27 сентябрь — Устоз Рауф Парфи таваллудининг 75 йиллиги
ХХ аср ўзбек адабиётининг энг ёрқин сиймоларидан бири Рауф Парфи нафақат анъанавий бармоқ ва аруз йўлида бетакрор асарлар яратган, шунингдек, миллий шеъриятимизга ўтган аср бошида кириб келган сарбаст (верлибр), мансур шеър жанрлари ривожига беқиёс ҳисса қўшган новатор шоирлардан биридир.
Рауф ПАРФИ
САРБАСТ ВА МАНСУР ШЕЪРЛАР
ЭНГ УЗОҚ ЁЗИЛГАН ТАРЖИМАИ ҲОЛИМ
Таваллудим: 43, мезоннинг йигирма еттиси,
Отам боғбон. Саводсиз, бизнингча,
Онам пиллакор. Саводсиз, бизнингча.
Илм олишга вақтлари бўлмаган уларнинг.
Қишлоқ мактаби. Шаҳар мактаби. Кечки.
Сўнгра барча тирикчилик мактаблари.
Балоғат гувоҳномаси.
Тошкент Дорилфунуни.
Талабаликнинг якуни.
Талабачиликнинг бошланиши.
Касбим: ҳар қандай мактаб.
Илова: Севаман шеърни.
Шеърият…
Шеър деб аташ мумкин бўлса биринчисин ёзган куним:
53. 5 март.
Дарс: Алишер Навоийдан то Абдулла Ориф.
Александр Пушкиндан то Виктор Соснора.
Кейин,
Мен билган шоирлар.
Мен билган аччиқ-чучук бесаноқ сабоқ.
Қўлимдан келмайдиган иш:
шеър ёзмаслик.
Ниятим:
Тиниш белгилари сингари содиқ бўлмоқ — касбимга,
дарсларга
ва орзуларга.
Ўлим?.. Дарвоқе…
Ўлим билан чиқишолмайман.
Аммо Аллоҳ — Ўзи билгичдир!
ШЕЪРИЯТ
Сени танимаган шўрликлар аянч.
Асқад Мухтор
Одам Ато ва Момо Ҳаводан олдин ҳорғин кишиларнинг руҳида бўлдинг бунёд, бунёд бўлдинг Ер ва Дунё аталган Юртда. Сен бор эдинг ҳаётбахш сувда, учар шамолда, иссиқ тупроқда, сен бор эдинг Прометей келтирмаган ўтда. Кейин даврлар, асрлар, Атом асри кейин… Дунёни қайта қурмоқ, ишончига ишонтирмоқ мумкин бўлмасди, сени билмасдан. Сени таниганнинг қўлларига дармон бердинг, кўзларига нур. Бош отганда улуғ жангда ўлимга мағрур — ўлими гўзал эди сени таниганнинг, ўлим — мангу яшамак туюлди у дам. Кимдир ёқа йиртди, сени унутди, талвасада бақирди, сени танимасдан увол ўтди оламдан. Ўзи танҳо қолиб кетди қузғунларга ширин емак бўлиб бир бурда.
Шу оддий сув мавжида, заррин япроқларнинг кўксида Навоий туғилар, суронларда Нозимнинг овози. Гардандан гирдоб каби қуюлар — Элюар. Вужудимнинг ҳар бир ҳужайрасида сўзларнинг содиқ қўшини — Туркистон, Туркистон, Туркистон — Туркийнинг дунёвий қўшиғи. Йўқ, ҳали йўқ, шоир экватор бўйлаб сенинг юрагингдан отилган ўқ. Юксак орзулари бордир шоирнинг, шоирларда бўлар фақат эзгу ният. Қалам-қалам эмас бонгга зарб ила урилгувчи чўқмор, ундан таралгувчи садо ва акс садо сен, Шеърият. Зарб! Оқ қоғоз узра гўё ёруғ жаҳон узра урилар қалам. Зарб!!! Қасрлар, тахтлар Ёвузликлар шаклида йиқилди. Шоир кулди, Аллоҳни тан олмаган даҳрий оломон таниб олди илоҳий деб сени, Шеърият.
ЧЕКСИЗ-ЧЕКСИЗ ДАҚИҚАЛАРДАН ИБОРАТДИР МЕНИНГ ЧОРАК АСРЛИК УМРИМ. Бу қандай иморатдир бунёд этган қўлим. Гап бошқа, устоз, бошқа. Эй умрим, ҳаққимдир ахир бир мазмун Нозимнинг дардлари каби узун, ишончлари каби ғолиб яшашга. Эллик ёшлик бефарзанд кишининг: «Бир ўғлим бўлса эди», «бир қизим бўлса эди» — фикрларидай оғир, ёшликнинг ширин армонлари каби олғир, айни орзуларда, айни қайғуларда, айни севинчларда, айни Туркистонда яшамоқ, устоз.
Шундай бўлмаса агар, нега керак бу келбат, бу овоз. Шунчаки дарахтдай ўсмоқми, шунчаки дарёдай оқмоқми дарбадар. У пайт кўзим очиқ, лекин асли кўрмасди. У пайт юрак урар, лекин асли урмасди. У пайт, дарахт-дарахт, дарё-дарё, Юсуф-Квазимодо.
Мен-ку истамасман ўлимни, бироқ ҳар соатда, ҳар дақиқада бу ёруғ дунёнинг ҳар тамонидан ҳукм этмокдалар ўлимга мени. Мен — Юлиус Фучик — дорга осилди бошим. Тўйчи Эрйигит ўғли — отим менинг — кўксимда совуган қўрғошин. Ботган кўзларимда жаллодларнинг аянч сурати қотган. Вьетнамлик бир гўдакман мен — бағрим яра, қўлсиз, оёқсиз ва бошсиз ётган. Мен ҳали ҳам турма панжаси ора сўнгсиз ва озод осмонларга қарайман. Қарайман қуёшга. Мен ҳаёт истайман, гап бошқа, устоз, бошқа…
СЕВГИЛИМНИНГ ПОРЛОҚ-ПОРЛОҚ КЎЗЛАРИНИ КЎРМОҚДАМАН КЎЗГУДА. Қўлларида қўғирчоғи — жингалак соч, мунчоқ кўзли қизалоқ. Паришон.
Авайлар, қучар бепарво болалиги — қўғирчоғини. Наҳотки видолашурлар, наҳотки?! Оқариб кетди оқ кўзгунинг ранги.
Қандай бардош ила қараб турибман, мен ҳеч ким, ҳеч нарса эмасман
Ахир кўзгунинг қаршисида.
Сен жингалак соч, мунчоқ кўзли қизалоқ, биласанми, нелар кутар
Олдинда, сен бўлсанг ҳар кимга, ҳар нарсага шундай ишонасанки…
ЖАВОБ
Қорлар ёғди. Қиздирди офтоб. Недир бахт деб сўрадим, бироқ ўзи билан овора бахтиёрлар бермади жавоб. Қорлар босди. Куйдирди офтоб. Недир бахт деб сўрадим, бироқ ўзи билан овора бахтсизлар ҳам бермади жавоб.
МУНОЖОТ
Бағримда ғилдирар темирчил ҳаёт, изғитқи чивғинда чидамдир бошим. Фақат сен уйқучан томирин уйғот, қизимнинг қўлига куч бер.
Қуёшим. Бағрида лахча чўғ, айланади Ер, кулинчим, севинчим, куюк кўзёшим. Фақат сен қизғонма, бир кафт меҳр бер, илинжим, сиғинчим — буюк Қуёшим.
СЎЗЛАР
Тун қўйнида бўшлиқнинг қўллари кўксимни қисаркан, руҳим таслим бўлмайдир-да, олға интилар, қаршимда бир оқ бино пайдо бўлар, оқ бинода қалин ва оқ кўрпаларга ўраниб-чирманиб қатор сўриларда ухлаб ёттан сўзларни кўраман.
Яна тун қўйнида бўшлиқнинг темир қўллари кўксимни қисаркан: — «Ёрдам беринг, ухлаб ётаверманг», — дея ҳайқираман. Шундай уйғотаман қадимий сўзларни.
У ДЕНГИЗНИ СЕВАДИ. ДЕНГИЗ УНИ СЕВМАЙДИ. У ТУШИДА ҲАМ, ўнгида ҳам денгизни кўради. Тўлқинлари, гирдоблари, тўфонлари билан сўнгсиз ва зангори денгиз томон талпинади унинг юраги. У денгизни севади. Денгиз уни севмайди. Денгиз: «У мени эмас, у менда қирғоқ сари интилишни севади», — деб ўйлайди.
Денгиз уни севмайди.
УЛДИС БЕРЗИНШ* СЎЗЛАРНИ ҚАТТИҚ СЕВАР. Тутган каби ниначининг думидан, сўзларни ушлаб олар авайлаб. Жаранглашни, шивирлашни билишлари шарт, мусиқа қўйиб берар, бирга рақс қилар, узун тунлар эртак айтар шуур-ла. О бобоси тушар ёдига. Аскарий қуш тили соҳиби. Бош чайқаб кулар бобоси.
Гоҳ сакраб, гоҳ бир уй бўлиб инглиз, ўзбек, иброний, фаранги, араб ва бошқа… латишча ўрганар сўзлар. Мижжа қоқтирмаслар тун бўйи, сўзлар сочларига кириб юлқинар, кўзларига кирар мил бўлиб, ғаров каби кирар эт ва тирноқ орасига сирқираб.
Боян Ҳеленаси турар эшикда.
Тонготарда сўзлар қайга отланар ўғли Антсис билан баробар? Кузатиб ўйга чўмар яна, ўз сўзларининг ортидан ҳайрон. Уйғонмаган сўзларни ҳай-ҳайлар энди. Сепмак керак уйқули юзларига юрагининг қонини.
Улдис Берзинш сўзларни қаттиқ севар, ўпар очилиш олдидан қора ғунча-баргларин…
* Улдис Берзинш — латиш шоири.
СЕН АЙТ, БУГУН СЕНИНГ АЙТГАНИНГ АЙТГАН, узун каломингдан увишадир жон. Туркистон сўзига кимлар ҳам етган,
Сўзнинг ҳисобига етибмиз қачон? Сўзлардан дераза, сўзлардан эшик.
Сўзинг остонадир, кошона сўзинг. Сен айт. Миннатдормиз. Бошимиз эгик.
Сўзлар салтанатин султони ўзинг. Кимдир бузди Сўзни; кимлар ўнглади. Ким сўзнинг жаллоди, кимлар қурбони. Олимлар тинглади, яқин тинглади.
Қўйнимизга тўлди Сўзлар хирмони. Бошимизга қўниб сўзлар инглади. Кўнглимизга ботди сўзлар ҳижрони.
27 sentyabr — Ustoz Rauf Parfi tavalludining 75 yilligi
XX asr oʻzbek adabiyotining eng yorqin siymolaridan biri Rauf Parfi nafaqat anʼanaviy barmoq va aruz yoʻlida betakror asarlar yaratgan, shuningdek, milliy sheʼriyatimizga oʻtgan asr boshida kirib kelgan sarbast (verlibr), mansur sheʼr janrlari rivojiga beqiyos hissa qoʻshgan novator shoirlardan biridir.
Rauf PARFI
SARBAST VA MANSUR SHE’RLAR
ENG UZOQ YOZILGAN TARJIMAI HOLIM
Tavalludim: 43, mezonning yigirma yettisi,
Otam bog’bon. Savodsiz, bizningcha,
Onam pillakor. Savodsiz, bizningcha.
Ilm olishga vaqtlari bo’lmagan ularning.
Qishloq maktabi. Shahar maktabi. Kechki.
So’ngra barcha tirikchilik maktablari.
Balog’at guvohnomasi.
Toshkent Dorilfununi.
Talabalikning yakuni.
Talabachilikning boshlanishi.
Kasbim: har qanday maktab.
Ilova: Sevaman she’rni.
She’riyat…
She’r deb atash mumkin bo’lsa birinchisin yozgan kunim:
53. 5 mart.
Dars: Alisher Navoiydan to Abdulla Orif.
Aleksandr Pushkindan to Viktor Sosnora.
Keyin,
Men bilgan shoirlar.
Men bilgan achchiq-chuchuk besanoq saboq.
Qo’limdan kelmaydigan ish:
she’r yozmaslik.
Niyatim:
Tinish belgilari singari sodiq bo’lmoq — kasbimga,
darslarga
va orzularga.
O’lim?.. Darvoqe…
O’lim bilan chiqisholmayman.
Ammo Alloh — O’zi bilgichdir!
SHE’RIYAT
Seni tanimagan sho’rliklar ayanch.
Asqad Muxtor
Odam Ato va Momo Havodan oldin horg’in kishilarning ruhida bo’lding bunyod, bunyod bo’lding Yer va Dunyo atalgan Yurtda. Sen bor eding hayotbaxsh suvda, uchar shamolda, issiq tuproqda, sen bor eding Prometey keltirmagan o’tda. Keyin davrlar, asrlar, Atom asri keyin… Dunyoni qayta qurmoq, ishonchiga ishontirmoq mumkin bo’lmasdi, seni bilmasdan. Seni taniganning qo’llariga darmon berding, ko’zlariga nur. Bosh otganda ulug’ jangda o’limga mag’rur — o’limi go’zal edi seni taniganning, o’lim — mangu yashamak tuyuldi u dam. Kimdir yoqa yirtdi, seni unutdi, talvasada baqirdi, seni tanimasdan uvol o’tdi olamdan. O’zi tanho qolib ketdi quzg’unlarga shirin yemak bo’lib bir burda.
Shu oddiy suv mavjida, zarrin yaproqlarning ko’ksida Navoiy tug’ilar, suronlarda Nozimning ovozi. Gardandan girdob kabi quyular — Elyuar. Vujudimning har bir hujayrasida so’zlarning sodiq qo’shini — Turkiston, Turkiston, Turkiston — Turkiyning dunyoviy qo’shig’i. Yo’q, hali yo’q, shoir ekvator bo’ylab sening yuragingdan otilgan o’q. Yuksak orzulari bordir shoirning, shoirlarda bo’lar faqat ezgu niyat. Qalam-qalam emas bongga zarb ila urilguvchi cho’qmor, undan taralguvchi sado va aks sado sen, She’riyat. Zarb! Oq qog’oz uzra go’yo yorug’ jahon uzra urilar qalam. Zarb!!! Qasrlar, taxtlar Yovuzliklar shaklida yiqildi. Shoir kuldi, Allohni tan olmagan dahriy olomon tanib oldi ilohiy deb seni, She’riyat.
CHEKSIZ-CHEKSIZ DAQIQALARDAN IBORATDIR MENING CHORAK ASRLIK UMRIM. Bu qanday imoratdir bunyod etgan qo’lim. Gap boshqa, ustoz, boshqa. Ey umrim, haqqimdir
axir bir mazmun Nozimning dardlari kabi uzun, ishonchlari kabi g’olib yashashga. Ellik yoshlik befarzand kishining: «Bir o’g’lim bo’lsa edi», «bir qizim bo’lsa edi» — fikrlariday og’ir, yoshlikning shirin armonlari kabi olg’ir, ayni orzularda, ayni qayg’ularda, ayni sevinchlarda, ayni Turkistonda yashamoq, ustoz.
Shunday bo’lmasa agar, nega kerak bu kelbat, bu ovoz. Shunchaki daraxtday o’smoqmi, shunchaki daryoday oqmoqmi darbadar. U payt ko’zim ochiq, lekin asli ko’rmasdi. U payt yurak urar, lekin asli urmasdi. U payt, daraxt-daraxt, daryo-daryo, Yusuf-Kvazimodo.
Men-ku istamasman o’limni, biroq har soatda, har daqiqada bu yorug’ dunyoning har tamonidan hukm etmokdalar o’limga meni. Men — Yulius Fuchik — dorga osildi boshim. To’ychi Eryigit o’g’li — otim mening — ko’ksimda sovugan qo’rg’oshin. Botgan ko’zlarimda jallodlarning ayanch surati qotgan. V`etnamlik bir go’dakman men — bag’rim yara, qo’lsiz, oyoqsiz va boshsiz yotgan. Men hali ham turma panjasi ora so’ngsiz va ozod osmonlarga qarayman. Qarayman quyoshga. Men hayot istayman, gap boshqa, ustoz, boshqa…
SEVGILIMNING PORLOQ-PORLOQ KO’ZLARINI KO’RMOQDAMAN KO’ZGUDA. Qo’llarida qo’g’irchog’i — jingalak soch, munchoq ko’zli qizaloq. Parishon.
Avaylar, quchar beparvo bolaligi — qo’g’irchog’ini. Nahotki vidolashurlar, nahotki?! Oqarib ketdi oq ko’zguning rangi.
Qanday bardosh ila qarab turibman, men hech kim, hech narsa emasman
Axir ko’zguning qarshisida.
Sen jingalak soch, munchoq ko’zli qizaloq, bilasanmi, nelar kutar
Oldinda, sen bo’lsang har kimga, har narsaga shunday ishonasanki…
JAVOB
Qorlar yog’di. Qizdirdi oftob. Nedir baxt deb so’radim, biroq o’zi bilan ovora baxtiyorlar bermadi javob. Qorlar bosdi. Kuydirdi oftob. Nedir baxt deb so’radim, biroq o’zi bilan ovora baxtsizlar ham bermadi javob.
MUNOJOT
Bag’rimda g’ildirar temirchil hayot, izg’itqi chivg’inda chidamdir boshim. Faqat sen uyquchan tomirin uyg’ot, qizimning qo’liga kuch ber.
Quyoshim. Bag’rida laxcha cho’g’, aylanadi Yer, kulinchim, sevinchim, kuyuk ko’zyoshim. Faqat sen qizg’onma, bir kaft mehr ber, ilinjim, sig’inchim — buyuk Quyoshim.
SO’ZLAR
Tun qo’ynida bo’shliqning qo’llari ko’ksimni qisarkan, ruhim taslim bo’lmaydir-da, olg’a intilar, qarshimda bir oq bino paydo bo’lar, oq binoda qalin va oq ko’rpalarga o’ranib-chirmanib qator so’rilarda uxlab yottan so’zlarni ko’raman.
Yana tun qo’ynida bo’shliqning temir qo’llari ko’ksimni qisarkan: — «Yordam bering, uxlab yotavermang», — deya hayqiraman. Shunday uyg’otaman qadimiy so’zlarni.
U DENGIZNI SEVADI. DENGIZ UNI SEVMAYDI. U TUSHIDA HAM, o’ngida ham dengizni ko’radi. To’lqinlari, girdoblari, to’fonlari bilan so’ngsiz va zangori dengiz tomon talpinadi uning yuragi. U dengizni sevadi. Dengiz uni sevmaydi. Dengiz: «U meni emas, u menda qirg’oq sari intilishni sevadi», — deb o’ylaydi.
Dengiz uni sevmaydi.
ULDIS BERZINSH* SO’ZLARNI QATTIQ SEVAR. Tutgan kabi ninachining dumidan, so’zlarni ushlab olar avaylab. Jaranglashni, shivirlashni bilishlari shart, musiqa qo’yib berar, birga raqs qilar, uzun tunlar ertak aytar shuur-la. O bobosi tushar yodiga. Askariy qush tili sohibi. Bosh chayqab kular bobosi.
Goh sakrab, goh bir uy bo’lib ingliz, o’zbek, ibroniy, farangi, arab va boshqa… latishcha o’rganar so’zlar. Mijja qoqtirmaslar tun bo’yi, so’zlar sochlariga kirib yulqinar, ko’zlariga kirar mil bo’lib, g’arov kabi kirar et va tirnoq orasiga sirqirab.
Boyan Helenasi turar eshikda.
Tongotarda so’zlar qayga otlanar o’g’li Antsis bilan barobar? Kuzatib o’yga cho’mar yana, o’z so’zlarining ortidan hayron. Uyg’onmagan so’zlarni hay-haylar endi. Sepmak kerak uyquli yuzlariga yuragining qonini.
Uldis Berzinsh so’zlarni qattiq sevar, o’par ochilish oldidan qora g’uncha-barglarin…
* Uldis Berzinsh — latish shoiri.
SEN AYT, BUGUN SENING AYTGANING AYTGAN, uzun kalomingdan uvishadir jon. Turkiston so’ziga kimlar ham yetgan,
So’zning hisobiga yetibmiz qachon? So’zlardan deraza, so’zlardan eshik.
So’zing ostonadir, koshona so’zing. Sen ayt. Minnatdormiz. Boshimiz egik.
So’zlar saltanatin sultoni o’zing. Kimdir buzdi So’zni; kimlar o’ngladi. Kim so’zning jallodi, kimlar qurboni. Olimlar tingladi, yaqin tingladi.
Qo’ynimizga to’ldi So’zlar xirmoni. Boshimizga qo’nib so’zlar ingladi. Ko’nglimizga botdi so’zlar hijroni.
Rauf Parfi. Sukunat by Khurshid Davron on Scribd
