10 март — Шоир ва таржимон Садриддин Салим Бухорий хотираси кун
Умид улки, азиз биродаримиз Садриддин ҳожига жаннат фароғати хушхабари етгандир. Сўнгги нафас иймон калимаси билан чиқар экан, саломат иймон билан, юздаги иймон нурлари билан Яратган ҳузурига бориш улуғ саодатдир. Садриддин Салим Бухорий билан замондош қилган Аллоҳ-таолога шукрлар қилган ҳолда, муножот қиламизки: Эй Аллоҳим, суюкли банданг Садриддин ҳожига берган неъматларингни барча қалам аҳлига бер, унинг йўлини барча ижодкорга бер…
ТИЛ ВА ДИЛ БИРЛИГИ
Тоҳир МАЛИК
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
Садриддин Салим Бухорий (Садриддин Салимов) 1946 йил 16 сентябрда Бухоро шаҳридаги Чўпбоз гузарида туғилган. Бухоро педагогика институтининг немис тили факультетини тамомлаган (1972). «Оққушим», «Эрка қушим» (1979), «Ёруғлик одами» (1983), «Рўмолча» (1988), «Бухорога Бухоро келди» (1999), «Дурдоналар» (2005) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Бир нечта тарихий-маърифий китоблар ҳам ёзган («Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир», 1993; «Уч авлиё», 2000; «Ҳазрат Абу Кафс Кабир», 2006; «Икки юз етмиш етти пир», 2006; «Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд», 2006; «Ҳазрат Каъбул Ахбор Валий», 2007 ва бошқа). И. В. Гётенинг «Ғарбу Шарқ девони»ни ўзбек тилига таржима қилган. «Меҳнат шуҳрати» ордени (1999) ва «Фидокорона хизматлари учун» (2005) ордени билан мукофотланган. Садриддин Салим Бухорий 2010 йил 10 мартда оғир юрак хуружи туфайли оламдан кўз юмган.
Тил ва дил бирлиги диний тушунчада бир сўз билан “Иймон” деб аталади. Аммо фақат ишонч ва бу ишончни тил билан тасдиқлаш билан иймон мукаммал бўлмайди. Амал ҳам керак. Яъни, Аллоҳга бўлган ишқни фақат тил билан ифода этмоқ кифоя эмас, Аллоҳ буюрган хайрли вазифаларни амалга ошириш билан ҳам бўлади. Ҳазрат Алишер Навоий Аллоҳга муножот этиб, “Илм берганинг учун шукр, энди амални ҳам бергин”, деб илтижо қилган эканлар. Иймон ҳар бир банда учун зарур фазилат. Айниқса, ижод аҳлига зарур. Чунки Аллоҳ ижод аҳлига бошқа бандаларига нисбатан кўпроқ неъматлар берган. Бунинг шукронаси фақат амал билан бўлади. Тангри таоло заргарга нима учун тилла беради? Сандиқ тубига яшириб қўйиш учунми? Йўқ! Яратган Раббимиз заргарга тилла беришдан аввал ақл-идрок, зеҳн бойлигини беради. Ана шу неъматлардан тўғри фойдаланиб, камолга етади ва тилладан гўзал безак ясайди ва одамларнинг таҳсинига сазовор бўлади. Шоир ҳам заргар кабидир. Унинг тилласи, инжулари – сўз бойлигидир. Унинг маҳорати ила сочилиб ётган жавоҳир бебаҳо шеърга айланади. Аллоҳ ижод учун берган ақл, зеҳн, гўзал туйғуларни бекорчи нарсаларга исроф қилмай, ижодни илоҳий мўъжиза деб билиб, шунга яраша пок қалб билан қўлга қалам олган шоирга Раббимиз икки дунё саодатини ҳам беради, иншааллоҳ! Бу дунё саодати шуки, шоирнинг қалбида туғилган илоҳий туйғулар зоҳиран қаралганда, қоғозга тушса-да, аслида бу туйғулар ўқувчининг қалбига кўчади. Илоҳий мўъжизадан илҳомланмаган шоир, таъбир жоиз бўлса, қўлига бир қуриган чўп олади-да, шеърини саҳродаги қумга ёзади. Вақтнинг енгилгина шамоли бу сатрлар юзига қум тортиб, ўчиради. Аллоҳнинг илҳоми қалбини ёритган шоир эса қўлига темир ускана ва болға олиб, шеърини харсанг тошга ўйиб ёзади. Бу сатрларни йилларнинг аёвсиз шамоллари, дўлу ёмғирлари ўчиролмайди. Қумга ёзиш осон, тошга ўйиб ёзишда машаққатли меҳнат мавжуд. Ана шу машаққатга чидай олган одам халқ эъзозидаги шоир мартабасига етади. Минг йилларни ошиб ўтиб келган устозлар ижоди фикримга далил. Ҳазрат Алишер Навоий тазкираларида 459 шоир ҳақида маълумот берганлар. Улардан олдин ҳам, кейин ҳам мингларча шоирлар ўтганлар. Қани уларнинг асарлари? Тарих аёвсиз ҳакам, қумга ёзилганларни аяб ўтирмайди. Бизга етиб келган, бугунги авлод қалбидан ҳам жой олган асарлар ҳақида ўйлаганимда, тарих имтиҳонидан фақат дилу тил ва амал бирлигига амал қилганларгина ўта оладилар, деган хулосага келаман.
Йигирманчи асрда ҳам адабиётимиз гулшанига кўп боғбонлар кириб келдилар, гуллар ҳам экдилар. Ботаника илмида “бир йиллик” ва “кўп йиллик ўсимлик”, деган тушунча бор. Афсуски, бир йиллик гул экканларни ҳам кўрдик. Шукрки, кўп йиллик ажиб гул экканлар билан замондош бўлдик.
Шулардан бири – раҳматли Садриддин Салим Бухорий эдилар.
Камина Садриддин ҳожи билан тенгдошман. Бир неча марта кўришганман. Аммо, афсуски яқин борди-келдимиз бўлмаган. Бунга сабаб: мен Бухорога кам борганман, ҳожим эса Тошкентга келганларида зарур ишлари билан банд бўлганлар. Мен шоирнинг шахсини ҳам, ижодини ҳам ҳурмат қилганман, бу ҳурматим то тирик эканман, заррача камаймайди.
“Бухорода Садриддин Салимов деган йигит немис тилини пухта билар экан, Йоҳан Гёте ижодини ўрганибди, “Ғарбу Шарқ девони”ни таржима қилаётган экан”, деган гапни эшитиб нотаниш дўстимга ҳавас қилдим. Бугун таржима масалалари ҳақида кўп гапириляпти. Бу масалани амалда ечишни Садриддин ёшлик йиллариёқ бошлаган эдилар. Дунё мумтоз адабиёти намуналари рус тилидан таржима қилинарди. Ўзбек ўқувчиларига инъом этилган бу асарлар шарбати сиқиб олинган анор каби эди. Тўғри, шарқ адабиёти намуналарини форс тилидан таржима қилиш тажрибаси мавжуд эди. Лекин европа тиллари биз учун узоқ вақт “бегона” бўлиб келди. Шу сабабли Й.Гётенинг немис тилидан бевосита таржима қилиниши ўша давр учун ҳам қувонарли, ҳам умидбахш воқеа эди. Таъбир жоиз бўлса, Садриддин Салимов ўтган асрнинг етмишинчи йилларида европа тиллари йўлидаги баланд деворни йиқитди. Кейинчалик раҳматли Шавкат Раҳмон Лоркани аслиятдан таржима қилиш учун испан тилини ўргана бошлади. Жамол Камол Шекспирни инглиз тилидан таржима қилдилар. Аммо бу ҳаракат кенг авж олмади. Ижодкорлар тил ўрганишнинг машаққатидан чўчишди шекилли. Мисолни ўзимдан олсам, каминада бу соҳада қобилият етарли эмас. Ҳаракат қилиб ҳам, ўрганолмаганман. Шеър ёзиш ҳам қўлимдан келмайди. Шу жиҳатдан қаралса, Садриддин Салим мендан икки фазилатлари билан устун турадилар.
Кейинчалик шоирнинг шеърларидаги руҳда ижобий ўзгаришларни кузатдим. Садриддиннинг шеърлари билан дастлаб танишганимда ундаги фалсафий фикрлар диққатимни тортган эди. Мен шеър ўқиганимда биринчи галда ундаги фалсафага эътибор бераман. Чунки шоирнинг ҳаёт фалсафаси саёз бўлса, шеъри ҳам саёз бўлади. Сир эмас, “шоирман! деб керилиб юрувчи ижодкорларнинг шеърлари қофиялар ўйинидан иборат бўлади. Истиора, рамз, мажоз деган нарсаларни эса учратмайсиз. Садриддиннинг дастлабки шеърлариёқ бу камчиликлардан ҳоли эди. Унинг шеър-ларини кетма-кет тарзда тез ўқиб бўлмасди. Иккинчи шеърга ўтиш учун биринчисининг мағзини чақиш керак эди. Шеърнинг сеҳрли қудрати ҳам айнан шунда! Баъзи шоирларнинг ўн-йигирма шеъри бир журналда босилса, беш-ўн дақиқада ўқиб чиқиш мумкин. Лекин Садриддинга ўхшаган истеъдод эгаларининг шеърлари беш-ўн кун давомида қайта-қайта ўқилади. Абдулла Қаҳҳор “Устоз Лев Толстойнинг асарлари қазига ўхшайди, чайнаганинг сари мазаси чиқаверади”, деган эдилар. Устознинг бу ўхшатишларини назмга нисбатан ҳам ишлатиш мумкин.
Кимнидир бузди-ку бу ҳаёт,
Кимнидир нокас ҳам айлади.
Мен сенга интилдим, Эътиқод,
Ҳаётга юрагим боғланди.
Бесабот излади тез нажот,
Пасткашлик йўлини сайлади.
Мен сенга интилдим, Эътиқод,
Саботга юрагим боғланди.
Беимон айлади дод-фарёд,
Чўнтакка Ватанни жойлади.
Биз сенга интилдик, Эътиқод,
Ватанга юраклар боғланди.
Шу шеърни ярим дақиқада ўқиб, кейингисига ўтиш мумкинми? Бошқаларни билмайман-у, аммо мен бундай қила олмайман. Шеърдан маъно излайман. Топаман ҳам: бу оламда миллатлар, халқлар, мамлакатлар кўп. Лекин дунё аслида иккига бўлинган – яхшиларга ва ёмонларга. Ранг ҳам иккита – қора ва оқ. Қалблар ҳам икки – оқ кўнгил ва қора кўнгил. “Қизил кўнгил”, “Сариқ кўнгил” деганларини эшитмаганман. Ҳаёт бузиб юборган одамлар нокасдирлар, саботсизлар пасткашлик йўлини танлагандирлар. Бу иймонсизларнинг виждонсизлиги шундаки, улар Ваатанни чўнтакка жойлаганлар, бундайларни халқда “Ватанфуруш” дерлар ва улар қора кўнгиллар тоифасидандирлар. Биз уларни “ҳаёт бузиб юборди”, деймиз. Аксинча! Улар ўз пасткашликлари билан ҳаёт маромини бузадилар. Уларни эътиқодсизлик бузган. Барча иллатларнинг илдизи – эътиқодсизликда. Эътиқодга интилиб яшаган одам юрагини ойдин ҳаётга боғлайди. Ҳаётдан лаззатланади ва ҳаётни янада гўзал қилиш пайида бўлади. Бу йўлда учраган ёмонликларга қарши сабот билан курашади. Эътиқодли одамнинг юраги Ватанга боғланган бўлади. Булар оқ кўнгиллар тоифасидан. Ватанни фақат покиза дил билан севиш мумкин. Чунки пок дил Ватан учун жон фидо қилишга доимо шай туради. Ватанни чўнтакка жойлаган нафс бандаларида бу фазилат бўлмайди. Рауф Парфи айтмоқчи:
Ватан, айланарман бир кескир тошга,
Қошингга ўқ каби учиб бораман…
Наҳот, тил бошқадир, наҳот, дил бошқа?!
Ватан ҳақида кўп шеърлар, достонлар ёзилган. Садриддиннинг охирги тўртлигида достонларга юк бўлувчи фалсафий фикр жойлашган. Ундан олинадиган маъно: Ватанни мадҳ этиб достонлар битиш шарт эмас, муҳими – қалбни Ватанга боғлаш. Бунга эришган одам саодатлидир.
Шоир бу мавзуга бир неча марта қайтади. Ҳар қайтишда бир фалсафани кашф этади, мана шуларнинг бири:
Гарчи шараф эмас инсонга оғмоқ,
Оғмачилик гарчи ёмондан ёмон.
Лекин шараф экан, дўстгинам, агар
Оғсанг Ватан томон, миллатинг томон.
Пулга қараб оғди баъзилар бугун,
Ёлғон томон оғдилар баъзилар осон,
Лекин шараф экан, дўстгинам, агар,
Оғсанг иймон томон, эътиқод томон…
Илмига амал қилувчи шоир иймон ва эътиқод томон оғди ва Аллоҳ томонидан шарафланди: халқнинг меҳр-муҳаббатига эришди. Дил ва тил ҳамда амал бирлиги ҳозирги кунда осондай кўринади. Шоир дилида туғилган фикр ўқувчи қалбига кўчиш йўлида ҳозир тўсиқ деярли йўқ. Садриддин ва унинг тенгдошлари назм оламига кириб келганларида тўсиқлар кўп эди. Сиёсий назоратчиларнинг элаги ижодкорларнинг дилини қон қилиб юборар эди. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи изидан кириб келган авлод учун у давр оғир имтиҳон йиллари бўлди. Ижод аҳли қаршисида худди эртаклардагидай уч йўл мавжуд эди: “Борса келмас”, “Борса келар” ва “Ё келар ё келмас”. Шунга кўра айрим шоирлар осон йўлни танладилар, қадим тили билан айтганда, “сарой шоирлари”га айландилар.
Наҳот шеърлар айтдим
Бўшлиққа қараб,
Наҳотки соврилди олов сўзларим,
Наҳотки ҳақ бўлса, элу юрт асли
Қуруқ сўзлар деган гумроҳ дўстларим?!
(Шавкат Раҳмондан)
“Абу Маони” – “маънолар отаси” деб улуғланган ҳазрати Мирзо Бедил Аврангзебнинг ўғли Муҳаммад Аъзамшоҳ хизматида юрган пайтларида шаҳзода ундан ўзига атаб мадҳ ёзишни сўрайди, аммо Бедил ҳазратлари бу илтимосни рад этадилар-у, оқибатда саройдан кетмоққа мажбур бўладилар. Чунки ул зот юксак шеъриятни айрим шахслар, арзимас кишилар мадҳи учун оёқ ости қилишни, соф дил сўзини ёлғон билан булғамасликни афзал кўрган эдилар. Не ажабки, асрлар давомида “сарой шоирлари” шеъриятни арзон-гаровга пуллаб яшадилар. Не шодки, улар орасида назмни илоҳий неъмат экани, уни совуриш гуноҳлигини англаган инсоф эгалари ҳам бор эди. Йигирманчи асрда бу ҳол айни равишда давом этди. Худонинг назари тушганлар хатарли йўлдан чўчимадилар ва улар “Эътиқод шоирлари” мартабасига етдилар. Мен марказий матбуотда ишлаганим сабабли яхши шеърларнинг не-не азоблар билан нашр этилишига кўп марталаб гувоҳ бўлганман. Шоир “Шарқ юлдузи” журналига 20та шеър топширса, турли баҳоналар билан камида 3-4 шеър олиб қўйиларди. Қолганлари ҳам “чўқилаб-чўқилаб” тозаланарди. “Цензура” деган сиёсий назорат ҳам пичоғини қайраб ўтирарди. Агар шоир “Юрагимда дардим бор”, деб ёзса, “Нега дардинг бўлади? Ахир Совет Иттифоқи деган бахтлар водийсида дард бўлиши мумкин эмас, ҳамма бахтли”, деб сиёсий айб қўйиларди. Рауф Парфи 1967 йили алам билан ёзган эдилар:
“– Бир шеъримнинг, қаранг, боши йўқ,
Кесилган-ку, қаранг, оёғи –
Муҳаррирга боқдим, кўзим лўқ, –
Ахир қандоқ бўлар бу ёғи?!
– Тилингни тий, – деди муҳаррир, –
Яхшиликни билмаган ҳамак!
– Кечирингиз… лекин кўп оғир
Ёлғиз қорин билан яшамак…”
Кейинроқ Рауф акага ҳамоҳанг равишда Шавкат Раҳмоннинг дардли нидоси эшитилган эди:
Шеърият, биз сени алдадик,
Кўпинча аврадик, хўрладик.
Васлингга етишдик ниҳоят,
Қизарган кўзларинг кўрмадик.
Шеърият,
халажруҳ паризод,
учдингми, кўндингми ёлғонга:
учдингми кичкина дунёга,
кўндингми кундалик ёвғонга.
Сен – ҳирслари,
тамалари қурбони,
ўзингни ҳар кимга тўшайсан,
паримас,
анжирдай эзилган
бир шўрлик аёлга ўхшайсан…
Энтикиб сўйлайсан шамолга:
орзулар чечаги сўлди, деб,
бурди йўқ кимсалар қўлида
бағри қон, бўлди, деб.
Шеърият,
кўзларинг қизарган,
хўрланган,
зўрланган гўзаллик.
Оғирдир кўзингга қарамоқ,
кўзларинг,
ўлдирар кўзларинг…
Рауф ака билан Шавкатжонни бекорга эсламадим. Улар Садриддин билан фақат замондошгина эмас, дарддош ҳам эдилар. Йўллари ҳам, диллари ҳам бир эди. Жуда кўп ижодкорлар шеърларида “Шоир ким?” деган саволга жавоб бермоққа уринадилар. Садриддин ҳожининг жавоб эса қисқа ва лўнда:
Шоир – улвий
Ҳодиса,
Йўқдан бўлдириб бўлмас.
Шоир – миллат,
Шоир – юрт,
Борин ўлдириб бўлмас.
Бошқа шеърида бу фикрни давом эттириб дейдики:
Биласизми, нени англадим?
Сўз тизмоққа кўплар моҳирлар.
Шеъриятни вайрон этар ким?
Бешак шоирлар…
“Бедарднинг олдида бошимни оғритма”, деган мақол бор. Яна: “Дардсиз – кесак” ҳам дейдилар. Шунга кўра деймизки, шоирнинг дардини ҳамма ҳам тушунавермайди. Шоир эса… бедардларнинг ҳаётини тушунолмай ҳайрон.
Менинг дардим кўриб тоғлар тўкилди,
Кесак тилсиз эди, додлаб бўкирди.
Ки дардим оташин кўргач қуёш ҳам
Юзини булутга чирмаб ўкирди.
Бу осмондан тўкилган ёмғир эрмас,
Фалак ҳолимга кўз ёшин тўкирди.
Бу шеър эрмас, бу – қисматнинг битиги,
Ки Садриддин ани шеър, деб ўқирди…
Шахмат ўйини. Хонадонларда ҳам, боғларда ҳам, чойхоналарда ҳам кузатамиз. Катта мусобақаларга маҳлиё бўламиз. Ғолибларни олқишлаймиз. Лекин шоир бу ўйинда ўзгача маъно кўради: …жанг қизияпти. Бешафқат қўлларга фарқи йўқ, фарзинни ҳам шоҳни ҳам сураверади. Рақобат қилаётган аслида қўллардир, аскарлар эса бир-бир жон бериб, қуламоқда. Икки рақиб учун шоҳ ҳам, пиёда ҳам гўё ўйинчоқ. Бу шундай ўйинки, унда қочоқлар бўлмайди. Агар бири енгилар экан, демак, иккинчиси ғолибдир. Шоир бу доно ўйинни ўйлаб топган инсон заковатига қойил қолади. Лекин у бу ўйинга маҳлиё эмас, “ҳаёт” деб аталмиш тахта устида содир бўлаётган қабоҳатлардан юраги титрайди.
Жанг қизийди. Кишнаётир от,
Пиёдалар бўлмоқда қурбон.
Хавф остида қолмоқда ҳаёт,
Найзалардан томаётир қон…
Ҳаётдаги бу ўйин ғирромдир: дона сурувчиларнинг ўзлари четда, ўзларига бало ҳам урмайди. Демак, аламзада юракларнинг дод-фарёди унга бегона. У ҳаёт тахтаси устида истаган номаъқулчилигини қилаверади, башар эса лоқайд томошабин. Шоир бу ҳолатдан азобда, лекин юрагида умид бор. Энг муҳими, у қаттол ўйинчилардан эмас, ўзи учун бошқаларни ўлимга йўлламайди. Унинг мақсади нурли, аҳди қатъий:
Истиқболим бўлади порлоқ,
Отлиқ бўлай, хоҳи пиёда,
Бўлмагайман лекин ўйинчоқ.
Доналардай ушбу дунёда.
Бировлар қўлида ўйинчоқ (қўғирчоқ) бўлишдан ҳазар қилмайдиганларни ҳам кўрганмиз. Ҳазар қилиш нима экан, бу тубанликларидан ҳузурланадилар. Шоир учун эса бу бир фожиадир, шу боис Яратганга муножот этади:
Бировлар қўлида қўғирчоқ
Бўлмоқдан асрагил, ё Раб!
Инсонман – бамисли ўйинчоқ
Бўлмоқдан асрагил, ё Раб!
Қўғирчоқ тафаккур этолмас,
Дўст ким, душман ким билмагай,
Ҳўл-қуруқни ёққувчи олчоқ
Бўлмоқдан асрагил, ё Раб!
Шоир ўтмишни кўра олади, мозийдан сабоқ олади. Келажакни ҳам тасаввур этади. Қарангки, “дунё ҳаёти” аталмиш шаҳмат ўйинидаги ғирром, қаллоблик ҳали-ҳануз давом этяпти. Бугун араб дунёсидаги урушни ўйласам, Садриддин ҳожининг анча йиллар олдин ёзган шу шеърини ёдга оламан. Юз минглаб бегуноҳларнинг қонини тўкаётган шафқатсиз икки қўлнинг бири уммон ортида, иккинчиси бу томонда. Уларнинг қай биридир ғолиб бўлар. Аммо халқ азобда, аламда қолаверади… Шоир қалби бу адолатсизлик билан муроса қила олмайди. Қаттол ўйинни лоқайд томоша қилиб турса эди, у шоир бўлмасди!
Бухоронинг паст кўчалари
Гумбазлари лайлаксиз қолди.
Ул покиза парранда асли
Қайга кетди, қайга йўқолди.
Йиллар ўтди, келмади улар,
Қушларини соғинди мардум.
Сўнг темирдан ясади лайлак,
Темир-қанот, темир-оёқ, дум.
Сўнг оёғин боғлади маҳкам,
Темир билан темирга, ё Раб!
Бу ҳам қочиб кетмасин, деди,
Бухородан узоққа қараб!
Лайлак – поклик ва гўзаллик, эзгулик ва эркинлик рамзи. 21-асрга келиб одамзод сунъий гулларни кашф этди. Ҳатто дастурхонга сунъий меваларни чиройли қилиб қўядиган бўлди. Табиийлик чекиниб, сунъийлик ғалаба карнайини чала бошлади. Сунъий гуллардан завқ оладиган одамнинг меҳр-оқибати ҳам сунъийлашиб боряпти. 1920 йилда лаънати Фрунзенинг аскарлари миноралардаги лайлакларни замбараклардан нишонга олишган экан. Уларнинг бу ваҳшийликларида ҳам рамзий маъно бор: улар лайлакларни эмас, эзгуликка ва эътиқодга қарши ўқ узганлар. Лайлак-ларнинг учиб кетиши – эзгуликнинг тарк этиши. Темир лайлаклардан тош қалблилар завқланиши мумкин…
Дўстим, сира бўлмагин ҳайрон,
Милтиқдан мен қўрқмаган дамлар.
Қўрқитади мени, сен ишон
Ҳайратлари ўлган одамлар.
Юрагимда олов – ҳаяжон,
Ўлдиролмас мени аламлар.
Ўлдиради мени, сен ишон,
Туйғулари ўлган одамлар.
Қувончларимиз ҳам ажабланарли. Парижда жойлашган ЮНЕСКО ташкилоти нимани рўйхатга олса, қувонамиз. Бухоро шаҳрининг шундай рўйхатдан жой олишидан ҳам қувонганмиз. Тўғри, бу бой тарихимизни дунё тан олганидан далолат. Лекин бошқа томони ҳам бор, ЮНЕСКО йўқолиб бораётган қадриятларни асраб қолиш учун рўйхатга олади. Демак, биз бой тарихимизни қўлдан бой бериш даражасига етган эканмиз. Ўзимиз асрай олмаган қадриятларимизни энди бировлар қўриқлаб бериши керак. Шоирнинг юраги шу дарддан эзилади.
Бухоро – бу қўриқхонадир,
Шаҳар – музей бўлиш асли бахт!
Қулаётир нечун эҳромлар
ЮНЕСКОни тан олмасми зах?
Бўғзигача ахлатга ботиб,
Мағзавага ботиб, во дариғ! –
Чўкаётир муқаддас кема –
Ҳалокатга учраган янглиғ.
Биз-чи, казо-газолар лоқайд,
Кун кўряпмиз баҳузур мамнун.
Ер ёрилар бир кун уятдан
Эҳромларни яширмоқ учун…
Аҳвол шундайки, боболарнинг бой меросини авайлай олмаган авлод уялмайди, балки Ер ёрилади уятдан. Эҳромларнинг бечора аҳволини кўзлардан яширмоқ учун ёрилади Ер…
Аллоҳ таоло мавжудодлар орасида инсонни азиз ва мукаррам қилиб яратган. Ҳақ йўлини топа олиши учун ақл кўзи ҳам берган. Лекин афсусларким, кўзларга қора парда тортувчи шайтон ҳам бор. Бунинг фаҳмига бормаган қалби сўқирлар дунёни остин-устин қилиб юборай дейди. Шайтон-га сажда қилаётганларни учратганда шоир жим қолиши мумкинми?
Кўкка талпинган сари пастлашмоқда одамзод,
Пастлигини унутиб баҳслашмоқда одамзод.
Бу омонат умрини омонатлигин билмай,
Ҳақни унутиб ким-ла қасдлашмоқда одамзод.
Мавлоно Румий “Биз бу дунёдан икки қулоч оқ сурп олиб кетгани келганмиз”, деган эканлар. Дунёни талашаётганлар шу ҳақиқатни билмайдиларми? Биладилар! Аммо… эртага ташлаб кетадиган нарсаларини талашаверадилар… талаша-верадилар… Шоирнинг алами, дарди шунда:
Ерни бўлдик, осмонни бўлдик,
Бўлинмаган нима бор?
Хайриятки, Қуёш бутундир,
Хайриятки, бўлинмас баҳор.
Биз тилимиздан учаётган сўзларга баъзан эътибор бермаймиз. Илоҳиётга доир атамаларнининг маъносини ўзгартириб, оддий сўз каби ишлатамиз. Масалан, ўтмиш жамиятни тилга олсак, “шўролар даврида” деймиз. Бунинг ўрнига ўз номи билан “советлар даври” деявериш керак. Чунки “шўро” сўзи Қуръонда зикр этилган. Шунчаки сўз эмас, суранинг номи “Шўро” деб номланади. Оятда: “Уларнинг ишлари ўзаро маслаҳат (шўро) билан бўлур ва Биз уларни ризқлантирган нарсалардан эҳсон қилурлар”, дейилади. “Мусаввир” сўзи ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Руслардаги “Художник” сўзини “Рассом” деявериш ўрнига “Мусаввир” дейишимиз нотўғри. Чунки “Ал-Мусаввир” Аллоҳнинг сифатларидан бири – “ҳамма махлуқот ва мавжудотларни Ўзи истаган сурат ва шаклда яратувчи” деган маънони англатади. Яна бир хатоликка “Ҳофиз” сўзини қўллашда йўл қўямиз. Биз ҳозир ашулачиларни “ҳофиз” деб атайдиган бўлдик. Ҳатто аёл ашулачилар “ҳофиза” дейиляпти. Бу жуда кулгили, айни пайтда аянчли ҳол. Бир лицейдаги учрашувда тўғри сўзлашиш ҳақида гапира туриб, ўқувчилардан “Тарихда Ҳофиз Шерозий деган одам ўтган эшитгандирсиз? Унинг асл исми Муҳаммад Шамсиддин бўлган, нега “ҳофиз” деймиз?” деб сўраганимда болалардан бири “Подшоҳнинг ашулачиси бўлгандир”, деганди. “Ҳофиз”нинг асл маъносини ўтган асрларда яшаган немис шоири билса-ю, биз “ашулачи” деб ўтирсак, уят эмасми?
Й.Гёте асарлари дунёнинг кўп тилларига таржима қилинган.Унинг “Ҳофизнома”си фақат ўзбек тилида тўғри ва гўзал тарзда жаранглайди, дейишимга асос бор. “Ҳофизнома”ни таржима қилиш учун немис тилини билишнинг ўзи кифоя эмас: Ислом илмидан ҳам хабардор бўлиш шарт. Бунинг ўзи ҳам кифоя эмас: Ҳофиз Шерозий ижодини мукаммал тарзда билиш зарур. Бу ҳам кифоя эмас: Ҳофиз Шерозийнинг руҳига кира билиш лозим. Бу фазилатларнинг барчаси шоир ва файласуф Садриддин Салим Бухорийда мужассам бўлгани учун ҳам “Ҳофиз-нома”ни ўқиган киши немис шоири ўзбек тилида ёзибдимикин, деб ўйлайди.
Яна “Ҳофиз” атамасига қайтсам, немис шоири “Ҳофиз” атамасининг фақат луғавий маъносинигина эмас, унинг мартабасини ҳам билган ва унинг бу борадаги илми Садриддин таржимасида гўзал тарзда ўз ифодасини топган:
Шоир сўрайди:
Аё, Муҳаммад Шамсиддин,
Нечун элинг Ҳофиз деб ном
Қўймиш сенга?
Ҳофиз жавоб айтар:
Чунки Қуръон
Оятларин билдим ёддин.
Хотирамда эди мудом
Суралару шариф калом.
Ишонч билан этдим идрок,
Тутиб доим ўзимни пок,
Мендай этгай ким эҳтиром
Расулнинг ҳар ҳадисига.
Унга лойиқ зўр эътиқод,
Шу сабабли Ҳофиз деб ном
Қўймиш менга халқ умрбод.
Умид улки, азиз биродаримиз Садриддин ҳожига жаннат фароғати хушхабари етгандир. Сўнгги нафас иймон калимаси билан чиқар экан, саломат иймон билан, юздаги иймон нурлари билан Яратган ҳузурига бориш улуғ саодатдир. Садриддин Салим Бухорий билан замондош қилган Аллоҳ-таолога шукрлар қилган ҳолда, муножот қиламизки: Эй Аллоҳим, суюкли банданг Садриддин ҳожига берган неъматларингни барча қалам аҳлига бер, унинг йўлини барча ижодкорга бер. Саломат иймон билан ҳузурингга бормоқликни бизларга ҳам насиб этиб, Ўзингнинг жаннатингда бу азиз биродаримиз билан яна бирга қил! Омийн!
TIL VA DIL BIRLIGI
Tohir MALIK
O‘zbekiston xalq yozuvchisi
Sadriddin Salim Buxoriy (Sadriddin Salimov) 1946 yil 16 sentyabrda Buxoro shahridagi Cho‘pboz guzarida tug‘ilgan. Buxoro pedagogika institutining nemis tili fakultetini tamomlagan (1972). «Oqqushim», «Erka qushim» (1979), «Yorug‘lik odami» (1983), «Ro‘molcha» (1988), «Buxoroga Buxoro keldi» (1999), «Durdonalar» (2005) kabi she’riy to‘plamlari nashr etilgan. Bir nechta tarixiy-ma’rifiy kitoblar ham yozgan («Bahouddin Naqshband yoki yetti pir», 1993; «Uch avliyo», 2000; «Hazrat Abu Kafs Kabir», 2006; «Ikki yuz yetmish yetti pir», 2006; «Hazrat Bahouddin Naqshband», 2006; «Hazrat Ka’bul Axbor Valiy», 2007 va boshqa). I. V. Gyotening «G‘arbu Sharq devoni»ni o‘zbek tiliga tarjima qilgan. «Mehnat shuhrati» ordeni (1999) va «Fidokorona xizmatlari uchun» (2005) ordeni bilan mukofotlangan. Sadriddin Salim Buxoriy 2010 yil 10 martda og‘ir yurak xuruji tufayli olamdan ko‘z yumgan.
Til va dil birligi diniy tushunchada bir so‘z bilan “Iymon” deb ataladi. Ammo faqat ishonch va bu ishonchni til bilan tasdiqlash bilan iymon mukammal bo‘lmaydi. Amal ham kerak. Ya’ni, Allohga bo‘lgan ishqni faqat til bilan ifoda etmoq kifoya emas, Alloh buyurgan xayrli vazifalarni amalga oshirish bilan ham bo‘ladi. Hazrat Alisher Navoiy Allohga munojot etib, “Ilm berganing uchun shukr, endi amalni ham bergin”, deb iltijo qilgan ekanlar. Iymon har bir banda uchun zarur fazilat. Ayniqsa, ijod ahliga zarur. Chunki Alloh ijod ahliga boshqa bandalariga nisbatan ko‘proq ne’matlar bergan. Buning shukronasi faqat amal bilan bo‘ladi. Tangri taolo zargarga nima uchun tilla beradi? Sandiq tubiga yashirib qo‘yish uchunmi? Yo‘q! Yaratgan Rabbimiz zargarga tilla berishdan avval aql-idrok, zehn boyligini beradi. Ana shu ne’matlardan to‘g‘ri foydalanib, kamolga yetadi va tilladan go‘zal bezak yasaydi va odamlarning tahsiniga sazovor bo‘ladi. Shoir ham zargar kabidir. Uning tillasi, injulari – so‘z boyligidir. Uning mahorati ila sochilib yotgan javohir bebaho she’rga aylanadi. Alloh ijod uchun bergan aql, zehn, go‘zal tuyg‘ularni bekorchi narsalarga isrof qilmay, ijodni ilohiy mo‘’jiza deb bilib, shunga yarasha pok qalb bilan qo‘lga qalam olgan shoirga Rabbimiz ikki dunyo saodatini ham beradi, inshaalloh! Bu dunyo saodati shuki, shoirning qalbida tug‘ilgan ilohiy tuyg‘ular zohiran qaralganda, qog‘ozga tushsa-da, aslida bu tuyg‘ular o‘quvchining qalbiga ko‘chadi. Ilohiy mo‘’jizadan ilhomlanmagan shoir, ta’bir joiz bo‘lsa, qo‘liga bir qurigan cho‘p oladi-da, she’rini sahrodagi qumga yozadi. Vaqtning yengilgina shamoli bu satrlar yuziga qum tortib, o‘chiradi. Allohning ilhomi qalbini yoritgan shoir esa qo‘liga temir uskana va bolg‘a olib, she’rini xarsang toshga o‘yib yozadi. Bu satrlarni yillarning ayovsiz shamollari, do‘lu yomg‘irlari o‘chirolmaydi. Qumga yozish oson, toshga o‘yib yozishda mashaqqatli mehnat mavjud. Ana shu mashaqqatga chiday olgan odam xalq e’zozidagi shoir martabasiga yetadi. Ming yillarni oshib o‘tib kelgan ustozlar ijodi fikrimga dalil. Hazrat Alisher Navoiy tazkiralarida 459 shoir haqida ma’lumot berganlar. Ulardan oldin ham, keyin ham minglarcha shoirlar o‘tganlar. Qani ularning asarlari? Tarix ayovsiz hakam, qumga yozilganlarni ayab o‘tirmaydi. Bizga yetib kelgan, bugungi avlod qalbidan ham joy olgan asarlar haqida o‘ylaganimda, tarix imtihonidan faqat dilu til va amal birligiga amal qilganlargina o‘ta oladilar, degan xulosaga kelaman.
Yigirmanchi asrda ham adabiyotimiz gulshaniga ko‘p bog‘bonlar kirib keldilar, gullar ham ekdilar. Botanika ilmida “bir yillik” va “ko‘p yillik o‘simlik”, degan tushuncha bor. Afsuski, bir yillik gul ekkanlarni ham ko‘rdik. Shukrki, ko‘p yillik ajib gul ekkanlar bilan zamondosh bo‘ldik.
Shulardan biri – rahmatli Sadriddin Salim Buxoriy edilar.
Kamina Sadriddin hoji bilan tengdoshman. Bir necha marta ko‘rishganman. Ammo, afsuski yaqin bordi-keldimiz bo‘lmagan. Bunga sabab: men Buxoroga kam borganman, hojim esa Toshkentga kelganlarida zarur ishlari bilan band bo‘lganlar. Men shoirning shaxsini ham, ijodini ham hurmat qilganman, bu hurmatim to tirik ekanman, zarracha kamaymaydi.
“Buxoroda Sadriddin Salimov degan yigit nemis tilini puxta bilar ekan, Yohan Gyote ijodini o‘rganibdi, “G‘arbu Sharq devoni”ni tarjima qilayotgan ekan”, degan gapni eshitib notanish do‘stimga havas qildim. Bugun tarjima masalalari haqida ko‘p gapirilyapti. Bu masalani amalda yechishni Sadriddin yoshlik yillariyoq boshlagan edilar. Dunyo mumtoz adabiyoti namunalari rus tilidan tarjima qilinardi. O‘zbek o‘quvchilariga in’om etilgan bu asarlar sharbati siqib olingan anor kabi edi. To‘g‘ri, sharq adabiyoti namunalarini fors tilidan tarjima qilish tajribasi mavjud edi. Lekin yevropa tillari biz uchun uzoq vaqt “begona” bo‘lib keldi. Shu sababli Y.Gyotening nemis tilidan bevosita tarjima qilinishi o‘sha davr uchun ham quvonarli, ham umidbaxsh voqea edi. Ta’bir joiz bo‘lsa, Sadriddin Salimov o‘tgan asrning yetmishinchi yillarida yevropa tillari yo‘lidagi baland devorni yiqitdi. Keyinchalik rahmatli Shavkat Rahmon Lorkani asliyatdan tarjima qilish uchun ispan tilini o‘rgana boshladi. Jamol Kamol Shekspirni ingliz tilidan tarjima qildilar. Ammo bu harakat keng avj olmadi. Ijodkorlar til o‘rganishning mashaqqatidan cho‘chishdi shekilli. Misolni o‘zimdan olsam, kaminada bu sohada qobiliyat yetarli emas. Harakat qilib ham, o‘rganolmaganman. She’r yozish ham qo‘limdan kelmaydi. Shu jihatdan qaralsa, Sadriddin Salim mendan ikki fazilatlari bilan ustun turadilar.
Keyinchalik shoirning she’rlaridagi ruhda ijobiy o‘zgarishlarni kuzatdim. Sadriddinning she’rlari bilan dastlab tanishganimda undagi falsafiy fikrlar diqqatimni tortgan edi. Men she’r o‘qiganimda birinchi galda undagi falsafaga e’tibor beraman. Chunki shoirning hayot falsafasi sayoz bo‘lsa, she’ri ham sayoz bo‘ladi. Sir emas, “shoirman! deb kerilib yuruvchi ijodkorlarning she’rlari qofiyalar o‘yinidan iborat bo‘ladi. Istiora, ramz, majoz degan narsalarni esa uchratmaysiz. Sadriddinning dastlabki she’rlariyoq bu kamchiliklardan holi edi. Uning she’r-larini ketma-ket tarzda tez o‘qib bo‘lmasdi. Ikkinchi she’rga o‘tish uchun birinchisining mag‘zini chaqish kerak edi. She’rning sehrli qudrati ham aynan shunda! Ba’zi shoirlarning o‘n-yigirma she’ri bir jurnalda bosilsa, besh-o‘n daqiqada o‘qib chiqish mumkin. Lekin Sadriddinga o‘xshagan iste’dod egalarining she’rlari besh-o‘n kun davomida qayta-qayta o‘qiladi. Abdulla Qahhor “Ustoz Lev Tolstoyning asarlari qaziga o‘xshaydi, chaynaganing sari mazasi chiqaveradi”, degan edilar. Ustozning bu o‘xshatishlarini nazmga nisbatan ham ishlatish mumkin.
Kimnidir buzdi-ku bu hayot,
Kimnidir nokas ham ayladi.
Men senga intildim, E’tiqod,
Hayotga yuragim bog‘landi.
Besabot izladi tez najot,
Pastkashlik yo‘lini sayladi.
Men senga intildim, E’tiqod,
Sabotga yuragim bog‘landi.
Beimon ayladi dod-faryod,
Cho‘ntakka Vatanni joyladi.
Biz senga intildik, E’tiqod,
Vatanga yuraklar bog‘landi.
Shu she’rni yarim daqiqada o‘qib, keyingisiga o‘tish mumkinmi? Boshqalarni bilmayman-u, ammo men bunday qila olmayman. She’rdan ma’no izlayman. Topaman ham: bu olamda millatlar, xalqlar, mamlakatlar ko‘p. Lekin dunyo aslida ikkiga bo‘lingan – yaxshilarga va yomonlarga. Rang ham ikkita – qora va oq. Qalblar ham ikki – oq ko‘ngil va qora ko‘ngil. “Qizil ko‘ngil”, “Sariq ko‘ngil” deganlarini eshitmaganman. Hayot buzib yuborgan odamlar nokasdirlar, sabotsizlar pastkashlik yo‘lini tanlagandirlar. Bu iymonsizlarning vijdonsizligi shundaki, ular Vaatanni cho‘ntakka joylaganlar, bundaylarni xalqda “Vatanfurush” derlar va ular qora ko‘ngillar toifasidandirlar. Biz ularni “hayot buzib yubordi”, deymiz. Aksincha! Ular o‘z pastkashliklari bilan hayot maromini buzadilar. Ularni e’tiqodsizlik buzgan. Barcha illatlarning ildizi – e’tiqodsizlikda. E’tiqodga intilib yashagan odam yuragini oydin hayotga bog‘laydi. Hayotdan lazzatlanadi va hayotni yanada go‘zal qilish payida bo‘ladi. Bu yo‘lda uchragan yomonliklarga qarshi sabot bilan kurashadi. E’tiqodli odamning yuragi Vatanga bog‘langan bo‘ladi. Bular oq ko‘ngillar toifasidan. Vatanni faqat pokiza dil bilan sevish mumkin. Chunki pok dil Vatan uchun jon fido qilishga doimo shay turadi. Vatanni cho‘ntakka joylagan nafs bandalarida bu fazilat bo‘lmaydi. Rauf Parfi aytmoqchi:
Vatan, aylanarman bir keskir toshga,
Qoshingga o‘q kabi uchib boraman…
Nahot, til boshqadir, nahot, dil boshqa?!
Vatan haqida ko‘p she’rlar, dostonlar yozilgan. Sadriddinning oxirgi to‘rtligida dostonlarga yuk bo‘luvchi falsafiy fikr joylashgan. Undan olinadigan ma’no: Vatanni madh etib dostonlar bitish shart emas, muhimi – qalbni Vatanga bog‘lash. Bunga erishgan odam saodatlidir.
Shoir bu mavzuga bir necha marta qaytadi. Har qaytishda bir falsafani kashf etadi, mana shularning biri:
Garchi sharaf emas insonga og‘moq,
Og‘machilik garchi yomondan yomon.
Lekin sharaf ekan, do‘stginam, agar
Og‘sang Vatan tomon, millating tomon.
Pulga qarab og‘di ba’zilar bugun,
Yolg‘on tomon og‘dilar ba’zilar oson,
Lekin sharaf ekan, do‘stginam, agar,
Og‘sang iymon tomon, e’tiqod tomon…
Ilmiga amal qiluvchi shoir iymon va e’tiqod tomon og‘di va Alloh tomonidan sharaflandi: xalqning mehr-muhabbatiga erishdi. Dil va til hamda amal birligi hozirgi kunda osonday ko‘rinadi. Shoir dilida tug‘ilgan fikr o‘quvchi qalbiga ko‘chish yo‘lida hozir to‘siq deyarli yo‘q. Sadriddin va uning tengdoshlari nazm olamiga kirib kelganlarida to‘siqlar ko‘p edi. Siyosiy nazoratchilarning elagi ijodkorlarning dilini qon qilib yuborar edi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi izidan kirib kelgan avlod uchun u davr og‘ir imtihon yillari bo‘ldi. Ijod ahli qarshisida xuddi ertaklardagiday uch yo‘l mavjud edi: “Borsa kelmas”, “Borsa kelar” va “Yo kelar yo kelmas”. Shunga ko‘ra ayrim shoirlar oson yo‘lni tanladilar, qadim tili bilan aytganda, “saroy shoirlari”ga aylandilar.
Nahot she’rlar aytdim
Bo‘shliqqa qarab,
Nahotki sovrildi olov so‘zlarim,
Nahotki haq bo‘lsa, elu yurt asli
Quruq so‘zlar degan gumroh do‘stlarim?!
(Shavkat Rahmondan)
“Abu Maoni” – “ma’nolar otasi” deb ulug‘langan hazrati Mirzo Bedil Avrangzebning o‘g‘li Muhammad A’zamshoh xizmatida yurgan paytlarida shahzoda undan o‘ziga atab madh yozishni so‘raydi, ammo Bedil hazratlari bu iltimosni rad etadilar-u, oqibatda saroydan ketmoqqa majbur bo‘ladilar. Chunki ul zot yuksak she’riyatni ayrim shaxslar, arzimas kishilar madhi uchun oyoq osti qilishni, sof dil so‘zini yolg‘on bilan bulg‘amaslikni afzal ko‘rgan edilar. Ne ajabki, asrlar davomida “saroy shoirlari” she’riyatni arzon-garovga pullab yashadilar. Ne shodki, ular orasida nazmni ilohiy ne’mat ekani, uni sovurish gunohligini anglagan insof egalari ham bor edi. Yigirmanchi asrda bu hol ayni ravishda davom etdi. Xudoning nazari tushganlar xatarli yo‘ldan cho‘chimadilar va ular “E’tiqod shoirlari” martabasiga yetdilar. Men markaziy matbuotda ishlaganim sababli yaxshi she’rlarning ne-ne azoblar bilan nashr etilishiga ko‘p martalab guvoh bo‘lganman. Shoir “Sharq yulduzi” jurnaliga 20ta she’r topshirsa, turli bahonalar bilan kamida 3-4 she’r olib qo‘yilardi. Qolganlari ham “cho‘qilab-cho‘qilab” tozalanardi. “Senzura” degan siyosiy nazorat ham pichog‘ini qayrab o‘tirardi. Agar shoir “Yuragimda dardim bor”, deb yozsa, “Nega darding bo‘ladi? Axir Sovet Ittifoqi degan baxtlar vodiysida dard bo‘lishi mumkin emas, hamma baxtli”, deb siyosiy ayb qo‘yilardi. Rauf Parfi 1967 yili alam bilan yozgan edilar:
“– Bir she’rimning, qarang, boshi yo‘q,
Kesilgan-ku, qarang, oyog‘i –
Muharrirga boqdim, ko‘zim lo‘q, –
Axir qandoq bo‘lar bu yog‘i?!
– Tilingni tiy, – dedi muharrir, –
Yaxshilikni bilmagan hamak!
– Kechiringiz… lekin ko‘p og‘ir
Yolg‘iz qorin bilan yashamak…”
Keyinroq Rauf akaga hamohang ravishda Shavkat Rahmonning dardli nidosi eshitilgan edi:
She’riyat, biz seni aldadik,
Ko‘pincha avradik, xo‘rladik.
Vaslingga yetishdik nihoyat,
Qizargan ko‘zlaring ko‘rmadik.
She’riyat,
xalajruh parizod,
uchdingmi, ko‘ndingmi yolg‘onga:
uchdingmi kichkina dunyoga,
ko‘ndingmi kundalik yovg‘onga.
Sen – hirslari,
tamalari qurboni,
o‘zingni har kimga to‘shaysan,
parimas,
anjirday ezilgan
bir sho‘rlik ayolga o‘xshaysan…
Entikib so‘ylaysan shamolga:
orzular chechagi so‘ldi, deb,
burdi yo‘q kimsalar qo‘lida
bag‘ri qon, bo‘ldi, deb.
She’riyat,
ko‘zlaring qizargan,
xo‘rlangan,
zo‘rlangan go‘zallik.
Og‘irdir ko‘zingga qaramoq,
ko‘zlaring,
o‘ldirar ko‘zlaring…
Rauf aka bilan Shavkatjonni bekorga eslamadim. Ular Sadriddin bilan faqat zamondoshgina emas, darddosh ham edilar. Yo‘llari ham, dillari ham bir edi. Juda ko‘p ijodkorlar she’rlarida “Shoir kim?” degan savolga javob bermoqqa urinadilar. Sadriddin hojining javob esa qisqa va lo‘nda:
Shoir – ulviy
Hodisa,
Yo‘qdan bo‘ldirib bo‘lmas.
Shoir – millat,
Shoir – yurt,
Borin o‘ldirib bo‘lmas.
Boshqa she’rida bu fikrni davom ettirib deydiki:
Bilasizmi, neni angladim?
So‘z tizmoqqa ko‘plar mohirlar.
She’riyatni vayron etar kim?
Beshak shoirlar…
“Bedardning oldida boshimni og‘ritma”, degan maqol bor. Yana: “Dardsiz – kesak” ham deydilar. Shunga ko‘ra deymizki, shoirning dardini hamma ham tushunavermaydi. Shoir esa… bedardlarning hayotini tushunolmay hayron.
Mening dardim ko‘rib tog‘lar to‘kildi,
Kesak tilsiz edi, dodlab bo‘kirdi.
Ki dardim otashin ko‘rgach quyosh ham
Yuzini bulutga chirmab o‘kirdi.
Bu osmondan to‘kilgan yomg‘ir ermas,
Falak holimga ko‘z yoshin to‘kirdi.
Bu she’r ermas, bu – qismatning bitigi,
Ki Sadriddin ani she’r, deb o‘qirdi…
Shaxmat o‘yini. Xonadonlarda ham, bog‘larda ham, choyxonalarda ham kuzatamiz. Katta musobaqalarga mahliyo bo‘lamiz. G‘oliblarni olqishlaymiz. Lekin shoir bu o‘yinda o‘zgacha ma’no ko‘radi: …jang qiziyapti. Beshafqat qo‘llarga farqi yo‘q, farzinni ham shohni ham suraveradi. Raqobat qilayotgan aslida qo‘llardir, askarlar esa bir-bir jon berib, qulamoqda. Ikki raqib uchun shoh ham, piyoda ham go‘yo o‘yinchoq. Bu shunday o‘yinki, unda qochoqlar bo‘lmaydi. Agar biri yengilar ekan, demak, ikkinchisi g‘olibdir. Shoir bu dono o‘yinni o‘ylab topgan inson zakovatiga qoyil qoladi. Lekin u bu o‘yinga mahliyo emas, “hayot” deb atalmish taxta ustida sodir bo‘layotgan qabohatlardan yuragi titraydi.
Jang qiziydi. Kishnayotir ot,
Piyodalar bo‘lmoqda qurbon.
Xavf ostida qolmoqda hayot,
Nayzalardan tomayotir qon…
Hayotdagi bu o‘yin g‘irromdir: dona suruvchilarning o‘zlari chetda, o‘zlariga balo ham urmaydi. Demak, alamzada yuraklarning dod-faryodi unga begona. U hayot taxtasi ustida istagan noma’qulchiligini qilaveradi, bashar esa loqayd tomoshabin. Shoir bu holatdan azobda, lekin yuragida umid bor. Eng muhimi, u qattol o‘yinchilardan emas, o‘zi uchun boshqalarni o‘limga yo‘llamaydi. Uning maqsadi nurli, ahdi qat’iy:
Istiqbolim bo‘ladi porloq,
Otliq bo‘lay, xohi piyoda,
Bo‘lmagayman lekin o‘yinchoq.
Donalarday ushbu dunyoda.
Birovlar qo‘lida o‘yinchoq (qo‘g‘irchoq) bo‘lishdan hazar qilmaydiganlarni ham ko‘rganmiz. Hazar qilish nima ekan, bu tubanliklaridan huzurlanadilar. Shoir uchun esa bu bir fojiadir, shu bois Yaratganga munojot etadi:
Birovlar qo‘lida qo‘g‘irchoq
Bo‘lmoqdan asragil, yo Rab!
Insonman – bamisli o‘yinchoq
Bo‘lmoqdan asragil, yo Rab!
Qo‘g‘irchoq tafakkur etolmas,
Do‘st kim, dushman kim bilmagay,
Ho‘l-quruqni yoqquvchi olchoq
Bo‘lmoqdan asragil, yo Rab!
Shoir o‘tmishni ko‘ra oladi, moziydan saboq oladi. Kelajakni ham tasavvur etadi. Qarangki, “dunyo hayoti” atalmish shahmat o‘yinidagi g‘irrom, qalloblik hali-hanuz davom etyapti. Bugun arab dunyosidagi urushni o‘ylasam, Sadriddin hojining ancha yillar oldin yozgan shu she’rini yodga olaman. Yuz minglab begunohlarning qonini to‘kayotgan shafqatsiz ikki qo‘lning biri ummon ortida, ikkinchisi bu tomonda. Ularning qay biridir g‘olib bo‘lar. Ammo xalq azobda, alamda qolaveradi… Shoir qalbi bu adolatsizlik bilan murosa qila olmaydi. Qattol o‘yinni loqayd tomosha qilib tursa edi, u shoir bo‘lmasdi!
Buxoroning past ko‘chalari
Gumbazlari laylaksiz qoldi.
Ul pokiza parranda asli
Qayga ketdi, qayga yo‘qoldi.
Yillar o‘tdi, kelmadi ular,
Qushlarini sog‘indi mardum.
So‘ng temirdan yasadi laylak,
Temir-qanot, temir-oyoq, dum.
So‘ng oyog‘in bog‘ladi mahkam,
Temir bilan temirga, yo Rab!
Bu ham qochib ketmasin, dedi,
Buxorodan uzoqqa qarab!
Laylak – poklik va go‘zallik, ezgulik va erkinlik ramzi. 21-asrga kelib odamzod sun’iy gullarni kashf etdi. Hatto dasturxonga sun’iy mevalarni chiroyli qilib qo‘yadigan bo‘ldi. Tabiiylik chekinib, sun’iylik g‘alaba karnayini chala boshladi. Sun’iy gullardan zavq oladigan odamning mehr-oqibati ham sun’iylashib boryapti. 1920 yilda la’nati Frunzening askarlari minoralardagi laylaklarni zambaraklardan nishonga olishgan ekan. Ularning bu vahshiyliklarida ham ramziy ma’no bor: ular laylaklarni emas, ezgulikka va e’tiqodga qarshi o‘q uzganlar. Laylak-larning uchib ketishi – ezgulikning tark etishi. Temir laylaklardan tosh qalblilar zavqlanishi mumkin…
Do‘stim, sira bo‘lmagin hayron,
Miltiqdan men qo‘rqmagan damlar.
Qo‘rqitadi meni, sen ishon
Hayratlari o‘lgan odamlar.
Yuragimda olov – hayajon,
O‘ldirolmas meni alamlar.
O‘ldiradi meni, sen ishon,
Tuyg‘ulari o‘lgan odamlar.
Quvonchlarimiz ham ajablanarli. Parijda joylashgan YUNЕSKO tashkiloti nimani ro‘yxatga olsa, quvonamiz. Buxoro shahrining shunday ro‘yxatdan joy olishidan ham quvonganmiz. To‘g‘ri, bu boy tariximizni dunyo tan olganidan dalolat. Lekin boshqa tomoni ham bor, YUNЕSKO yo‘qolib borayotgan qadriyatlarni asrab qolish uchun ro‘yxatga oladi. Demak, biz boy tariximizni qo‘ldan boy berish darajasiga yetgan ekanmiz. O‘zimiz asray olmagan qadriyatlarimizni endi birovlar qo‘riqlab berishi kerak. Shoirning yuragi shu darddan eziladi.
Buxoro – bu qo‘riqxonadir,
Shahar – muzey bo‘lish asli baxt!
Qulayotir nechun ehromlar
YUNЕSKOni tan olmasmi zax?
Bo‘g‘zigacha axlatga botib,
Mag‘zavaga botib, vo darig‘! –
Cho‘kayotir muqaddas kema –
Halokatga uchragan yanglig‘.
Biz-chi, kazo-gazolar loqayd,
Kun ko‘ryapmiz bahuzur mamnun.
Yer yorilar bir kun uyatdan
Ehromlarni yashirmoq uchun…
Ahvol shundayki, bobolarning boy merosini avaylay olmagan avlod uyalmaydi, balki Yer yoriladi uyatdan. Ehromlarning bechora ahvolini ko‘zlardan yashirmoq uchun yoriladi Yer…
Alloh taolo mavjudodlar orasida insonni aziz va mukarram qilib yaratgan. Haq yo‘lini topa olishi uchun aql ko‘zi ham bergan. Lekin afsuslarkim, ko‘zlarga qora parda tortuvchi shayton ham bor. Buning fahmiga bormagan qalbi so‘qirlar dunyoni ostin-ustin qilib yuboray deydi. Shayton-ga sajda qilayotganlarni uchratganda shoir jim qolishi mumkinmi?
Ko‘kka talpingan sari pastlashmoqda odamzod,
Pastligini unutib bahslashmoqda odamzod.
Bu omonat umrini omonatligin bilmay,
Haqni unutib kim-la qasdlashmoqda odamzod.
Mavlono Rumiy “Biz bu dunyodan ikki quloch oq surp olib ketgani kelganmiz”, degan ekanlar. Dunyoni talashayotganlar shu haqiqatni bilmaydilarmi? Biladilar! Ammo… ertaga tashlab ketadigan narsalarini talashaveradilar… talasha-veradilar… Shoirning alami, dardi shunda:
Yerni bo‘ldik, osmonni bo‘ldik,
Bo‘linmagan nima bor?
Xayriyatki, Quyosh butundir,
Xayriyatki, bo‘linmas bahor.
Biz tilimizdan uchayotgan so‘zlarga ba’zan e’tibor bermaymiz. Ilohiyotga doir atamalarnining ma’nosini o‘zgartirib, oddiy so‘z kabi ishlatamiz. Masalan, o‘tmish jamiyatni tilga olsak, “sho‘rolar davrida” deymiz. Buning o‘rniga o‘z nomi bilan “sovetlar davri” deyaverish kerak. Chunki “sho‘ro” so‘zi Qur’onda zikr etilgan. Shunchaki so‘z emas, suraning nomi “Sho‘ro” deb nomlanadi. Oyatda: “Ularning ishlari o‘zaro maslahat (sho‘ro) bilan bo‘lur va Biz ularni rizqlantirgan narsalardan ehson qilurlar”, deyiladi. “Musavvir” so‘zi haqida ham shunday deyish mumkin. Ruslardagi “Xudojnik” so‘zini “Rassom” deyaverish o‘rniga “Musavvir” deyishimiz noto‘g‘ri. Chunki “Al-Musavvir” Allohning sifatlaridan biri – “hamma maxluqot va mavjudotlarni O‘zi istagan surat va shaklda yaratuvchi” degan ma’noni anglatadi. Yana bir xatolikka “Hofiz” so‘zini qo‘llashda yo‘l qo‘yamiz. Biz hozir ashulachilarni “hofiz” deb ataydigan bo‘ldik. Hatto ayol ashulachilar “hofiza” deyilyapti. Bu juda kulgili, ayni paytda ayanchli hol. Bir litseydagi uchrashuvda to‘g‘ri so‘zlashish haqida gapira turib, o‘quvchilardan “Tarixda Hofiz Sheroziy degan odam o‘tgan eshitgandirsiz? Uning asl ismi Muhammad Shamsiddin bo‘lgan, nega “hofiz” deymiz?” deb so‘raganimda bolalardan biri “Podshohning ashulachisi bo‘lgandir”, degandi. “Hofiz”ning asl ma’nosini o‘tgan asrlarda yashagan nemis shoiri bilsa-yu, biz “ashulachi” deb o‘tirsak, uyat emasmi?
Y.Gyote asarlari dunyoning ko‘p tillariga tarjima qilingan.Uning “Hofiznoma”si faqat o‘zbek tilida to‘g‘ri va go‘zal tarzda jaranglaydi, deyishimga asos bor. “Hofiznoma”ni tarjima qilish uchun nemis tilini bilishning o‘zi kifoya emas: Islom ilmidan ham xabardor bo‘lish shart. Buning o‘zi ham kifoya emas: Hofiz Sheroziy ijodini mukammal tarzda bilish zarur. Bu ham kifoya emas: Hofiz Sheroziyning ruhiga kira bilish lozim. Bu fazilatlarning barchasi shoir va faylasuf Sadriddin Salim Buxoriyda mujassam bo‘lgani uchun ham “Hofiz-noma”ni o‘qigan kishi nemis shoiri o‘zbek tilida yozibdimikin, deb o‘ylaydi.
Yana “Hofiz” atamasiga qaytsam, nemis shoiri “Hofiz” atamasining faqat lug‘aviy ma’nosinigina emas, uning martabasini ham bilgan va uning bu boradagi ilmi Sadriddin tarjimasida go‘zal tarzda o‘z ifodasini topgan:
Shoir so‘raydi:
Ayo, Muhammad Shamsiddin,
Nechun eling Hofiz deb nom
Qo‘ymish senga?
Hofiz javob aytar:
Chunki Qur’on
Oyatlarin bildim yoddin.
Xotiramda edi mudom
Suralaru sharif kalom.
Ishonch bilan etdim idrok,
Tutib doim o‘zimni pok,
Menday etgay kim ehtirom
Rasulning har hadisiga.
Unga loyiq zo‘r e’tiqod,
Shu sababli Hofiz deb nom
Qo‘ymish menga xalq umrbod.
Umid ulki, aziz birodarimiz Sadriddin hojiga jannat farog‘ati xushxabari yetgandir. So‘nggi nafas iymon kalimasi bilan chiqar ekan, salomat iymon bilan, yuzdagi iymon nurlari bilan Yaratgan huzuriga borish ulug‘ saodatdir. Sadriddin Salim Buxoriy bilan zamondosh qilgan Alloh-taologa shukrlar qilgan holda, munojot qilamizki: Ey Allohim, suyukli bandang Sadriddin hojiga bergan ne’matlaringni barcha qalam ahliga ber, uning yo‘lini barcha ijodkorga ber. Salomat iymon bilan huzuringga bormoqlikni bizlarga ham nasib etib, O‘zingning jannatingda bu aziz birodarimiz bilan yana birga qil! Omiyn!
Sadriddin Salim Buxoriy. Tabarruk ziyoratgohlar by Khurshid Davron on Scribd
Sadriddin Salim Buxoriy. Hazrat Azizon Ar-Romitaniy by Khurshid Davron on Scribd
