машҳур адиб Неъмат Аминов таваллуд топган кун. Бу ажойиб инсон худди бизни ташлаб кетмагандай, орамизда юргандай. Эслаганда юзингга табассум ёйилади. Эслаганда ғаройиб хотиралар туғилади. Худди Мурод Муҳаммад Дўстнинг Неъмат акани эслаб ёзган ҳангомаларидай. Уларни яна бир карра тўлиқ ҳолда сизга тақдим этишдан аввал Неъмат ака (тепада) хафа бўлиб қолмаслиги учун унинг бир ҳангомасини ўқинг.
Атоқли адиб Мурод Муҳаммад Дўст Москвада ўқирди. У мени йўқлаб «Муштум»га келиб қолди.Соқол қўйибди.Қоп-қора тўсдай. Ёнида Маҳмуд Акром деган шоир дўсти. Суҳбатлашиб ўтирган эдик, Эркин Аъзамов қўнғироқ қилиб қолди:
— Салом,акахон, ёнингизда ким бор? — деб сўради у. Шунда мен:
— Бир соқолли ва бир бесоқол, — дедим.
Мурод Муҳаммад Дўст
«ЗАРБУЛМАСАЛ» ВА БОШҚА МАСАЛАЛАР
НЕЪМАТ АМИНОВ ҲАҚИДА ҲАНГОМАЛАР
Бундан ўттиз йилча аввал журналистлар, ёзувчию шоирлар орасида Бухоро лаҳжасини аралаштириб сўзлаш бир муддат расм бўлдики, Мурод Хидиров — Ака Мурод, Носир Фозилов — Ака Носир… ва бошқа қатор кишилар ҳам шу каби… пеши уйқаш нисб билан аталишига ҳеч ким ажабланмас эди.
Салом-аликдан кейин албатта “ёмон йўқми?” деб аҳвол сўрайсиз. Бу – “аҳволинг яхшими?” деган саволнинг бухороча кўриниши. Бинобарин, “анъана”дан бехабар одам жўнгина “аҳволинг қалай?” деб сўраса, унга албатта “ёмон йўқ”, деб жавоб беришингиз шарт.
Айниқса, чўнтагидан пули тушиб қолган одамга “пулингиз йиқилди”, деб айтиш завқли эди.
Ҳовлига келган меҳмонга: “Итимиз қопмайди, ҳуради, холос”, дейиш ўрнига, “Кучукимиз чақмайди, фақат вав-вав қилади”, деб тасалли бериш гаштини таърифлашга эса ҳар қандай бурро тил ҳам ожизлик қилади.
Адашмасам, ўша замонда киностудияда ишлардим. Аниқроғи, тузукроқ ишламасдан маош олардим. “Ижодий устахона” деган ғаройиб бир бўлим очиб, бир йилда битта фильмга матн ёзиш шарти билан уч–тўрт ёзувчини ишга қабул қилишган эди. Устамиз Одилшо Агишев Масковда яшарди. Ойда бир марта келиб, биз ўрис лисонида “твоя-моя” қилиб ёзган уч–тўрт варақ нарсани ўқийди, маслаҳат беради, сўнг яна Масковга учиб кетади. Хуллас, бу дориломондаги ҳаёт шу қадар фароғатли, шунинг баробарида шу қадар бетус ва зерикарли эдики, кўп вақтим газет–журналлардаги акалар ва дўстларни зиёрат қилиш билан ўтарди.
Мурод Хидировнинг “Гулистон” журналидаги хонасида гап сотиб ўтирган эдим. Телефон жиринглади. Мурод ака трубкани олди, кимнидир юзи тиришиб тўрт-беш сония тинглаб турди, сўнг “телефондан бохабар бўп туринг, шоир, мени энағар Сталин чақиряпти” деб чиқиб кетди. Англадимки, уни бош муҳаррир муовини Ваҳоб Рўзиматов ҳузурига чорлади, энди инжиқ чол кап-катта одамни ҳовонга тиқадию эринмасдан туяди: сувга сийманг–да, окаси, биламан, сизларга гапим ёқмайди, лекин на қилай, окаси, айтиш – манинг бурчим, хоҳлайсизми–йўқми, ман бир адабиёт дарвозасига бойланган итман… ва ҳоказо ва ҳоказо.
Телефон яна жиринглади. Бу гал қаттиқ жиринглади. Кимдир узоқдан сўраётгани аниқ эди. Трубкани кўтардим.
–Ассалому алайкум, акажон! – деди симнинг нариги учидаги одам.
–Ваалайкум ассалом, – дедим мен. – Ёмон йўқми?
–Э! Топдингиз, акажон! – дея хитоб қилди. – Топдингиз, ман Бухородан! Ман – ўрт-тоқ Бақоев!
Бақоев кимлигини билмасдим, лекин сир бой бермадим.
–Узр, Бақоев ака, – дедим – Ака Мурод Ака Ваҳобнинг кабинкасига чиғди.
Бор–йўғи шу. Бир дақиқалик суҳбат. Ўртоқ Бақоев билан бошқа гаплашганимиз ҳам, кўришганимиз ҳам йўқ. Табиийки, ўртоқ Бақоев Неъмат Аминов асарларида турли номлар билан элга достон бўлишини тасаввур ҳам этолганим йўқ.
Билмаган одам бухороча такаллумларимизни эшитиб, бизни жинни деб ўйларди. Бизни жинни қилган “нобакор”нинг оти ҳам аён эди – Неъмат Аминов. Ака Неъмат. Асли бухоролик, Ромитан музофотининг Питмон қишлоғидан. Отасининг касби – темирчи. Ўзи – бугун элга машҳур ва матлуб ёзувчи.
–Неъмат ака, Бақоев деганлари ким? – деб сўрадим бир гал.
Неъмат ака, бўлиқ вужудини майда титратиб, маза қилиб кулди, сўнг, арслон ёлидай ҳурпайган қалин сочларини икки панжасини кенг ёзиб ортга таради, курсига жойлашиброқ ўтирди.
–Бақоев – раис, укажон, – деди у ниҳоят.
–Мансаби раисми? – деб сўрадим мен.
–Энди, раис–да, укажон…
Неъмат аканинг тўғри саволга шу тарзда дудмалроқ жавоб берадиган одати бор эди. Бир гал Эркин Аъзам “Ёлғончи фаришталар” романидаги Шамси Тўраев кимлигини сўраганида ҳам шундай жавоб берган эди:
–Шамси Тўраевич – катта одам, укажон.
–Катта бўлса, мансаби нима? Облисполкомми, обкомми, ким?
–Энди, катта одам–да, укажон…
Неъмат Аминовнинг раислари, “катта одам”лари шу қадар кўп эдики, баъзида уларни адаштириб ҳам юборардик. Бир қарасанг, у ёш ва керагидан ошиқ даражада ғайратли бўлади. Яна бир қарасанг, раис етмишларни қоралаган кекса одамга айланади. Мункиллаган чолга айланадию Бухоро радиосининг кимдир эски бойдан қолган кўрдеворли, чорбурчак мусулмони ғишт тўшалган ҳовлисида, намозшомгул ва гултожихўроз экилган бир парча ерда донлаб юрган чумчуқларга узоқ тикилиб қолади. Кейин секин овоз беради:
–Ўртоқ Аминў–ўф, бу тараф келинг…
Ўртоқ Аминўф, яъники Бухоро радиоси бош муҳаррири Неъмат Аминов раисга яқинроқ боради:
–Чақирдингизми, домлажон?
–Қаранг, ўртоқ Аминўф, – дея уҳ тортади раис. – Прастой чумчуқ… чиқаду – тушаду, чиқаду – тушаду… бир минутга қирк марта чиқаду–тушаду… бизга бир ойга бир марта йўқ…
–Тузоқ қўйсак–чи, домлажон? – деб сўрайди Неъмат Аминов ичидан тошиб чиқаётган кулгини зўрға босиб. – Чумчуқ гўшти даво дейишади…
–Фойда не, – дейди раис файласуфона сўлиш олиб, – одамизод шу аст, ўртоқ Аминўф, аввал у ёқи ўладу, баъдаз бу ёқи ўладу… баъдаз ўзи ўладу…
Неъмат ака кекса раиснинг қартайган овозини ҳам, лаҳжасини ҳам роса ўхшатиб кўрсатарди. Биз Бухорои шарифда шундай одам борлигига ишонардик, лекин, бари бир, бу одамнинг вилоят радиосига раислик қилгани эриш бўлиб туюларди.
–Лекин ёмон раис эмасди, укажон, – деб куларди Неъмат ака.
–Тилни билармиди ўзи?
–Энди, раис тилни билиши шарт эмас-да, укажон, кейин бу радио бўлса, мухбирлар ёзганини эшитса бўлди–да…
–Эшитармиди, ишқилиб?..
–Йўқ, укажон, эшитмасди… Бизга ишонарди. Биз ишлардик, у киши раислик қиларди.
077
Неъмат аканинг бошқа ҳикоясида раис бирдан ёшариб қоларди.
Недир байрам куни. Раис ўзининг хонасида зерикиб ўтирибди. Ижодкор ходимлар уй-уйида, ишхонада турли хабарлар ва консертлар ёзиб қўйилган тайёр тасмаларни айлантириб турадиган техник ходимлар қолган, холос.
Тушга яқин обкомдан “ваҳий” келадики, палон колхоздаги Эшматов бошлиқ бригада вилоятда биринчи бўлиб пахта планини бажарибди, Эшматов дегани ҳам бригадир, ҳам механизатор, унга мухбир юборинг, зудлик билан ёзиб келиб, аҳли Бухорони янги меҳнат зафаридан огоҳ этсин.
Раис оғир аҳволда тушиб қолади. Ўзи эплаб ёзолмайди. Бирорта журналистни уйидан чақириб олай деса вақт кетади. Обком топшириғи – кўп қалтис масала, вақтида бажармасанг мансабдан учиб кетасан. Ноиложликдан унинг ўзи, мухбирхонада қалашиб ётган “Репортёр” русумли магнитофонлардан бирини Васянинг елкасига илиб, илғор бригадир яшайдиган колхозга зудлик билан жўнайди. Бориб кўрсаки, иш жуда қизғин – асфальт ётқизилган кенг майдонда уч-тўрт киши, қўлларида паншаха, нам пахтани у ёну бу ёнга ағдариб қуритяпти, пахта терадиган икки-уч мошина ҳам шийпон ёнида далага чиқишга шай бўлиб турибди.
–Ўрт-тоқ биргадир! Ўрт-тоқ Тошматов! – дея овоз беради раис.
Мошиналар атрофида куймаланиб юрган одамлардан бири келади, салом беради. Раис гапни чўзиб ўтирмасдан, унинг бурнига микрофон тутади. Сўнг Васяга имо қилади. Вася магнитофон мурватини бурайди.
–Сиз, ўрт-тоқ Тошматов, бу хўжалик йилига нечча тонна пахта тердинг? – деб сўрайди раис. Жумлани “сиз”дан бошлаб, “сен”да тугатганини сезмайди ҳам.
–Ман – Эшматов… – дейди бригадир ўнғайсизланиб.
–Хай, майли, ўрт-тоқ Эшматов… сиз бу хўжалик йилига неча тонна пахта тердинг?
–Сиз – мухбирме? – деб сўрайди бригадир.
–Мухбир, мухбир… – дейди раис бетоқат бўлиб, сўнг, тағин бу кўргиликларни бошқаларга сотиб юрмасин, деган ўй билан шопирига ўқрайиб қарайди. Куйган калладай тиржайиб турган Вася дарров лаб-лунжини йиғиштириб олади. – Хўш, ўрт-тоқ Тошматов, сиз бу хўжалик йилига…
–Ман – Эшматов… Исмим – Хайрулло, – деб эслатади бригадир.
–Эшматов, Эшматов… Сиз бу хўжалик йилида нечча тонна пахта териб бердинг?
–Ман, Эшматов Хайрулло, бу хўжалик йилида эллик тонна пахта териб бердим…
Шу замон паншахада пахта совуриб юрган одамлар тарафдан овоз келади:
–Тердинг-а, тердинг… зормандани тердинг!..
–Раисс!.. – дея зорланади Вася. – Они же ругаются…
Лекин раис унинг гапига парво қилмайди, мухбирлик шавқи баттар жўшиб, яна бригадирни сўроққа тутади:
–Ўрт-тоқ Тошматов… то ес Эшматов… Сиз бу хўжалик йилига яна нечча тонна пахта териб берасан?
–Ман, Эшматов Хайрулло, бу хўжалик йилида яна эллик тонна териб бераман…
–Пахта… пахта териб бераман, дейиш керак, ўрт-тоқ Тошматов… – деб тузатади раис. – Кейин… шартмас яна эллик тонна дейиш, қирқ ёки олтмиш тонна деса ҳам бўлаберади…
Бу гал бригадир нисбини ҳимоя қилиб ўтирмайди, ўргатилган сўзларни бурро-бурро этиб такрорлайди:
–Ман, Эшматов Хайрулло, бу хўжалик йилида яна қирқ ёки олтмиш тонна пахта териб бераман десам ҳам бўлаберади.
Хирмон тарафдан яна овоз келади:
–…зормандани терасан!..
Овоз ёзиб олаётган Вася бу гал чидаб туролмайди, додлаб юборади:
–Так нельзя писать, раисс! Зорманда… это же “х…”?!
–Ёзавер, Вася, – дейди раис пинак бузмасдан. – “Х…” потом отрежем.
Озгина қўшиб-чатганимдан ташқари, Неъмат ака бу манзарани турли қиёфаларга кириб, турли овозларни ўхшатиб, росмана театр қилиб кўрсатарди. Бизнинг, раисингиз сал думбул-довдирроқ экан, деган мулоҳазамизга қўшилгандай бўларди-ю, лекин дарров қаҳрамонини оқлашга ўтарди:
–Радиомонтаж нималигини тушунганига балли, демайсизми, укажон? Вася хумпар тушунмайди, лекин у тушунади… Ишхонага қайтиб, тасмада нечта “х…” бўлса ҳаммасини кесиб ташлади, кейин репортаж эфирга кетди.
–Раиснинг ўзи кесдими?
–Ҳа майли, оператор йигитлар кесган бўлақолсин, – дея “таслим” бўларди Неъмат ака. – Лекин раиснинг ўзи ишни назорат қилиб туради, хотин-халажни тасмадаги “х…”ларга яқин келтирмайди. Мусулмончилик бўлса шунча бўлади-да, укажон.
–Бўлган воқеами шу, ё ўзингиз тўқиганмисиз?
–Бўлган, бўлган… Тўқилган жойи ҳам бор, лекин жуда оз, укажон.
–Раис ким? Бақоевми?
–Энди, у киши раис-да, укажон… Лекин Бақоев эмас, – дея куларди Неъмат ака.
Кулардию гапни бутунлай бошқа соҳилларга буриб юборарди. Шундай лаҳзаларда у ўзи ёзган бир ҳикояда ҳамма сирни тўкиб соладиган, лекин лаҳза сайин “ман хабаркаш эмас” деб эслатиб турадиган болани эслатарди.
Неъмат Аминовнинг нақлига кўра, раис фақат “х…”ни кесиш билан чекланмаган, бир муддат ҳикоя ёзишга ҳам уриниб кўрган. Шўролар давридаги раислар камтарроқ турмуш кечиришга мажбур эди. Шу сабаб, раисга Неъмат Аминовга ўхшаш ёзувчи ёки журналистларнинг ҳикоя ёки мақола ёзиб, ёзганларини радиода бериб топган озгина чойчақаси тинчлик бермаган, деб айтиш нотўғри бўларди. Раиснинг ёзувчилик шуҳратига қизиққани ҳақиқатга яқинроқ туюлади.
Хуллас, жазирама ёз кунларидан бирида раис, қўлида даста қоғоз, бош муҳаррир Неъмат Аминовнинг хонасига кириб келади.
–Э-э… биз ҳам бир ҳикоя ёзибидик, ўрт-тоқ Аминов, шуни… ҳалиги… сенировка қилсак…
Неъмат Аминов гап нимада эканини дарров тушунади – раиси тушмагур ҳикоя ёзган, энди шуни радиопьеса қилиб узатмоқчи.
–Кўп яхши иш бўпти-да, акажон. Лекин жадал инсценировка қилолмаймиз, вилоят театри татилга чиққан, артистлар тўй-пўй билан овора…
–Артис чи ҳожат, ўрт-тоқ Аминов, сизу биз… – раис бўш келмайди, унинг турли овозларда гапириш уқувига очиқча шама қилади: – Сизу биз… ўзибиз сенировка қилабиз.
Неъмат Аминов ночор қолади. Ҳикояни олиб ўқийди. “Биринчи кашшоф” деган номиданоқ мазмуни аён бўлади.
–Кашшоф билан пионер – иккови бир гўр, укажон, аслияти – “биринчи”, – дея ҳикоя қиларди Неъмат ака. – “Биринчи кашшоф” деб ёзиб келган раисга буни тушунтириб бўлмаса… Раис акамиз кашшоф деганда бўйнига қизил латта бойлаган гапдон болани кўради, холос. У ёғига ўтолмайди, ақли етмайди ёки эринади… “Бизни овозибиз майинроқ, биз кашшоф бўлсак, – деб таклиф қилди раис. – Сиз… ўрт-тоқ Аминов… сиз ревком билан қўрбоши бўласиз…” Хуллас, “ҳикоя”нинг у-бу жойини радиога мослаб ўзгартиб, кейин овоз ёзадиган студияга кирдик. Мен аввал ревком раиси (инқилобий қўмита раиси – ММД) бўлиб, ўзимизнинг раисни, яъни кашшофни махфий топшириқ билан узоқдаги қизил аскарлар қароргоҳига жўнатдим. Бошқа чопар қуриб қолгандай, нега бир маҳмадона болани жўнатганимга ўзим ҳам тушунмайман. Кейин, укажон, овозимни сал ўзгартиб, қўрбошига айландиму чангалзор-тўқайнинг ўртасида кашшофни тутиб олдим. Қарасам, кашшоф, яъни раисимиз, осонликча жон берадиган эмас. Қўрбошига дағалроқ овоз танлаб эдим, “қийноқ” саҳнасида роса қўл келди. “Айтасан, ҳароми, – деб туриб олдим, – нима топшириқ билан кетаётганингни айтмасанг ўласан, муртад!” Раиснинг овози ростдан ҳам майинроқ эди, кашшоф бечора унинг ижросида баттар чийиллаб гапиради: “Айтмайман! Ман – кашшоф, ман кашшоф сифатида Шўролар учун, отамиз Ленин ғоялари учун жонимни ҳам фидо қилишга тайёрман!!.” Энди, укажон, раис келтирган қоғозда “ҳароми”, “муртад” деган сўзлар йўқ эди. Кашшоф ҳадеб қайсарлик қилавергани учун ўзимдан қўшиб юбордим. Ёмон чиқмади лекин. Раис нуқул чийиллайди, мен нуқул ҳайқираман. Рости, раис билан шунча йил бирга ишлаб юриб, жонимга тегиб кетган қилиқларини эсладиму тўйгунимча сўкиб олдим. У бечора бундан бехабар, шўроларга жон бағишлаб чийиллайди, мен эса, овозимни борича қўйиб: “Оғзингни юм, итвачча!!.” деб ўшқираман…
–Кейин-чи? – деб сўраймиз жўровоз билан.
–Кейин мени ўртоқ Музаффаров ҳузурига чақирдилар, – деб кулади Неъмат ака.
Неъмат ака биргина ўртоқ Музаффаровнинг отини аниқ атарди-ю, лекин ул зотнинг мартабасини сир тутарди. Кейинроқ ўзимиз суриштириб билдик: ўртоқ Музаффаров компартиянинг Бухоро вилоят қўмитасида котиб бўлиб ишлаган экан.
“Биринчи кашшоф” ҳавога учгандан учиб, Бухорои шарифнинг радиокарнайи бор жамики хонадонларига кириб боради. Зиёлироқ одам бўлса, эшитгани анчайин оғзаки саҳна, оғзаки ҳикоя эканини тушуниб етади. Зиёдан бебаҳра қолганлар ёки ҳикояни чала-чулпа эшитганлар эса ҳамма гапни ростга йўяди. Қарабсизки, бутун шаҳар бўйлаб овоза тарқалади: Аминов билан раиси радиёлда даҳанаки жанг қилибди, Аминов раисини радиёлда “итдан тарқаган” деб ҳақорат қилибди…
Миш-мишлар соат сайин маҳобатли тус олиб, Неъмат Аминовнинг ўзи ҳам “воқеа” ривожидан андак ташвишга тушиб қолган пайтда ўртоқ Музаффаров телефон қилади.
–Бир келиб кетинг, ўртоқ Аминўф…
Бошқа гапирмайди. Телефонни жойига қўяди. Умуман, Неъмат аканинг нақлларида ўртоқ Музаффаров жуда кам гапиради. Кўпроқ мажлислар ҳайъатида, мум тишлагандай жим ўтиради. Сукут сақлагани сайин салобати ҳам ошиб бораверади…
Неъмат ака, хаёлида минг бир ваҳима, недир ҳайфсан ёки бошқа қаттиқроқ жазо кутиб, юксак даргоҳ зиналаридан бўшашиб чиқиб боради, нечанчидир қатга кўтарилади, ўртоқ Музаффаровнинг қабулхонасига киради, котибанинг рухсатини олиб, юрак ютганча эшикни қия очади.
Хона тўрида ўтирган ўртоқ Музаффаров уни кўриб, пастга ияк ташлайди –киришга изн беради. Неъмат ака ичкари киради. Эшикни зичлаб ёпган заҳоти ўртоқ Музаффаровнинг қувноқ хитобини эшитади:
–Бу, дейман, кеча… баччағар раиснинг онасини… бопладингиз–ку, ўртоқ Аминўф!!.
Маълум бўладики, ўртоқ Музаффаров ўртоқ раисни кўп хушламас, шу боис, бўлиб ётган ҳангомадан шахсан мамнун эканини изҳор этиш учун ҳузурига расман чорлаган экан.
Яна бир манзара борки, мен уни енгилроқ бир фильмга сал ўзгартиб киритганман. Лекин асли қизиқроқ, айниқса — Неъмат Аминов «театру» қилиб кўрсатганида.
…Кунлардан бирида раис Тошкентдан келган меҳмонни вилоятнинг четроқ районига олиб чиқади. Йўл-йўлакай қариндошларникига ташлаб ўтарман деб, қари онасини ҳам мошинага миндиради. Кампир — олдинда, ҳайдовчи ёнида, раис билан меҳмон — орқа ўриндиқда («ўриндиқ» сўзида сал қозоқча оҳанг сезилади, қарангки, аввал ҳеч эътибор бермаган эканман — ММД). Тошкентлик меҳмон ўртоқ Музаффаровга ўхшаган сипороқ киши, чурқ этмайди, шу сабаб, мезбоннинг ўзи хонаки гурунг бошлайди:
-Ана бу онахон — бизни онабиз, меҳмон, — деб, олдинда бир бурдагина бўлиб ўтирган кампирга ишора қилади раис. — Сиз бизни онабизни ёшлигини кўрмагансиз, меҳмон, онабиз ёшликларида жудоям хушрўй бўлгон, юзлари ширмойи нондай… сочлари тақимларига тушгон… Энди, меҳмон, онабизни кўкраклари… мана мундой бўлгон! — раис қўлларини сал олдинга чўзиб, иккита тарвуз палласини «тасвир» этади. — Онабиз ана шундой зўр бўлгон, меҳмон. Тўғреме, она?
— Тўғре-e-e… — деган нимжонгина овоз келади олдинги ўриндиқдан.
Неъмат ака, довдир раис портрети учун шунинг ўзи кифоя, деб ўйларди чоғи, латифанинг айни жойига келганда уч нуқта қўярди.
Саид Аҳмад домла ўзидан қўшиб тўлдирган бошқа ижрода раиси тушмагур, «…ёшликда онабизни сонлари ана бундой бўлгон» деб, бўлиқ сонларнинг недир афсонавий «размер»ини кўрсатарди ва, табиийки, қари-чури кампирдан «тўғре-e-e…» деган жавоб оларди.
Неъмат Аминовнинг «Муштум»даги хонасидан одам аримасди. Бир куни кирсам, хона четига тартиб билан терилган курсилардан бирида қоп-қора, жуссаси кичик бир киши омонатгина ўтирган экан. Мени кўриб, ўрнидан турдию росмана таъзим қилди. Кейин яна жойига чўкиб, хоксорона бош ҳам эгди. Таъзимга ўрганмаган пайтларим, Неъмат акага ҳайрон бўлиб қарадим.
-Танишинг, укажон, — деди Неъмат ака, — бу киши — ишчи-шоир Расулий бўладилар.
Ишчи-шоир ўрнидан қўзғолиб, яна таъзим бажо келтирди.
-Бу киши ҳам ишчи, ҳам шоир, — деди Неъмат ака.
Ишчи-шоир истеҳзони сезмади, яна ўрнидан қўзғолди, бу гал Неъмат акага таъзим қилди.
-Масал ёзадиларми? — деб сўрадим.
-Масал, ғазал… ҳаммасидан ёзадилар, — деди Неъмат ака.
Расулий домланинг юзи чувак, лунжлари андак ичга ботган, жуссаси ориқ. Бақрайган кўзлари катта-катта, мисоли узукдай дум-думалоқ. Ва лекин юздаги барча аломатларни ортда қолдириб олға чиққан ўркачли баҳайбат бурни ҳам бор эдики, Расулий домланинг қиёфасини бир бор кўрган одам умрбод эсдан чиқармасди.
Неъмат ака Расулий домлани кўп таърифлади. У киши асли Неъмат аканинг юртдоши — ромитанлик бўлиб, бугун Тошкентда умргузаронлик қилар экан. Иш жойи — пастдаги босмахона.
Кейин Расулий домланинг ашъоридан намуналар ҳам ўқиб берди. Орасида масалсимон нарсалар ҳам бордай эди. Ишчи-шоир Неъмат аканинг озгина ажива қилаётганини сезмади, аксинча, минг муридга ҳам етиб-ортадиган ихлос билан қараб турди, ихлос баробарида ўқилаётган ғазал оҳангларига мослаб ирғалиб туришни ҳам унутмади.
Ишчи-шоир Расулий домланинг ғазалларидан биргина байти эсимда қолганки, унда муаллиф шоир зотига хос бўлмаган камтарлик намоён этиб, сизу биздан орамизда яшаб юргани учун узр сўрайди:
Ўзимни кўрмагайдурсиз, Ватаннинг булбулидурмен,
Мани ёмон деманг, дўстлар, одамнинг бир туридурмен.
Умуман, ашъор деганлари — тузатиб бўлмайдиган дард. Унга подшо ҳам, қул ҳам баробар чалиниши мумкин. Шароф Рашидов шеър ёзган. Мелисаларнинг каттаси Ҳайдар Яҳъёев — бир қўлда тўппонча, бир қўлда қалам, — роса шеър ёзган.
Бухоро вилояти ижроқўмига бир неча йил раислик қилган Нишон Бозоров деган киши ҳам гулу булбул ҳақида ашъор битар, лекин негадир шеърларига ўз исмини қўйишдан ийманар экан. Неъмат акадан маслаҳат сўрабдики, ўртоқ Аминўф, сиз адабиёт илмининг дўнгу нишабини яхшироқ биласиз, бо яна бизни мансаб нозик эканини ҳам биласиз, энди бизга битта тахаллус топиб берсангиз…
Ижроқўм раиси маслаҳатга амал қилган-қилмаганини билмайман, лекин Неъмат Аминов Нишон Бозоровга тавсия қилган «Б.Нишон» деган тахаллус халқ орасида «Бенишон» деган лақабга айланиб кетгани рост.
Фарғонанинг собиқ ҳокими Мирзажон Исломов шеър ёзарди, деб эшитганман.
Тўғриси, кейинги пайтларда иқтисод ва иқтисодчилар олд сафларга чиқиб, мансабдор шоирлар сони кескин камайиб кетди. Чет-чақаларда пахтазор ёнида ўтириб қалам тебратадиган майдароқ ҳокимлар бўлса эҳтимол, лекин уларнинг ҳам бугун шеър билан минбарга чиқадиган замон эмасига ақли етади.
Шоирлик шараф саналган даврларда бухоролик Шариф Нурхон ҳақида кўп афсона кезиб юрарди. Айтишардики, нақ минг кишилик машваратда чироқ ўчиб қолганида Шариф Нурхон зулмат ичида бир соатми, кўпроқми, ишқилиб, яна чироқ ёнгунича муттасил ғазал ўқиган экан. Ёруғда қарашса, ҳамма ўз жойида, ғазал оҳангларига мос тебраниб ўтирган эмиш…
Яна айтишардики, Шароф Рашидов Бухоро вилоятига сафар қилганида, маҳаллий бошлиқлар Шариф Нурхонга пайғамбар кийса ҳам ярашадиган оқ ва озода либослар кийдириб, Самарқандга чегарадош районда катта йўл четига чиқариб қўйишаркан. Юрт эгаси Шариф Нурхонни танимагани тайин, лекин, — ана сизга ўзбекчилик! — йўл четида одоб билан тавозе қилиб турган нуроний чолнинг ёнидан саломсиз ўтиб кетолмаган, мошинани «сақлаган», ҳол-аҳвол сўраган, сўз — сўзга, гап гапга уланиб, ахийри уловига таклиф қилган. Бири катта раҳбар, бири оддий боғбон, иккиси ҳам таъби назм, суҳбатлари соз тушиб, йўл дегани унгандан униб, қандай қилиб Бухорои шарифга етиб борганларини ҳам сезмай қолишган. Табиийки, Шароф Рашидов суҳбат билан овора бўлиб, йўл четидаги сув босган далаларни ҳам, қаровсиз ғовлаб кетган ғўзаларни ҳам кўрмаган…
-Чол Шароф ака билан қилган суҳбатига вилоят катталаридан «гонорар» олган бўлиши керак, — деб тусмол қиларди Неъмат ака. — Пухта-пишиққина эди, нафини биларди… Бухорода эканимда Иттифоқ комсомолининг нечанчидир ўн йиллигини нишонладик. Шариф ота радиога ғазал кўтариб келдилар. Ебилийга шеър ёзибидик, Нейматжон, дедилар, биз ҳам пеш сафда аъзо бўлибидик… Отахон «комсомол» сўзининг не тарзда талаффуз этилишини ҳам билмайди, «комсомон»ми, «камсомон»ми… хуллас, ўзларининг тилида ғазал ўқиб, биздан гонорар олиб кетдилар. Сал ўтмай, Иттифоқ пионер ташкилотининг ҳам байрами нишонланди. Шариф ота яна ғазал кўтариб келдилар. Нейматжон, дедилар, кашшофлик давримизни ёзибидик… Э, домлажон, дедим, куни кеча биринчи комсомол бўлиб шеър ўқидингиз, бугун келиб… қанақасига ҳам комсомол, ҳам кашшоф бўласиз, ахир, икки ташкилот бир вақтда тузилган эмасми? Тўғриси, укажон, комсомолининг ҳам, пионерининг ҳам қай замон тузилганидан хабарим йўқ, лекин Шарифий домлага лалми дўқ қилиш учун аниқ санани билиш унчалик шарт эмасди.
Неъмат Аминовнинг саволидан Шариф Нурхон андак шошиб қолади. Лекин бу ҳолат узоққа чўзилмайди. Ердан кўз узиб, Неъмат акага ялиниброқ қарайди:
-Қаддибиз пастроқ эди-да, Нейматжон… Қаддибиз пастлиги учун ҳам у тараф ва ҳам бу тарафга тобин топиб, иккисига ҳам баробар қабул қилдилар…
Бухоро шарифда Тошпўлат Ҳамид деган акахонимиз бўларди. У киши, яна Неъмат Аминов таърифи билан айтадиган бўлсак, ҳам шоир, ҳам амалдор эди. Лекин каттагина амалдор бўлса-да, адабий давралардан оёғи узилмаган, пастдаги ишчию деҳқон шоирларнинг аҳволидан хабардор бўлиб туришни ўзига бурч деб биладиган олижаноб инсон эди.
Бир куни, кичикроқ қурилиш бошлаган эканми, боғбон-шоир Шариф Нурхон амалдор-шоир Тошпўлат Ҳамидга телефон қилади:
-Алиё, Тошпўлоджон…
Тошпўлат ака унинг овозини дарров танийди:
-Э, Шариф ота, ўзингизми?
-Топдигиз, Тошпўлоджон, топдигиз, ман — Шариф отагиз… — дея пихиллаб кулади чол. — Ихчамроқ бир устройка бошлабидик, шунга биргина кўба тахта зарур бўлибиди, агар дилигизга малол келмаса…
-Э, малоли бор эканми, Шариф ота, — дея хитоб қилади Тошпўлат Ҳамид. -Сиздай отахон сўрайди-ю, биз йўқ деймизми! Уста-пуста керак эмасми?
-Йў-йў, Тошпўлоджон, тахта бўлса кифоя, уста — биз ўзибиз…
Эртаси куни Шариф Нурхоннинг ҳовлисига бир кубометр силлиқ рандаланган тахта бориб тушади. Ўртоқ Ҳамидўф юбордилар, дейди шопир. Шариф Нурхон хурсанд бўлиб, ўртоқ Ҳамидўфни бетўхтов дуо қилганча, мўмайгина тахтани тушириб олади.
Қиш арафасида Тошпўлат Ҳамиднинг кабинетида яна телефон жиринглаб, яна ўша таниш овоз келади:
-Тошпўлоджон, бо ман — Шариф отагиз…
-Э, Шариф ота, саломат бормисиз, — деб сўрашади Тошпўлат Ҳамид, — янги ғазаллар ёзиляптими?
-Ғазал ёзишга мажол йўқ, Тошпўлоджон, — деб иҳранади Шариф Нурхон, — Билсагиз, аёқда андак бодибиз бор…
-Дўхтир керакми, Шариф ота?
-Йў-йў, Тошпўлоджон, дўхтир — биз ўзибиз… Йиборган тахтагизни олдим, энди… бу ёқи — қиш, биргина кўба кўмир керак бўлибиди…
-Кўмир кубда эмас, тоннада ўлчанади, Шариф ота, — деб тушунтиради Тошпўлат Ҳамид чолнинг соддалигидан кулиб. — Неча тонна бўлсин, икки тонна камлик қилмайдими?
-Хай, ҳимматигиз-да, Тошпўлоджон…
Хуллас, Тошпўлат Ҳамид чолнинг уйига бир мошина кўмир жўнатади. Шариф Нурхон, сийловдан бағоят мутаассир, йиғламоқдан бери бўлиб телефон қилади:
— Ассалому алайкум, Тошпўлоджон, бу ман фақир… Шариф отагиз бўламан…
-Ваалайкум ассалом, Шариф ота! Чопқиллабгина юрибсизми?
-Баҳарнав, Тошпўлоджон, туфроқди ташидабиз… Йиборган кўмиригиз учун ҳазор маротаба раҳмат, Тошпулоджон…
-Энди, сиз илтимос қиласиз-у, биз йўқ деймизми? Баъдаз ҳеч тортинмай ўзимга телефон қилаверинг.
Симнинг нариги учида Шариф Нурхон жимиб қолади. Сукут чўзилавергач, Тошпўлат Ҳамид трубкага бир-икки пуфлайди:
-Алё, Шариф ота, алё, алё…
-Ман сиздан кўмир сўрамаб эдим, Тошпўлоджон… — ботинмайроқ сўзлайди чол.
-Э, Шариф ота, куни кеча телефон қилиб кўмир сўрадингиз-ку?
-Ман кўмир сўрамаб эдим, — дейди Шариф Нурхон. — Кўмиригизни қайтариб юборайми, Тошпўлоджон?..
-Э, кўмир садқаи сар, Шариф ота, — дейди Тошпўлат Ҳамид. — Тушунмай қолдим, Шариф ота, баҳорда телефон қилиб бир куба тахта сўрадингиз… шундайми?
-Йўқ, Тошпўлоджон, тахтани олдим, лекин ман тахта ҳам сўрамаб эдим.
-Сиз сўрамасангиз, яна ким сўрайди, Шариф ота? — дейди Тошпўлат Ҳамид баттар боши қотиб.
Орага яна сукунат чўкади. Хийла ўтиб, телефондан Шариф Нурхоннинг қиқирлаган овози келади:
-Нейматжон акагиз ҳазиллашган кўринади, Тошпўлоджон…
Неъмат Аминовнинг Шариф Нурхон номидан қилган ҳазиллари Тошпўлат акани бир куб тахтаю икки тонна кўмир харжига туширгани билан чекланмайди.
Шариф Нурхон домла Шарифий тахаллуси билан шевада шеър ўқиганин радиода кўп эшитардик. Кейинроқ маълум бўлдики, шеър шоирнинг ўзиники, овоз ҳам айни ўзиники, лекин ижро… Неъмат Аминовники экан.
Узоқ Бухорода яшайдиган чол сафар азобидан чўчиганми ёинки йўлкирага пул топмаганми, ишқилиб, Тошканди азимда истиқомат қиладиган синашта қадрдони Неъмат Аминовга битган ғазалларини почтада жўнатиб, мактуб охирида «авозини ўзигиз тахласангиз», дея илтимос қилган. Неъмат ака — ҳожатбарор одам, боз устига — эски радиочи, бечора диктор ўзини кулгидан зўрғатийиб: «Микрофонимиз олдида бухоролик боғбон-шоир Шариф Нурхон», деб эълон қилса бас, «боғбон-шоир»нинг овозини ўзи «тахлаб» ташлаган:
Қилишиб турли туҳматлар Шарифийни шишурдилар,
Қамишдек ҳар бўғимидин оловли бир садо чиқди.
Албатта, айни иқтибос имло талабларига мослаб келтирилди. Асли эса шева жилваларига бойроқ: «Қилишеб турле туҳматлар, Шарефийни шишурделар, Қамешдек ҳар бўғемедин аловли бир садо чиғде…»
Неъмат Аминов Шариф Нурхон ҳақида соатлаб ҳикоя қиларди. Ўзимизча, мавзуни оғзаки пишитяпти, китоб қилиб ёзса керак, деб ўйлардик. Афсуски, Шариф Нурхон қиссаси ёзилмасдан қолди.
Умуман, Неъмат ака ўзи билган кўп воқеаларни ёзишга улгурмади. У билган нарсалар эса нақ бир дунё эди…
Узуқ-юлуқ эсда қолгани шуки, Шариф Нурхон ота-онадан эрта етим қолиб, қайсидир бойнинг эшигида қароллик қилиб юради. Бойдан кўп ситам кўради. Дарвешу девоналардан эшитган оҳангларини эслаб, кўрган жафоларидан недир оғзаки байтлар тизади. Амирликнинг охирги йилларида, Ўрусия тарафларда инқилоб бўлган эмиш, Ленин деган одам йўқсилларга эрк берган эмиш, деган узунқулоқ гапларни эшитиб, ҳовлиққанидан «Лелин, кел», деган радифда ғазал тўқийди…
Хўжайин қаролининг саркашлигидан хабар топиб, уни қамчилаб сўроққа тутади:
-»Лелин, кел», деб сан ёзиб эдингми, Шарифча?
-Ман ёзибидим, — дея тан олади бечора қарол.
-Лелин онангнинг эри эдими, Шарифча, начун сан бадбахт уни Бухорога чақирасан?
-Камбағалпарвар деб эшитиб эдим, бой ота, шунга ёзибидим…
Бой баттар дарғазаб бўлиб, қамчини нарига отиб юборади. Қаролни оёқлари остига олиб тепа бошлайди.
Неъмат ака ҳикояни Шариф Нурхоннинг овозида давом эттирарди:
-Тепопте, тепопте, тепопте… Оғзи-бурнимдан шаррос қон келди ҳамки, у киши мани тепопте… Хайриятки, худойим бир ўлимдан асради, бойни ёнига бир ақрабоси бор эди, мани ажратиб олди, айтдики, э, ако, энди Шарифча минбаъд бу номаъқулни емайду, қаранг, охи, писарнинг оғзидан Лелини келди-ку!..
Қарол неча кундир қон қусиб ётади. Кейин сал ўнгланади, девор суяниб юра бошлайди. Лекин бойнинг остонасидан этак қоқиб кетолмайди. Кетар ҳам эди, лекин бойнинг қизи Сафияни яхши кўради. Ўнгида ҳам, тушида ҳам — Сафия. Ўзи қарол бўлса ҳам, эсли-ҳушли йигит, гаплари жўяли, байт айтарга ҳам уста. Бойнинг қизи ҳам қаролнинг мунгли қарашларига узоқ чидолмайди, недир иболи имо билан ўзининг-да кўнгли борлигини англатади. Шарифчанинг дилида умид уйғонади. Узоқ тунлар худога нола қиладики, карамингни кенгроқ қил, мен сўққабош етимнинг ҳам йўлимни ўнгла…
Бой қизини недир бойваччага эрга бериб юборади.
Қарол ортиқ унинг уйида қололмайди, узоқларга бош олиб кетади.
Ё худо ишқдин хабарсиз, ё у ҳам ўлганмикин…
Айтишларича, айни сатрни Шариф Нурхон, дунё кўзига қоронғи, «ёҳу» тортиб тентираб юриб, недир бир лаҳза куфр кетганида тўқиган. Бу сатри учун раҳматли домлани даҳрийликда айблаш шарт эмас. Худо билан у суйган бандаси ўртасида бундай аччиқ-тиззиқ гаплар бўлиб туради.
Қолаверса, Шариф Нурхон домла лаҳзалик куфрини тавба билан ювган бўлиши тайин. Лекин, қарангки, ўша даҳриёна (ва озгина доҳиёна) сатрини бари бир эслаб қолган.
Кейин у дунё найрангларига батамом кўниккан. Шу қадар кўникканки, ҳатто комсомолу пионер ҳақида назмбозлик қилишдан ҳам тортинмаган.
Неъмат ака оқкўнгил, ўта самимий одам эди. Катта думалоқ кўзларида беозор табассум аралаш недир хайрихоҳлик балқиб турарди. Жўн гапида ҳам кўп нарсани кўравериб чарчаган одамларга хос енгил истеҳзо бўларди.
Баъзида, азбаройи адолат тақдири ўртага тушган чоқларда, истеҳзоси ошкора кинояга айланарди. Ёдимда, ёзувчилар уюшмасида бир масалчи акамизнинг юбилейи бўлди. Ҳамма уни жўровоз бўлиб мақтади. Ўша пайтда Неъмат Аминов «Муштум»да адабий котиб бўлиб ишлар эди. Мажлис раиси, ҳажвий журнал вакили масалчига яқин бўлиши шарт, деб ўйларди чоғи, кутилмаганда Неъмат акага сўз бериб қолди. Неъмат ака раиснинг сазасини ўлдирмади, минбарга чиқди:
-Дўстимиз — катта ва сермаҳсул масалчи, — деди у жиддий туриб. — Масалан, Гулханий домла атиги битта «Зарбулмасал»ни ёзган, дўстимиз эса… бир замбил ғазал ёзган.
Ҳамшаҳарларидан Омон Мухторни, Тилак Жўрани, Саид Равшанни ўзига яқин тутарди.
Иккиси ҳам дунёдан ўтиб кетди — Омон Мухтор билан Тилак Жўра кўнгилни хуноб қиладиган даражада камтар одамлар эдики, беихтиёр, энди, бу ғирром дунёда бунчалар яхши бўлиш шартми, деб айтинг келарди.
Неъмат ака айниқса Омон Мухторни яхши кўрар, лекин кези келганда уни ҳам аяб ўтирмас эди. Омон аканинг ўзига хўб ёқадиган, каттаю кичик гурунгларда, учрашувларда қайта-қайта ўқийдиган шеъри бўларди:
Бир ўқ билан отдилар — ўлмадим,
вовайло, вовайло,
Икки ўқдан ўлмадим,
вовайло, вовайло…
Иттифоқо, шундай учрашувлардан бирида Неъмат ака ҳам қатнашади. Омон ака яна ўша шеърини ўқийди. «Бир ўқ… икки ўқ… Уч ўқдан ўлмадим, вовайло, вовайло» деган сўзларга етганида Неъмат ака чидаб туролмайди, ҳамма эшитадиган қилиб сўрайди:
-Тўнғиз ўққа тобингиз қалай, Омонжон?..
Омон Мухтор унга жавобан синиқ илжаяди, холос. У Неъмат Аминовни туғишган акасидай ҳурмат қиларди, аччиқроқ ҳазилларини ҳам кўнглига оғир олмас, кўпинча ўзи ҳам унга қўшилиб, болаларча қиқирлаб куларди.
Неъмат Аминов қочириқларига энг кўп нишон бўлган одам Саид Равшан эди. Рости, аксар чоқларда Саид аканинг ўзи бунга айбдор бўларди. У киши Неъмат акани қора тортиб, Бухородан Тошкентга кўчиб келди. Бошқа ҳамма жанрлар эгали эканини сездими, енгилроқ детектив қиссалар ёзишга ружу қўйди. Адашмасам, акамиз ёзган биринчи «дефектив» (Неъмат Аминов ибораси — ММД) қисса қаҳрамони газчи эди. Бугун аниқ ёдимда йўқ, агар тафсилотда адашмасам, саҳрода газ магистрали ётқизилаётганда бир тўда ёмон газчи ёлғизгина яхши газчини йўғон қувур ичига тиқиб, устидан кавшарлаб ташларди.
Албатта, осмонида зоғ ҳам учмайдиган овлоқ саҳро, ғанимларини осонгина ўлдириб, бирорта саксовул тагига кўмиб қўяверишса ҳам бўлаверарди. Лекин яхши газчи, яъники бош қаҳрамон Саид акага тириклай керак. Энди у муаллиф иродаси билан бўш қувур ичида уч-тўрт кун эмаклашга, минг хил умидсиз ўйларни ўйлашга, лекин бари бир ўлимга таслим бўлмасликка маҳкум…
Саид ака классик детектив анъаналарига амал қилиб, жиноятчи қаҳрамонларнинг ҳар бирига алоҳида лақаб қўйиб чиққан эди. Дейлик, бири — Қулоқ, эркак ўғри. Яна бири — Саъва, урғочи ўғри.
Қиссанинг бир жумласи ёдимда қолган: «Қулоқ ишини битиргач, Саъва этагини туширди». Билмаган одам, Саид Равшан ҳалигинақа… ёмон гапларни ёзаркан-да, деб ўйлаши ҳам мумкин. Умуман, тилимиз жуда ғаройиб, астойдил ҳаракат қилсанг, энг беозор сўздан ҳам икки-учта тагмаъно чиқариш мумкин. Асли эса ўта жўн. Қулоқ лақабли ёмон эркак ўғирланган пул дасталарини дока рўмол қатига териб, кейин Саъва лақабли ёмон хотиннинг белига белбоғ қилиб боғлайди, кейин аёл… этагини туширади.
Талай «курмак»ларни олиб ташлаб, детектив қиссани бир амаллаб журналда чоп этдик. Номи ҳам жуда ажойиб чиқди — «Чордоқдан отилган ўқ».
Адабиёт тошу тарозисига келганда ўта хасис эмасми, Неъмат Аминов қисса номидаги …»ўқ» сўзининг олдига мудом биргина ундош ҳарф қўшиб айтишдан ўзини тиёлмасди:
-»Чордоқдан отилган …ўқ»ни ўқидингизми, укажон?
Бир куни Неъмат ака Саид Равшаннинг столида ғалати бир рўйхат кўриб қолади. Рўйхат тепасида каттакон сарлавҳаси ҳам бор экан: ЯНГИ ТОПИЛГАН ИСМЛАР.
-Адолат, Арофат, Асал, Барно, Башорат… — дея ёдаки ўқирди Неъмат ака бош сараклаб. — Гулсифат, Гуландом…Зироат… Шарофат, Шафоат… Алифбонинг бошидан охири қадар… ғиж-ғиж қизларнинг оти…
-Балки Саид ака ўзи кўнгил қўйган аёлларнинг рўйхатини тузгандир?
-Йўқ, рўйхат узун, бир одамга кўплик қилади, — деб куларди Неъмат ака. — Саид акангиз атай тер тўкиб, бўлажак хотин қаҳрамонларининг рўйхатини тузган, укажон. Рўйхат — катта, ниятлари буюк кўринади… Начора, чидаймиз энди…
Саид ака билан адабиёт ҳақида гаплашиш жуда қийин эди. У бировнинг гапини тузук-қуруқ эшитмасди, кўпроқ ўзи гапирарди.
-Акангиз жим турсалар бўлмайди, — деб нолирди Неъмат Аминов. — Гапиришлари шарт. Жуда бўлмаса, қўлидаги қаламни кўрсатиб:»Ана бу қаламнинг номи нимайди, Неъматжон?» деб сўрайдилар…
…Айни ёзувлар баҳонасида Неъмат Аминовнинг «Ёлғончи фаришталар» китобини яна ўқиб чиқдим.
Китоб тарихидан озмунча хабарим бор эди. Айниқса, Неъмат ака «Ёшлик» журналига берган матнни Эркин Аъзам билан Хайриддин Султон худди ўзлари ёзгандай хурсанд бўлиб, асраб-авайлаб, кулгили ҳолатлар тасвирини овоз чиқариб ўқиб, завқу шавқ билан таҳрир қилганлари ёдимда қолган.
Бу гал романни атай ҳижжалаб ўқидим. Хаёлда бўлса-да, Баширжон Зайнишевга қўшилиб Бухорои шариф кўчаларини қайта кездим.
Яна маза қилиб кулдим, раҳматли Неъмат акамга яна қойил қолдим. Зайнишев деганлари шунчаки адабий қаҳрамон эмас, абадий қаҳрамон эканига яна бир марта иқрор бўлдим.
Романдаги ўнлаб қаҳрамонлардан фақат биттаси — Зайнишевга атай зид этиб киритилган фирқачи хотин Хўжақулова бутунлай кераксиз бўлиб туюлди.
Лекин шўро замонда ҳар бир катта асарда, айниқса сатирик асарда камида биттадан Хўжақулова бўлиши шарт эди. Хўжақуловаси бўлмаса роман чиқмасди ҳам.
Романда Неъмат аканинг фирқачи хотинга ўта муслимий нисб бериб қилган аччиқ истеҳзосини сезиш қийин эмас: «ўрт-тоқ Хўжақулова».
Кейин, Неъмат ака ўзига, аниқроғи — Баширжон Зайнишевга кўпроқ эрк бериб, янги замонга ҳам ўтказиб юборса роса ғаройиб бўларди, деган ғалатироқ фикр миямга келди.
Кейин Неъмат Аминов ҳар эҳтимолга қарши Баширжон Зайнишевга Ашуржон исмли биргина тирноқ ҳадя этганини эсладим. Ким билсин, балки Ашуржон Зайнишев бу кунда турли оксфорду гарвардлар таҳсилини кўриб, отамерос ғайрат билан, янги шиорларни бош узра байроқ этиб, замонавий қиёмхону қирмизхонлар қуршовида эл аро кезиб юргандир…
Неъмат Аминовнинг менга энг ёқадиган қаҳрамони — Вафо аттор. Сезаманки, Неъмат Аминов ҳам аттор табиатини ҳузур қилиб, чексиз завқ билан ёзган. Чолнинг бухоро шевасида қанчалик бурро сўзлашини бир эслаб кўринг.
Энг қизиғи — Вафо аттор билан Баширжон Зайнишев муносабати. Роман бошида Зайнишев бефарзандликдан кўп ўкиниб яшайди. Хотини неча бор иккиқат бўлган-у, лекин бўйида турмаган. Ахийри, машҳурроқ фолбин кампир аёлга ҳомиладор эканида иккита бўғоз ҳайвон устидан сакрашни буюради, шарти шуки, ҳайвоннинг бири ҳалол ва яна бири ҳаром бўлсин…
Ҳалол мол, бўғоз сигир, қишлоқдаги қариндошнинг қўрасидан топилади. Бечора хотин унинг устидан бир амаллаб сакрайди.
Ҳаром ҳайвон ҳам топилади — Вафо атторнинг бўғоз мода эшаги. Фақат эшаккинанинг ранги тўғри келмайди. Фолбин кампир, илло-билло кўк рангли ҳайвон бўлсин, деб тайинлаган. Вафо аттор бунинг ҳам йўлини топади -хуржунидан кукунли кўк бўёқ чиқариб сувда эритади, модагинани айни тим кўкка бўяйди…
Аёл бечора кўк эшак устидан ҳам сакрайди. Вафо аттор хизмат пулини олиб ўз йўлига кетади.
Муддати етиб, Зайнишевнинг аёли қўчқордай ўғил кўради.
Бошқа ёзувчи бўлса, воқеани шу ерда тугатиб, бошқа мавзуга ўтиб кетарди. Лекин Неъмат Аминов бундай қилолмайди. Вафо аттор бир ёки икки боб оралатиб, яна роман саҳифаларида кўриниш бераверади. Кўриниш ҳам гапми, Баширжон Зайнишевни узлуксиз таъқиб қилиб, тушларига ҳам кириб чиқадиган рўёга айланади.
Маълум бўладики, Зайнишевнинг хотинига йўлиққан жами инсу жинс Вафо атторнинг бўғоз эшагига ёпирилиб ўтиб, мода қорнидаги бегуноҳ хўтик майиб бўлиб туғилган экан.
Шу сабаб, Вафо аттор ҳар ой мунтазам Баширжон Зайнишевга учраб, ундан «курраи ногирон» учун алимент ундириб кетади.
Албатта, бу — шунчаки тўқима, турган-битгани маҳобат, уйдирма. Бунақаси ҳаётда бўлмайди, бўлиши ҳам мумкин эмас.
Раҳматли Ваҳоб Рўзиматов айтганидек, «биз ҳам, окаси, Дос Пассосни ўқиганмиз», турли уйдирма, абсурд, гротеск деганларидан озмунча хабаримиз бор, лекин майиб хўтик учун алимент ундириш, ўлай агар, Неъмат Аминовдан бошқа бирортамизнинг ҳам хаёлимизга келмаган бўларди
Bugun (17.07) mashhur adib Ne’mat Aminov tavallud topgan kun. Bu ajoyib inson xuddi bizni tashlab ketmaganday, oramizda yurganday. Eslaganda yuzingga tabassum yoyiladi. Eslaganda g‘aroyib xotiralar tug‘iladi. Xuddi Murod Muhammad Do‘stning Ne’mat akani eslab yozgan hangomalariday. Ularni yana bir karra to‘liq holda sizga taqdim etishdan avval Ne’mat aka (tepada) xafa bo‘lib qolmasligi uchun uning bir hangomasini o‘qing.
Atoqli adib Murod Muhammad Do‘st Moskvada o‘qirdi. U meni yo‘qlab «Mushtum»ga kelib qoldi.Soqol qo‘yibdi.Qop-qora to‘sday. Yonida Mahmud Akrom degan shoir do‘sti. Suhbatlashib o‘tirgan edik, Erkin A’zamov qo‘ng‘iroq qilib qoldi:
— Salom,akaxon, yoningizda kim bor? — deb so‘radi u. Shunda men:
— Bir soqolli va bir besoqol, — dedim.
Murod Muhammad Do‘st
«ZARBULMASAL» VA BOSHQA MASALALAR
NE’MAT AMINOV HAQIDA HANGOMALAR
Bundan o‘ttiz yilcha avval jurnalistlar, yozuvchiyu shoirlar orasida Buxoro lahjasini aralashtirib so‘zlash bir muddat rasm bo‘ldiki, Murod Xidirov — Aka Murod, Nosir Fozilov — Aka Nosir… va boshqa qator kishilar ham shu kabi… peshi uyqash nisb bilan atalishiga hech kim ajablanmas edi.
Salom-alikdan keyin albatta “yomon yo‘qmi?” deb ahvol so‘raysiz. Bu – “ahvoling yaxshimi?” degan savolning buxorocha ko‘rinishi. Binobarin, “an’ana”dan bexabar odam jo‘ngina “ahvoling qalay?” deb so‘rasa, unga albatta “yomon yo‘q”, deb javob berishingiz shart.
Ayniqsa, cho‘ntagidan puli tushib qolgan odamga “pulingiz yiqildi”, deb aytish zavqli edi.
Hovliga kelgan mehmonga: “Itimiz qopmaydi, huradi, xolos”, deyish o‘rniga, “Kuchukimiz chaqmaydi, faqat vav-vav qiladi”, deb tasalli berish gashtini ta’riflashga esa har qanday burro til ham ojizlik qiladi.
Adashmasam, o‘sha zamonda kinostudiyada ishlardim. Aniqrog‘i, tuzukroq ishlamasdan maosh olardim. “Ijodiy ustaxona” degan g‘aroyib bir bo‘lim ochib, bir yilda bitta filmga matn yozish sharti bilan uch–to‘rt yozuvchini ishga qabul qilishgan edi. Ustamiz Odilsho Agishev Maskovda yashardi. Oyda bir marta kelib, biz o‘ris lisonida “tvoya-moya” qilib yozgan uch–to‘rt varaq narsani o‘qiydi, maslahat beradi, so‘ng yana Maskovga uchib ketadi. Xullas, bu dorilomondagi hayot shu qadar farog‘atli, shuning barobarida shu qadar betus va zerikarli ediki, ko‘p vaqtim gazet–jurnallardagi akalar va do‘stlarni ziyorat qilish bilan o‘tardi.
Murod Xidirovning “Guliston” jurnalidagi xonasida gap sotib o‘tirgan edim. Telefon jiringladi. Murod aka trubkani oldi, kimnidir yuzi tirishib to‘rt-besh soniya tinglab turdi, so‘ng “telefondan boxabar bo‘p turing, shoir, meni enag‘ar Stalin chaqiryapti” deb chiqib ketdi. Angladimki, uni bosh muharrir muovini Vahob Ro‘zimatov huzuriga chorladi, endi injiq chol kap-katta odamni hovonga tiqadiyu erinmasdan tuyadi: suvga siymang–da, okasi, bilaman, sizlarga gapim yoqmaydi, lekin na qilay, okasi, aytish – maning burchim, xohlaysizmi–yo‘qmi, man bir adabiyot darvozasiga boylangan itman… va hokazo va hokazo.
Telefon yana jiringladi. Bu gal qattiq jiringladi. Kimdir uzoqdan so‘rayotgani aniq edi. Trubkani ko‘tardim.
–Assalomu alaykum, akajon! – dedi simning narigi uchidagi odam.
–Vaalaykum assalom, – dedim men. – Yomon yo‘qmi?
–E! Topdingiz, akajon! – deya xitob qildi. – Topdingiz, man Buxorodan! Man – o‘rt-toq Baqoyev!
Baqoyev kimligini bilmasdim, lekin sir boy bermadim.
–Uzr, Baqoyev aka, – dedim – Aka Murod Aka Vahobning kabinkasiga chig‘di.
Bor–yo‘g‘i shu. Bir daqiqalik suhbat. O‘rtoq Baqoyev bilan boshqa gaplashganimiz ham, ko‘rishganimiz ham yo‘q. Tabiiyki, o‘rtoq Baqoyev Ne’mat Aminov asarlarida turli nomlar bilan elga doston bo‘lishini tasavvur ham etolganim yo‘q.
Bilmagan odam buxorocha takallumlarimizni eshitib, bizni jinni deb o‘ylardi. Bizni jinni qilgan “nobakor”ning oti ham ayon edi – Ne’mat Aminov. Aka Ne’mat. Asli buxorolik, Romitan muzofotining Pitmon qishlog‘idan. Otasining kasbi – temirchi. O‘zi – bugun elga mashhur va matlub yozuvchi.
–Ne’mat aka, Baqoyev deganlari kim? – deb so‘radim bir gal.
Ne’mat aka, bo‘liq vujudini mayda titratib, maza qilib kuldi, so‘ng, arslon yoliday hurpaygan qalin sochlarini ikki panjasini keng yozib ortga taradi, kursiga joylashibroq o‘tirdi.
–Baqoyev – rais, ukajon, – dedi u nihoyat.
–Mansabi raismi? – deb so‘radim men.
–Endi, rais–da, ukajon…
Ne’mat akaning to‘g‘ri savolga shu tarzda dudmalroq javob beradigan odati bor edi. Bir gal Erkin A’zam “Yolg‘onchi farishtalar” romanidagi Shamsi To‘rayev kimligini so‘raganida ham shunday javob bergan edi:
–Shamsi To‘rayevich – katta odam, ukajon.
–Katta bo‘lsa, mansabi nima? Oblispolkommi, obkommi, kim?
–Endi, katta odam–da, ukajon…
Ne’mat Aminovning raislari, “katta odam”lari shu qadar ko‘p ediki, ba’zida ularni adashtirib ham yuborardik. Bir qarasang, u yosh va keragidan oshiq darajada g‘ayratli bo‘ladi. Yana bir qarasang, rais yetmishlarni qoralagan keksa odamga aylanadi. Munkillagan cholga aylanadiyu Buxoro radiosining kimdir eski boydan qolgan ko‘rdevorli, chorburchak musulmoni g‘isht to‘shalgan hovlisida, namozshomgul va gultojixo‘roz ekilgan bir parcha yerda donlab yurgan chumchuqlarga uzoq tikilib qoladi. Keyin sekin ovoz beradi:
–O‘rtoq Amino‘–o‘f, bu taraf keling…
O‘rtoq Amino‘f, ya’niki Buxoro radiosi bosh muharriri Ne’mat Aminov raisga yaqinroq boradi:
–Chaqirdingizmi, domlajon?
–Qarang, o‘rtoq Amino‘f, – deya uh tortadi rais. – Prastoy chumchuq… chiqadu – tushadu, chiqadu – tushadu… bir minutga qirk marta chiqadu–tushadu… bizga bir oyga bir marta yo‘q…
–Tuzoq qo‘ysak–chi, domlajon? – deb so‘raydi Ne’mat Aminov ichidan toshib chiqayotgan kulgini zo‘rg‘a bosib. – Chumchuq go‘shti davo deyishadi…
–Foyda ne, – deydi rais faylasufona so‘lish olib, – odamizod shu ast, o‘rtoq Amino‘f, avval u yoqi o‘ladu, ba’daz bu yoqi o‘ladu… ba’daz o‘zi o‘ladu…
Ne’mat aka keksa raisning qartaygan ovozini ham, lahjasini ham rosa o‘xshatib ko‘rsatardi. Biz Buxoroi sharifda shunday odam borligiga ishonardik, lekin, bari bir, bu odamning viloyat radiosiga raislik qilgani erish bo‘lib tuyulardi.
–Lekin yomon rais emasdi, ukajon, – deb kulardi Ne’mat aka.
–Tilni bilarmidi o‘zi?
–Endi, rais tilni bilishi shart emas-da, ukajon, keyin bu radio bo‘lsa, muxbirlar yozganini eshitsa bo‘ldi–da…
–Eshitarmidi, ishqilib?..
–Yo‘q, ukajon, eshitmasdi… Bizga ishonardi. Biz ishlardik, u kishi raislik qilardi.
077
Ne’mat akaning boshqa hikoyasida rais birdan yosharib qolardi.
Nedir bayram kuni. Rais o‘zining xonasida zerikib o‘tiribdi. Ijodkor xodimlar uy-uyida, ishxonada turli xabarlar va konsertlar yozib qo‘yilgan tayyor tasmalarni aylantirib turadigan texnik xodimlar qolgan, xolos.
Tushga yaqin obkomdan “vahiy” keladiki, palon kolxozdagi Eshmatov boshliq brigada viloyatda birinchi bo‘lib paxta planini bajaribdi, Eshmatov degani ham brigadir, ham mexanizator, unga muxbir yuboring, zudlik bilan yozib kelib, ahli Buxoroni yangi mehnat zafaridan ogoh etsin.
Rais og‘ir ahvolda tushib qoladi. O‘zi eplab yozolmaydi. Birorta jurnalistni uyidan chaqirib olay desa vaqt ketadi. Obkom topshirig‘i – ko‘p qaltis masala, vaqtida bajarmasang mansabdan uchib ketasan. Noilojlikdan uning o‘zi, muxbirxonada qalashib yotgan “Reportyor” rusumli magnitofonlardan birini Vasyaning yelkasiga ilib, ilg‘or brigadir yashaydigan kolxozga zudlik bilan jo‘naydi. Borib ko‘rsaki, ish juda qizg‘in – asfalt yotqizilgan keng maydonda uch-to‘rt kishi, qo‘llarida panshaxa, nam paxtani u yonu bu yonga ag‘darib qurityapti, paxta teradigan ikki-uch moshina ham shiypon yonida dalaga chiqishga shay bo‘lib turibdi.
–O‘rt-toq birgadir! O‘rt-toq Toshmatov! – deya ovoz beradi rais.
Moshinalar atrofida kuymalanib yurgan odamlardan biri keladi, salom beradi. Rais gapni cho‘zib o‘tirmasdan, uning burniga mikrofon tutadi. So‘ng Vasyaga imo qiladi. Vasya magnitofon murvatini buraydi.
–Siz, o‘rt-toq Toshmatov, bu xo‘jalik yiliga nechcha tonna paxta terding? – deb so‘raydi rais. Jumlani “siz”dan boshlab, “sen”da tugatganini sezmaydi ham.
–Man – Eshmatov… – deydi brigadir o‘ng‘aysizlanib.
–Xay, mayli, o‘rt-toq Eshmatov… siz bu xo‘jalik yiliga necha tonna paxta terding?
–Siz – muxbirme? – deb so‘raydi brigadir.
–Muxbir, muxbir… – deydi rais betoqat bo‘lib, so‘ng, tag‘in bu ko‘rgiliklarni boshqalarga sotib yurmasin, degan o‘y bilan shopiriga o‘qrayib qaraydi. Kuygan kalladay tirjayib turgan Vasya darrov lab-lunjini yig‘ishtirib oladi. – Xo‘sh, o‘rt-toq Toshmatov, siz bu xo‘jalik yiliga…
–Man – Eshmatov… Ismim – Xayrullo, – deb eslatadi brigadir.
–Eshmatov, Eshmatov… Siz bu xo‘jalik yilida nechcha tonna paxta terib berding?
–Man, Eshmatov Xayrullo, bu xo‘jalik yilida ellik tonna paxta terib berdim…
Shu zamon panshaxada paxta sovurib yurgan odamlar tarafdan ovoz keladi:
–Terding-a, terding… zormandani terding!..
–Raiss!.. – deya zorlanadi Vasya. – Oni je rugayutsya…
Lekin rais uning gapiga parvo qilmaydi, muxbirlik shavqi battar jo‘shib, yana brigadirni so‘roqqa tutadi:
–O‘rt-toq Toshmatov… to yes Eshmatov… Siz bu xo‘jalik yiliga yana nechcha tonna paxta terib berasan?
–Man, Eshmatov Xayrullo, bu xo‘jalik yilida yana ellik tonna terib beraman…
–Paxta… paxta terib beraman, deyish kerak, o‘rt-toq Toshmatov… – deb tuzatadi rais. – Keyin… shartmas yana ellik tonna deyish, qirq yoki oltmish tonna desa ham bo‘laberadi…
Bu gal brigadir nisbini himoya qilib o‘tirmaydi, o‘rgatilgan so‘zlarni burro-burro etib takrorlaydi:
–Man, Eshmatov Xayrullo, bu xo‘jalik yilida yana qirq yoki oltmish tonna paxta terib beraman desam ham bo‘laberadi.
Xirmon tarafdan yana ovoz keladi:
–…zormandani terasan!..
Ovoz yozib olayotgan Vasya bu gal chidab turolmaydi, dodlab yuboradi:
–Tak nelzya pisat, raiss! Zormanda… eto je “x…”?!
–Yozaver, Vasya, – deydi rais pinak buzmasdan. – “X…” potom otrejem.
Ozgina qo‘shib-chatganimdan tashqari, Ne’mat aka bu manzarani turli qiyofalarga kirib, turli ovozlarni o‘xshatib, rosmana teatr qilib ko‘rsatardi. Bizning, raisingiz sal dumbul-dovdirroq ekan, degan mulohazamizga qo‘shilganday bo‘lardi-yu, lekin darrov qahramonini oqlashga o‘tardi:
–Radiomontaj nimaligini tushunganiga balli, demaysizmi, ukajon? Vasya xumpar tushunmaydi, lekin u tushunadi… Ishxonaga qaytib, tasmada nechta “x…” bo‘lsa hammasini kesib tashladi, keyin reportaj efirga ketdi.
–Raisning o‘zi kesdimi?
–Ha mayli, operator yigitlar kesgan bo‘laqolsin, – deya “taslim” bo‘lardi Ne’mat aka. – Lekin raisning o‘zi ishni nazorat qilib turadi, xotin-xalajni tasmadagi “x…”larga yaqin keltirmaydi. Musulmonchilik bo‘lsa shuncha bo‘ladi-da, ukajon.
–Bo‘lgan voqeami shu, yo o‘zingiz to‘qiganmisiz?
–Bo‘lgan, bo‘lgan… To‘qilgan joyi ham bor, lekin juda oz, ukajon.
–Rais kim? Baqoyevmi?
–Endi, u kishi rais-da, ukajon… Lekin Baqoyev emas, – deya kulardi Ne’mat aka.
Kulardiyu gapni butunlay boshqa sohillarga burib yuborardi. Shunday lahzalarda u o‘zi yozgan bir hikoyada hamma sirni to‘kib soladigan, lekin lahza sayin “man xabarkash emas” deb eslatib turadigan bolani eslatardi.
Ne’mat Aminovning naqliga ko‘ra, rais faqat “x…”ni kesish bilan cheklanmagan, bir muddat hikoya yozishga ham urinib ko‘rgan. Sho‘rolar davridagi raislar kamtarroq turmush kechirishga majbur edi. Shu sabab, raisga Ne’mat Aminovga o‘xshash yozuvchi yoki jurnalistlarning hikoya yoki maqola yozib, yozganlarini radioda berib topgan ozgina choychaqasi tinchlik bermagan, deb aytish noto‘g‘ri bo‘lardi. Raisning yozuvchilik shuhratiga qiziqqani haqiqatga yaqinroq tuyuladi.
Xullas, jazirama yoz kunlaridan birida rais, qo‘lida dasta qog‘oz, bosh muharrir Ne’mat Aminovning xonasiga kirib keladi.
–E-e… biz ham bir hikoya yozibidik, o‘rt-toq Aminov, shuni… haligi… senirovka qilsak…
Ne’mat Aminov gap nimada ekanini darrov tushunadi – raisi tushmagur hikoya yozgan, endi shuni radiopyesa qilib uzatmoqchi.
–Ko‘p yaxshi ish bo‘pti-da, akajon. Lekin jadal inssenirovka qilolmaymiz, viloyat teatri tatilga chiqqan, artistlar to‘y-po‘y bilan ovora…
–Artis chi hojat, o‘rt-toq Aminov, sizu biz… – rais bo‘sh kelmaydi, uning turli ovozlarda gapirish uquviga ochiqcha shama qiladi: – Sizu biz… o‘zibiz senirovka qilabiz.
Ne’mat Aminov nochor qoladi. Hikoyani olib o‘qiydi. “Birinchi kashshof” degan nomidanoq mazmuni ayon bo‘ladi.
–Kashshof bilan pioner – ikkovi bir go‘r, ukajon, asliyati – “birinchi”, – deya hikoya qilardi Ne’mat aka. – “Birinchi kashshof” deb yozib kelgan raisga buni tushuntirib bo‘lmasa… Rais akamiz kashshof deganda bo‘yniga qizil latta boylagan gapdon bolani ko‘radi, xolos. U yog‘iga o‘tolmaydi, aqli yetmaydi yoki erinadi… “Bizni ovozibiz mayinroq, biz kashshof bo‘lsak, – deb taklif qildi rais. – Siz… o‘rt-toq Aminov… siz revkom bilan qo‘rboshi bo‘lasiz…” Xullas, “hikoya”ning u-bu joyini radioga moslab o‘zgartib, keyin ovoz yozadigan studiyaga kirdik. Men avval revkom raisi (inqilobiy qo‘mita raisi – MMD) bo‘lib, o‘zimizning raisni, ya’ni kashshofni maxfiy topshiriq bilan uzoqdagi qizil askarlar qarorgohiga jo‘natdim. Boshqa chopar qurib qolganday, nega bir mahmadona bolani jo‘natganimga o‘zim ham tushunmayman. Keyin, ukajon, ovozimni sal o‘zgartib, qo‘rboshiga aylandimu changalzor-to‘qayning o‘rtasida kashshofni tutib oldim. Qarasam, kashshof, ya’ni raisimiz, osonlikcha jon beradigan emas. Qo‘rboshiga dag‘alroq ovoz tanlab edim, “qiynoq” sahnasida rosa qo‘l keldi. “Aytasan, haromi, – deb turib oldim, – nima topshiriq bilan ketayotganingni aytmasang o‘lasan, murtad!” Raisning ovozi rostdan ham mayinroq edi, kashshof bechora uning ijrosida battar chiyillab gapiradi: “Aytmayman! Man – kashshof, man kashshof sifatida Sho‘rolar uchun, otamiz Lenin g‘oyalari uchun jonimni ham fido qilishga tayyorman!!.” Endi, ukajon, rais keltirgan qog‘ozda “haromi”, “murtad” degan so‘zlar yo‘q edi. Kashshof hadeb qaysarlik qilavergani uchun o‘zimdan qo‘shib yubordim. Yomon chiqmadi lekin. Rais nuqul chiyillaydi, men nuqul hayqiraman. Rosti, rais bilan shuncha yil birga ishlab yurib, jonimga tegib ketgan qiliqlarini esladimu to‘ygunimcha so‘kib oldim. U bechora bundan bexabar, sho‘rolarga jon bag‘ishlab chiyillaydi, men esa, ovozimni boricha qo‘yib: “Og‘zingni yum, itvachcha!!.” deb o‘shqiraman…
–Keyin-chi? – deb so‘raymiz jo‘rovoz bilan.
–Keyin meni o‘rtoq Muzaffarov huzuriga chaqirdilar, – deb kuladi Ne’mat aka.
Ne’mat aka birgina o‘rtoq Muzaffarovning otini aniq atardi-yu, lekin ul zotning martabasini sir tutardi. Keyinroq o‘zimiz surishtirib bildik: o‘rtoq Muzaffarov kompartiyaning Buxoro viloyat qo‘mitasida kotib bo‘lib ishlagan ekan.
“Birinchi kashshof” havoga uchgandan uchib, Buxoroi sharifning radiokarnayi bor jamiki xonadonlariga kirib boradi. Ziyoliroq odam bo‘lsa, eshitgani anchayin og‘zaki sahna, og‘zaki hikoya ekanini tushunib yetadi. Ziyodan bebahra qolganlar yoki hikoyani chala-chulpa eshitganlar esa hamma gapni rostga yo‘yadi. Qarabsizki, butun shahar bo‘ylab ovoza tarqaladi: Aminov bilan raisi radiyolda dahanaki jang qilibdi, Aminov raisini radiyolda “itdan tarqagan” deb haqorat qilibdi…
Mish-mishlar soat sayin mahobatli tus olib, Ne’mat Aminovning o‘zi ham “voqea” rivojidan andak tashvishga tushib qolgan paytda o‘rtoq Muzaffarov telefon qiladi.
–Bir kelib keting, o‘rtoq Amino‘f…
Boshqa gapirmaydi. Telefonni joyiga qo‘yadi. Umuman, Ne’mat akaning naqllarida o‘rtoq Muzaffarov juda kam gapiradi. Ko‘proq majlislar hay’atida, mum tishlaganday jim o‘tiradi. Sukut saqlagani sayin salobati ham oshib boraveradi…
Ne’mat aka, xayolida ming bir vahima, nedir hayfsan yoki boshqa qattiqroq jazo kutib, yuksak dargoh zinalaridan bo‘shashib chiqib boradi, nechanchidir qatga ko‘tariladi, o‘rtoq Muzaffarovning qabulxonasiga kiradi, kotibaning ruxsatini olib, yurak yutgancha eshikni qiya ochadi.
Xona to‘rida o‘tirgan o‘rtoq Muzaffarov uni ko‘rib, pastga iyak tashlaydi –kirishga izn beradi. Ne’mat aka ichkari kiradi. Eshikni zichlab yopgan zahoti o‘rtoq Muzaffarovning quvnoq xitobini eshitadi:
–Bu, deyman, kecha… bachchag‘ar raisning onasini… bopladingiz–ku, o‘rtoq Amino‘f!!.
Ma’lum bo‘ladiki, o‘rtoq Muzaffarov o‘rtoq raisni ko‘p xushlamas, shu bois, bo‘lib yotgan hangomadan shaxsan mamnun ekanini izhor etish uchun huzuriga rasman chorlagan ekan.
Yana bir manzara borki, men uni yengilroq bir filmga sal o‘zgartib kiritganman. Lekin asli qiziqroq, ayniqsa — Ne’mat Aminov «teatru» qilib ko‘rsatganida.
…Kunlardan birida rais Toshkentdan kelgan mehmonni viloyatning chetroq rayoniga olib chiqadi. Yo‘l-yo‘lakay qarindoshlarnikiga tashlab o‘tarman deb, qari onasini ham moshinaga mindiradi. Kampir — oldinda, haydovchi yonida, rais bilan mehmon — orqa o‘rindiqda («o‘rindiq» so‘zida sal qozoqcha ohang seziladi, qarangki, avval hech e’tibor bermagan ekanman — MMD). Toshkentlik mehmon o‘rtoq Muzaffarovga o‘xshagan siporoq kishi, churq etmaydi, shu sabab, mezbonning o‘zi xonaki gurung boshlaydi:
-Ana bu onaxon — bizni onabiz, mehmon, — deb, oldinda bir burdagina bo‘lib o‘tirgan kampirga ishora qiladi rais. — Siz bizni onabizni yoshligini ko‘rmagansiz, mehmon, onabiz yoshliklarida judoyam xushro‘y bo‘lgon, yuzlari shirmoyi nonday… sochlari taqimlariga tushgon… Endi, mehmon, onabizni ko‘kraklari… mana mundoy bo‘lgon! — rais qo‘llarini sal oldinga cho‘zib, ikkita tarvuz pallasini «tasvir» etadi. — Onabiz ana shundoy zo‘r bo‘lgon, mehmon. To‘g‘reme, ona?
— To‘g‘re-e-e… — degan nimjongina ovoz keladi oldingi o‘rindiqdan.
Ne’mat aka, dovdir rais portreti uchun shuning o‘zi kifoya, deb o‘ylardi chog‘i, latifaning ayni joyiga kelganda uch nuqta qo‘yardi.
Said Ahmad domla o‘zidan qo‘shib to‘ldirgan boshqa ijroda raisi tushmagur, «…yoshlikda onabizni sonlari ana bundoy bo‘lgon» deb, bo‘liq sonlarning nedir afsonaviy «razmer»ini ko‘rsatardi va, tabiiyki, qari-churi kampirdan «to‘g‘re-e-e…» degan javob olardi.
Ne’mat Aminovning «Mushtum»dagi xonasidan odam arimasdi. Bir kuni kirsam, xona chetiga tartib bilan terilgan kursilardan birida qop-qora, jussasi kichik bir kishi omonatgina o‘tirgan ekan. Meni ko‘rib, o‘rnidan turdiyu rosmana ta’zim qildi. Keyin yana joyiga cho‘kib, xoksorona bosh ham egdi. Ta’zimga o‘rganmagan paytlarim, Ne’mat akaga hayron bo‘lib qaradim.
-Tanishing, ukajon, — dedi Ne’mat aka, — bu kishi — ishchi-shoir Rasuliy bo‘ladilar.
Ishchi-shoir o‘rnidan qo‘zg‘olib, yana ta’zim bajo keltirdi.
-Bu kishi ham ishchi, ham shoir, — dedi Ne’mat aka.
Ishchi-shoir istehzoni sezmadi, yana o‘rnidan qo‘zg‘oldi, bu gal Ne’mat akaga ta’zim qildi.
-Masal yozadilarmi? — deb so‘radim.
-Masal, g‘azal… hammasidan yozadilar, — dedi Ne’mat aka.
Rasuliy domlaning yuzi chuvak, lunjlari andak ichga botgan, jussasi oriq. Baqraygan ko‘zlari katta-katta, misoli uzukday dum-dumaloq. Va lekin yuzdagi barcha alomatlarni ortda qoldirib olg‘a chiqqan o‘rkachli bahaybat burni ham bor ediki, Rasuliy domlaning qiyofasini bir bor ko‘rgan odam umrbod esdan chiqarmasdi.
Ne’mat aka Rasuliy domlani ko‘p ta’rifladi. U kishi asli Ne’mat akaning yurtdoshi — romitanlik bo‘lib, bugun Toshkentda umrguzaronlik qilar ekan. Ish joyi — pastdagi bosmaxona.
Keyin Rasuliy domlaning ash’oridan namunalar ham o‘qib berdi. Orasida masalsimon narsalar ham borday edi. Ishchi-shoir Ne’mat akaning ozgina ajiva qilayotganini sezmadi, aksincha, ming muridga ham yetib-ortadigan ixlos bilan qarab turdi, ixlos barobarida o‘qilayotgan g‘azal ohanglariga moslab irg‘alib turishni ham unutmadi.
Ishchi-shoir Rasuliy domlaning g‘azallaridan birgina bayti esimda qolganki, unda muallif shoir zotiga xos bo‘lmagan kamtarlik namoyon etib, sizu bizdan oramizda yashab yurgani uchun uzr so‘raydi:
O‘zimni ko‘rmagaydursiz, Vatanning bulbulidurmen,
Mani yomon demang, do‘stlar, odamning bir turidurmen.
Umuman, ash’or deganlari — tuzatib bo‘lmaydigan dard. Unga podsho ham, qul ham barobar chalinishi mumkin. Sharof Rashidov she’r yozgan. Melisalarning kattasi Haydar Yahyoyev — bir qo‘lda to‘pponcha, bir qo‘lda qalam, — rosa she’r yozgan.
Buxoro viloyati ijroqo‘miga bir necha yil raislik qilgan Nishon Bozorov degan kishi ham gulu bulbul haqida ash’or bitar, lekin negadir she’rlariga o‘z ismini qo‘yishdan iymanar ekan. Ne’mat akadan maslahat so‘rabdiki, o‘rtoq Amino‘f, siz adabiyot ilmining do‘ngu nishabini yaxshiroq bilasiz, bo yana bizni mansab nozik ekanini ham bilasiz, endi bizga bitta taxallus topib bersangiz…
Ijroqo‘m raisi maslahatga amal qilgan-qilmaganini bilmayman, lekin Ne’mat Aminov Nishon Bozorovga tavsiya qilgan «B.Nishon» degan taxallus xalq orasida «Benishon» degan laqabga aylanib ketgani rost.
Farg‘onaning sobiq hokimi Mirzajon Islomov she’r yozardi, deb eshitganman.
To‘g‘risi, keyingi paytlarda iqtisod va iqtisodchilar old saflarga chiqib, mansabdor shoirlar soni keskin kamayib ketdi. Chet-chaqalarda paxtazor yonida o‘tirib qalam tebratadigan maydaroq hokimlar bo‘lsa ehtimol, lekin ularning ham bugun she’r bilan minbarga chiqadigan zamon emasiga aqli yetadi.
Shoirlik sharaf sanalgan davrlarda buxorolik Sharif Nurxon haqida ko‘p afsona kezib yurardi. Aytishardiki, naq ming kishilik mashvaratda chiroq o‘chib qolganida Sharif Nurxon zulmat ichida bir soatmi, ko‘proqmi, ishqilib, yana chiroq yongunicha muttasil g‘azal o‘qigan ekan. Yorug‘da qarashsa, hamma o‘z joyida, g‘azal ohanglariga mos tebranib o‘tirgan emish…
Yana aytishardiki, Sharof Rashidov Buxoro viloyatiga safar qilganida, mahalliy boshliqlar Sharif Nurxonga payg‘ambar kiysa ham yarashadigan oq va ozoda liboslar kiydirib, Samarqandga chegaradosh rayonda katta yo‘l chetiga chiqarib qo‘yisharkan. Yurt egasi Sharif Nurxonni tanimagani tayin, lekin, — ana sizga o‘zbekchilik! — yo‘l chetida odob bilan tavoze qilib turgan nuroniy cholning yonidan salomsiz o‘tib ketolmagan, moshinani «saqlagan», hol-ahvol so‘ragan, so‘z — so‘zga, gap gapga ulanib, axiyri uloviga taklif qilgan. Biri katta rahbar, biri oddiy bog‘bon, ikkisi ham ta’bi nazm, suhbatlari soz tushib, yo‘l degani ungandan unib, qanday qilib Buxoroi sharifga yetib borganlarini ham sezmay qolishgan. Tabiiyki, Sharof Rashidov suhbat bilan ovora bo‘lib, yo‘l chetidagi suv bosgan dalalarni ham, qarovsiz g‘ovlab ketgan g‘o‘zalarni ham ko‘rmagan…
-Chol Sharof aka bilan qilgan suhbatiga viloyat kattalaridan «gonorar» olgan bo‘lishi kerak, — deb tusmol qilardi Ne’mat aka. — Puxta-pishiqqina edi, nafini bilardi… Buxoroda ekanimda Ittifoq komsomolining nechanchidir o‘n yilligini nishonladik. Sharif ota radioga g‘azal ko‘tarib keldilar. Yebiliyga she’r yozibidik, Neymatjon, dedilar, biz ham pesh safda a’zo bo‘libidik… Otaxon «komsomol» so‘zining ne tarzda talaffuz etilishini ham bilmaydi, «komsomon»mi, «kamsomon»mi… xullas, o‘zlarining tilida g‘azal o‘qib, bizdan gonorar olib ketdilar. Sal o‘tmay, Ittifoq pioner tashkilotining ham bayrami nishonlandi. Sharif ota yana g‘azal ko‘tarib keldilar. Neymatjon, dedilar, kashshoflik davrimizni yozibidik… E, domlajon, dedim, kuni kecha birinchi komsomol bo‘lib she’r o‘qidingiz, bugun kelib… qanaqasiga ham komsomol, ham kashshof bo‘lasiz, axir, ikki tashkilot bir vaqtda tuzilgan emasmi? To‘g‘risi, ukajon, komsomolining ham, pionerining ham qay zamon tuzilganidan xabarim yo‘q, lekin Sharifiy domlaga lalmi do‘q qilish uchun aniq sanani bilish unchalik shart emasdi.
Ne’mat Aminovning savolidan Sharif Nurxon andak shoshib qoladi. Lekin bu holat uzoqqa cho‘zilmaydi. Yerdan ko‘z uzib, Ne’mat akaga yalinibroq qaraydi:
-Qaddibiz pastroq edi-da, Neymatjon… Qaddibiz pastligi uchun ham u taraf va ham bu tarafga tobin topib, ikkisiga ham barobar qabul qildilar…
Buxoro sharifda Toshpo‘lat Hamid degan akaxonimiz bo‘lardi. U kishi, yana Ne’mat Aminov ta’rifi bilan aytadigan bo‘lsak, ham shoir, ham amaldor edi. Lekin kattagina amaldor bo‘lsa-da, adabiy davralardan oyog‘i uzilmagan, pastdagi ishchiyu dehqon shoirlarning ahvolidan xabardor bo‘lib turishni o‘ziga burch deb biladigan olijanob inson edi.
Bir kuni, kichikroq qurilish boshlagan ekanmi, bog‘bon-shoir Sharif Nurxon amaldor-shoir Toshpo‘lat Hamidga telefon qiladi:
-Aliyo, Toshpo‘lodjon…
Toshpo‘lat aka uning ovozini darrov taniydi:
-E, Sharif ota, o‘zingizmi?
-Topdigiz, Toshpo‘lodjon, topdigiz, man — Sharif otagiz… — deya pixillab kuladi chol. — Ixchamroq bir ustroyka boshlabidik, shunga birgina ko‘ba taxta zarur bo‘libidi, agar diligizga malol kelmasa…
-E, maloli bor ekanmi, Sharif ota, — deya xitob qiladi Toshpo‘lat Hamid. -Sizday otaxon so‘raydi-yu, biz yo‘q deymizmi! Usta-pusta kerak emasmi?
-Yo‘-yo‘, Toshpo‘lodjon, taxta bo‘lsa kifoya, usta — biz o‘zibiz…
Ertasi kuni Sharif Nurxonning hovlisiga bir kubometr silliq randalangan taxta borib tushadi. O‘rtoq Hamido‘f yubordilar, deydi shopir. Sharif Nurxon xursand bo‘lib, o‘rtoq Hamido‘fni beto‘xtov duo qilgancha, mo‘maygina taxtani tushirib oladi.
Qish arafasida Toshpo‘lat Hamidning kabinetida yana telefon jiringlab, yana o‘sha tanish ovoz keladi:
-Toshpo‘lodjon, bo man — Sharif otagiz…
-E, Sharif ota, salomat bormisiz, — deb so‘rashadi Toshpo‘lat Hamid, — yangi g‘azallar yozilyaptimi?
-G‘azal yozishga majol yo‘q, Toshpo‘lodjon, — deb ihranadi Sharif Nurxon, — Bilsagiz, ayoqda andak bodibiz bor…
-Do‘xtir kerakmi, Sharif ota?
-Yo‘-yo‘, Toshpo‘lodjon, do‘xtir — biz o‘zibiz… Yiborgan taxtagizni oldim, endi… bu yoqi — qish, birgina ko‘ba ko‘mir kerak bo‘libidi…
-Ko‘mir kubda emas, tonnada o‘lchanadi, Sharif ota, — deb tushuntiradi Toshpo‘lat Hamid cholning soddaligidan kulib. — Necha tonna bo‘lsin, ikki tonna kamlik qilmaydimi?
-Xay, himmatigiz-da, Toshpo‘lodjon…
Xullas, Toshpo‘lat Hamid cholning uyiga bir moshina ko‘mir jo‘natadi. Sharif Nurxon, siylovdan bag‘oyat mutaassir, yig‘lamoqdan beri bo‘lib telefon qiladi:
— Assalomu alaykum, Toshpo‘lodjon, bu man faqir… Sharif otagiz bo‘laman…
-Vaalaykum assalom, Sharif ota! Chopqillabgina yuribsizmi?
-Baharnav, Toshpo‘lodjon, tufroqdi tashidabiz… Yiborgan ko‘mirigiz uchun hazor marotaba rahmat, Toshpulodjon…
-Endi, siz iltimos qilasiz-u, biz yo‘q deymizmi? Ba’daz hech tortinmay o‘zimga telefon qilavering.
Simning narigi uchida Sharif Nurxon jimib qoladi. Sukut cho‘zilavergach, Toshpo‘lat Hamid trubkaga bir-ikki puflaydi:
-Alyo, Sharif ota, alyo, alyo…
-Man sizdan ko‘mir so‘ramab edim, Toshpo‘lodjon… — botinmayroq so‘zlaydi chol.
-E, Sharif ota, kuni kecha telefon qilib ko‘mir so‘radingiz-ku?
-Man ko‘mir so‘ramab edim, — deydi Sharif Nurxon. — Ko‘mirigizni qaytarib yuboraymi, Toshpo‘lodjon?..
-E, ko‘mir sadqai sar, Sharif ota, — deydi Toshpo‘lat Hamid. — Tushunmay qoldim, Sharif ota, bahorda telefon qilib bir kuba taxta so‘radingiz… shundaymi?
-Yo‘q, Toshpo‘lodjon, taxtani oldim, lekin man taxta ham so‘ramab edim.
-Siz so‘ramasangiz, yana kim so‘raydi, Sharif ota? — deydi Toshpo‘lat Hamid battar boshi qotib.
Oraga yana sukunat cho‘kadi. Xiyla o‘tib, telefondan Sharif Nurxonning qiqirlagan ovozi keladi:
-Neymatjon akagiz hazillashgan ko‘rinadi, Toshpo‘lodjon…
Ne’mat Aminovning Sharif Nurxon nomidan qilgan hazillari Toshpo‘lat akani bir kub taxtayu ikki tonna ko‘mir xarjiga tushirgani bilan cheklanmaydi.
Sharif Nurxon domla Sharifiy taxallusi bilan shevada she’r o‘qiganin radioda ko‘p eshitardik. Keyinroq ma’lum bo‘ldiki, she’r shoirning o‘ziniki, ovoz ham ayni o‘ziniki, lekin ijro… Ne’mat Aminovniki ekan.
Uzoq Buxoroda yashaydigan chol safar azobidan cho‘chiganmi yoinki yo‘lkiraga pul topmaganmi, ishqilib, Toshkandi azimda istiqomat qiladigan sinashta qadrdoni Ne’mat Aminovga bitgan g‘azallarini pochtada jo‘natib, maktub oxirida «avozini o‘zigiz taxlasangiz», deya iltimos qilgan. Ne’mat aka — hojatbaror odam, boz ustiga — eski radiochi, bechora diktor o‘zini kulgidan zo‘rg‘atiyib: «Mikrofonimiz oldida buxorolik bog‘bon-shoir Sharif Nurxon», deb e’lon qilsa bas, «bog‘bon-shoir»ning ovozini o‘zi «taxlab» tashlagan:
Qilishib turli tuhmatlar Sharifiyni shishurdilar,
Qamishdek har bo‘g‘imidin olovli bir sado chiqdi.
Albatta, ayni iqtibos imlo talablariga moslab keltirildi. Asli esa sheva jilvalariga boyroq: «Qilisheb turle tuhmatlar, Sharefiyni shishurdelar, Qameshdek har bo‘g‘yemedin alovli bir sado chig‘de…»
Ne’mat Aminov Sharif Nurxon haqida soatlab hikoya qilardi. O‘zimizcha, mavzuni og‘zaki pishityapti, kitob qilib yozsa kerak, deb o‘ylardik. Afsuski, Sharif Nurxon qissasi yozilmasdan qoldi.
Umuman, Ne’mat aka o‘zi bilgan ko‘p voqealarni yozishga ulgurmadi. U bilgan narsalar esa naq bir dunyo edi…
Uzuq-yuluq esda qolgani shuki, Sharif Nurxon ota-onadan erta yetim qolib, qaysidir boyning eshigida qarollik qilib yuradi. Boydan ko‘p sitam ko‘radi. Darveshu devonalardan eshitgan ohanglarini eslab, ko‘rgan jafolaridan nedir og‘zaki baytlar tizadi. Amirlikning oxirgi yillarida, O‘rusiya taraflarda inqilob bo‘lgan emish, Lenin degan odam yo‘qsillarga erk bergan emish, degan uzunquloq gaplarni eshitib, hovliqqanidan «Lelin, kel», degan radifda g‘azal to‘qiydi…
Xo‘jayin qarolining sarkashligidan xabar topib, uni qamchilab so‘roqqa tutadi:
-»Lelin, kel», deb san yozib edingmi, Sharifcha?
-Man yozibidim, — deya tan oladi bechora qarol.
-Lelin onangning eri edimi, Sharifcha, nachun san badbaxt uni Buxoroga chaqirasan?
-Kambag‘alparvar deb eshitib edim, boy ota, shunga yozibidim…
Boy battar darg‘azab bo‘lib, qamchini nariga otib yuboradi. Qarolni oyoqlari ostiga olib tepa boshlaydi.
Ne’mat aka hikoyani Sharif Nurxonning ovozida davom ettirardi:
-Tepopte, tepopte, tepopte… Og‘zi-burnimdan sharros qon keldi hamki, u kishi mani tepopte… Xayriyatki, xudoyim bir o‘limdan asradi, boyni yoniga bir aqrabosi bor edi, mani ajratib oldi, aytdiki, e, ako, endi Sharifcha minba’d bu noma’qulni yemaydu, qarang, oxi, pisarning og‘zidan Lelini keldi-ku!..
Qarol necha kundir qon qusib yotadi. Keyin sal o‘nglanadi, devor suyanib yura boshlaydi. Lekin boyning ostonasidan etak qoqib ketolmaydi. Ketar ham edi, lekin boyning qizi Safiyani yaxshi ko‘radi. O‘ngida ham, tushida ham — Safiya. O‘zi qarol bo‘lsa ham, esli-hushli yigit, gaplari jo‘yali, bayt aytarga ham usta. Boyning qizi ham qarolning mungli qarashlariga uzoq chidolmaydi, nedir iboli imo bilan o‘zining-da ko‘ngli borligini anglatadi. Sharifchaning dilida umid uyg‘onadi. Uzoq tunlar xudoga nola qiladiki, karamingni kengroq qil, men so‘qqabosh yetimning ham yo‘limni o‘ngla…
Boy qizini nedir boyvachchaga erga berib yuboradi.
Qarol ortiq uning uyida qololmaydi, uzoqlarga bosh olib ketadi.
Yo xudo ishqdin xabarsiz, yo u ham o‘lganmikin…
Aytishlaricha, ayni satrni Sharif Nurxon, dunyo ko‘ziga qorong‘i, «yohu» tortib tentirab yurib, nedir bir lahza kufr ketganida to‘qigan. Bu satri uchun rahmatli domlani dahriylikda ayblash shart emas. Xudo bilan u suygan bandasi o‘rtasida bunday achchiq-tizziq gaplar bo‘lib turadi.
Qolaversa, Sharif Nurxon domla lahzalik kufrini tavba bilan yuvgan bo‘lishi tayin. Lekin, qarangki, o‘sha dahriyona (va ozgina dohiyona) satrini bari bir eslab qolgan.
Keyin u dunyo nayranglariga batamom ko‘nikkan. Shu qadar ko‘nikkanki, hatto komsomolu pioner haqida nazmbozlik qilishdan ham tortinmagan.
Ne’mat aka oqko‘ngil, o‘ta samimiy odam edi. Katta dumaloq ko‘zlarida beozor tabassum aralash nedir xayrixohlik balqib turardi. Jo‘n gapida ham ko‘p narsani ko‘raverib charchagan odamlarga xos yengil istehzo bo‘lardi.
Ba’zida, azbaroyi adolat taqdiri o‘rtaga tushgan choqlarda, istehzosi oshkora kinoyaga aylanardi. Yodimda, yozuvchilar uyushmasida bir masalchi akamizning yubileyi bo‘ldi. Hamma uni jo‘rovoz bo‘lib maqtadi. O‘sha paytda Ne’mat Aminov «Mushtum»da adabiy kotib bo‘lib ishlar edi. Majlis raisi, hajviy jurnal vakili masalchiga yaqin bo‘lishi shart, deb o‘ylardi chog‘i, kutilmaganda Ne’mat akaga so‘z berib qoldi. Ne’mat aka raisning sazasini o‘ldirmadi, minbarga chiqdi:
-Do‘stimiz — katta va sermahsul masalchi, — dedi u jiddiy turib. — Masalan, Gulxaniy domla atigi bitta «Zarbulmasal»ni yozgan, do‘stimiz esa… bir zambil g‘azal yozgan.
Hamshaharlaridan Omon Muxtorni, Tilak Jo‘rani, Said Ravshanni o‘ziga yaqin tutardi.
Ikkisi ham dunyodan o‘tib ketdi — Omon Muxtor bilan Tilak Jo‘ra ko‘ngilni xunob qiladigan darajada kamtar odamlar ediki, beixtiyor, endi, bu g‘irrom dunyoda bunchalar yaxshi bo‘lish shartmi, deb ayting kelardi.
Ne’mat aka ayniqsa Omon Muxtorni yaxshi ko‘rar, lekin kezi kelganda uni ham ayab o‘tirmas edi. Omon akaning o‘ziga xo‘b yoqadigan, kattayu kichik gurunglarda, uchrashuvlarda qayta-qayta o‘qiydigan she’ri bo‘lardi:
Bir o‘q bilan otdilar — o‘lmadim,
vovaylo, vovaylo,
Ikki o‘qdan o‘lmadim,
vovaylo, vovaylo…
Ittifoqo, shunday uchrashuvlardan birida Ne’mat aka ham qatnashadi. Omon aka yana o‘sha she’rini o‘qiydi. «Bir o‘q… ikki o‘q… Uch o‘qdan o‘lmadim, vovaylo, vovaylo» degan so‘zlarga yetganida Ne’mat aka chidab turolmaydi, hamma eshitadigan qilib so‘raydi:
-To‘ng‘iz o‘qqa tobingiz qalay, Omonjon?..
Omon Muxtor unga javoban siniq iljayadi, xolos. U Ne’mat Aminovni tug‘ishgan akasiday hurmat qilardi, achchiqroq hazillarini ham ko‘ngliga og‘ir olmas, ko‘pincha o‘zi ham unga qo‘shilib, bolalarcha qiqirlab kulardi.
Ne’mat Aminov qochiriqlariga eng ko‘p nishon bo‘lgan odam Said Ravshan edi. Rosti, aksar choqlarda Said akaning o‘zi bunga aybdor bo‘lardi. U kishi Ne’mat akani qora tortib, Buxorodan Toshkentga ko‘chib keldi. Boshqa hamma janrlar egali ekanini sezdimi, yengilroq detektiv qissalar yozishga ruju qo‘ydi. Adashmasam, akamiz yozgan birinchi «defektiv» (Ne’mat Aminov iborasi — MMD) qissa qahramoni gazchi edi. Bugun aniq yodimda yo‘q, agar tafsilotda adashmasam, sahroda gaz magistrali yotqizilayotganda bir to‘da yomon gazchi yolg‘izgina yaxshi gazchini yo‘g‘on quvur ichiga tiqib, ustidan kavsharlab tashlardi.
Albatta, osmonida zog‘ ham uchmaydigan ovloq sahro, g‘animlarini osongina o‘ldirib, birorta saksovul tagiga ko‘mib qo‘yaverishsa ham bo‘laverardi. Lekin yaxshi gazchi, ya’niki bosh qahramon Said akaga tiriklay kerak. Endi u muallif irodasi bilan bo‘sh quvur ichida uch-to‘rt kun emaklashga, ming xil umidsiz o‘ylarni o‘ylashga, lekin bari bir o‘limga taslim bo‘lmaslikka mahkum…
Said aka klassik detektiv an’analariga amal qilib, jinoyatchi qahramonlarning har biriga alohida laqab qo‘yib chiqqan edi. Deylik, biri — Quloq, erkak o‘g‘ri. Yana biri — Sa’va, urg‘ochi o‘g‘ri.
Qissaning bir jumlasi yodimda qolgan: «Quloq ishini bitirgach, Sa’va etagini tushirdi». Bilmagan odam, Said Ravshan haliginaqa… yomon gaplarni yozarkan-da, deb o‘ylashi ham mumkin. Umuman, tilimiz juda g‘aroyib, astoydil harakat qilsang, eng beozor so‘zdan ham ikki-uchta tagma’no chiqarish mumkin. Asli esa o‘ta jo‘n. Quloq laqabli yomon erkak o‘g‘irlangan pul dastalarini doka ro‘mol qatiga terib, keyin Sa’va laqabli yomon xotinning beliga belbog‘ qilib bog‘laydi, keyin ayol… etagini tushiradi.
Talay «kurmak»larni olib tashlab, detektiv qissani bir amallab jurnalda chop etdik. Nomi ham juda ajoyib chiqdi — «Chordoqdan otilgan o‘q».
Adabiyot toshu tarozisiga kelganda o‘ta xasis emasmi, Ne’mat Aminov qissa nomidagi …»o‘q» so‘zining oldiga mudom birgina undosh harf qo‘shib aytishdan o‘zini tiyolmasdi:
-»Chordoqdan otilgan …o‘q»ni o‘qidingizmi, ukajon?
Bir kuni Ne’mat aka Said Ravshanning stolida g‘alati bir ro‘yxat ko‘rib qoladi. Ro‘yxat tepasida kattakon sarlavhasi ham bor ekan: YANGI TOPILGAN ISMLAR.
-Adolat, Arofat, Asal, Barno, Bashorat… — deya yodaki o‘qirdi Ne’mat aka bosh saraklab. — Gulsifat, Gulandom…Ziroat… Sharofat, Shafoat… Alifboning boshidan oxiri qadar… g‘ij-g‘ij qizlarning oti…
-Balki Said aka o‘zi ko‘ngil qo‘ygan ayollarning ro‘yxatini tuzgandir?
-Yo‘q, ro‘yxat uzun, bir odamga ko‘plik qiladi, — deb kulardi Ne’mat aka. — Said akangiz atay ter to‘kib, bo‘lajak xotin qahramonlarining ro‘yxatini tuzgan, ukajon. Ro‘yxat — katta, niyatlari buyuk ko‘rinadi… Nachora, chidaymiz endi…
Said aka bilan adabiyot haqida gaplashish juda qiyin edi. U birovning gapini tuzuk-quruq eshitmasdi, ko‘proq o‘zi gapirardi.
-Akangiz jim tursalar bo‘lmaydi, — deb nolirdi Ne’mat Aminov. — Gapirishlari shart. Juda bo‘lmasa, qo‘lidagi qalamni ko‘rsatib:»Ana bu qalamning nomi nimaydi, Ne’matjon?» deb so‘raydilar…
…Ayni yozuvlar bahonasida Ne’mat Aminovning «Yolg‘onchi farishtalar» kitobini yana o‘qib chiqdim.
Kitob tarixidan ozmuncha xabarim bor edi. Ayniqsa, Ne’mat aka «Yoshlik» jurnaliga bergan matnni Erkin A’zam bilan Xayriddin Sulton xuddi o‘zlari yozganday xursand bo‘lib, asrab-avaylab, kulgili holatlar tasvirini ovoz chiqarib o‘qib, zavqu shavq bilan tahrir qilganlari yodimda qolgan.
Bu gal romanni atay hijjalab o‘qidim. Xayolda bo‘lsa-da, Bashirjon Zaynishevga qo‘shilib Buxoroi sharif ko‘chalarini qayta kezdim.
Yana maza qilib kuldim, rahmatli Ne’mat akamga yana qoyil qoldim. Zaynishev deganlari shunchaki adabiy qahramon emas, abadiy qahramon ekaniga yana bir marta iqror bo‘ldim.
Romandagi o‘nlab qahramonlardan faqat bittasi — Zaynishevga atay zid etib kiritilgan firqachi xotin Xo‘jaqulova butunlay keraksiz bo‘lib tuyuldi.
Lekin sho‘ro zamonda har bir katta asarda, ayniqsa satirik asarda kamida bittadan Xo‘jaqulova bo‘lishi shart edi. Xo‘jaqulovasi bo‘lmasa roman chiqmasdi ham.
Romanda Ne’mat akaning firqachi xotinga o‘ta muslimiy nisb berib qilgan achchiq istehzosini sezish qiyin emas: «o‘rt-toq Xo‘jaqulova».
Keyin, Ne’mat aka o‘ziga, aniqrog‘i — Bashirjon Zaynishevga ko‘proq erk berib, yangi zamonga ham o‘tkazib yuborsa rosa g‘aroyib bo‘lardi, degan g‘alatiroq fikr miyamga keldi.
Keyin Ne’mat Aminov har ehtimolga qarshi Bashirjon Zaynishevga Ashurjon ismli birgina tirnoq hadya etganini esladim. Kim bilsin, balki Ashurjon Zaynishev bu kunda turli oksfordu garvardlar tahsilini ko‘rib, otameros g‘ayrat bilan, yangi shiorlarni bosh uzra bayroq etib, zamonaviy qiyomxonu qirmizxonlar qurshovida el aro kezib yurgandir…
Ne’mat Aminovning menga eng yoqadigan qahramoni — Vafo attor. Sezamanki, Ne’mat Aminov ham attor tabiatini huzur qilib, cheksiz zavq bilan yozgan. Cholning buxoro shevasida qanchalik burro so‘zlashini bir eslab ko‘ring.
Eng qizig‘i — Vafo attor bilan Bashirjon Zaynishev munosabati. Roman boshida Zaynishev befarzandlikdan ko‘p o‘kinib yashaydi. Xotini necha bor ikkiqat bo‘lgan-u, lekin bo‘yida turmagan. Axiyri, mashhurroq folbin kampir ayolga homilador ekanida ikkita bo‘g‘oz hayvon ustidan sakrashni buyuradi, sharti shuki, hayvonning biri halol va yana biri harom bo‘lsin…
Halol mol, bo‘g‘oz sigir, qishloqdagi qarindoshning qo‘rasidan topiladi. Bechora xotin uning ustidan bir amallab sakraydi.
Harom hayvon ham topiladi — Vafo attorning bo‘g‘oz moda eshagi. Faqat eshakkinaning rangi to‘g‘ri kelmaydi. Folbin kampir, illo-billo ko‘k rangli hayvon bo‘lsin, deb tayinlagan. Vafo attor buning ham yo‘lini topadi -xurjunidan kukunli ko‘k bo‘yoq chiqarib suvda eritadi, modaginani ayni tim ko‘kka bo‘yaydi…
Ayol bechora ko‘k eshak ustidan ham sakraydi. Vafo attor xizmat pulini olib o‘z yo‘liga ketadi.
Muddati yetib, Zaynishevning ayoli qo‘chqorday o‘g‘il ko‘radi.
Boshqa yozuvchi bo‘lsa, voqeani shu yerda tugatib, boshqa mavzuga o‘tib ketardi. Lekin Ne’mat Aminov bunday qilolmaydi. Vafo attor bir yoki ikki bob oralatib, yana roman sahifalarida ko‘rinish beraveradi. Ko‘rinish ham gapmi, Bashirjon Zaynishevni uzluksiz ta’qib qilib, tushlariga ham kirib chiqadigan ro‘yoga aylanadi.
Ma’lum bo‘ladiki, Zaynishevning xotiniga yo‘liqqan jami insu jins Vafo attorning bo‘g‘oz eshagiga yopirilib o‘tib, moda qornidagi begunoh xo‘tik mayib bo‘lib tug‘ilgan ekan.
Shu sabab, Vafo attor har oy muntazam Bashirjon Zaynishevga uchrab, undan «kurrai nogiron» uchun aliment undirib ketadi.
Albatta, bu — shunchaki to‘qima, turgan-bitgani mahobat, uydirma. Bunaqasi hayotda bo‘lmaydi, bo‘lishi ham mumkin emas.
Rahmatli Vahob Ro‘zimatov aytganidek, «biz ham, okasi, Dos Passosni o‘qiganmiz», turli uydirma, absurd, grotesk deganlaridan ozmuncha xabarimiz bor, lekin mayib xo‘tik uchun aliment undirish, o‘lay agar, Ne’mat Aminovdan boshqa birortamizning ham xayolimizga kelmagan bo‘lardi
Ne’mat Aminov. Yolg’onchi farishtalar. Roman by Khurshid Davron on Scribd
