12 апрел — Мурод Муҳаммад Дўст таваллудининг 70 йиллиги. Атоқли адибни чин юракдан қутлаймиз!
Ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” романида икки хил одамнинг тақдири (асл қисмати эмас, бергиси) бадиий таҳлил қилинади. Бу ёлғон тақдир эгаларидан бири – Назар Яхшибоев, иккинчиси – Ошно. Аслида, Саидқул Мардон таъбири билан айтсак, Ошно мавзуси – очилмаган қўриқ. Асосий гап – Яхшибоев хусусида. Ошно бошқалар қатори шунчаки илова, холос!
Муртазо ҚАРШИБОЙ
ЎНГЛАНМАГАН ТАҚДИР ТАЛҚИНИ
Истасангким, кўрмагайсен бевафолиғ, эй рафиқ,
Қилма олам аҳли бирла ошнолиғ, эй рафиқ.
Алишер Навоий
Ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” романида икки хил одамнинг тақдири (асл қисмати эмас, бергиси) бадиий таҳлил қилинади. Бу ёлғон тақдир эгаларидан бири – Назар Яхшибоев, иккинчиси – Ошно. Аслида, Саидқул Мардон таъбири билан айтсак, Ошно мавзуси – очилмаган қўриқ. Асосий гап – Яхшибоев хусусида. Ошно бошқалар қатори шунчаки илова, холос!
Булдуруқ қишлоғининг доҳийси Ҳотам Шўро эди. Мақсади – қишлоқнинг донғини оламга ёйиш, бунинг учун илмли, садоқатли кадрларни кўпайтириш. У Ўртақўрғон шаҳрига – дорилфунунга ўқишга юбориш учун ўнта ўспириндан иккитасини танлаб олмоқчи бўлади. Қуръа ташлайди. Ўқишга Яхшибой чўпоннинг ўғли билан Калонқул бўёқчининг боласи борадиган бўлади.
Назар Яхшибоев ўқишга бориб ўтирмаса ҳам бўларди. Чунки унинг ким бўлиши шундоқ ҳам маълум эди. Бир умр етолмаган орзуси Ҳотам Шўронинг мартабаю даражаси бўлди. Бу орзуга етиш учун ўқишга бориб овора бўлиш шартмиди? Ошнога келсак, унинг йўриғи бошқа.
Йўлда, Ўртақўғонга кетар ҳаддида Назарнинг Жонузоқ карвон билан қилган қисқа суҳбатини эслайлик. Йўлкира ҳақида гап очилади:
«– Карвоннинг йўлини тўсмасанг, бас, – деди карвонбоши жиддий туриб, – қароқчиям карвоннинг йўлини тўсмаган.
– Йўғ-е, – деб кулди норғул йигит. – Тўсган, талаган эмасми?
– Тўсмаган, – деди карвонбоши. – Тўхтатган, холос. Кейин, оларини олиб бўлиб, яна карвонни ўтказиб юборган. Тушундингми?
Норғул тушунмади, яна нимадир эътироз айтмоқчи бўлиб оғиз жуфтлади, лекин хушбичим йигит унинг енгидан тортди, карвонбоши отини буриб, карвон бошига қараб кетди…»
Жонузоқ карвон айтганидек бўлди ҳам. Яхшибоев тез орада ўғрилик йўлига кирди. Муҳтожлик шунга мажбур қилди. Эҳтимол, Яхшибоевнинг ўрнида бошқа биров бўлганида вазиятдан қутулишнинг ўзгача йўлини топар эди (Ошно сингари). Аммо муҳтожликдан чиқишнинг ҳар қандай йўли ҳам моҳиятан ўғрилик экан-да. Аммо Яхшибоев қасддан бировга ёмонлик қилмайди – карвоннинг йўлини тўсмайди, ёмонларни талайди-ю, яхшиларга зиён етказмайди. Унинг ўғрилигидан яхшиларга фойда етса етадики, зарар етмайди.
Роман воқеаларидан яна бир ҳақиқат аён бўладики, ўғрилик ва тўғрилик деганлари аслида ғоят нисбий гаплар экан.
Сирасини айтганда, ёзувчилик Яхшибоевнинг иши эмас эди. Лекин у бундан ҳеч ҳижолат тортиб ўтирмасдан, чорасини топади – ижод соҳасига қароқчилик илми, баъзи журналистларимиз ибораси билан айтадиган бўлсак, амалиётини жорий этади.
Икки дўст (ҳозирча дўст деб турамизда энди) суҳбатларининг бирида Ошно ёзишга ҳеч қўли бормаётганидан нолийди. Яхшибоев масалани хаспўшлаб ўтирмасдан, эсласанг, биз у пайтларда нон учун ёзардик, деб қўяқолади. Бу гап Ошнонинг нафсониятига тегади. Дарров вазиятни юмшатишга ўтади, бекор гап, кўнгил учун ҳам ёзган пайтимиз бўлган, дейди. Яхшибоев яна, тап тортмасдан, дангал гапириб қўяқолади: “Орифий ҳам кўнгил учун ёзади… Кўнгил бир чақага арзимаслиги ҳам мумкин”. Ошно ноилож зоҳиран силлиқ, ботинан қутқу сўзлар билан жавоб беришга мажбур бўлади: “Қўй бу гапларни, ярашмас экан. Ҳа, айтгандай, бу гапларни Булдуруқдаям айтасанми? Айтмасанг кераг-ов, омон юрибсан-ку…”
Ошно истардики, ўз кечмишидаги хато-камчиликлар одамларга фазилат қилиб етказилса. Ўзи тавба қилмаган гуноҳлари ўзгалар учун ибрат намунаси бўлса.
Яхшибоев ҳаёт ҳақидаги сохта, бўлар-бўлмас гаплардан кўра, қанчалик аччиқ ва дағал бўлмасин, турмушнинг реал ҳақиқатини кўпроқ билади, ҳис этади. У гуноҳкор заминда юрса, Ошно бамисоли еттинчи осмонда парвоз қилади.
Ошно – ҳавойи одам. Ўртақўрғонга илк бор келган кунларининг бирида Ошно Яхшибоевга ёлворади. Энг яқин кишилари – онаси, сингилларининг шаънини ўртага қўйиб қасам ичади. Қасамки, Яхшибоевга хиёнат қилмаслик ҳақида. Демак, у қандайдир Яхшибоевни деб инсон учун асрлар давомида ор-номус, ғурур, шаъну шараф тимсоли бўлиб келаётган меҳрибон она, мунис сингилларни ҳам сотишга тайёр. Унинг учун азиз нарсанинг ўзи йўқ. Онасию сингилларини ўртага қўйиб қасам ичган одам эртага Яхшибоевдан ҳам воз кечиб юбормаслигига ким кафолат бўла олади?
Яхшибоев – Ошнонинг толеига ошна, қисматига шерик одам. Бир сўз билан айтганда, Ошнонинг сояси. Модомики шундай экан, сояга қарайлик-да аслият, асосий объект – Ошно хусусида фикр юритайлик. Шундагина Ошно киму Яхшибоев ким – янада аён бўлади.
Ошно бир қарашда содда, мўмин-қобил йигит. Истаган одам уни қайириб олиши, домига тушириши мумкин. У тез қайрилади, лекин қайрилсагина кўкка сапчийди. Унда мустақиллик, журъат камроқ, йўқ даражада, десак ҳам бўлади. Шунинг учун унда шубҳа мўл, қўрқув зўр! У рисоладагидек бўлиш учун интилишга, моҳир ижрочи бўлишга мойил. Албатта, бунинг ҳеч бир ёмон жиҳати йўқ. Лекин, гап шундаки, унинг ҳаёт ҳақидаги, рисоладагидек одобли бола бўлиш хусусидаги фикр ва қарашлари ўта жон, примитив.
Мойира воқеасини олайлик. Мойира ким? Кўчада юрган эрмакталаб қиз. Ошно шунга уйланмоқчи. Яхшибоев қўйиб берса, уйланади ҳам! Ошно у билан қилиб қўйган “шўхлиги”ни совет кишисининг ахлоқ кодексига тўғри келмайдиган иш сифатида баҳолаб, виждони қийналган бўлади.
Ана шундай содда-гўллиги, маънавий мўртлиги учун Ошнони ютиб юбориш ҳам, ҳазм қилиш ҳам осон. Яхшибоевни ютиш қийин, ютилса ҳам ошқозонни бузади, ични оғритади. Чунки у – чапанироқ, журъатлироқ, дағалроқ, ёмонроқ.
Ошно ҳаммага бирдек яхшилик қилаверади, У – ўта яхши. Лекин бу яхшиликдан кўпинча ёмонлар фойдаланди. Чунки озгина ғурури, орияти бўлган яхши одам ҳамма вақт ҳам кимсанинг олдига бош эгиб бормайди. Ҳар кимга ҳам сиғинмайди. Негаки, сиғиниш – тамадир, тама – камситилишдир.
Яхшибоев сал яхшироқ. У ҳаммага ҳам яхшилик қилавермайди. Яхшилик қилишдан аввал кимсанинг авра-астарининг ағдариб кўради. Ўзини сотсаям, текинга сотмайди, ҳаққини нақд қилиб, кейин сотади.
Ошно ҳаммага бирдай яхшилик қилиш мумкин, деб ўйлайди. Билмайдики, бир хилда яхшилик одамларни аста-секин ғуруридан айиради, ялтоқи қилиб қўяди. Яхшилик одамлар устидан ҳукм юргизадиган, уларни камситадиган кучга айланади.
Яхшибоев эса одамига қараб яхшилик қилгиси келади. Токи яхшиликнинг меваси ёмонлик бўлиб чиқмасин.
Юзаки қараганда, Ошно Яхшибоевни ўғрилик йўлидан қайтариб, тўғри ўзанга бошқариб қўйгандек кўринади. Аслида, Ошно танлаган йўл ҳам ўғрилик эди. Бу йшлда инсоннинг маънавияти, эркинлиги, шаъни, миллати, ватани ўғриланар, Жонузоқ карвоннинг таъбири билан айтганда, карвон – эзгуликнинг йўли тўсилар эди. Лекин бу ўғрилик қонун билан мустаҳкамланган, жозибали шиорлар, ғояларга ўралган ўғрилик эди. Шунинг учун ҳар сафар Ошнонинг қўли баланд келаверади. Чунки у фақат ҳукмрон ғоя номидан гапиради.
Яхшибоевнинг эса аксинча – ҳамиша қўли паст келаверади, чунки у реал турмуш моҳиятидан келиб чиқиб иш тутади. У ҳаётга реал қарайди. У – реалист.
Ошно эса ҳамма нарсага идеал нуқтаи назаридан баҳо беради. У – коммунистик идеалга нисбатан реалист, турмушга нисбатан эса идеалист.
Аслида, Яхшибоев ва Ошно – икки олам. Улар ҳеч қачон бир қозонда қайнай олмайди, қайнагунча бўлмасдан бир-бирини еб тугатади. Ўртада зиддият бор. Зиддиятки, азалий ва абадий хусусиятга эга.
Бу икки характер бир танганинг икки томони. Яхшибоев сабаб бўлса, Ошно – оқибат, Ошно тасодиф бўлса, Яхшибоев – зарурат. Тақдир тақозоси билан уларнинг йўли кесиши, шунчаки ошно бўлиб қолишди. Аслидачи? Босиброқ қарайдиган бўлсак, ошноликнинг иплари – эриш-аврови тирқираб узилиб кетади. Ошнони бир қутб, Яхшибоевни эса бутунлай бошқа қутб оҳанграбоси тортиб кетади.
Ошно юртни лолазорга айлантирмоқчи бўлди. Бу гап ховлиқма инқилобчиларининг жаҳон инқилобини амалга ошириш ҳақидаги сафсаталарини ёдга солади. Аммо реал иш – Булдуруқ даштига, ўз қишлоғига сув чиқариш ҳақида гап кетса, у минг бир баҳонани рўкач қилади.
Яхшибоев иложсизликдан кириб қолган ўғрилик йўли Ошнони жиркантиради, Ошно танлаган, мунофиқликдан иборат бўлган ҳаёт тарзи эса Яхшибоевни ҳавасини келтиради. Нега? Яхшибоевнинг ўғрилигида, ҳар қалай, тўғрилик эмасмиди?
Ошнонинг артистлик билан кўрсатган исёни Яхшибоевда меҳр-шафқат уйғотади, уни номақбул йўлдан қайтишга мажбур этади. Яхшибоевнинг чин дилдан қилган жайдари исёни эса Ошнонинг ғазабини қўзғайди. Нега? Яхшибоев йўлтўсарлик қилиб пул топса, Ошно Ватани –Булдуруқ, устози – Ҳотам Шўро ҳақида сохта ва уйдирма гапларни тўқиб, (“Бургутнинг парвози” мақоласи) чой чақага эга бўлади. Хуллас, Ошнонинг “тўғрилиги”да ғирром бор.
Яхшибоев ўз фикри, ғоясини (аслида унда ғоя йўқ, ғоя унинг учун тана эҳтиёжи, турмушнинг оддий мантиғидан иборат) ялтироқ шиорларга ўраб ўтирмайди, борини борича гапиради. Шунинг учун улар, ҳар бир нарсани ҳукмрон мафкура мезони билан ўлчайдиган Ошнонинг наздида, ножўя гаплар бўлиб туюлади. Ошнонинг ўзи эса ҳар бир сўзини қонун-қоида ва мафкуранинг ўткир илмоқларига ўргимчак тўридек ўраб-чирмаб гапиради. Токи унга ҳужумга ўтиш ниятида бўлганлар ана шу кўринмас тўрга ўралиб йиқилсин.
Асарда айни шу зайлдаги икки хил одам, икки жўранинг латифанамо муносабатлари талқинида ҳаётнинг реал манзараси очила боради. Шакл қанча содда бўлса, мазмун шунча мураккаб, шакл қанча гўзал бўлса, мазмун шунча шафқатсиз, шакл қанча кинояли бўлса, мазмун шунча фожиавий тус олиб бораверади…
Кулгили лавҳалар жиддий ишора ва рамзларга, дарвешнамо монологлар фалсафий пайровга, эгри суратлар тўғри қиёфаларга айлангандек бўлади.
“Яхшибоев ким ўзи, ким бўпти у? Ошнонинг салтанати туғдирган бир мужмал ҳодисада буям! Ёки бошқачами? Формуласи нима унинг? Формуласи не бўлмасин, таркибига Ошнодан салгина аралашгани аниқ. Кимки нуфузли кимса бор, унинг вужудига Ошно аралашган, Ошно – ҳаво, Ошно – ер, Ошно – сув, Ошно – нон… Ошно – ҳамма нарса…”
Ошно ҳаммани ўзига тортади. Унинг сеҳри борми? Ё қудрати зўрлиги учунми? Ундай десак, Яхшибоев, ҳали Ошно ўсмир бўлган пайтдаёқ унга тан берган эди. Сабаби нима? Сабаби шуки, у – заиф, у – ожиз. Лекин, унинг кучи заифлигида, унинг зеҳни ожизлигидан. Яхшибоевлар ожизларга тез қайишади, заифларга дарров мафтун бўлиб қолади. Чунки кўнглида ёмонлик йўқ. Сиртдан Ошно – сипо, Яхшибоев – дағал, Ошно – ақл-ҳуши жойида, Яхшибоев тентакнамо бир одам ўлиб кўринади. Яхшибоевча ташбеҳ санъатини қўлласак, Ошно – олча гули, сал шамол турса, ер билан яксон бўлади; Яхшибоев – ажриқ, шамол унга тегмай ўтади. Ошно – нозик кўзгу, бир тош билан чил-чил бўлади; Яхшбиоев – тошойна, болға билан урса ҳам ярми бутун қолади. Ошно – шарбат, бир томчи заҳар томса ичиб бўлмайди; Яхшибоев – шарбат тагидаги қиём, заҳар томган жойини олиб ташлаб еса бўлади. Ошно – чинни кўза, қўлга олгани қўрқасиз, ўзингизга ишонмайсиз; Яхшибоев – мис кўза, отиб ўйнагингиз келади.
Аслида, Ошно Яхшибоевдан ҳам мужмалроқ нарсада. Айни қишда Дарғом ариғининг суви қуриб қолишини билмайдиган одамдан не умид? Хотинига тоға бўлмиш кишининг маъракасига ўзи боришдан қўрқиб, жўрасини юборадиган кимсадан нима хайр? Қор ёғиб тиззага чиққан паллада, “далаларимизда ҳосил мўл”, деб ўзини ҳам, ўзгаларни ҳам ишонтирмоқчи бўлган кишига нима дейсиз? Қўпориб олиниб бошқа жойда “кўкартирилган” дов-дарахтларга қараб завқланадиган одамни қандай даволаш мумкин (бунинг устига, унинг ўзи энг зўр шифокорликни даъво қилиб турган бўлса)? Фақат тавба, деймиз, холос. Чунки ҳар биримиз қайсидир маънода Ошно, қайсидир маънода Яхшибоев эканмиз. Ҳар биримизга Ошнодан нимадир. Яхшибоевдан нимадир ўтган…
Ошно билан Яхшибоев ўртасидаги муносабатлар шарҳи уйнинг томию тўрт девори экан. Саидқул Мардоннинг тарихи, укалари билан бўлган муносабатлари талқини – уйнинг сувоғи.
Ошно – сохта ватанпарвар, Мойирадан қолган ахлоқсизлик белгиси – чандиқни юксак ахлоқ – Ватан ҳимоясида қатнашганлик, фидойилик нишони қилиб кўрсатади.
Четдан қараганда, Ошно Яхшибоевга кўп яхшиликлар қилгандек туюлади. Дейлик, у Яхшибоевни уйлаб қўйди. Кимга? Муҳсинага! Муҳсина ким? У ҳар томондан Ошнонинг рисоласига тўғри келадиган қиз: замонасига мос ғоявий жиҳатдан соғлом, одоби жойида, энг асосийси – Муяссархон ёқиб қўйган шам бўлди. Яхшибоев эса унга бориб урилган капалак эди (Муҳсинанинг кўйлагига тикилган “маскировка” – гзбалак шунга ишора)… Қанотлари куйди. Куйганики, Олияни севиб қолиб, учаман деганида билинди – учолмади!
Яхшибоев одамдек яшашни истар эди. Майли, гуноҳ қилсин, майли, виждонига доғ тушсин, лекин тирик одамдек яшасин.
Бироқ, Яхшибоев гуноҳ қилса, касри Ошнога урмайдими, Яхшбоевнинг виждонига доғ тушса, бу доғ айланиб келиб Ошнонинг пешонасига томмайдими? “Эл нима деб ўйлайди, ўртоқ Яхшибоев!”
Ошно аслида Яхшибоевни уйлантирмаган экан, Муҳсинани турмушга берган экан. Яхшибоев учун Муҳсина эмас, Муҳсина учун Яхшибоев танланибди. Муҳсина – асосий қисм. Чунки у идеалга яқин. Яхшибоев эса шунчаки илова. Муҳсина Яхшибоевга тегиб деярли ҳеч нарса йўқотмади, яхшибоев Муҳсинага уйланиб бор-йўғидан жудо бўлди.
Яхшибоев севган аёли билан турмуш қуриб, бахтли бўлишни истайди, лекин Ошнонинг наздида бу нарса ахлоқий бузуқликка киради. Яхшибоев Булдуруқ даштига сув чиқариб, боғ яратишни ният қилади. Ошнонинг наздида бу – маҳаллийчилик. Яхшибоев Қурбоной ва Шоймардонов сингари зотларни фош этиб, ҳавони тозалаш ҳаракатига тушади. Ошнонинг наздида бу республика эришган ғалабаларни камситиш бўлиб кўринади. Яхшибоев хотини йўлга солмоқчи бўлади (ҳеч қурса шу ишни қилиш мумкиндир, зора рухсат берилса), Ошнонинг сиёсий “луғат”ида бунга ҳам изоҳ тайёр: ёзувчи одам хотинига бой – феодалларча муносабатда бўлса яхшимас!
Ошно – коммунистча рисоладаги одам. У расмий мафкура ва қонун-қоиданинг ҳамма бандларига тўлиқ мос келади. Унинг ҳаракатларидан сиёсий хато ҳам, ғоявий камчилик ҳам топилмайди. У – барча устун ва кошинлари маҳорат билан жой-жойига қўйилган меъморчилик кошонаси! Яхшибоев эса ҳар қандай рисолага ҳам сиғавермайди. Сиғдирилса-да, Ошнодек тек ётмайди. Қафасдаги шердек, ҳар замонда норози бўлиб ириллаб қўяди. Лекин чиқиб кетолмайди, чиқиб кетиши учун тулкига айланиши лозим.
Яхшибоев умрининг сўнгида тулки ҳам бўлиб кўрди.
Ошно ҳаммага керак, ҳаммага асқатиши мумкин. Яхшибоев фақат Ошнога керак. Йўқ, у Муҳсинага керак, Муҳсина – Муссарга, Муяассар эса – Ошнога! Яхшибоев Ошнога даҳлдор, холос. Ошнога даҳлдорлигидан у ҳамма учун муҳтарам зотга айланади.
Ошно оддий ҳодисаларга ҳам идеал тус беради. Унингча, ижара кулба эгаси ўзига тўқ одам бўлгани учун ижара ҳақи олмаслиги керак. Мойира совет даврида вояга етгани учун соф қиз бўлиши шарт, социализмда қурилган молхоналар олижаноб бўлмоғи ва улардан олижаноб моллар етишиб чиқиши лозим…
Ҳукмрон мафкура қоидалари Ошнонинг бўйнидаги сиртмоқ эди. Бу сиртмоқнинг иккинчи учидан тутган одам уни ҳар мақомга солиб ўйнатарди. Катта Пахтакор, Шоймардонов ва бошқалар худди шундай қилди. Сиртмоқни фақат Ошнонинг ўзи юлиб отиши мумкин эди. Бироқ у сиртмоқни гулчамбар деб хаёл қиларди.
Яхшибоев ўзича, Ошнони мен яратдим, деб юради. Шуни айтиб керилиб ҳам қўяди. Аслида-чи? Ошнонинг яратилиш нуқтасигача Яхшибоевни ким етаклаб келди, Ошнонинг ўзимасми? Яхшибоев ўғрилик йўлидан қайтмаганида, Муҳаррир тоға билан учрашармиди? Уларнинг формуласи мана бундай: Яхшибоев – Ошно, Ошно – Яхшибоев, Яхшибоев – Ошно, Ошно – Яхшибоев ва ҳоказо тарзида алмашиниб келаверади. Уларнинг бири фақат калласи билан ўйлайди, вужуди – ўлик, иккинчиси эса фақат вужуди билан ҳис этади, каллани ишлатмайди.
Ошно Яхшибоевни ўз қаричидаги идеал инсонга айлантирмоқчи эди, бўлмади. Яхшибоев эса Ошнони заминга тушириб одам қилишга уринди, кучи етмади. Бандасининг айтгани бўлавермас экан-да?!
Ошно вилоят миқёсида раҳбарликка кўтарилгач, Булдуруққа келиб, болаларга совғалар бериб кетади. Совғаларки, ҳар бир хонадонга кириб боради. Бундан кутилган мақсад нима эди? Бу ўйинчоқ тарихидан хабардор бўлган болалар ўз-ўзидан Ошнога сиғина бошлаши аниқ эди. Уларнинг келажаги шу тариқа бадном қилинади.
Яхшибоев эса Булдуруқ болаларига боғ қолдирмоқчи.
Яхшибоев қилдан қийиқ ахтариб ўтирадиган одамга ўхшайди. Инсонки бор, ҳаммасидан бирор нуқсон топади. Топганда ҳам асослар ишонтирадиган қилиб топади. У – донишманд. Ҳар бир гапи нишонга бориб тегади, юракни ўйиб кетади. Чунки унинг фалсафаси шунчаки фалсафа эмас, турмушнинг аччиқ фалсафаси. Чиғириқдан ўтказилмаган, тарашаланмаган, тиши уриб синдирилмаган фалсафа.
Дурустроқ саводи ҳам бўлмаган одам қандай қилиб донишманд бўлиб қолди? Донишмандлик Ошнога ярашарди. Яхшибоев эса… Аслида, Яхшибоев дурустроқ ўқимагани, дурустроқ ишламагани, рисоладагидек яшамагани учун ҳам донишманд бўлиб қолди. Ўнгланмаган тақдир доно қилиб қўйди. У Саидқул Мардонбек хокисор, покиза одамдан ҳам иллат топади: “Ана, Саидқул Мардонни Булдуруққа обориб, итдай ишлатиб, анча жойга боғ эктириб, роса дийдиё қилдим-ку? Уям лаққа тушди, ишонди. Умуман, ишончли одам у. Ўлигингни ишониб топширсанг ҳам бўлади. Ҳар ҳолда, итларга ташлаб юбормайди. Худодан қўрқада. Йўқ, одатда мунақалар худосиз бўлади, булар кўпроқ ўзларидан қўрқишади. Виждон деб аталмиш азиз матоҳлари бор, ўшани кўтариб югурганлари-югурган; аравага қўшилган отдай қоришади, пешонадан реза-реза терни артиб олишади, билишмайдики, қўллари – бўм-бўш, ҳеч вақо йўқ, Искандар Зулқарнайнинг қўлидан бўш, яна бўш! Искандар сал ақллироқ бўлган, у бор-йўғи ўлаётган пайтида қўлларини бўшатиб олган, лекин Саидқул Мардонга ўхшаган афандиларнинг қўллари туғилган чоғларидан бери бўм-бўш!”
Дунёда инсон ҳаракатларини тартибга солиб турадиган иккита мезон бор. Бу – манфаатнинг барқарарлигию ўлимнинг ҳақлиги. Бошқа ҳақиқатларнинг ҳаммаси шуларнинг соясида қолиб кетаверади. Яхшибоевнинг фалсафаси ана шу мезон мантиғидан чиқиб келган бўлса не ажаб? Чунки Яхшибоевнинг ўзи ҳам шу мезонлар қаршисида ожиз, уларнинг қаршисида ҳамма ҳам ожиз. Ана шу ожизлик сабаб ўзининг устидан ҳам, ўзгаларнинг устидан ҳам кулади. Кулганики, донишмандилк бўлиб туюлади. Ўғри қариса, сўпи бўлади, деганлари рост экан-да!
Яхшибоев ва Ошнонинг илк қадамлариёқ ихтиёрсиз харакат натижаси эдики, бутун умрлари ҳам истакларидан ташқарида кечди. Улар бошиданоқ бир нарсани икки хил тушунишарди, охиригача бир-бирини тўғри англамади. Улар азалдан дўст эмасди (шунчаки ошно, “Қалинлик, дўстлик, ошнолик, боринки, ҳарфлик деганлари бариси ёлғон аслида. Бариси – сароб, босиброқ тикилганда тарқаб кетади. Лекин тикилиб қарайдиган одам йўқ”), абадгача дўст бўлолмай кетишди.
Ошно Яхшибоевдан чўчирди. Ўлсам, мағзава ағдаради, деган ҳадиги бор эди. Шунинг учун Яхшибоевниг сирли ўлими унчалик ҳам сирли бўлмаса керак. Ошно жўнашдан аввал орқа-олдини тозалаб кетган бўлса не ажаб? Ахир, у озодаликни, батартибликни жон дилидан севарди.
Айни вақтда Яхшибоев ҳам анойи эмасди. У ҳам ўзига абадиятни таъминлаб қўйган эди. Унинг ўлар ҳаддида қилган шумликлари шоҳ Искандарникдан кам бўлмади. Саидқул Мардонни ишга солиб, боғ бино қилдирди. Нега энди айнан Саидқул Мардонни? Биринчидан, Яхшибоевнинг ўзи тан олиб айтганидек, Саидқул Мардон тоза, ҳалол одам, таланти ҳам ўзига яраша. Яхшибоев у билан ҳамкорлик қилиши натижасида эл-юрт назарида, келажак олдида бироз тозаргандек, гуноҳидан фориғ бўлгандек таассурот қолдиради. Иккинчидан, Саидқул Мардон тама қилишни билмайди. Учинчидан, у ҳеч қачон бировнинг бошидан мағзава ағдарган эмас, ағдармайди ҳам. Демакки, унинг тилида Яхшибоевнинг нуқсонлари ҳам фазилат бўлиб зикр этилади. Ва ниҳоят, Яхшибоев Саидқул Мардонни ҳеч вақт менсиган эмас. Уни қудуқ, ўзини шоҳ сиридан хабардор сартарош деб билган. Ҳохлаган пайти келиб, қудуққа ичини ёриб кетаверган. Боғ яратишда ҳамкорликка чақиришва сўнги васитяларини-да Саидқул Мардонга билдириш билан у ўша қудуқнинг оғзини ҳам бир йўла беркитиб кетди.
Бундай қараганда, Яхшибоевдан ҳартугул боғ қолди. Ошнодан нима қолди? Яхшибоевдан қолгани Ошнодан қолгани эмасми? Бириники иккинчисига татимайдими? Йўқ, машойихлар айтмишларки, ҳар кимки ўлса, қабри бўлак…
Қиссанавис ҳикоялари, назаримизда, Саидқул Мардоннинг ўзидек мужмалроқ. Бу ҳикоялар асли, ёзувчининг ўзи таъкидлаганидек, муаллифнинг нағмаси, холос. У шу тариқа китобхонни асарнинг ёзилиш жараёни – “кухния”си билан таништирмоқчи, “айб”нинг барчасини Саидқул Мардон бечоранинг зиммасига юклаб (Яхшибоевники каммиди), ўзи “чет”дан томошабинлик қилмоқчи бўлади.
Ёзувчи гўёки ўзини иккига бўлиб ташлайди: Яхшибоев – бироз жайдари, бироз содда ва танти Мурод Муҳаммад Дўст; Саидқул Мардон – нозиктаъб Мурод Муҳаммад Дўст. Бошқа образларнинг барчаси ана шу икки “қаҳрамон” воситасида асарга кириб келади. Ёзувчи шу тариқа “чет”га чиқиб олади.
Бу дунёда фақат яхшиликнинг ўзи билан ҳеч нарсага эришиб бўлмас экан. Яхшиликка бироз қувват – гоҳида айёрлик, гоҳида алдов, гоҳида зар, гоҳида зўр – хуллас, қулай бир восита, қурол ҳам керак экан. Шунда, ҳеч қурса Яхшибоев каби, умр сўнгида кўнгилдаги энг зил армонларни аритишнинг йўлини топса бўлар экан. Йўқса, Ошно сингари, юксак мартаба эгаси бўлатуриб ҳам, қадрдон қишлоғига бир гиёҳ ўтказишнингда эвини қилолмасдан, қуруқ ваъдаларга маҳлиё бўлиб ўтиб кетиш ҳеч гап эмас экан.
Романдан олган ибратимиз ана шу.
1989
M: Мақола муаллифнинг «Инсон мўжиза излаб яшайди» ( «Ўзбекистон» нашриёти-матбаа ижод уйи,2014) китобидан олинди.
Шу мавзуда яна ўқишингиз мумкин:
Машҳура Шералиева. Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» романи ҳақида.
12 aprel — Murod Muhammad Do’st tavalludining 70 yilligi. Atoqli adibni chin yurakdan qutlaymiz!
Yozuvchi Murod Muhammad Do’stning “Lolazor” romanida ikki xil odamning taqdiri (asl qismati emas, bergisi) badiiy tahlil qilinadi. Bu yolg’on taqdir egalaridan biri – Nazar Yaxshiboev, ikkinchisi – Oshno. Aslida, Saidqul Mardon ta’biri bilan aytsak, Oshno mavzusi – ochilmagan qo’riq. Asosiy gap – Yaxshiboev xususida. Oshno boshqalar qatori shunchaki ilova, xolos!
Murtazo QARSHIBOY
O‘NGLANMAGAN TAQDIR TALQINI
Istasangkim, ko‘rmagaysen bevafolig‘, ey rafiq,
Qilma olam ahli birla oshnolig‘, ey rafiq.
Alisher Navoiy
Yozuvchi Murod Muhammad Do‘stning “Lolazor” romanida ikki xil odamning taqdiri (asl qismati emas, bergisi) badiiy tahlil qilinadi. Bu yolg‘on taqdir egalaridan biri – Nazar Yaxshiboyev, ikkinchisi – Oshno. Aslida, Saidqul Mardon ta’biri bilan aytsak, Oshno mavzusi – ochilmagan qo‘riq. Asosiy gap – Yaxshiboyev xususida. Oshno boshqalar qatori shunchaki ilova, xolos!
Bulduruq qishlog‘ining dohiysi Hotam Sho‘ro edi. Maqsadi – qishloqning dong‘ini olamga yoyish, buning uchun ilmli, sadoqatli kadrlarni ko‘paytirish. U O‘rtaqo‘rg‘on shahriga – dorilfununga o‘qishga yuborish uchun o‘nta o‘spirindan ikkitasini tanlab olmoqchi bo‘ladi. Qur’a tashlaydi. O‘qishga Yaxshiboy cho‘ponning o‘g‘li bilan Kalonqul bo‘yoqchining bolasi boradigan bo‘ladi.
Nazar Yaxshiboyev o‘qishga borib o‘tirmasa ham bo‘lardi. Chunki uning kim bo‘lishi shundoq ham ma’lum edi. Bir umr yetolmagan orzusi Hotam Sho‘roning martabayu darajasi bo‘ldi. Bu orzuga yetish uchun o‘qishga borib ovora bo‘lish shartmidi? Oshnoga kelsak, uning yo‘rig‘i boshqa.
Yo‘lda, O‘rtaqo‘g‘onga ketar haddida Nazarning Jonuzoq karvon bilan qilgan qisqa suhbatini eslaylik. Yo‘lkira haqida gap ochiladi:
«– Karvonning yo‘lini to‘smasang, bas, – dedi karvonboshi jiddiy turib, – qaroqchiyam karvonning yo‘lini to‘smagan.
– Yo‘g‘-ye, – deb kuldi norg‘ul yigit. – To‘sgan, talagan emasmi?
– To‘smagan, – dedi karvonboshi. – To‘xtatgan, xolos. Keyin, olarini olib bo‘lib, yana karvonni o‘tkazib yuborgan. Tushundingmi?
Norg‘ul tushunmadi, yana nimadir e’tiroz aytmoqchi bo‘lib og‘iz juftladi, lekin xushbichim yigit uning yengidan tortdi, karvonboshi otini burib, karvon boshiga qarab ketdi…»
Jonuzoq karvon aytganidek bo‘ldi ham. Yaxshiboyev tez orada o‘g‘rilik yo‘liga kirdi. Muhtojlik shunga majbur qildi. Ehtimol, Yaxshiboyevning o‘rnida boshqa birov bo‘lganida vaziyatdan qutulishning o‘zgacha yo‘lini topar edi (Oshno singari). Ammo muhtojlikdan chiqishning har qanday yo‘li ham mohiyatan o‘g‘rilik ekan-da. Ammo Yaxshiboyev qasddan birovga yomonlik qilmaydi – karvonning yo‘lini to‘smaydi, yomonlarni talaydi-yu, yaxshilarga ziyon yetkazmaydi. Uning o‘g‘riligidan yaxshilarga foyda yetsa yetadiki, zarar yetmaydi.
Roman voqealaridan yana bir haqiqat ayon bo‘ladiki, o‘g‘rilik va to‘g‘rilik deganlari aslida g‘oyat nisbiy gaplar ekan.
Sirasini aytganda, yozuvchilik Yaxshiboyevning ishi emas edi. Lekin u bundan hech hijolat tortib o‘tirmasdan, chorasini topadi – ijod sohasiga qaroqchilik ilmi, ba’zi jurnalistlarimiz iborasi bilan aytadigan bo‘lsak, amaliyotini joriy etadi.
Ikki do‘st (hozircha do‘st deb turamizda endi) suhbatlarining birida Oshno yozishga hech qo‘li bormayotganidan noliydi. Yaxshiboyev masalani xaspo‘shlab o‘tirmasdan, eslasang, biz u paytlarda non uchun yozardik, deb qo‘yaqoladi. Bu gap Oshnoning nafsoniyatiga tegadi. Darrov vaziyatni yumshatishga o‘tadi, bekor gap, ko‘ngil uchun ham yozgan paytimiz bo‘lgan, deydi. Yaxshiboyev yana, tap tortmasdan, dangal gapirib qo‘yaqoladi: “Orifiy ham ko‘ngil uchun yozadi… Ko‘ngil bir chaqaga arzimasligi ham mumkin”. Oshno noiloj zohiran silliq, botinan qutqu so‘zlar bilan javob berishga majbur bo‘ladi: “Qo‘y bu gaplarni, yarashmas ekan. Ha, aytganday, bu gaplarni Bulduruqdayam aytasanmi? Aytmasang kerag-ov, omon yuribsan-ku…”
Oshno istardiki, o‘z kechmishidagi xato-kamchiliklar odamlarga fazilat qilib yetkazilsa. O‘zi tavba qilmagan gunohlari o‘zgalar uchun ibrat namunasi bo‘lsa.
Yaxshiboyev hayot haqidagi soxta, bo‘lar-bo‘lmas gaplardan ko‘ra, qanchalik achchiq va dag‘al bo‘lmasin, turmushning real haqiqatini ko‘proq biladi, his etadi. U gunohkor zaminda yursa, Oshno bamisoli yettinchi osmonda parvoz qiladi.
Oshno – havoyi odam. O‘rtaqo‘rg‘onga ilk bor kelgan kunlarining birida Oshno Yaxshiboyevga yolvoradi. Eng yaqin kishilari – onasi, singillarining sha’nini o‘rtaga qo‘yib qasam ichadi. Qasamki, Yaxshiboyevga xiyonat qilmaslik haqida. Demak, u qandaydir Yaxshiboyevni deb inson uchun asrlar davomida or-nomus, g‘urur, sha’nu sharaf timsoli bo‘lib kelayotgan mehribon ona, munis singillarni ham sotishga tayyor. Uning uchun aziz narsaning o‘zi yo‘q. Onasiyu singillarini o‘rtaga qo‘yib qasam ichgan odam ertaga Yaxshiboyevdan ham voz kechib yubormasligiga kim kafolat bo‘la oladi?
Yaxshiboyev – Oshnoning toleiga oshna, qismatiga sherik odam. Bir so‘z bilan aytganda, Oshnoning soyasi. Modomiki shunday ekan, soyaga qaraylik-da asliyat, asosiy obyekt – Oshno xususida fikr yuritaylik. Shundagina Oshno kimu Yaxshiboyev kim – yanada ayon bo‘ladi.
Oshno bir qarashda sodda, mo‘min-qobil yigit. Istagan odam uni qayirib olishi, domiga tushirishi mumkin. U tez qayriladi, lekin qayrilsagina ko‘kka sapchiydi. Unda mustaqillik, jur’at kamroq, yo‘q darajada, desak ham bo‘ladi. Shuning uchun unda shubha mo‘l, qo‘rquv zo‘r! U risoladagidek bo‘lish uchun intilishga, mohir ijrochi bo‘lishga moyil. Albatta, buning hech bir yomon jihati yo‘q. Lekin, gap shundaki, uning hayot haqidagi, risoladagidek odobli bola bo‘lish xususidagi fikr va qarashlari o‘ta jon, primitiv.
Moyira voqeasini olaylik. Moyira kim? Ko‘chada yurgan ermaktalab qiz. Oshno shunga uylanmoqchi. Yaxshiboyev qo‘yib bersa, uylanadi ham! Oshno u bilan qilib qo‘ygan “sho‘xligi”ni sovet kishisining axloq kodeksiga to‘g‘ri kelmaydigan ish sifatida baholab, vijdoni qiynalgan bo‘ladi.
Ana shunday sodda-go‘lligi, ma’naviy mo‘rtligi uchun Oshnoni yutib yuborish ham, hazm qilish ham oson. Yaxshiboyevni yutish qiyin, yutilsa ham oshqozonni buzadi, ichni og‘ritadi. Chunki u – chapaniroq, jur’atliroq, dag‘alroq, yomonroq.
Oshno hammaga birdek yaxshilik qilaveradi, U – o‘ta yaxshi. Lekin bu yaxshilikdan ko‘pincha yomonlar foydalandi. Chunki ozgina g‘ururi, oriyati bo‘lgan yaxshi odam hamma vaqt ham kimsaning oldiga bosh egib bormaydi. Har kimga ham sig‘inmaydi. Negaki, sig‘inish – tamadir, tama – kamsitilishdir.
Yaxshiboyev sal yaxshiroq. U hammaga ham yaxshilik qilavermaydi. Yaxshilik qilishdan avval kimsaning avra-astarining ag‘darib ko‘radi. O‘zini sotsayam, tekinga sotmaydi, haqqini naqd qilib, keyin sotadi.
Oshno hammaga birday yaxshilik qilish mumkin, deb o‘ylaydi. Bilmaydiki, bir xilda yaxshilik odamlarni asta-sekin g‘ururidan ayiradi, yaltoqi qilib qo‘yadi. Yaxshilik odamlar ustidan hukm yurgizadigan, ularni kamsitadigan kuchga aylanadi.
Yaxshiboyev esa odamiga qarab yaxshilik qilgisi keladi. Toki yaxshilikning mevasi yomonlik bo‘lib chiqmasin.
Yuzaki qaraganda, Oshno Yaxshiboyevni o‘g‘rilik yo‘lidan qaytarib, to‘g‘ri o‘zanga boshqarib qo‘ygandek ko‘rinadi. Aslida, Oshno tanlagan yo‘l ham o‘g‘rilik edi. Bu yshlda insonning ma’naviyati, erkinligi, sha’ni, millati, vatani o‘g‘rilanar, Jonuzoq karvonning ta’biri bilan aytganda, karvon – ezgulikning yo‘li to‘silar edi. Lekin bu o‘g‘rilik qonun bilan mustahkamlangan, jozibali shiorlar, g‘oyalarga o‘ralgan o‘g‘rilik edi. Shuning uchun har safar Oshnoning qo‘li baland kelaveradi. Chunki u faqat hukmron g‘oya nomidan gapiradi.
Yaxshiboyevning esa aksincha – hamisha qo‘li past kelaveradi, chunki u real turmush mohiyatidan kelib chiqib ish tutadi. U hayotga real qaraydi. U – realist.
Oshno esa hamma narsaga ideal nuqtai nazaridan baho beradi. U – kommunistik idealga nisbatan realist, turmushga nisbatan esa idealist.
Aslida, Yaxshiboyev va Oshno – ikki olam. Ular hech qachon bir qozonda qaynay olmaydi, qaynaguncha bo‘lmasdan bir-birini yeb tugatadi. O‘rtada ziddiyat bor. Ziddiyatki, azaliy va abadiy xususiyatga ega.
Bu ikki xarakter bir tanganing ikki tomoni. Yaxshiboyev sabab bo‘lsa, Oshno – oqibat, Oshno tasodif bo‘lsa, Yaxshiboyev – zarurat. Taqdir taqozosi bilan ularning yo‘li kesishi, shunchaki oshno bo‘lib qolishdi. Aslidachi? Bosibroq qaraydigan bo‘lsak, oshnolikning iplari – erish-avrovi tirqirab uzilib ketadi. Oshnoni bir qutb, Yaxshiboyevni esa butunlay boshqa qutb ohangrabosi tortib ketadi.
Oshno yurtni lolazorga aylantirmoqchi bo‘ldi. Bu gap xovliqma inqilobchilarining jahon inqilobini amalga oshirish haqidagi safsatalarini yodga soladi. Ammo real ish – Bulduruq dashtiga, o‘z qishlog‘iga suv chiqarish haqida gap ketsa, u ming bir bahonani ro‘kach qiladi.
Yaxshiboyev ilojsizlikdan kirib qolgan o‘g‘rilik yo‘li Oshnoni jirkantiradi, Oshno tanlagan, munofiqlikdan iborat bo‘lgan hayot tarzi esa Yaxshiboyevni havasini keltiradi. Nega? Yaxshiboyevning o‘g‘riligida, har qalay, to‘g‘rilik emasmidi?
Oshnoning artistlik bilan ko‘rsatgan isyoni Yaxshiboyevda mehr-shafqat uyg‘otadi, uni nomaqbul yo‘ldan qaytishga majbur etadi. Yaxshiboyevning chin dildan qilgan jaydari isyoni esa Oshnoning g‘azabini qo‘zg‘aydi. Nega? Yaxshiboyev yo‘lto‘sarlik qilib pul topsa, Oshno Vatani –Bulduruq, ustozi – Hotam Sho‘ro haqida soxta va uydirma gaplarni to‘qib, (“Burgutning parvozi” maqolasi) choy chaqaga ega bo‘ladi. Xullas, Oshnoning “to‘g‘riligi”da g‘irrom bor.
Yaxshiboyev o‘z fikri, g‘oyasini (aslida unda g‘oya yo‘q, g‘oya uning uchun tana ehtiyoji, turmushning oddiy mantig‘idan iborat) yaltiroq shiorlarga o‘rab o‘tirmaydi, borini boricha gapiradi. Shuning uchun ular, har bir narsani hukmron mafkura mezoni bilan o‘lchaydigan Oshnoning nazdida, nojo‘ya gaplar bo‘lib tuyuladi. Oshnoning o‘zi esa har bir so‘zini qonun-qoida va mafkuraning o‘tkir ilmoqlariga o‘rgimchak to‘ridek o‘rab-chirmab gapiradi. Toki unga hujumga o‘tish niyatida bo‘lganlar ana shu ko‘rinmas to‘rga o‘ralib yiqilsin.
Asarda ayni shu zayldagi ikki xil odam, ikki jo‘raning latifanamo munosabatlari talqinida hayotning real manzarasi ochila boradi. Shakl qancha sodda bo‘lsa, mazmun shuncha murakkab, shakl qancha go‘zal bo‘lsa, mazmun shuncha shafqatsiz, shakl qancha kinoyali bo‘lsa, mazmun shuncha fojiaviy tus olib boraveradi…
Kulgili lavhalar jiddiy ishora va ramzlarga, darveshnamo monologlar falsafiy payrovga, egri suratlar to‘g‘ri qiyofalarga aylangandek bo‘ladi.
“Yaxshiboyev kim o‘zi, kim bo‘pti u? Oshnoning saltanati tug‘dirgan bir mujmal hodisada buyam! Yoki boshqachami? Formulasi nima uning? Formulasi ne bo‘lmasin, tarkibiga Oshnodan salgina aralashgani aniq. Kimki nufuzli kimsa bor, uning vujudiga Oshno aralashgan, Oshno – havo, Oshno – yer, Oshno – suv, Oshno – non… Oshno – hamma narsa…”
Oshno hammani o‘ziga tortadi. Uning sehri bormi? Yo qudrati zo‘rligi uchunmi? Unday desak, Yaxshiboyev, hali Oshno o‘smir bo‘lgan paytdayoq unga tan bergan edi. Sababi nima? Sababi shuki, u – zaif, u – ojiz. Lekin, uning kuchi zaifligida, uning zehni ojizligidan. Yaxshiboyevlar ojizlarga tez qayishadi, zaiflarga darrov maftun bo‘lib qoladi. Chunki ko‘nglida yomonlik yo‘q. Sirtdan Oshno – sipo, Yaxshiboyev – dag‘al, Oshno – aql-hushi joyida, Yaxshiboyev tentaknamo bir odam o‘lib ko‘rinadi. Yaxshiboyevcha tashbeh san’atini qo‘llasak, Oshno – olcha guli, sal shamol tursa, yer bilan yakson bo‘ladi; Yaxshiboyev – ajriq, shamol unga tegmay o‘tadi. Oshno – nozik ko‘zgu, bir tosh bilan chil-chil bo‘ladi; Yaxshbioyev – toshoyna, bolg‘a bilan ursa ham yarmi butun qoladi. Oshno – sharbat, bir tomchi zahar tomsa ichib bo‘lmaydi; Yaxshiboyev – sharbat tagidagi qiyom, zahar tomgan joyini olib tashlab yesa bo‘ladi. Oshno – chinni ko‘za, qo‘lga olgani qo‘rqasiz, o‘zingizga ishonmaysiz; Yaxshiboyev – mis ko‘za, otib o‘ynagingiz keladi.
Aslida, Oshno Yaxshiboyevdan ham mujmalroq narsada. Ayni qishda Darg‘om arig‘ining suvi qurib qolishini bilmaydigan odamdan ne umid? Xotiniga tog‘a bo‘lmish kishining ma’rakasiga o‘zi borishdan qo‘rqib, jo‘rasini yuboradigan kimsadan nima xayr? Qor yog‘ib tizzaga chiqqan pallada, “dalalarimizda hosil mo‘l”, deb o‘zini ham, o‘zgalarni ham ishontirmoqchi bo‘lgan kishiga nima deysiz? Qo‘porib olinib boshqa joyda “ko‘kartirilgan” dov-daraxtlarga qarab zavqlanadigan odamni qanday davolash mumkin (buning ustiga, uning o‘zi eng zo‘r shifokorlikni da’vo qilib turgan bo‘lsa)? Faqat tavba, deymiz, xolos. Chunki har birimiz qaysidir ma’noda Oshno, qaysidir ma’noda Yaxshiboyev ekanmiz. Har birimizga Oshnodan nimadir. Yaxshiboyevdan nimadir o‘tgan…
Oshno bilan Yaxshiboyev o‘rtasidagi munosabatlar sharhi uyning tomiyu to‘rt devori ekan. Saidqul Mardonning tarixi, ukalari bilan bo‘lgan munosabatlari talqini – uyning suvog‘i.
Oshno – soxta vatanparvar, Moyiradan qolgan axloqsizlik belgisi – chandiqni yuksak axloq – Vatan himoyasida qatnashganlik, fidoyilik nishoni qilib ko‘rsatadi.
Chetdan qaraganda, Oshno Yaxshiboyevga ko‘p yaxshiliklar qilgandek tuyuladi. Deylik, u Yaxshiboyevni uylab qo‘ydi. Kimga? Muhsinaga! Muhsina kim? U har tomondan Oshnoning risolasiga to‘g‘ri keladigan qiz: zamonasiga mos g‘oyaviy jihatdan sog‘lom, odobi joyida, eng asosiysi – Muyassarxon yoqib qo‘ygan sham bo‘ldi. Yaxshiboyev esa unga borib urilgan kapalak edi (Muhsinaning ko‘ylagiga tikilgan “maskirovka” – gzbalak shunga ishora)… Qanotlari kuydi. Kuyganiki, Oliyani sevib qolib, uchaman deganida bilindi – ucholmadi!
Yaxshiboyev odamdek yashashni istar edi. Mayli, gunoh qilsin, mayli, vijdoniga dog‘ tushsin, lekin tirik odamdek yashasin.
Biroq, Yaxshiboyev gunoh qilsa, kasri Oshnoga urmaydimi, Yaxshboyevning vijdoniga dog‘ tushsa, bu dog‘ aylanib kelib Oshnoning peshonasiga tommaydimi? “El nima deb o‘ylaydi, o‘rtoq Yaxshiboyev!”
Oshno aslida Yaxshiboyevni uylantirmagan ekan, Muhsinani turmushga bergan ekan. Yaxshiboyev uchun Muhsina emas, Muhsina uchun Yaxshiboyev tanlanibdi. Muhsina – asosiy qism. Chunki u idealga yaqin. Yaxshiboyev esa shunchaki ilova. Muhsina Yaxshiboyevga tegib deyarli hech narsa yo‘qotmadi, yaxshiboyev Muhsinaga uylanib bor-yo‘g‘idan judo bo‘ldi.
Yaxshiboyev sevgan ayoli bilan turmush qurib, baxtli bo‘lishni istaydi, lekin Oshnoning nazdida bu narsa axloqiy buzuqlikka kiradi. Yaxshiboyev Bulduruq dashtiga suv chiqarib, bog‘ yaratishni niyat qiladi. Oshnoning nazdida bu – mahalliychilik. Yaxshiboyev Qurbonoy va Shoymardonov singari zotlarni fosh etib, havoni tozalash harakatiga tushadi. Oshnoning nazdida bu respublika erishgan g‘alabalarni kamsitish bo‘lib ko‘rinadi. Yaxshiboyev xotini yo‘lga solmoqchi bo‘ladi (hech qursa shu ishni qilish mumkindir, zora ruxsat berilsa), Oshnoning siyosiy “lug‘at”ida bunga ham izoh tayyor: yozuvchi odam xotiniga boy – feodallarcha munosabatda bo‘lsa yaxshimas!
Oshno – kommunistcha risoladagi odam. U rasmiy mafkura va qonun-qoidaning hamma bandlariga to‘liq mos keladi. Uning harakatlaridan siyosiy xato ham, g‘oyaviy kamchilik ham topilmaydi. U – barcha ustun va koshinlari mahorat bilan joy-joyiga qo‘yilgan me’morchilik koshonasi! Yaxshiboyev esa har qanday risolaga ham sig‘avermaydi. Sig‘dirilsa-da, Oshnodek tek yotmaydi. Qafasdagi sherdek, har zamonda norozi bo‘lib irillab qo‘yadi. Lekin chiqib ketolmaydi, chiqib ketishi uchun tulkiga aylanishi lozim.
Yaxshiboyev umrining so‘ngida tulki ham bo‘lib ko‘rdi.
Oshno hammaga kerak, hammaga asqatishi mumkin. Yaxshiboyev faqat Oshnoga kerak. Yo‘q, u Muhsinaga kerak, Muhsina – Mussarga, Muyaassar esa – Oshnoga! Yaxshiboyev Oshnoga dahldor, xolos. Oshnoga dahldorligidan u hamma uchun muhtaram zotga aylanadi.
Oshno oddiy hodisalarga ham ideal tus beradi. Uningcha, ijara kulba egasi o‘ziga to‘q odam bo‘lgani uchun ijara haqi olmasligi kerak. Moyira sovet davrida voyaga yetgani uchun sof qiz bo‘lishi shart, sotsializmda qurilgan molxonalar olijanob bo‘lmog‘i va ulardan olijanob mollar yetishib chiqishi lozim…
Hukmron mafkura qoidalari Oshnoning bo‘ynidagi sirtmoq edi. Bu sirtmoqning ikkinchi uchidan tutgan odam uni har maqomga solib o‘ynatardi. Katta Paxtakor, Shoymardonov va boshqalar xuddi shunday qildi. Sirtmoqni faqat Oshnoning o‘zi yulib otishi mumkin edi. Biroq u sirtmoqni gulchambar deb xayol qilardi.
Yaxshiboyev o‘zicha, Oshnoni men yaratdim, deb yuradi. Shuni aytib kerilib ham qo‘yadi. Aslida-chi? Oshnoning yaratilish nuqtasigacha Yaxshiboyevni kim yetaklab keldi, Oshnoning o‘zimasmi? Yaxshiboyev o‘g‘rilik yo‘lidan qaytmaganida, Muharrir tog‘a bilan uchrasharmidi? Ularning formulasi mana bunday: Yaxshiboyev – Oshno, Oshno – Yaxshiboyev, Yaxshiboyev – Oshno, Oshno – Yaxshiboyev va hokazo tarzida almashinib kelaveradi. Ularning biri faqat kallasi bilan o‘ylaydi, vujudi – o‘lik, ikkinchisi esa faqat vujudi bilan his etadi, kallani ishlatmaydi.
Oshno Yaxshiboyevni o‘z qarichidagi ideal insonga aylantirmoqchi edi, bo‘lmadi. Yaxshiboyev esa Oshnoni zaminga tushirib odam qilishga urindi, kuchi yetmadi. Bandasining aytgani bo‘lavermas ekan-da?!
Oshno viloyat miqyosida rahbarlikka ko‘tarilgach, Bulduruqqa kelib, bolalarga sovg‘alar berib ketadi. Sovg‘alarki, har bir xonadonga kirib boradi. Bundan kutilgan maqsad nima edi? Bu o‘yinchoq tarixidan xabardor bo‘lgan bolalar o‘z-o‘zidan Oshnoga sig‘ina boshlashi aniq edi. Ularning kelajagi shu tariqa badnom qilinadi.
Yaxshiboyev esa Bulduruq bolalariga bog‘ qoldirmoqchi.
Yaxshiboyev qildan qiyiq axtarib o‘tiradigan odamga o‘xshaydi. Insonki bor, hammasidan biror nuqson topadi. Topganda ham asoslar ishontiradigan qilib topadi. U – donishmand. Har bir gapi nishonga borib tegadi, yurakni o‘yib ketadi. Chunki uning falsafasi shunchaki falsafa emas, turmushning achchiq falsafasi. Chig‘iriqdan o‘tkazilmagan, tarashalanmagan, tishi urib sindirilmagan falsafa.
Durustroq savodi ham bo‘lmagan odam qanday qilib donishmand bo‘lib qoldi? Donishmandlik Oshnoga yarashardi. Yaxshiboyev esa… Aslida, Yaxshiboyev durustroq o‘qimagani, durustroq ishlamagani, risoladagidek yashamagani uchun ham donishmand bo‘lib qoldi. O‘nglanmagan taqdir dono qilib qo‘ydi. U Saidqul Mardonbek xokisor, pokiza odamdan ham illat topadi: “Ana, Saidqul Mardonni Bulduruqqa oborib, itday ishlatib, ancha joyga bog‘ ektirib, rosa diydiyo qildim-ku? Uyam laqqa tushdi, ishondi. Umuman, ishonchli odam u. O‘ligingni ishonib topshirsang ham bo‘ladi. Har holda, itlarga tashlab yubormaydi. Xudodan qo‘rqada. Yo‘q, odatda munaqalar xudosiz bo‘ladi, bular ko‘proq o‘zlaridan qo‘rqishadi. Vijdon deb atalmish aziz matohlari bor, o‘shani ko‘tarib yugurganlari-yugurgan; aravaga qo‘shilgan otday qorishadi, peshonadan reza-reza terni artib olishadi, bilishmaydiki, qo‘llari – bo‘m-bo‘sh, hech vaqo yo‘q, Iskandar Zulqarnayning qo‘lidan bo‘sh, yana bo‘sh! Iskandar sal aqlliroq bo‘lgan, u bor-yo‘g‘i o‘layotgan paytida qo‘llarini bo‘shatib olgan, lekin Saidqul Mardonga o‘xshagan afandilarning qo‘llari tug‘ilgan chog‘laridan beri bo‘m-bo‘sh!”
Dunyoda inson harakatlarini tartibga solib turadigan ikkita mezon bor. Bu – manfaatning barqararligiyu o‘limning haqligi. Boshqa haqiqatlarning hammasi shularning soyasida qolib ketaveradi. Yaxshiboyevning falsafasi ana shu mezon mantig‘idan chiqib kelgan bo‘lsa ne ajab? Chunki Yaxshiboyevning o‘zi ham shu mezonlar qarshisida ojiz, ularning qarshisida hamma ham ojiz. Ana shu ojizlik sabab o‘zining ustidan ham, o‘zgalarning ustidan ham kuladi. Kulganiki, donishmandilk bo‘lib tuyuladi. O‘g‘ri qarisa, so‘pi bo‘ladi, deganlari rost ekan-da!
Yaxshiboyev va Oshnoning ilk qadamlariyoq ixtiyorsiz xarakat natijasi ediki, butun umrlari ham istaklaridan tashqarida kechdi. Ular boshidanoq bir narsani ikki xil tushunishardi, oxirigacha bir-birini to‘g‘ri anglamadi. Ular azaldan do‘st emasdi (shunchaki oshno, “Qalinlik, do‘stlik, oshnolik, borinki, harflik deganlari barisi yolg‘on aslida. Barisi – sarob, bosibroq tikilganda tarqab ketadi. Lekin tikilib qaraydigan odam yo‘q”), abadgacha do‘st bo‘lolmay ketishdi.
Oshno Yaxshiboyevdan cho‘chirdi. O‘lsam, mag‘zava ag‘daradi, degan hadigi bor edi. Shuning uchun Yaxshiboyevnig sirli o‘limi unchalik ham sirli bo‘lmasa kerak. Oshno jo‘nashdan avval orqa-oldini tozalab ketgan bo‘lsa ne ajab? Axir, u ozodalikni, batartiblikni jon dilidan sevardi.
Ayni vaqtda Yaxshiboyev ham anoyi emasdi. U ham o‘ziga abadiyatni ta’minlab qo‘ygan edi. Uning o‘lar haddida qilgan shumliklari shoh Iskandarnikdan kam bo‘lmadi. Saidqul Mardonni ishga solib, bog‘ bino qildirdi. Nega endi aynan Saidqul Mardonni? Birinchidan, Yaxshiboyevning o‘zi tan olib aytganidek, Saidqul Mardon toza, halol odam, talanti ham o‘ziga yarasha. Yaxshiboyev u bilan hamkorlik qilishi natijasida el-yurt nazarida, kelajak oldida biroz tozargandek, gunohidan forig‘ bo‘lgandek taassurot qoldiradi. Ikkinchidan, Saidqul Mardon tama qilishni bilmaydi. Uchinchidan, u hech qachon birovning boshidan mag‘zava ag‘dargan emas, ag‘darmaydi ham. Demakki, uning tilida Yaxshiboyevning nuqsonlari ham fazilat bo‘lib zikr etiladi. Va nihoyat, Yaxshiboyev Saidqul Mardonni hech vaqt mensigan emas. Uni quduq, o‘zini shoh siridan xabardor sartarosh deb bilgan. Hoxlagan payti kelib, quduqqa ichini yorib ketavergan. Bog‘ yaratishda hamkorlikka chaqirishva so‘ngi vasityalarini-da Saidqul Mardonga bildirish bilan u o‘sha quduqning og‘zini ham bir yo‘la berkitib ketdi.
Bunday qaraganda, Yaxshiboyevdan hartugul bog‘ qoldi. Oshnodan nima qoldi? Yaxshiboyevdan qolgani Oshnodan qolgani emasmi? Biriniki ikkinchisiga tatimaydimi? Yo‘q, mashoyixlar aytmishlarki, har kimki o‘lsa, qabri bo‘lak…
Qissanavis hikoyalari, nazarimizda, Saidqul Mardonning o‘zidek mujmalroq. Bu hikoyalar asli, yozuvchining o‘zi ta’kidlaganidek, muallifning nag‘masi, xolos. U shu tariqa kitobxonni asarning yozilish jarayoni – “kuxniya”si bilan tanishtirmoqchi, “ayb”ning barchasini Saidqul Mardon bechoraning zimmasiga yuklab (Yaxshiboyevniki kammidi), o‘zi “chet”dan tomoshabinlik qilmoqchi bo‘ladi.
Yozuvchi go‘yoki o‘zini ikkiga bo‘lib tashlaydi: Yaxshiboyev – biroz jaydari, biroz sodda va tanti Murod Muhammad Do‘st; Saidqul Mardon – nozikta’b Murod Muhammad Do‘st. Boshqa obrazlarning barchasi ana shu ikki “qahramon” vositasida asarga kirib keladi. Yozuvchi shu tariqa “chet”ga chiqib oladi.
Bu dunyoda faqat yaxshilikning o‘zi bilan hech narsaga erishib bo‘lmas ekan. Yaxshilikka biroz quvvat – gohida ayyorlik, gohida aldov, gohida zar, gohida zo‘r – xullas, qulay bir vosita, qurol ham kerak ekan. Shunda, hech qursa Yaxshiboyev kabi, umr so‘ngida ko‘ngildagi eng zil armonlarni aritishning yo‘lini topsa bo‘lar ekan. Yo‘qsa, Oshno singari, yuksak martaba egasi bo‘laturib ham, qadrdon qishlog‘iga bir giyoh o‘tkazishningda evini qilolmasdan, quruq va’dalarga mahliyo bo‘lib o‘tib ketish hech gap emas ekan.
Romandan olgan ibratimiz ana shu.
1989
M: Maqola muallifning «Inson mo‘jiza izlab yashaydi» ( «O‘zbekiston» nashriyoti-matbaa ijod uyi,2014) kitobidan olindi.
Shu mavzuda yana o‘qishingiz mumkin:
Mashhura Sheraliyeva. Murod Muhammad Do‘stning «Lolazor» romani haqida.
