Интернет саҳифаларида аста-секинлик бўлса-да ўзбек ижодкорлари веб-сайтлари сафи кенгайиб бормоқда. Бугун сизга таниқли адиб Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг веб-сайтини тақдим этамиз. Мазкур веб-сайт яқин уч ойдан бери фаолият юритмоқда. Саҳифада адибнинг қисса ва ҳикоялари, суҳбат ва мақолалари,шунингдек,ижодкорнинг ўзи билан суҳбатлар, ёзувчи ва унинг асарлари ҳақида ёзилган мақола ва тақризлар билан танишиш имкониятига эгасиз.
ТИЛ — МИЛЛАТНИНГ ЎЗАГИ
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон билан саволсиз суҳбат
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон (Нурулло Отахонов) 1955 йили Фарғона вилояти Ўзбекистон туманидаги Ойимча Қақир қишлоғида туғилган. Тошкент давлат университетининг ўзбек филологияси бўлимини тамомлаган (1981). «Йўл бошида» (1984) тўпламида ҳаммуаллиф, «Дунё кенг» (1985), «Шу ерлик киши» (1987) қисса ва ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. «Оқ бино оқшомлари» қисқаметражли филм сенарийини ҳамда Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони асосида киносенарий ёзган. Жаҳон ва туркий адабиёт намуналаридан бир қанча таржималар қилган.
Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши, тилимиз ушбу мақомни олмасидан бурунги ва олганидан кейинги ҳолати ҳақларида гапиришдан олдин ўша даврдаги ўзим учун шарафли бўлган айрим воқеаларни бир эсламоқчиман.
Советнинг охирги паллаларида, ошкоралик йилларида юртимизда бир неча яхши қонунлар қабул қилинган. Давлат билан халқ бир-бирига яқинлашиб, бирининг овозига иккинчиси қулоқ солиб, халқ ўртага қўйган масалаларни давлат ҳал қила бошлаган эди. Масалан, Орол денгизини сақлаб қолиш, табиатни асраш, ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш… каби масалаларни халқ ўртага қўйган эди. Ҳали совет даврида, мустамлака таъсиридан чиқиб кетмаган бир пайтимизда. Тўғри, бунақа ҳаракатлар битта бизнинг мамлакатимизда юз бермаган, совет қўл остида ўн бешта республика бўлса, шулар ичида биздан эртароқ ва кучлироқ уйғонган Болтиқбўйи давлатлари бошлаб берган эди. Жумладан, “улуғ оға” тили зуғуми остида яшаган миллий тилларининг қаддини тиклаш ва қадрини юксалтириш бўйича Болтиқбўйи, Қофқоз ва ниҳоят Ўрта Осиё халқларида ҳам катта миллий уйғониш юз берди.
Тил борасида ҳар бир халқ ўрис-совет камситишларидан безиб, узоқ йиллар давом этган хўрликлардан руҳан чўкиб юрганининг аламларини шу қисқа қайта қуриш замонида кўчага тўкиб солди… ва бирин-кетин республикаларда тил қонунлари қабул қилина бошлади. Мақтанишга ўхшаб кетса ҳам, тарих учун айтай: Тил қонунининг муқобил нусхасини яратиш бўйича Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси номидан тузилган беш кишилик кичкинагина ишчи гуруҳга камина ҳам аъзо эдим. Унгача бир неча давлатнинг тил ҳақидаги қонунини ўрганиб чиққаним бу ишимда жуда асқотди. Бир улуғ инсон чой-пой қилиб бериб турди, иккинчи улуғ инсондан онда-сонда маслаҳатлар олиб турдик, матнни асосан уч киши ишладик. Шу учтадан биттаси мен бўлганимдан ва тилимизнинг қайғусига озми-кўпми ҳиссам қўшилганидан ҳалигача шараф туяман.
Яъни, ҳукумат ўз йўли билан, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ўз йўли билан шу қонунни ишлашни бошлади. Кейин мана шу иккала нусха асосида ягона бир нусха қабул қилиниши мўлжалланган эди. Охирги ҳолатни яратишда биз тайёрлаган нусхадан нечоғли фойдаланилгани ҳозир аниқ эсимда йўғ-у, лекин қабул қилингани ҳам ўшанда анча демократик руҳдаги қонунлардан биттаси эди. Яъни, биз орзу қилган жуда кўп моддалар кирмай қолган бўлса ҳам, бундай олганда, айниқса, бугунги газ билан ўлчаганда, у қонун ёмон эмас эди, демоқчиман. Энг муҳими — совет даврида сиқув остида бўлган тилимизга эрк берилди, ҳуқуқ берилди, ҳурриятга чиқди ва… қонун қабул қилинган кун “Тил байрами” деб байрам қилинадиган даражага етдик. Ахир, ўзбек тили ҳам бир мустақил тил сифатида яшашга ҳақли дейишнинг ўзи илгари ўта миллатчилик деб баҳоланарди. Шу боис тилимиз ҳақида хос қонуннинг вужудга келиши жуда улкан ижобий ҳодиса бўлган.
Булар ҳаммаси ширин хотиралардир.
Сўнгра қаршимизда асосий масала – қонунни амалга киритиш, қўллаш, ҳаётга татбиқ қилиш масаласи турди ва ҳамон турибди. Бу борада ҳали кўп камчиликларимиз борлиги аён бўлиб қолди. Қонун қабул қилинган илк йиллари ўзбек тили ҳаётнинг ҳамма соҳаларига фаол кира бошлади. Атамашунослик қўмитаси ташкил бўлди, Ёзувчилар уюшмасида ҳар куни қизғин муҳокамалар кечарди, Фанлар Академиясида катта ишлар қилинди. Ёзувчи-шоирлар шахсий ташаббус билан асарларида, унутилган ва унуттирилган сўзларни ишлатиб, янги-янги ифодалар билан чиқа бошлашди. Хуллас, тилнинг қаддини тиклаш бўйича оммавий бир ҳаракат юзага келди. Юзага келди-ю… афсус, бу ташаббус, бу ғайрат менинг назаримда йил ўтган сайин сўниб, тил уйғониши тўлқини секин-аста орқага кайта бошлади. Мана, ҳозир ўша илк қонуннинг қабул қилинганига 22 йил бўлган бўлса, кундалик ҳаётда бу қонунга риоя тобора орқага кетяпти деб ўйлайман. Бу ҳол нималарда кўринади?
Тил мавҳум бир нарса эмас. Ўз ҳолича бор бўлмайди. Тил асосан одамларнинг оғзида ва сўнгра ёзувларда яшайди, оғиз ва ёзувларда ҳаётини давом эттиради. Агар миллат турли сабаблар билан айрим сўзларини унутаётган бўлса, аста-секин тилидан тушиб қолаверса, ўрнини “замонавий”ми, “маданий”ми ниқоблари остида бегана сўзлар эгаллайверса, бу тил олдинига қашшоқлашишга юз тутади, кейин, тарихда кузатилганидек, ўлишга қараб кетади. Тилларнинг ўлиш ҳодисаси бор нарса. Айрим тилларнинг номи бор, айрим сўзлари атама ўлароқ ё бошқа бирон кўринишда ўзга миллатлар тилида сақланиб қолган, лекин ҳозир у тилда гапирувчилар йўқ. Бир пайтлар у тилда гапирган халқ (мас., лотин) йўқолиб, бошқа миллатларга сингиб-едирилиб кетган. Бунақанги натижадан Оллоҳ қўрисин. Бошқа тиллар зуғуми остидаги кучсиз, кичик тилларнинг тақдирида ана шундай хавф доим туради. Шу боис бундай хавф остидаги тилнинг яшаб қолиш учун ҳаракати айниқса кучлироқ бўлиши керак. Озгина парвосиз бўлинса, тил ўз ҳолига ташлаб қўйилса, натижа аянчли бўлиш эҳтимоли бор.
Оллоҳга шукр, ўттиз милёнли катта миллатмиз. Катта мамлакатмиз. Бу тилда ёзилиб, ўтмишдан қолган ва ҳамон севиб ўқилаётган жуда улкан маданий-тарихий-адабий мерос эгаларимиз биз. Пойдеворимиз ҳам жуда чуқур ва кучли. Тилимиз йўқолиб кетмайди, иншааллоҳ, аммо бузилиб кетаётгани кўнгилларда хавотир уйғотади.
Танқид маъносида эмас, жонкуярлик маъносида айтадиган гапларим бор.
Биз ўзбекистонликмиз, мамлакатимизнинг оти “Ўзбекистон”, миллатимизнинг оти “ўзбек”, тилимизнинг оти “ўзбек тили”. Биз энди бирон-бир давлатга, мамлакатга қарам эмасмиз. Ҳуқуқи ўзида бўлган, Бирлашган Миллатлар Ташкилотига тўлақонли аъзо ўлароқ қўшилган давлатмиз. Ҳар қандай мамлакатни бошқаларидан ажратиб турадиган унсурлардан биттаси — тил. Бизнинг ҳам шу тилимиз бор экан, ўзбек халқи, ўзбек адабиёти, ўзбек маданияти, ўзбек урф-одатлари ҳақида гап бўлиши мумкин. Демак, тил масаласи шунчаки гап орасида айтиб кетилаверадиган жўн, кичик, майда масала эмас, балки давлат аҳамиятига эга, улкан масаладир. Агар бу тил пала-партиш ва сурбетларча бостириб кириб келаётган ёт сўзлар ҳисобига айниб ё қашшоқлашиб кетаверса, Оллоҳ кўрсатмасин, болаларимизга нима қолдирамиз ва улар ўзларини қайси тил эгаси деб айтишади? Ҳолатга боқсангиз, кейинги пайтларда шу салбий ҳодиса кузатиляпти, одамларда тилимизга эътибор тобора пасайиб кетяпти.
Кундалик турмушимиздан оддий бир мисол: ҳаммамиз йўлда юрамиз, кўчанинг икки чеккасидаги шиорлар, ишхоналарнинг, дўконларнинг, ҳар хил фирмаларнинг номлари диққатимизни тортади. Тилни яхши кўрган, дунё тиллари оиласида ўзбек тилининг ҳам обрўйи баланд бўлишини хоҳлаган бир киши сифатида тилимизнинг кундалик муомаладаги ва кўчадаги ҳолатидан жуда қийналаман. Нега, дейман, тилимиз шу қадар қашшоқми ёки ўзимиз уни ерга уряпмизми, дейман. Ҳаммаси ажнабий сўзлар! Ажаб…
Нашриёт соҳасида ишлаганим учун мисолни шундан бошлай қолай. Битта хусусий босмахона очилса, қаранг, нима деб аталяпти: “Полиграф принт”, “Офсет принт”, “Юрида принт” ва ҳоказо… Нега энди “принт” бўлиши керак? “Принт” бор-йўғи босма дегани. Нега ўзимизнинг тилда, масалан, “Тошбосма” ёки “Нилуфар босмахонаси” деёлмаймиз? Шу даражада ёмон кўрамизми тилимизни?!
Дўконлар номи бирданига “маркет”, “супер маркет” бўлиб кетди. Нега энди “маркет”? Нимага “супер маркет”? “Супер” дегани қайсидир бир тилда “катта” дегани, менинг шўрлик тилимда нима айб бор, нега мен “катта дўкон” деёлмайман?! Таржима қилгандай “катта дўкон” дейишим ҳам шарт эмас, биронта ўзбекона от қўя олмайманми?!
Ақлим олмайди, ичим ачийди.
Бир хил сувни “Гидролайф”, бошқасини “Бонақва” деб аташди. “Гидро” сув бўлса, “лайф” ҳаёт деганидир, мундоқ айтганда, “Ҳаёт суви” демак. Бунинг нимаси ёмон? “Бонақува” нима дегани? Таржимаси — булоқ суви. Ишлаб чиқарувчилар маҳсулотига “Булоқ суви” ё “Ҳаёт суви” деб от қўймайдиган, шундай от қўйган тақдирда эса, сувсаганлар уни сотиб олмайдиган ҳолга келди миллат.
Катталарга қулоқ солинг: бугун боласига, шапкангни ол, деяпти, телпагингни ёки қалпоғингни ол, демаяпти. Бола бошидаги нарса дўппими, тумоқми, қалпоқми ё телпакми эканини билмай ўсяпти…
Яна менинг энг ғашим келадиган ҳодисалардан биттаси – “секурити”, “модератор” деган олифта сўзлар чиқди. Беш-олти йиллардан бери илм ўчоқларидами, ишхоналардами, шифохоналарда ё бозорлардами эшик ёнида турадиган одамларнинг махсус кийими орқасига чет тилида “секурити” деб ёзиб қўйиладиган бўлди. “Қоровул” сўзининг нима гуноҳи бор, дейман. Нимаси хунук? Ҳеч ҳам хунук эмас. “Қоровул” ниҳоятда ўзбекона-турконалиги билан жуда чиройли сўз. Шундай чиройли сўз турганида нега мен “секурити” дейишим керак? Бизнинг шу маънони берадиган ўз сўзимиз йўқ бўлсайкан, тилимизга кирса. Сўзимиз бор ва биз бу касбни ўрни билан “қоровул”, ўрни билан “қўриқчи” деймиз. Шу пайтларгача тилимизда “мажлисни олиб борувчи” ёки “мажлисга раислик қилувчи” бўларди, энди бирданига улар “модератор”га айланди! Мажлис танаффусларида мезбон ўзбекона “бир пиёла чой” ташкил этарди, энди чой қолоқлик белгиси бўлиб кўриндими, у “кофе брейк” бўлиб қолди!
Энг афсусланарлиси — тоза ўзбекча сўзларимизни бугун тилимиздан биронта бегана миллат мажбуран сиқиб чиқармаяпти, ўзимизнинг ихтиёримиз билан ўзимиз қиляпмиз бу ишни. Мисоллар ҳаётда тиқилиб ётибди, бу ерда ҳаммасини келтиришимга ҳожат бўлмаса керак. Ҳар ким бир кунини шу ишга ажратиб кўчага чиқсин, икки тараф турли-туман ёзувларга тўлиб кетган, шуларнинг ичида ўзбекчаси қанча учрайди — бир санаб кўрсин…
Яна битта босқинчи сўз “эвакуация”дир. Илгарилари у ер-бу ерда қулоққа чалиниб турарди, яқинлардан бери тилимизга муқим ўрнашиб ҳам олди шекилли: телевизор, радиолар тинимсиз айта, матбуот ҳеч иккиланмай ёза бошлади. Бу сўз кўчиш ё кўчириш ҳодисасининг ажнабийча отидир. Уруш, табиий офатлар чоғи кўчирилган аҳоли ҳақида хабар бераркан, радио-телевидение Худонинг берган куни “эвакуация қилинди” деб гапиравериб, халқнинг онгига сингдиряпти бу ёт сўзни. Мен ҳатто телевиденияда нуфузли лавозимда ишлайдиган зиёли, адабиётчи одамга: бу қанақанги гап, тилнинг дарвозаси қолмади-ку, шунинг ўрнига “аҳоли тинч жойларга кўчирилди” дейилса, халқимиз тушунмай қоладими, десам, ўйлаб ҳам ўтирмай: «Биласизми, “эвакуация” сўзида уюшқоқлик, ташкиллаштириш маънолари бор, “кўчирилди” сўзида бу нарса йўқ», деди. Бегана сўзларга ўзимиз юклаб қўйган йўқ “маънолар”нинг қули бўлиб ўтирибмиз… Бугун Алишер Навоий туйқус тирилиб келсалар, нима бўларди! Тилимизда нарса ва ҳодисаларнинг нозик-нозик бошқачаликларигача ҳам ифодалай оладиган куч ва имконият борлигини исботлаб берган Навоий бобомиз бизнинг бу тушкун тушунтиришларимизни эшитиб туриб, неваралари тилининг ҳолига фарёд чекиб юбормасми эдилар?! Ахир, “кўчмоқ” феълидан ясалган “кўчирилди” шаклининг ўзида уюшқоқлик, уюшиб қилинган ҳаракат маъноси бор. Ҳамма тирақайлаб қочиб кетди, дейилмаяпти, кўчирилди, дейиляпти. Бу сўзда кўчишни кимлардир ташкиллаштираётгани ҳам сезилиб турибди. Тилимизга эътиборсизмиз, десам, жуда юмшоқ айтган бўламан, бизда тилимизга очиқдан-очиқ ишончсизлик, тушкунлик кайфияти бор. Жудаям хавфли ва ёмон ҳол бу. Юртнинг ишонган бир зиёлиси шундай деб турса, кўчадаги қурувчидан ё бозорчидан хафа бўлмаса ҳам бўлади. Ахир, ҳеч бўлмаганда миллатнинг ойдин кишилари, айниқса ёзувчи-шоирлар тилнинг қоровуллари бўлиши лозим эмасми?!
Ҳатто тилларни ўрислаштириш сиёсати юритилган совет даврида тилимиз ўзига хослигини ва бойлигини сақлаб қолишга тиш-тирноғи билан тиришган эди. Бунинг сабабларидан биттаси – миллат тақдирига куюнчак адибларимиз, шоиру ёзувчиларимиз ижобий маънодаги қайсарлик билан тилимизнинг ранго–рангликларини, бойликларини кўрсатиб ёзаверишди. Мафкураси қандай бўлишидан қатъи назар, тилни асраб қолиш ҳаракатида адабиётчилар орасида қандайдир бир фикрдошлик, уюшқоқлик бор эди. Асарларида хилма–хил сўз ва ибораларни қўллаб, иложи борича чеккадан сўз киритмай, кирганини ҳам жуда кам ишлатиб, тилимизнинг тозалигини асраб қолишга хизмат қилишди. Бугун мустақилликка эришдик, дунё билан тўғридан-тўғри алоқаларга киришдик, мамлакат дарвозалари дунёга кенг очилди – булар бари яхши, аммо тилимизнинг дарвозаси бу қадар очилиб кетиши яхшиликка олиб бормайди.
Кишида бирор касалликка чидам қобилияти камайса ё йўқолса, танаси ўша касалликка чалинувчан бўлиб, унга қарши курашолмай қолади. Тил ҳам худди шундай: ўзини сақлаш қобилиятини йўқотса, чеккадан бостириб кирган ҳар қандай ахлатни қабул қилиб олаверади. Тилга муносабатда тушкун кайфият шунинг учун ҳам хавфлидир, бундай ҳолатдан қанча тез қутулсак, шунча яхши. Оллоҳга шукр, тилимизда ўзини сақлаш қобилияти йўқ бўлиб кетмаган, фақат бир оз унутилган, ишга солинмаяпти, лекин бор. Тилимиз нарса ва ҳодисаларга қийналмай от қўя олади, ҳар қандай фикрни, туйғуни ифодалашга ҳам қурби етади. Гап ўзимизда қолган. Бу қобилиятни ишга солиб, тил сандиқларимизни титкилашга ва ота-боболаримиздан қолган туркона сўзларимизни излаб топишга озгина ҳафсала керак, холос. Ўзимиз ялқовмиз. Сўзлаётганимизда ё ёзаётганимизда, айтмоқчи бўлган фикрларимизни ўзимизнинг тилимизда ҳам жаранглатиб ифодаласа бўладими-йўқми деб ўйлаб кўришга-да эринамиз ва тилимизнинг маҳрам ҳовлисига суриштирмай-нетмай четдан номаҳрам ажнабийча сўзларни осонгина киритиб юбораверамиз. Натижа нима бўлди: бугун бир қурувчи уста сувоқни “штукатурка”, шайинни “уровень”, часпакни “плинтус”, шипни “потолок” в.ҳ. дейдиган даражага етди; спорт шарҳловчиси ҳакамни “рефери”, биринчилик учун ўйинларни “чемпионат” (анчадан бери қўлланаверганига “чемпионат” сўзи ҳам ўзбекчалашиб кетган туюлди шекилди, уни ташлаб, яқинлардан бери “мундиял”, “плей-офф”га ўтиб олишди), ўнбирметрлик жаримани “пенальти”, ўйиндан ташқари ҳолатни “оффсайт”, қолоқни “аутсайдер” в.ҳ. демоқда; қассоб сон гўштини “ляшка”, данданани “пирзола” в.ҳ. дея бошлади; косиб терини “кожа” деса, сотувчи иштонни “шортик” деяпти; кечагача йиғилиш бошқарувчиси (раиси) бўлган одамлар бугун бир юмалаб “спикер”, боғлар “парк”, шиппаклар “тапочка” бўлиб қолди; адабиётшунос олим “илми”ни рангли кўрсатиш учунми, икки гапнинг бирида “эстетик-эмоционал пафос” деб ёзиб, тилшунос эса, тилини қуруқ бўлиб қолмасин деган қайғуда “лингвистик анализ” деб ёзиб энсаларни қотиради… Бунақа мисоллардан минглабини келтирса бўлади.
Ихтиёрсиз, қўлингиз ёқангизга боради. Ё тавба, худди бу бегана сўзларда қанақадир бошқача маъно, бошқача гўзаллик бордай ёпишамиз уларга! Ҳеч қанақа қўшимча маъно ё сир ё чирой йўқ бу сўзларда, одамларимиз у сўзлар қаршисида жодуланиб қолганга ўхшайди. Ўзимизнинг тилга ишончсизлик туғилгани шундан. Демак, умумий аҳволимиз яхши эмас. Кўчада, хонадонларда, бозорларда, синфларда миллат тилга қайғурмай, сақланиш қобилиятини ишлатмай қўйди ҳисоб. Агар оммада бу қайғу бўлганида, тилини қизғанарди, четдан кирадиган сўзларга энг биринчи галда ўзи тўсиқ қўярди, тилининг тақдирини асло ўз ҳолига ташлаб қўймасди. Ахир биз унча-мунча эмас, нуфуси ўттиз миллионга етиб қолган катта халқмиз ва ўзбек тили шу катта халқнинг тили. Тилимизга қайғурсак, тозалигини, қадрини ва юксалишини ўйласак, миллий шаънимизни, ғуруримизни ўйлаган бўламиз. Агар тилнинг, адабиётнинг қоровули ё эгаси қолмаса, маънавиятимиз ўзагидан ажраб қолиши ҳеч гап эмас, Оллоҳ асрасин.
Хўш, тилни тоза сақлаб, обрўйини кўтариш учун нима ёки нималар қилиш керак?
Бу масалада “биринчидан”, “иккинчидан”, “учинчидан”, “тўртинчидан”… деб анча чора-тадбирни айтса бўлади. Лекин энг муҳими — тил давлатчилик асосларидан бири эканини ҳисобга олиб, тилимизнинг бугунги аҳволида, ҳозирги шароитда энг биринчи галда давлат бу соҳада ўз сўзини айтиши, ўз ҳимоясига олиши керак, деб ўйлайман. Зотан, махсус қонун билан тилимиз бундай ҳимояга олинган ҳам. Энди унинг тозалигини сақлаш борасида-да ташаббусни давлат қўлга олиши, таъсирчан чора-тадбирлар кўрилиши лозим.
Масалан, четдан товарларни юртимизга роса текшириб киритамиз, тўғрими? Бунинг учун махсус божхоналаримиз бор. Қонунимизга қараймиз, шу товар мамлакатимизга кирса бўладими ёки тақиқланганми? Тақиқланган бўлса, чегаранинг ўзидаёқ ушлаб қолиб, киритмаймиз. Устига устак, қонунда тақиқланган товарни киритмоқчи бўлганларга қарши жазо чораларини қўллаймиз: молини мусодара қиламиз, эгасига жарима соламиз ва ҳоказо. Нега тилимизнинг божхонаси бўлмаслиги керак? Тил қонунимизга тегишли моддаларни битайлик-да, чеккадан киришга уринаётган ҳар бир сўзни тил божхонасидан ўтказдирайлик. Буни фақат давлат қила олади. Кираётгани ҳам марҳамат қилиб божини тўлаб қўйсин, ўзининг мақомини билсин, мезбон тилни ҳурмат қилсин, ана ундан кейин кирсин. Қолганлари чегараданоқ ватанига қайтиб кетаверсин.
Бу тажриба бошқа давлатларда бор. Бир пайтлар ўқиган эдим: масалан, Франсанинг тил қонунида оммавий ахборот воситаларида бўладими, илмий, бадиий асарларда ёки атамаларда бўладими, четдан кирадиган сўзларга беш фоиз (5%)лик чегара қатъий қилиб қўйилган. Шундан ортиб кетса, айбли киши жарима тўлайди. Муҳими – ҳар бир фаранг энг олдин жаримагача бормасликка, ўз тилини асрашга ҳаракат қилади, ҳурмат қилишга ўрганади.
Янги замон, янгича шароитлар тил соҳасида ҳам деярли ҳар куни янги-янги масалаларни ўртага қўйяпти. Мана, куни кечагина жой номларини тартибга солишга қаратилган махсус қонун қабул қилинди. Жуда керакли ва вақтида чиқарилган қонун. Менга ёқди. Бунинг ижроси эса албатта ва бевосита тил билан бўлади. Демак, янгича вазиятлардан ҳамда йигирма йиллик тажрибалардан чиқиб келиб, бугун балки тил ҳақидаги қонунни тубдан янгилашимиз, янада такомиллаштиришимиз лозимдир. Бу қонунда жой номларини, атамаларни, четдан кираётган сўзларни ёзувда қандай ифодалаш йўл-йўриқлари, умуман, чеккадан сўз қабул қилиш тартиблари майда-чуйда нуқталаригача ҳисобга олиниши, мустаҳкам чегаралар қўйилиши керак. Бунинг устига, кейинги йилларда ҳаёт имло қоидаларига ҳам жиддий ўзгартишлар киритишни тақозо этяпти. Тил борасидаги ҳар бир ишимизни мана шу қонун ва қоидаларга таянган ҳолда олиб борсак, натижа ҳам шунга яраша унумли бўларди.
Айрим олимларимизда, четдан сўз қўшилса тилимиз бойийди-ку, кирса нима қипти, деган хато тушунча бор. Бир тилда бор сўз устига кираётган ёт сўз ҳеч қачон тилни бойитмайди, аксинча, суриб чиқариши билан босқинчилик қилган бўлади ва мезбон тилни қашшоқлаштиради. Мустамлака шароитида тилга тегишли қонун-қоидаларнинг моҳиятида қарам тилларни иложи борича ўрислаштириш сиёсати ётарди. Унга кўра, масалан, ўрис тилидан ва ўрис тили орқали оврупа тилларидан кирган сўзлар тилни бойитади деб ўқитишарди ва, бошқа бир қоидага кўра, четдан кирган сўзлар ўзининг халқида қандай талаффуз этилса, ўзбек тилида ҳам айнан ўшандай айтилиши талаб қилинарди. Ҳалигача шу ёлғон ва хавфли “илм” таъсиридан қутулиб кетолганимиз йўқ. Аслида эса, биринчидан, тиллар ички имкониятлар ҳисобига бойийди, чеккадан сўзлар чорасизликдан киради ва кирганлари ҳаммасиям тилни бойитавермайди. Иккинчидан, агар четдан бирон-бир сўзни киритишга мажбур бўлиб қолинса, мезбон тил у сўзни ўзининг талаффуз қоидасига мослаб, яъни, ўзлаштириб, “ўзбекчалаштириб” қабул қилади. Масалан, бир пайтлар кирган “подряд” сўзи “пудрат” деб қабул қилинганидек.
Давлат худди мана шу жараённи назоратига олиб, бошқариб туриши керак. Бу иш ниҳоятда долзарблигидан ҳозирги паллада тил билан шуғулланадиган махсус вазирлик ташкил қилса ҳам арзийди ҳатто. Майли, бу вазирлик доимий ишламасин, тошган сувга ўзан очиб берсангиз кейин ўзи малолсиз оқиб кетаверганидек, тилимиз ҳам бир миқдор тартибга солиб олингунича ишласин. Бир авлоднинг суягини қотириб олайлик, ундан кейин балки тил вазирлигига эҳтиёж қолмас. Оммавий ахборот воситаларида тилни асраш, ҳолатини яхшилаш бўйича тинимсиз тарғибот-ташвиқот ишлари юритилиб, ҳар хил тил ўйинлари ташкил этиб, тил қайғусини халқ ҳаракатига айлантириб юборса бўлади. Шунда, Оллоҳ хоҳласа, беш-олти йил ичида тилимиз анча-мунча тозаланиб оларди.
Ўтган аср саксонинчи йилларида “Ёшлик” журнали таҳририятида ишлаб юрган кезларим махсус “Тил сандиғи” деган рукн очиб, оғизларимизда ва ёзувларимизда тобора кам ишлатилаётган, кундалик муомаладан аста-секин чиқиб кетаётган (совет даврида “архаик” – “эскирган” деган тамға билан атай сиқиб чиқарилаётган), лекин халқ тилида шевалар кўринишида яшаб турган нодир сўзларни тўплашни орзу қилган эдим. Халқ қўллади, хатлар ёғилиб кетди, тил ҳаракати юзага келди гўё, натижада теша тегмаган юзлаб сўзларни топдик. Афсус, ниятимни охиригача амалга ошира олмасдан мен у ердан ишдан кетиб қолдим, лекин тилимизнинг бойлиги ва бойиш манбаларини кўрсатиб қўйганимиз у даврлар учун катта ижобий ҳодиса бўлди. Ҳарҳолда халқимиз тилида ҳамма нарсага мустақил от қўя билиш, ҳамма ҳодисани ўзбекона ифодалай олиш қобилияти борлиги очиқ билинди ва билдирилди.
Тил халқнинг оғзида яшашини, одамлар бир сўзни айтмай қўйса, у тил олдинига камбағаллашишини, бора-бора ўлишини суҳбатимизнинг бошида айтдик. Чиндан ҳам, бирор нарса ё ҳодисага мустақил от қўя олмаган тил ожиз ва нотавондир. Оллоҳга шукр, ўзбек тилимиз ҳозир ҳам жуда унақа ожиз, нотавон бўлиб қолгани йўқ. Унга илгариги қудрати, қобилияти эслатилса, бир силкиниб, тезда ўзини ўнглаб олишига ишончим комил. Мана, бир мисол: беш-олти йил бурун бир жияним жуда майда, оқиш бир хашоратни “кепакчивин” деб атади. Олдин кепакчивин ҳақида эшитмаган эдим. Айтишича, бу хашорат ғўзаларга боғлиқ бир сабаб билан қишлоқларимизда кейинги замонларда пайдо бўлибди. Ўзи кепак заррасидай кичкина, кўзга элас-элас кўринади, товуши ҳам йўқ, лекин чақиши чивинникидан баттар. Шу нарсага ҳамқишлоқларим “кепакчивин” деб от қўйишибди. Қойил! Ҳали тилимизда от қўйиш қобилияти сўнмабди, демак, тилимиз ўлмайди. Кўнгилларимизни яйратиб, ақлларимизни шошириб то қиёматгача яшайди.
TIL — MILLATNING O‘ZAGI
Nurulloh Muhammad Raufxon bilan savolsiz suhbat
Nurulloh Muhammad Raufxon (Nurullo Otaxonov) 1955 yili Farg‘ona viloyati O‘zbekiston tumanidagi Oyimcha Qaqir qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining o‘zbek filologiyasi bo‘limini tamomlagan (1981). «Yo‘l boshida» (1984) to‘plamida hammuallif, «Dunyo keng» (1985), «Shu yerlik kishi» (1987) qissa va hikoyalar to‘plamlari nashr etilgan. «Oq bino oqshomlari» qisqametrajli film senariyini hamda Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni asosida kinosenariy yozgan. Jahon va turkiy adabiyot namunalaridan bir qancha tarjimalar qilgan.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, tilimiz ushbu maqomni olmasidan burungi va olganidan keyingi holati haqlarida gapirishdan oldin o‘sha davrdagi o‘zim uchun sharafli bo‘lgan ayrim voqealarni bir eslamoqchiman.
Sovetning oxirgi pallalarida, oshkoralik yillarida yurtimizda bir necha yaxshi qonunlar qabul qilingan. Davlat bilan xalq bir-biriga yaqinlashib, birining ovoziga ikkinchisi quloq solib, xalq o‘rtaga qo‘ygan masalalarni davlat hal qila boshlagan edi. Masalan, Orol dengizini saqlab qolish, tabiatni asrash, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish… kabi masalalarni xalq o‘rtaga qo‘ygan edi. Hali sovet davrida, mustamlaka ta’siridan chiqib ketmagan bir paytimizda. To‘g‘ri, bunaqa harakatlar bitta bizning mamlakatimizda yuz bermagan, sovet qo‘l ostida o‘n beshta respublika bo‘lsa, shular ichida bizdan ertaroq va kuchliroq uyg‘ongan Boltiqbo‘yi davlatlari boshlab bergan edi. Jumladan, “ulug‘ og‘a” tili zug‘umi ostida yashagan milliy tillarining qaddini tiklash va qadrini yuksaltirish bo‘yicha Boltiqbo‘yi, Qofqoz va nihoyat O‘rta Osiyo xalqlarida ham katta milliy uyg‘onish yuz berdi.
Til borasida har bir xalq o‘ris-sovet kamsitishlaridan bezib, uzoq yillar davom etgan xo‘rliklardan ruhan cho‘kib yurganining alamlarini shu qisqa qayta qurish zamonida ko‘chaga to‘kib soldi… va birin-ketin respublikalarda til qonunlari qabul qilina boshladi. Maqtanishga o‘xshab ketsa ham, tarix uchun aytay: Til qonunining muqobil nusxasini yaratish bo‘yicha O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi nomidan tuzilgan besh kishilik kichkinagina ishchi guruhga kamina ham a’zo edim. Ungacha bir necha davlatning til haqidagi qonunini o‘rganib chiqqanim bu ishimda juda asqotdi. Bir ulug‘ inson choy-poy qilib berib turdi, ikkinchi ulug‘ insondan onda-sonda maslahatlar olib turdik, matnni asosan uch kishi ishladik. Shu uchtadan bittasi men bo‘lganimdan va tilimizning qayg‘usiga ozmi-ko‘pmi hissam qo‘shilganidan haligacha sharaf tuyaman.
Ya’ni, hukumat o‘z yo‘li bilan, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi o‘z yo‘li bilan shu qonunni ishlashni boshladi. Keyin mana shu ikkala nusxa asosida yagona bir nusxa qabul qilinishi mo‘ljallangan edi. Oxirgi holatni yaratishda biz tayyorlagan nusxadan nechog‘li foydalanilgani hozir aniq esimda yo‘g‘-u, lekin qabul qilingani ham o‘shanda ancha demokratik ruhdagi qonunlardan bittasi edi. Ya’ni, biz orzu qilgan juda ko‘p moddalar kirmay qolgan bo‘lsa ham, bunday olganda, ayniqsa, bugungi gaz bilan o‘lchaganda, u qonun yomon emas edi, demoqchiman. Eng muhimi — sovet davrida siquv ostida bo‘lgan tilimizga erk berildi, huquq berildi, hurriyatga chiqdi va… qonun qabul qilingan kun “Til bayrami” deb bayram qilinadigan darajaga yetdik. Axir, o‘zbek tili ham bir mustaqil til sifatida yashashga haqli deyishning o‘zi ilgari o‘ta millatchilik deb baholanardi. Shu bois tilimiz haqida xos qonunning vujudga kelishi juda ulkan ijobiy hodisa bo‘lgan.
Bular hammasi shirin xotiralardir.
So‘ngra qarshimizda asosiy masala – qonunni amalga kiritish, qo‘llash, hayotga tatbiq qilish masalasi turdi va hamon turibdi. Bu borada hali ko‘p kamchiliklarimiz borligi ayon bo‘lib qoldi. Qonun qabul qilingan ilk yillari o‘zbek tili hayotning hamma sohalariga faol kira boshladi. Atamashunoslik qo‘mitasi tashkil bo‘ldi, Yozuvchilar uyushmasida har kuni qizg‘in muhokamalar kechardi, Fanlar Akademiyasida katta ishlar qilindi. Yozuvchi-shoirlar shaxsiy tashabbus bilan asarlarida, unutilgan va unuttirilgan so‘zlarni ishlatib, yangi-yangi ifodalar bilan chiqa boshlashdi. Xullas, tilning qaddini tiklash bo‘yicha ommaviy bir harakat yuzaga keldi. Yuzaga keldi-yu… afsus, bu tashabbus, bu g‘ayrat mening nazarimda yil o‘tgan sayin so‘nib, til uyg‘onishi to‘lqini sekin-asta orqaga kayta boshladi. Mana, hozir o‘sha ilk qonunning qabul qilinganiga 22 yil bo‘lgan bo‘lsa, kundalik hayotda bu qonunga rioya tobora orqaga ketyapti deb o‘ylayman. Bu hol nimalarda ko‘rinadi?
Til mavhum bir narsa emas. O‘z holicha bor bo‘lmaydi. Til asosan odamlarning og‘zida va so‘ngra yozuvlarda yashaydi, og‘iz va yozuvlarda hayotini davom ettiradi. Agar millat turli sabablar bilan ayrim so‘zlarini unutayotgan bo‘lsa, asta-sekin tilidan tushib qolaversa, o‘rnini “zamonaviy”mi, “madaniy”mi niqoblari ostida begana so‘zlar egallayversa, bu til oldiniga qashshoqlashishga yuz tutadi, keyin, tarixda kuzatilganidek, o‘lishga qarab ketadi. Tillarning o‘lish hodisasi bor narsa. Ayrim tillarning nomi bor, ayrim so‘zlari atama o‘laroq yo boshqa biron ko‘rinishda o‘zga millatlar tilida saqlanib qolgan, lekin hozir u tilda gapiruvchilar yo‘q. Bir paytlar u tilda gapirgan xalq (mas., lotin) yo‘qolib, boshqa millatlarga singib-yedirilib ketgan. Bunaqangi natijadan Olloh qo‘risin. Boshqa tillar zug‘umi ostidagi kuchsiz, kichik tillarning taqdirida ana shunday xavf doim turadi. Shu bois bunday xavf ostidagi tilning yashab qolish uchun harakati ayniqsa kuchliroq bo‘lishi kerak. Ozgina parvosiz bo‘linsa, til o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, natija ayanchli bo‘lish ehtimoli bor.
Ollohga shukr, o‘ttiz milyonli katta millatmiz. Katta mamlakatmiz. Bu tilda yozilib, o‘tmishdan qolgan va hamon sevib o‘qilayotgan juda ulkan madaniy-tarixiy-adabiy meros egalarimiz biz. Poydevorimiz ham juda chuqur va kuchli. Tilimiz yo‘qolib ketmaydi, inshaalloh, ammo buzilib ketayotgani ko‘ngillarda xavotir uyg‘otadi.
Tanqid ma’nosida emas, jonkuyarlik ma’nosida aytadigan gaplarim bor.
Biz o‘zbekistonlikmiz, mamlakatimizning oti “O‘zbekiston”, millatimizning oti “o‘zbek”, tilimizning oti “o‘zbek tili”. Biz endi biron-bir davlatga, mamlakatga qaram emasmiz. Huquqi o‘zida bo‘lgan, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga to‘laqonli a’zo o‘laroq qo‘shilgan davlatmiz. Har qanday mamlakatni boshqalaridan ajratib turadigan unsurlardan bittasi — til. Bizning ham shu tilimiz bor ekan, o‘zbek xalqi, o‘zbek adabiyoti, o‘zbek madaniyati, o‘zbek urf-odatlari haqida gap bo‘lishi mumkin. Demak, til masalasi shunchaki gap orasida aytib ketilaveradigan jo‘n, kichik, mayda masala emas, balki davlat ahamiyatiga ega, ulkan masaladir. Agar bu til pala-partish va surbetlarcha bostirib kirib kelayotgan yot so‘zlar hisobiga aynib yo qashshoqlashib ketaversa, Olloh ko‘rsatmasin, bolalarimizga nima qoldiramiz va ular o‘zlarini qaysi til egasi deb aytishadi? Holatga boqsangiz, keyingi paytlarda shu salbiy hodisa kuzatilyapti, odamlarda tilimizga e’tibor tobora pasayib ketyapti.
Kundalik turmushimizdan oddiy bir misol: hammamiz yo‘lda yuramiz, ko‘chaning ikki chekkasidagi shiorlar, ishxonalarning, do‘konlarning, har xil firmalarning nomlari diqqatimizni tortadi. Tilni yaxshi ko‘rgan, dunyo tillari oilasida o‘zbek tilining ham obro‘yi baland bo‘lishini xohlagan bir kishi sifatida tilimizning kundalik muomaladagi va ko‘chadagi holatidan juda qiynalaman. Nega, deyman, tilimiz shu qadar qashshoqmi yoki o‘zimiz uni yerga uryapmizmi, deyman. Hammasi ajnabiy so‘zlar! Ajab…
Nashriyot sohasida ishlaganim uchun misolni shundan boshlay qolay. Bitta xususiy bosmaxona ochilsa, qarang, nima deb atalyapti: “Poligraf print”, “Ofset print”, “Yurida print” va hokazo… Nega endi “print” bo‘lishi kerak? “Print” bor-yo‘g‘i bosma degani. Nega o‘zimizning tilda, masalan, “Toshbosma” yoki “Nilufar bosmaxonasi” deyolmaymiz? Shu darajada yomon ko‘ramizmi tilimizni?!
Do‘konlar nomi birdaniga “market”, “super market” bo‘lib ketdi. Nega endi “market”? Nimaga “super market”? “Super” degani qaysidir bir tilda “katta” degani, mening sho‘rlik tilimda nima ayb bor, nega men “katta do‘kon” deyolmayman?! Tarjima qilganday “katta do‘kon” deyishim ham shart emas, bironta o‘zbekona ot qo‘ya olmaymanmi?!
Aqlim olmaydi, ichim achiydi.
Bir xil suvni “Gidrolayf”, boshqasini “Bonaqva” deb atashdi. “Gidro” suv bo‘lsa, “layf” hayot deganidir, mundoq aytganda, “Hayot suvi” demak. Buning nimasi yomon? “Bonaquva” nima degani? Tarjimasi — buloq suvi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulotiga “Buloq suvi” yo “Hayot suvi” deb ot qo‘ymaydigan, shunday ot qo‘ygan taqdirda esa, suvsaganlar uni sotib olmaydigan holga keldi millat.
Kattalarga quloq soling: bugun bolasiga, shapkangni ol, deyapti, telpagingni yoki qalpog‘ingni ol, demayapti. Bola boshidagi narsa do‘ppimi, tumoqmi, qalpoqmi yo telpakmi ekanini bilmay o‘syapti…
Yana mening eng g‘ashim keladigan hodisalardan bittasi – “sekuriti”, “moderator” degan olifta so‘zlar chiqdi. Besh-olti yillardan beri ilm o‘choqlaridami, ishxonalardami, shifoxonalarda yo bozorlardami eshik yonida turadigan odamlarning maxsus kiyimi orqasiga chet tilida “sekuriti” deb yozib qo‘yiladigan bo‘ldi. “Qorovul” so‘zining nima gunohi bor, deyman. Nimasi xunuk? Hech ham xunuk emas. “Qorovul” nihoyatda o‘zbekona-turkonaligi bilan juda chiroyli so‘z. Shunday chiroyli so‘z turganida nega men “sekuriti” deyishim kerak? Bizning shu ma’noni beradigan o‘z so‘zimiz yo‘q bo‘lsaykan, tilimizga kirsa. So‘zimiz bor va biz bu kasbni o‘rni bilan “qorovul”, o‘rni bilan “qo‘riqchi” deymiz. Shu paytlargacha tilimizda “majlisni olib boruvchi” yoki “majlisga raislik qiluvchi” bo‘lardi, endi birdaniga ular “moderator”ga aylandi! Majlis tanaffuslarida mezbon o‘zbekona “bir piyola choy” tashkil etardi, endi choy qoloqlik belgisi bo‘lib ko‘rindimi, u “kofe breyk” bo‘lib qoldi!
Eng afsuslanarlisi — toza o‘zbekcha so‘zlarimizni bugun tilimizdan bironta begana millat majburan siqib chiqarmayapti, o‘zimizning ixtiyorimiz bilan o‘zimiz qilyapmiz bu ishni. Misollar hayotda tiqilib yotibdi, bu yerda hammasini keltirishimga hojat bo‘lmasa kerak. Har kim bir kunini shu ishga ajratib ko‘chaga chiqsin, ikki taraf turli-tuman yozuvlarga to‘lib ketgan, shularning ichida o‘zbekchasi qancha uchraydi — bir sanab ko‘rsin…
Yana bitta bosqinchi so‘z “evakuatsiya”dir. Ilgarilari u yer-bu yerda quloqqa chalinib turardi, yaqinlardan beri tilimizga muqim o‘rnashib ham oldi shekilli: televizor, radiolar tinimsiz ayta, matbuot hech ikkilanmay yoza boshladi. Bu so‘z ko‘chish yo ko‘chirish hodisasining ajnabiycha otidir. Urush, tabiiy ofatlar chog‘i ko‘chirilgan aholi haqida xabar berarkan, radio-televideniye Xudoning bergan kuni “evakuatsiya qilindi” deb gapiraverib, xalqning ongiga singdiryapti bu yot so‘zni. Men hatto televideniyada nufuzli lavozimda ishlaydigan ziyoli, adabiyotchi odamga: bu qanaqangi gap, tilning darvozasi qolmadi-ku, shuning o‘rniga “aholi tinch joylarga ko‘chirildi” deyilsa, xalqimiz tushunmay qoladimi, desam, o‘ylab ham o‘tirmay: «Bilasizmi, “evakuatsiya” so‘zida uyushqoqlik, tashkillashtirish ma’nolari bor, “ko‘chirildi” so‘zida bu narsa yo‘q», dedi. Begana so‘zlarga o‘zimiz yuklab qo‘ygan yo‘q “ma’nolar”ning quli bo‘lib o‘tiribmiz… Bugun Alisher Navoiy tuyqus tirilib kelsalar, nima bo‘lardi! Tilimizda narsa va hodisalarning nozik-nozik boshqachaliklarigacha ham ifodalay oladigan kuch va imkoniyat borligini isbotlab bergan Navoiy bobomiz bizning bu tushkun tushuntirishlarimizni eshitib turib, nevaralari tilining holiga faryod chekib yubormasmi edilar?! Axir, “ko‘chmoq” fe’lidan yasalgan “ko‘chirildi” shaklining o‘zida uyushqoqlik, uyushib qilingan harakat ma’nosi bor. Hamma tiraqaylab qochib ketdi, deyilmayapti, ko‘chirildi, deyilyapti. Bu so‘zda ko‘chishni kimlardir tashkillashtirayotgani ham sezilib turibdi. Tilimizga e’tiborsizmiz, desam, juda yumshoq aytgan bo‘laman, bizda tilimizga ochiqdan-ochiq ishonchsizlik, tushkunlik kayfiyati bor. Judayam xavfli va yomon hol bu. Yurtning ishongan bir ziyolisi shunday deb tursa, ko‘chadagi quruvchidan yo bozorchidan xafa bo‘lmasa ham bo‘ladi. Axir, hech bo‘lmaganda millatning oydin kishilari, ayniqsa yozuvchi-shoirlar tilning qorovullari bo‘lishi lozim emasmi?!
Hatto tillarni o‘rislashtirish siyosati yuritilgan sovet davrida tilimiz o‘ziga xosligini va boyligini saqlab qolishga tish-tirnog‘i bilan tirishgan edi. Buning sabablaridan bittasi – millat taqdiriga kuyunchak adiblarimiz, shoiru yozuvchilarimiz ijobiy ma’nodagi qaysarlik bilan tilimizning rango–rangliklarini, boyliklarini ko‘rsatib yozaverishdi. Mafkurasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, tilni asrab qolish harakatida adabiyotchilar orasida qandaydir bir fikrdoshlik, uyushqoqlik bor edi. Asarlarida xilma–xil so‘z va iboralarni qo‘llab, iloji boricha chekkadan so‘z kiritmay, kirganini ham juda kam ishlatib, tilimizning tozaligini asrab qolishga xizmat qilishdi. Bugun mustaqillikka erishdik, dunyo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalarga kirishdik, mamlakat darvozalari dunyoga keng ochildi – bular bari yaxshi, ammo tilimizning darvozasi bu qadar ochilib ketishi yaxshilikka olib bormaydi.
Kishida biror kasallikka chidam qobiliyati kamaysa yo yo‘qolsa, tanasi o‘sha kasallikka chalinuvchan bo‘lib, unga qarshi kurasholmay qoladi. Til ham xuddi shunday: o‘zini saqlash qobiliyatini yo‘qotsa, chekkadan bostirib kirgan har qanday axlatni qabul qilib olaveradi. Tilga munosabatda tushkun kayfiyat shuning uchun ham xavflidir, bunday holatdan qancha tez qutulsak, shuncha yaxshi. Ollohga shukr, tilimizda o‘zini saqlash qobiliyati yo‘q bo‘lib ketmagan, faqat bir oz unutilgan, ishga solinmayapti, lekin bor. Tilimiz narsa va hodisalarga qiynalmay ot qo‘ya oladi, har qanday fikrni, tuyg‘uni ifodalashga ham qurbi yetadi. Gap o‘zimizda qolgan. Bu qobiliyatni ishga solib, til sandiqlarimizni titkilashga va ota-bobolarimizdan qolgan turkona so‘zlarimizni izlab topishga ozgina hafsala kerak, xolos. O‘zimiz yalqovmiz. So‘zlayotganimizda yo yozayotganimizda, aytmoqchi bo‘lgan fikrlarimizni o‘zimizning tilimizda ham jaranglatib ifodalasa bo‘ladimi-yo‘qmi deb o‘ylab ko‘rishga-da erinamiz va tilimizning mahram hovlisiga surishtirmay-netmay chetdan nomahram ajnabiycha so‘zlarni osongina kiritib yuboraveramiz. Natija nima bo‘ldi: bugun bir quruvchi usta suvoqni “shtukaturka”, shayinni “uroven”, chaspakni “plintus”, shipni “potolok” v.h. deydigan darajaga yetdi; sport sharhlovchisi hakamni “referi”, birinchilik uchun o‘yinlarni “chempionat” (anchadan beri qo‘llanaverganiga “chempionat” so‘zi ham o‘zbekchalashib ketgan tuyuldi shekildi, uni tashlab, yaqinlardan beri “mundiyal”, “pley-off”ga o‘tib olishdi), o‘nbirmetrlik jarimani “penalti”, o‘yindan tashqari holatni “offsayt”, qoloqni “autsayder” v.h. demoqda; qassob son go‘shtini “lyashka”, dandanani “pirzola” v.h. deya boshladi; kosib terini “koja” desa, sotuvchi ishtonni “shortik” deyapti; kechagacha yig‘ilish boshqaruvchisi (raisi) bo‘lgan odamlar bugun bir yumalab “spiker”, bog‘lar “park”, shippaklar “tapochka” bo‘lib qoldi; adabiyotshunos olim “ilmi”ni rangli ko‘rsatish uchunmi, ikki gapning birida “estetik-emotsional pafos” deb yozib, tilshunos esa, tilini quruq bo‘lib qolmasin degan qayg‘uda “lingvistik analiz” deb yozib ensalarni qotiradi… Bunaqa misollardan minglabini keltirsa bo‘ladi.
Ixtiyorsiz, qo‘lingiz yoqangizga boradi. Yo tavba, xuddi bu begana so‘zlarda qanaqadir boshqacha ma’no, boshqacha go‘zallik borday yopishamiz ularga! Hech qanaqa qo‘shimcha ma’no yo sir yo chiroy yo‘q bu so‘zlarda, odamlarimiz u so‘zlar qarshisida jodulanib qolganga o‘xshaydi. O‘zimizning tilga ishonchsizlik tug‘ilgani shundan. Demak, umumiy ahvolimiz yaxshi emas. Ko‘chada, xonadonlarda, bozorlarda, sinflarda millat tilga qayg‘urmay, saqlanish qobiliyatini ishlatmay qo‘ydi hisob. Agar ommada bu qayg‘u bo‘lganida, tilini qizg‘anardi, chetdan kiradigan so‘zlarga eng birinchi galda o‘zi to‘siq qo‘yardi, tilining taqdirini aslo o‘z holiga tashlab qo‘ymasdi. Axir biz uncha-muncha emas, nufusi o‘ttiz millionga yetib qolgan katta xalqmiz va o‘zbek tili shu katta xalqning tili. Tilimizga qayg‘ursak, tozaligini, qadrini va yuksalishini o‘ylasak, milliy sha’nimizni, g‘ururimizni o‘ylagan bo‘lamiz. Agar tilning, adabiyotning qorovuli yo egasi qolmasa, ma’naviyatimiz o‘zagidan ajrab qolishi hech gap emas, Olloh asrasin.
Xo‘sh, tilni toza saqlab, obro‘yini ko‘tarish uchun nima yoki nimalar qilish kerak?
Bu masalada “birinchidan”, “ikkinchidan”, “uchinchidan”, “to‘rtinchidan”… deb ancha chora-tadbirni aytsa bo‘ladi. Lekin eng muhimi — til davlatchilik asoslaridan biri ekanini hisobga olib, tilimizning bugungi ahvolida, hozirgi sharoitda eng birinchi galda davlat bu sohada o‘z so‘zini aytishi, o‘z himoyasiga olishi kerak, deb o‘ylayman. Zotan, maxsus qonun bilan tilimiz bunday himoyaga olingan ham. Endi uning tozaligini saqlash borasida-da tashabbusni davlat qo‘lga olishi, ta’sirchan chora-tadbirlar ko‘rilishi lozim.
Masalan, chetdan tovarlarni yurtimizga rosa tekshirib kiritamiz, to‘g‘rimi? Buning uchun maxsus bojxonalarimiz bor. Qonunimizga qaraymiz, shu tovar mamlakatimizga kirsa bo‘ladimi yoki taqiqlanganmi? Taqiqlangan bo‘lsa, chegaraning o‘zidayoq ushlab qolib, kiritmaymiz. Ustiga ustak, qonunda taqiqlangan tovarni kiritmoqchi bo‘lganlarga qarshi jazo choralarini qo‘llaymiz: molini musodara qilamiz, egasiga jarima solamiz va hokazo. Nega tilimizning bojxonasi bo‘lmasligi kerak? Til qonunimizga tegishli moddalarni bitaylik-da, chekkadan kirishga urinayotgan har bir so‘zni til bojxonasidan o‘tkazdiraylik. Buni faqat davlat qila oladi. Kirayotgani ham marhamat qilib bojini to‘lab qo‘ysin, o‘zining maqomini bilsin, mezbon tilni hurmat qilsin, ana undan keyin kirsin. Qolganlari chegaradanoq vataniga qaytib ketaversin.
Bu tajriba boshqa davlatlarda bor. Bir paytlar o‘qigan edim: masalan, Fransaning til qonunida ommaviy axborot vositalarida bo‘ladimi, ilmiy, badiiy asarlarda yoki atamalarda bo‘ladimi, chetdan kiradigan so‘zlarga besh foiz (5%)lik chegara qat’iy qilib qo‘yilgan. Shundan ortib ketsa, aybli kishi jarima to‘laydi. Muhimi – har bir farang eng oldin jarimagacha bormaslikka, o‘z tilini asrashga harakat qiladi, hurmat qilishga o‘rganadi.
Yangi zamon, yangicha sharoitlar til sohasida ham deyarli har kuni yangi-yangi masalalarni o‘rtaga qo‘yyapti. Mana, kuni kechagina joy nomlarini tartibga solishga qaratilgan maxsus qonun qabul qilindi. Juda kerakli va vaqtida chiqarilgan qonun. Menga yoqdi. Buning ijrosi esa albatta va bevosita til bilan bo‘ladi. Demak, yangicha vaziyatlardan hamda yigirma yillik tajribalardan chiqib kelib, bugun balki til haqidagi qonunni tubdan yangilashimiz, yanada takomillashtirishimiz lozimdir. Bu qonunda joy nomlarini, atamalarni, chetdan kirayotgan so‘zlarni yozuvda qanday ifodalash yo‘l-yo‘riqlari, umuman, chekkadan so‘z qabul qilish tartiblari mayda-chuyda nuqtalarigacha hisobga olinishi, mustahkam chegaralar qo‘yilishi kerak. Buning ustiga, keyingi yillarda hayot imlo qoidalariga ham jiddiy o‘zgartishlar kiritishni taqozo etyapti. Til borasidagi har bir ishimizni mana shu qonun va qoidalarga tayangan holda olib borsak, natija ham shunga yarasha unumli bo‘lardi.
Ayrim olimlarimizda, chetdan so‘z qo‘shilsa tilimiz boyiydi-ku, kirsa nima qipti, degan xato tushuncha bor. Bir tilda bor so‘z ustiga kirayotgan yot so‘z hech qachon tilni boyitmaydi, aksincha, surib chiqarishi bilan bosqinchilik qilgan bo‘ladi va mezbon tilni qashshoqlashtiradi. Mustamlaka sharoitida tilga tegishli qonun-qoidalarning mohiyatida qaram tillarni iloji boricha o‘rislashtirish siyosati yotardi. Unga ko‘ra, masalan, o‘ris tilidan va o‘ris tili orqali ovrupa tillaridan kirgan so‘zlar tilni boyitadi deb o‘qitishardi va, boshqa bir qoidaga ko‘ra, chetdan kirgan so‘zlar o‘zining xalqida qanday talaffuz etilsa, o‘zbek tilida ham aynan o‘shanday aytilishi talab qilinardi. Haligacha shu yolg‘on va xavfli “ilm” ta’siridan qutulib ketolganimiz yo‘q. Aslida esa, birinchidan, tillar ichki imkoniyatlar hisobiga boyiydi, chekkadan so‘zlar chorasizlikdan kiradi va kirganlari hammasiyam tilni boyitavermaydi. Ikkinchidan, agar chetdan biron-bir so‘zni kiritishga majbur bo‘lib qolinsa, mezbon til u so‘zni o‘zining talaffuz qoidasiga moslab, ya’ni, o‘zlashtirib, “o‘zbekchalashtirib” qabul qiladi. Masalan, bir paytlar kirgan “podryad” so‘zi “pudrat” deb qabul qilinganidek.
Davlat xuddi mana shu jarayonni nazoratiga olib, boshqarib turishi kerak. Bu ish nihoyatda dolzarbligidan hozirgi pallada til bilan shug‘ullanadigan maxsus vazirlik tashkil qilsa ham arziydi hatto. Mayli, bu vazirlik doimiy ishlamasin, toshgan suvga o‘zan ochib bersangiz keyin o‘zi malolsiz oqib ketaverganidek, tilimiz ham bir miqdor tartibga solib olingunicha ishlasin. Bir avlodning suyagini qotirib olaylik, undan keyin balki til vazirligiga ehtiyoj qolmas. Ommaviy axborot vositalarida tilni asrash, holatini yaxshilash bo‘yicha tinimsiz targ‘ibot-tashviqot ishlari yuritilib, har xil til o‘yinlari tashkil etib, til qayg‘usini xalq harakatiga aylantirib yuborsa bo‘ladi. Shunda, Olloh xohlasa, besh-olti yil ichida tilimiz ancha-muncha tozalanib olardi.
O‘tgan asr saksoninchi yillarida “Yoshlik” jurnali tahririyatida ishlab yurgan kezlarim maxsus “Til sandig‘i” degan rukn ochib, og‘izlarimizda va yozuvlarimizda tobora kam ishlatilayotgan, kundalik muomaladan asta-sekin chiqib ketayotgan (sovet davrida “arxaik” – “eskirgan” degan tamg‘a bilan atay siqib chiqarilayotgan), lekin xalq tilida shevalar ko‘rinishida yashab turgan nodir so‘zlarni to‘plashni orzu qilgan edim. Xalq qo‘lladi, xatlar yog‘ilib ketdi, til harakati yuzaga keldi go‘yo, natijada tesha tegmagan yuzlab so‘zlarni topdik. Afsus, niyatimni oxirigacha amalga oshira olmasdan men u yerdan ishdan ketib qoldim, lekin tilimizning boyligi va boyish manbalarini ko‘rsatib qo‘yganimiz u davrlar uchun katta ijobiy hodisa bo‘ldi. Harholda xalqimiz tilida hamma narsaga mustaqil ot qo‘ya bilish, hamma hodisani o‘zbekona ifodalay olish qobiliyati borligi ochiq bilindi va bildirildi.
Til xalqning og‘zida yashashini, odamlar bir so‘zni aytmay qo‘ysa, u til oldiniga kambag‘allashishini, bora-bora o‘lishini suhbatimizning boshida aytdik. Chindan ham, biror narsa yo hodisaga mustaqil ot qo‘ya olmagan til ojiz va notavondir. Ollohga shukr, o‘zbek tilimiz hozir ham juda unaqa ojiz, notavon bo‘lib qolgani yo‘q. Unga ilgarigi qudrati, qobiliyati eslatilsa, bir silkinib, tezda o‘zini o‘nglab olishiga ishonchim komil. Mana, bir misol: besh-olti yil burun bir jiyanim juda mayda, oqish bir xashoratni “kepakchivin” deb atadi. Oldin kepakchivin haqida eshitmagan edim. Aytishicha, bu xashorat g‘o‘zalarga bog‘liq bir sabab bilan qishloqlarimizda keyingi zamonlarda paydo bo‘libdi. O‘zi kepak zarrasiday kichkina, ko‘zga elas-elas ko‘rinadi, tovushi ham yo‘q, lekin chaqishi chivinnikidan battar. Shu narsaga hamqishloqlarim “kepakchivin” deb ot qo‘yishibdi. Qoyil! Hali tilimizda ot qo‘yish qobiliyati so‘nmabdi, demak, tilimiz o‘lmaydi. Ko‘ngillarimizni yayratib, aqllarimizni shoshirib to qiyomatgacha yashaydi.
