Бошданоқ айтай, киношуносмасман. Аксинча, ҳар қандай “шунос”лардан нарироқда ўтаётган, оддий бир “кинохўр”ман. Демоқчиманки, қуйида ёзажакларимдан илмий иборалару янги бир маълумотни тополмасангиз, ҳайрон бўлманг. Яна айтаман, таассуротимни баён этгум. ..
“МАДАНИЯТ…”ДАН ТОПГАН МАЪДАНИЯТИМДАН
ИККИ ОҒИЗ
Шербек Бобонор ўғли
Буюк итальян адиби Жованни Боккаччонинг “Декамерон” асари
ўзбек тилида нашр этилиб, шов-шув бўлган кунларда бир киши
китоб дўконига кириб сўрабди:
— Сизларда Дика Мироннинг “Пока-чего” деган китоби борми?
Бошданоқ айтай, киношуносмасман. Аксинча, ҳар қандай “шунос”лардан нарироқда ўтаётган, оддий бир “кинохўр”ман. Демоқчиманки, қуйида ёзажакларимдан илмий иборалару янги бир маълумотни тополмасангиз, ҳайрон бўлманг. Яна айтаман, таассуротимни баён этгум. Зотан, кишининг ўзи тиш ёрмагунча, кечинмасини билиш гумон. Маълумотни эса, масалан, интернетдан ҳам беармон билиб олавериш мумкин.
“Олтин давр”им, асосан, китоб устидаю ТВ тагида ўтди десам, лоф бўлмас. Бунинг учун, қайсидир маънода, куллиётга ёт бўлган домлалардан миннатдорман. Бир рассомдан, “сиз учун энг улуғ устозингиз ким?”, деб сўрашса, мактабда, дарсларини ухлаб “ўтган” ва шу тариқа ўзи ҳам ишонмайдиган сафсаталарга ўзгаларни-да ишонтиришга чиранмайдиган мафкура ўқитувчисини эслаган экан…
“Ҳаммаси кўнгилдагидек”
…“Тақа-тақ-тақа-тақ-тақа-тақ… Пў-ў-ў-ў-ў-ў-ўп!” — поезд Римга елмоқда. Купеларнинг бирида: мўйлабигача қум оқарган, катта гардишли кўзойнак таққан, аммо нигоҳлари недир саодатдан порлаган бир қария ўтирибди. Ойнадан “лип-лип” ўтаётган манзараларни завқ-ла томошалайди, ҳамроҳларига битта-битта қарайди, томоқ қириб-ютинади… Ичига сиғмаётган шодлигини кимгадир тўкиб-солгиси бор. Шу пайт кондуктор келадию чипталарни сўрайди. Қариянинг чиптасини тешаётганда, чироқ бирровга ўчиб-ёнади. Кўришсаки, чиптага қўшилиб, чол қоронғида фарқлолмай узатган, кафтдеккина бир сурат ҳам тешилган. У бундан қаттиқ оғринади. Титроқ қўлларида, бағридан жуфт ўйиқ очилган расмга йиғлагудек термуларкан, қаршисида кетаётган, ўзи тенгилар аёл мулойим бир сасда сўз қотади:
— Кўрсам, майлими?
— Албатта, марҳамат! — хиёл жонланади қария.
— Театр томошасиданми, дейман? — қизиқсинади аёл, суратдаги турфа ниқобларда тушмиш, бир гуруҳ кишиларга ишоратан.
— Йў-ўқ, хоним, бу — менинг оилам!, — жавоб беради қария, ошкора фахрланиб.
— Ҳа-а…
— Хоним, марҳамат қилиб, қаёққа кетаётганимни сўранг мендан?, — дейди қария, астойдил гурунг беришга шайланиб.
— Нима? Ғалати-ку жуда?
— Йўқ, сиз сўранг бир?
— Ахир…
— Сўрайқолсангиз-чи энди, хони-им?
— Хўп, яхши… Қаёққа кетяпсиз?
— Болаларимнинг олдига! — тантанали товушдаги жавобни эшитади аҳли купе. Камига суратни ҳаммага тутқаза-тутқаза, ўғил-қизларини таърифлай кетади. Инчунун, ўғилларининг бирови сенаторлигини, ҳар сайловда энг кўп овоз олишини, яна бирови эса дрижёрлигини, биргина ишорасига бутун бошли оркестр илҳақ туришини, кенжатойи ҳам пойтахтда машҳури жаҳон ҳожатбарор одамлигини, қизларининг ҳар икковиям бир-биридан ҳусндор, меҳрибон, ақллию ишбилармонлигини, набиралари-чи… э, барини жуда-жуда соғинганини тўлиб-тошиб айтади.
Римга, ундан Ниаполга, ундан Туринга… бориб кўрадики: “сенатор”и сайловолди кайфиятда, “дрижёр”и репитецияда, “ҳожатбарор”и хорижда, “ишбилармон” қизлариям ўз ўзлари билан андармон. “Хорижда”ги кенжа ўғлидан ташқари барчасиникига қўноқ бўлади. Тўкин дастурхон, қувноқ қиёфалар, ҳазил-ҳузул… Қисқаси, бир қарашда, айниқса кундузлари — ҳаммаси кўнгилдагидек. Аммо, кечалари…: “сенатор”и — сенаторларга югурдаклиги, “дрижёр”и — оддий довулқоқарлиги, катта қизининг — эрига мутлақо кўнгли йўқлиги, кичиги эса — очиқ-сочиқ кийимлар рекламасида маникенлиги, ҳануз турмушга чиқмагани, лекин фарзанди борлиги… аён бўп қолади. Кенжа ўғли — Альваро ҳақида, аввалига бирортаси тайин гап айтмайди. Ахийри айтишадики, сўнгги марта олти ойча бурун кўришган: жудаям тушкун эди, ёлғизлигидан ёзғирганди, кейин… якка ўзи қайиққа ўтириб, океан ичига сузиб кетганини эшитдик, шу-шу, топилмади…
“Тақа-тақ-тақа-тақ-тақа-тақ… Пў-ў-ў-ў-ў-ў-ўп!” — поезд Римдан келмоқда. Купеларнинг бирида боз ўша қарияни кўрамиз: мўйлабигача қум оқарган, катта гардишли кўзойнак таққан, аммо нигоҳлари недир изтиробга тўла. “Лип-лип” ўтаётган манзараларга маюс термулиб боради. Теграсига бепарво. “Ширқ” этиб нимадир тушади оёқлар остига. Қария пайқамайди ҳам. Рўпарасида ўтирмиш йўловчи энгашиб олади, қара-аб қолади — кафтдеккина сурат.
— Кечирасиз, бу… оилангизми?
— Йўқ, бу — театр томошасидан, — қуруққина жавоб беради қария…
…Италян режиссёри Жузиппе Торнаторенинг бу филмини илк даъфа “Маданият ва маърифат” телеканалида кўраётиб, обидийдамни тиёлмай шўрқилларканман, на “ҳаром қотган” дарс, на “харом қотирадиган” домлалар… келарди калламга. Тилимизга тотли ўгирилган жумлаларини талай замон такрорлаб юргандим беихтиёр. Шу режиссёр шахси ва фаолияти юзасидан “Тақдимот” тайёрлаб, бир назорат ишимни юқори баҳода ёпгандим ҳам. Уни тайёрлашда беминнат кўмагини аямаган собиқ сабоқдош хонадошим, номиниям боплаб топганди ишнинг — “Мусаллас узумдан тайёрланади”(кинодаги Қариянинг бот-бот айтиб турадиган ҳаёт ҳақидаги хулосаси).
Шу бўлдию мен бўлдим — “Маданият ва маърифат”нинг, кунда-шунда кўрармани. Дамқисма дарсларда овунардимки, бугун кечга, “Китоб ва кино” рукнида фалон филм кетади. Бало бўлсаям кўраман, ё насиб. Кўролмасам, эрта кундузи, “павтор”ини кутаман.
“Доктор Живаго”
— Иби, ака, бугун бекор бормадингизда ўқишга.
— Нима бўлди?
— Э, зўр бўлле, бутун дарс “Доктор Живаго” ҳақига бўлле. Таржима қелишипти-ку ўзбекчага.
— Романни-я? “Оқланган”и рост бўсин…
— Йоғей… Киносине айтопман, Англия ишлаганче?
— Шуям катта гап… Қачон, қайси каналдан қўйишаркан?
— “Садо” омоқчийдим, эсдан чиқипте, чёрт… Яқин орага. “Маданият…”дан-да, конечно. Аристократ канал лекин, кўз тегмасин!
— Нима гаплар бўлди, шундай қилиб?
— Ҳози(р), сув ичеб олай… Аҳ-ҳ, Худога шукур!.. Карочче, мандан Живаго чиқмасакан…
— Ана бўмасам, қайдан олдингиз бу гапни?
— Апа (Иқбол Қўшшаева — “Иқбол опа” ёки “Опа” дердик. Эндиям шундай.) айтте…
— Сабаб?
— Бундоқ бўлле, апа, кино қаҳрамонларе тўғрисига, умуман асар тўғрисига қесқача гапиргач, фалончидан Живаго чиқише мумке-ен, деб биттасини айтте. Хай, ман айттем, иби, апажон, ўша фалончи биравнинг хотинине севиб қоладиган одамме?
— Кейин-чи?
— Кейин, эшитдим-да эшитадиганимне. Бир пасилга “феодал” ҳам бўллем, “инквизатор” ҳам бўллем… Э, Рим папасигаям ман суиқасд қиган бўп чиқдем-ов!
— Сизга ўхшаган қаҳрамониям бордир, кўрайликчи кинони.
— “Миша”га ўхшармишман — Живагонинг жўрасега… Уёғ-буёғини билмадим-у, дах-хшат нарсага ўхшайди, ака-а. Китобиниям топаман! Ўрисчадан хабар бо(р), Худога шукур…
Талабалигимизнинг таги кўриниб қолган кунларда, юқорироқда ёзганим, сабоқдош ҳам хонадош бир жигарим ила кечган суҳбат бу. Ширали шеваси Тошкентга келганида қандай бўлса, шундайлигича қишлоғига қайтиб кетди. Хуллас, ўшанда кинони кўролмадим “ойнаи жаҳон”дан. Аммо кўрганларни кўриб-эшитиб, ичим қизирди. Айниқса, қизларимизга Худо берганди. Кўзгиналари пориллаб, шоирона шивирлаб қўядиган одат чиқаришди: “Мен ўз кўнглимнинг таржимониман”, “Нафрат ортида ҳам муҳаббат туради”, “Биз фақат томоша қиламиз, дунё эса ёнгинамиздан ўтиб кетаверади”…
Бўлмади. Опанинг ўзидан олиб, ҳалиги ҳамхонам билан кўрдик филмни. 1897-1922 йиллар миёнасида, Россияда рўй берган, асорати аср адоғигача, дунёю дунга бўй берган воқеаларнинг моҳирона “бадиа”си: инқилоб, митинглар, пролитариат, биринчи жаҳон уруши, қаҳатчилик, “қама-қама”, сургун, шахсга сиғиниш… Дахшат, чинданам! “Бадиа” деганим шунгаки, асарда, ҳар қанча реаллик ёритилмасин, унга “бадиий тўқима” навлик “туз” ташланади. Мақсад — таъсирли чиқсин. Янаям ўқишли, кўришли бўлсин. Таъбир жоиз эса, эффект берсин.
Бу типдаги “жавоҳир”лар харидоргирлигининг асосий меъзонларидан бири — барча ҳодисалар азалий аксиома, “муҳаббат учлик”…лари атрофида юз беради. Ва шуниси билан мухлисни охирги нотагача тутиб туради. Аниқроғи, одамлар, давр долғаларига эмас, бояги “учлик”ларнинг ўша долғалардан айнан қайси, қанчалик чиқиб кета олишига кўпроқ қизиқади.
Бундаям шу “ҳандаса” қалқиб турибди: “Юрий — Лара — Паша”; “Юрий — Тоня — Миша”; “Юрий — Лара — Камаровский”… Йўқ, Комаровский мустасно. Умуман, комаровскийлар учун муҳаббат ҳам, эътиқод ҳам “дастурхон бўйида бошланиб, ҳожатхонада тугайди”(Нодар Думбадзенинг “Абадият қонуни”дан). Севилиш — умрбоқийлик “илексери”. Лара, масалан, қаримайди ҳеч. Севилмаслик — руҳият “радиацияси”. Дўлворгина Пашани одамкуш “Стрильников”га, алоҳа худкушга эврилтирган нима эди?..
…Ҳамхонам топиб келди китобни. Мук тушиб, ўқий бошлади. Эллик бетча хатм қилгач, парвози пасайди. Ҳа, десам, тишим ўтмаяпти унча, деб қолди. Ваҳоланки, русчаси бинойидай, китоблар ҳам ўқиб туради. Мисол учун, ўша вақтлар ичи, Чингиз оғанинг “Плаха”(“Қиёмат”) романини ўқиб туширганди. Ўзиям ҳайрон. Кўпгина тенгқурларимиз қатори иккаламиздаям бир савол ниш урганди: “Нимага ҳалиям ўзбекчага ағдарилмаяпти, бу асар?”. Ҳақли савол. Нима, Пастернак ҳамон “қора рўйхат”дами ё? Ўйлашнинг ўзи кулгили. Ахир, ўша рўйхатни тузганлар, тузуми билан қўшилиб, қўшмозор бўлгани қачон эди? Энди муаммо нимада? Пишиқ-пухталар тутуруғли ваъж кўрсатмагач, ўзимиз хомаки хулосалар ясадик: моддий рағбатнинг йўқ ҳисобидалиги — молиявий тақчилликда, муаммо! Бор ижодий салоҳиятингни сафарбар айлаб, асар узра ойлаб, йиллаб ўтирасан, ўгирасан, амаллаб нашр ҳам этасан… Бадалига — “битбилдиқ”. Яқинда қизиқ бир нарса ўқиб қолдим. Бугунга чоғиштирсанг, ишонгинг келмайди, азбаройи Худо. Лекин, факт. Мозийимизда маърифат ўчоқлари саналган “Байт-ул ҳикма”(Академия)ларда, мутаржим-олимларга ўгирган асарининг вазни баробар олтин беришган экан. Мана, алломаларимиз-ла нега бунча фахрланамиз? Шунақа эътибор, “қалам ҳақи” ажратишсин-чи, э, ҳозир ҳам потраб чиқади алломалар…
“Қиш уйқуси”
…Чорпояда гангир-гунгур қизғин. Очиқ осмон остида каттагина оила кечки томоқни ейишмоқда. Ҳамма ўзича сархил билган неъматини, тўрда қўр тўкиб ўтирган, гуппириб гап бераётган “устидент”нинг олдига суриб қўяди: “Ур, Ташкинда соғинасан ҳали”. Иттифоқо, “устидент”, тўғрисида ёнбошлаб ётмиш амакиси билан баҳслаша кетади — ўқишнинг фойда-зиёнидан. “Мулла мирқуруқ”нинг адабий алжирашига маҳлиё бўлибми, янгаси(шу амакисининг аёли) ён босади қайнисига. Мухолифига “иттифоқдош” топилганидан тажанглашган амаки, энди ўтириб олиб мунозарага киришади. Янга, “аслаҳахона”сида неча замонларки занг-у чанг босиб ётган “ядро қуроли”ни ишга солади кутилмаганда:
— …Бўлди қинг, сиз нимани биласиз? Ўқимаган одам, пикри пас(т) бўлийкан-да, минг қисиям!
— Хай, шу гапинг рост бўса, чойдан солчи битта, дўнгпикрли, — алланечук “қаноти қайрилган” амаки, гапнинг партавини пайровга буради…
Туркия-Германия-Франция киноусталари томонидан, Чехов ҳикоялари асосида суратга олинган “Қиш уйқуси” филмини кўраётиб (“Маданият ва маърифат” телеканали маҳсули буям), яқин ўтмишчамда ҳодис бўлган мазкур манзара жонланди хаёлимда. Онадўлининг чекка бир қишлоғида, ёлғиз опасию ёшгина хотини ила умргузаронлик қилаётган, маҳаллий нашрлар мухбири, ёзувчи Ойдинбейнинг кечинмалари шу хотиротимни қўзғади, нимагадир. Гарчи, бадавлат, қатор дўконлар-у каттагина меҳмонхонанинг хўжаси эса-да, ҳаётида нималардир етишмаётган ва бу нотўкисликлар касрига ҳатто ёзишга қўли бормаётган бир зиёли воситасида бутун миллат, йўқ, башар фожиасини кўриш мумкин. Қизиқ ҳол: йироқларда унинг ҳайрихоҳ-у ҳамдардлари талай, олис овуллардаги мухлис-муштарийлардан хатлар оптуради… бироқ яқинлари, чеврасидаги одамлардан нур излаб, аросатда.
Биргина мисол: “Гариб” деган қишлоқдан, “тикиш-бичишни ўргатадиган бир ёш қиздан”, мактуб олади. Ўша қишлоқда, камбағал аёлларнинг хат-саводини чиқариш ва уларга ҳунар ўргатиш учун бир бино қуришаётгани, аммо пул тугагани боис қурилиш битмаётгани, на маҳаллий ҳокимият, на ўз ўзини идора этиш маъмурияти ялчитиб ёрдам бермаётгани ёритилган. Истанбул билан боғланиб бўлса-да арз-додларига етиши ўтиниб сўралган бу мактубни, хотини Ниҳол ҳамда ҳамсоя-биродари Суалибейга ўқиб беради. Фикрларига қизиқади. “Очиғи, бу хат мени ишонтиролмади. Бунақа хатларни ҳар куни ўқийман. Тангадеккина қишлоқ учун таълим деб бутун бошли бино қуриш — ортиқча ҳашам!”, дейди хотини, нечукдир қизишиб. Ҳамсоясининг сўзлари бешбаттарроқ чиқади: “…Азизим Ойдин, сен мени дасти узунлардан деб ўйлайсанми? Менинг бойлигим — ҳеч кимга қарам бўлмаган қорним!”. Бироз ўтиб, хотин хонани тарк этгач, Суалибей қўшимча қилади: “…Биласанми, муҳтожлигу бахтсизлик табиий офатга ўхшайди. Яъни ҳаммаси — Парвардигор иродасидир. Хатарга қарши бориб бўлмайди”. Ойдинбей эса оғринибгина: “…Лекин Аллоҳ, улар билан курашишимиз учун бизга ақл ато этган!”, деб қўяди. “Тўғри, — дейди ошнаси, — лекин… бу ишлар учун яратилган махсус одамлар бор, бу ишни уларга қўйиб бер. Сен — ижодкорсан, санъат одамисан. Миянгни ачитишдан не наф?”. Сўнгроқ опаси Нежла ҳам шу маънода гап қиладики, сен актёрсан — ўзинг билган ишни ёзсанг-чи?
Умуман, опасиям унинг шу хил куйиб-пишишларига нисбатан киноявий қарашига, кино ибтидосидаёқ ишора қилинади:“Неники зарур деб билсанг, ёз, лекин… марказий газета учун ёзсанг яхши бўларди. Ҳеч ким ўқимайдиган маҳаллий нашр учун эмас. Ўшанда меҳнатларинг мақсадга мувофиқ бўлармиди?”. Бу турдаги муносабатларга Ойдинбейнинг мулоҳазаси ҳам филм бошиданоқ “михланади” — “Машҳури замон газеталарингга тупурганман. Эҳтимол, салтанатим кичикдир, аммо қирол — менман!”. Дастлаб “апоқ-чапоқ” кўринадиган опа-ука мубоҳасалари, бора-бора кескин зиддиятларга, аччиқ айтишувларга дўнади. Жумладан, одатдаги оқшомларнинг бирида, ҳар кунгидай “чиқир-чиқир” ёзиб ўтирган ука, орқасидаги диванда узала тушиб, ҳар-ҳар замонда “Уф-ф!”лаган кўйи, зерикканидан китоб варақлаб ётган опасини гапга тутади. “Даштдаги гуллар” ҳикоясига унинг фикрини сўрайди. “…Йиғлоқи кайфиятдаги романтизм, — дейди опа, ҳафсаласиз оҳангда, — оммага ёқиш илинжида умум қабул қилган қадриятларни маъқуллайсан. Ниқобланган лирика ортида чучмалдан чучмал туйғулар сизиб туради”. Эгачисидан буқадар беаёвликни кутмаганигами, лаҳзаларда чўкибгина қолади, шўрлик ёзувчи. Бир муддатлик таранг сукутдан сўнг, нимўгирилиб, оҳиста гап бошлайди: “…Азиза-ам, сени танқидингда изчиллик йўқ, асос йўқ. Фикрларинг каби тарқоқ. Ўзингдан ўтказиб айтмаяпсан. Мана шуниси ёқимсиз. Ҳамма бало шундаки, сен менинг мақоламнимас — ўзимни ёмон кўрасан!”. Опа, албатта, инкор этади. Камига жуда зерикканидан зорланади. “…Зерикиш — олифталар касали, — дейди иниси, борган сари қизишиб. — Албатта, зерикасан, чунки бекорчисан. Илгари таржима билан шуғулланардинг, энди шуниям қилмай қўйдинг. Мақсадсиз одамда на виждон, на иймон бўлади…”.
Афсуски, бундай “жағ жанглари”да, бир умрлик чекига тушган боз битта “рақиба”си кун кечиради, бу хонадонда. Ҳа, хотини. Имкон қадар муроса қилиб келаётган эр, охири, пичоқ суякка етганда — доимий хархашалар кескинлашган бир кечада “ёрилади”: “…Қани, айт, гуноҳим нима? …Мени ёшим анча катта, шуми гуноҳим? …Ажрашмоқчимисан, марҳамат, қарши эмасман!”. Қароқлари гирён хотин, диван суянчиғига ёнбошлаб, хонанинг ғира-шира кунжларидан кўз узмай, эрининг “гуноҳлари”ни санайди: “…Сиз зиёли, меҳнаткаш, виждонли, ҳалол одамсиз, буни инкор этмайман. Аммо, сиз, ўзингиздаги бу фазилатлардан ўзгаларни ерга уриш учун фойдаланасиз. Сизни юксак фикрларингиз дунёдан нафратланишга ундайди… Сиз халқдан шубҳаланасиз. Гуёки “ўғри-муттаҳамлар тўдаси”. Хуллас, одамларни ёмон кўрасиз. Деярли ҳаммадан нафратланасиз!”. Барча “айблов”ларни жимгина, ҳазин бир табассум-ла эшитган эр, вазмин туриб лафз очади: “…Сен тушунмайсан. Менга ўхшаб чироғи йўқ, чекка қишлоқда улғайган одамлар, бахтни кичкинагина, шинамгина уйдан ҳам топа олади. Ҳатто, хотини юзига тик боқиб “Сен — ёмон одамсан!” деган тақдирда ҳам. Бизни ёшлигимиз рангсиз, оғир ўтган. Шунинг учун ҳам ўзгаларни бахтли қилиш бизнинг қўлимиздан келмас?..”. Гапининг якунида, эрта Истанбулга кетаётганини, ёзмоқчи бўлаётган китобига материал тўплаши зарурлигини, ёзгача қайтмаслигини айтаркан, илова қиладики, ишласанг, виждонли, ҳалол одамлар билан ишла, қачондир мени албатта тушунасан.
Бироқ… бормайди Истанбулга: тўғри, қорли, изғирин ҳавога қарамай, чиқади йўлга, вокзалга дориқади, рейсларни суриштиради, озроқ ўтиради, исинади, ташқарилайди ва бирдан… қайтишни амр этади шофёрига. Йўл устида “Гариб” қишлоғига(ҳа, ўша, мактаб қуришларига кўмак ўтиниб, хат юборган қишлоққа) дуч келишади. Катта йўл узра, машинани тўхтаттириб, бирров сер солади. Айлантириб ураётган қор ичра базўр кўринаётган, номига уйқаш ғарибгина уйларга тикилиб, ўйга толади. Кетдик, дейди кейин, бетоқат ўтирган ҳайдовчисига.
Ҳовлига кириб, жамадонларини дастёр аёлга узатаркан, тепа қаватга, зич ёпиқ ойнадан термулиб турмиш хотинига қарайди. Жилмаяди. Ва айни фурсат, филм хотимаси ўрнида, сўзлар янграйди кадр ортидан: “Ниҳол, мен кетмадим — кетолмадим. Эҳтимол, қариётгандирман? Ё ақлдан озаётгандирман? Ёки бошқа одамга айландимми?.. Нима деб ўйласанг ўйла, ўзимни билмайман. Лекин бу “янги одам” ортга қайтишга мажбур қилди. Мени айблама. Англадимки, Истанбулда мен учун ҳеч нарса йўқ, у ерда ҳамма нарса бегона. Бил, мени сендан бошқа ҳеч кимим йўқ… Сени тарк этиш, мен учун — чидаб бўлмас азоб. Яна шуниям биламанки, сен мени бошқа севмайсан… Гарчи, айро ҳолда бўлса-да, қолган умримни сени ёнингда ўтказай? Мени кечир…”.
…Ўша чорпоя. Ярим тун. “Устидент” кетишга чоғланаркан, амакиси, ёнбошлаган жойидан узрли сўз қотди: “Энди, хапа бўмийсан, ука, кузатиб қўялмийман. Кўриб турибсан-ку, чарчаган жуда. Бунгаям қийин…”. Амакисининг меҳрли боқаётган томонига юз буриб, серрайди-қолди “устидент”. Янгаси, эрининг қавариқ оёқларига бош қўйганча, гўдакдек мизғирди.
…P.S: “Маҳобҳорат”.
— Ошна, биласиз, сериал кўрмасдим ҳеч. Аши, “Маҳобҳорат”ни қолдирмай кўряпман, ома-чи. Дубляжни ҳам боплашибди бор-у, — деганди 2016 нинг баҳорида, “анжан”лик бир дўстим. Ўша маҳаллар, мен, газетада ишлардим. Навбатчилик кунларим кеч қайтарканман, сабрим чидамай, хонадошимга сим қоқардим. У эса, ўз лаҳжасида, ажабтовур “онлайн”ни бошларди дарров: “…ана, қўтирэчке Дурёдхон, шунноқ-шунноқ деёпте пандузодаларга. Унга Бҳим “…епсан, шу гапингга!” деб ответ қилопте… Шўхлашинг-ей, ака, қизиқ бўлопте вапши-то!”.
Таассуф ва таажжубки, ушбу қувончимизни, уч-тўрт ой ўтиб, ёз ўртасига етиб, “кўп кўришди”. “Маданият ва маърифат” каналининг навбатдаги туҳфасини, “Маҳобҳорат”нинг янги талқини таржимасини… узиб қўйишди эфирдан. Суриштирсак, эмиш-мемиш гаплар чалинди қулоққа: каналларимизда сериаллар кўпайиб кетганмиш, минталитетимизга мос эмасмиш, халқнинг хулқини бузармиш… Катталарда майда баҳонаю “майда”ларда катта ваҳималар қўпганди, шуйтиб. “Ўргимчак тўри”да висир-висирлар болалади, етмагандай. Бирови ундай дейди, бошқаси бундай… Билгич бир аёлгина(исмини эслолмадим), барининг оғзига ургилик раддиясини эълон қилганди. Авваламбор, “сериал”мас бу — буюк бир эпоснинг, кўп қисмли экранлашмаси, сўғин, қаери мосмасакан минталитетимизга, шоҳ қизи Драупаденинг беш оға-инига бирдай хотин бўлишими? “Алпомиш”да Барчинга талабгор 90 алп(!)нинг сардори, Кўкалдош, ўзбакнинг қизини биримиз ё баримиз олайлик, қабилида сўз демасмиди? Бойсариям шундайчикин гап қилади: “…ўзига борингизлар, ўзидан сўрангизлар, бирингизга тиями, барингизга тиями, ўзидан сўраб билингизлар”, маънисидаги жойлари бориди. Кўлга тушган кесакдай беиз, бетаъсир кетди лекин.
Жиззахнинг “Аршли” қишлоғидан(ҳозирги Шароф Рашидов туманида) бир қадрдоним телефон қилувди шу паллалар:
— …“Маданият-маърифат”(“Маданият ва маърифат” телеканали)да ишлийдиган биранта тонишингизди нўмирини берасизма, ака?, — деганди, салом-аликдан сўнг ҳовлиқиб.
— Ийе, ҳа, ука, тинчликми?
— Ануви, китобхон холам бор-ку, сўриятувди-да…
— Нимагалигини билсак бўладими?
— Э, сўраманг, ака, шу холамди уллари, бир ҳоптадан бери жанжал қилади, “Маҳобҳорат”ти қочан қўяди, деб. Қишлоғимиз номидан хот ёзмақчи, холам.
— Кимга?
— А, шуни билиш-чун телипон қиляппан-да сизга, ака. Кимга, нима ёзиш керак? Каналди катталаригама, вазирликкама?.. “Билдириш хати”ма, “Шикоят хати”ма?..
Тайинли бир жавоб қилмагандим. Қайдам, энди ҳам кечмасдир? Кеч бўлса-да “ҳеч”дан кўра…
Болалик бир манзара балқди ҳофизамда. Қора хуфтонда молларни судраб қайтардик уйга. Билъакс, моллар бизни судраб қайтарди, десам ўнгғай бўлар, асли. Йўл гирдидаги одамларнинг маккапоясига урарди ўзларини. Биз, муштдай нарса, кучимиз етмай, тилимизга зўр берардик, йиғламсираб: “Чи-иқ, ичингни еги-ир, “Маҳобҳорат” ўтиб кетади-и!”. Молга “Маҳобҳорат” нимаю, “Ясон ва аргонавтлар” нимаю, “Кунгфу-Панда” нима? Қорнига киргани — ҳисоб. Йиғлаб-сиқтаб, ювиниб-қоқиниб, жон ҳалпида келсак, адо бўлган бўларди “Маҳобҳорат”.
У маккапоялар ҳам, улар экилган қўшимча томорқалар ҳам йўқ, эндиликда. Не тонгки, барибир, кўролмаяпмиз “Маҳобҳорат”ни?
Айбга буюрмайсиз, гапим чўзилди анча. Сарлавҳадаги “икки оғиз” қавлига қамти келмас даражада, ҳайтовур. Шундайку, инсоф билан айтганда, “Маданият ва маърифат” ўзанида узатилаётган дурдоналар борасида, умумий олганда, икки оғизлик тафсир бўлди ёзилганлар. “Маданият…”да кино эмас, ўзимни кўраман, кузатаман, қалқиб уйғонаман, дейди маданиятпарвар-у маърифатсевар бир мухлисаси каналнинг.
Сўнгсўз сифатида:
Ўзгани тутдилар “Исо” деб шаксиз,
Руҳи маҳфузимда асл Исо бор.
Ҳали ҳам тавҳидда эски ақоид,
Ҳар бир фиръавнга битта Мусо бор.
Boshdanoq aytay, kinoshunosmasman. Aksincha, har qanday “shunos”lardan nariroqda o‘tayotgan, oddiy bir “kinoxo‘r”man. Demoqchimanki, quyida yozajaklarimdan ilmiy iboralaru yangi bir ma’lumotni topolmasangiz, hayron bo‘lmang. Yana aytaman, taassurotimni bayon etgum. ..
“MADANIYAT…”DAN TOPGAN MA’DANIYATIMDAN
IKKI OG‘IZ
Sherbek Bobonor o‘g‘li
Sherbek Boboqulov. 1989 yili Samarqand viloyati Paxtachi tumanida tug‘ilgan. 2015 yilda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti jurnalistika fakultetini tamomlagan. Ayni paytda “Ma’naviy hayot” jurnali muxbiri.
Buyuk italyan adibi Jovanni Bokkachchoning “Dekameron” asari
o‘zbek tilida nashr etilib, shov-shuv bo‘lgan kunlarda bir kishi
kitob do‘koniga kirib so‘rabdi:
— Sizlarda Dika Mironning “Poka-chego” degan kitobi bormi?
Boshdanoq aytay, kinoshunosmasman. Aksincha, har qanday “shunos”lardan nariroqda o‘tayotgan, oddiy bir “kinoxo‘r”man. Demoqchimanki, quyida yozajaklarimdan ilmiy iboralaru yangi bir ma’lumotni topolmasangiz, hayron bo‘lmang. Yana aytaman, taassurotimni bayon etgum. Zotan, kishining o‘zi tish yormaguncha, kechinmasini bilish gumon. Ma’lumotni esa, masalan, internetdan ham bearmon bilib olaverish mumkin.
“Oltin davr”im, asosan, kitob ustidayu TV tagida o‘tdi desam, lof bo‘lmas. Buning uchun, qaysidir ma’noda, kulliyotga yot bo‘lgan domlalardan minnatdorman. Bir rassomdan, “siz uchun eng ulug‘ ustozingiz kim?”, deb so‘rashsa, maktabda, darslarini uxlab “o‘tgan” va shu tariqa o‘zi ham ishonmaydigan safsatalarga o‘zgalarni-da ishontirishga chiranmaydigan mafkura o‘qituvchisini eslagan ekan…
“Hammasi ko‘ngildagidek”
…“Taqa-taq-taqa-taq-taqa-taq… Po‘-o‘-o‘-o‘-o‘-o‘-o‘p!” — poyezd Rimga yelmoqda. Kupelarning birida: mo‘ylabigacha qum oqargan, katta gardishli ko‘zoynak taqqan, ammo nigohlari nedir saodatdan porlagan bir qariya o‘tiribdi. Oynadan “lip-lip” o‘tayotgan manzaralarni zavq-la tomoshalaydi, hamrohlariga bitta-bitta qaraydi, tomoq qirib-yutinadi… Ichiga sig‘mayotgan shodligini kimgadir to‘kib-solgisi bor. Shu payt konduktor keladiyu chiptalarni so‘raydi. Qariyaning chiptasini teshayotganda, chiroq birrovga o‘chib-yonadi. Ko‘rishsaki, chiptaga qo‘shilib, chol qorong‘ida farqlolmay uzatgan, kaftdekkina bir surat ham teshilgan. U bundan qattiq og‘rinadi. Titroq qo‘llarida, bag‘ridan juft o‘yiq ochilgan rasmga yig‘lagudek termularkan, qarshisida ketayotgan, o‘zi tengilar ayol muloyim bir sasda so‘z qotadi:
— Ko‘rsam, maylimi?
— Albatta, marhamat! — xiyol jonlanadi qariya.
— Teatr tomoshasidanmi, deyman? — qiziqsinadi ayol, suratdagi turfa niqoblarda tushmish, bir guruh kishilarga ishoratan.
— Yo‘-o‘q, xonim, bu — mening oilam!, — javob beradi qariya, oshkora faxrlanib.
— Ha-a…
— Xonim, marhamat qilib, qayoqqa ketayotganimni so‘rang mendan?, — deydi qariya, astoydil gurung berishga shaylanib.
— Nima? G‘alati-ku juda?
— Yo‘q, siz so‘rang bir?
— Axir…
— So‘rayqolsangiz-chi endi, xoni-im?
— Xo‘p, yaxshi… Qayoqqa ketyapsiz?
— Bolalarimning oldiga! — tantanali tovushdagi javobni eshitadi ahli kupe. Kamiga suratni hammaga tutqaza-tutqaza, o‘g‘il-qizlarini ta’riflay ketadi. Inchunun, o‘g‘illarining birovi senatorligini, har saylovda eng ko‘p ovoz olishini, yana birovi esa drijyorligini, birgina ishorasiga butun boshli orkestr ilhaq turishini, kenjatoyi ham poytaxtda mashhuri jahon hojatbaror odamligini, qizlarining har ikkoviyam bir-biridan husndor, mehribon, aqlliyu ishbilarmonligini, nabiralari-chi… e, barini juda-juda sog‘inganini to‘lib-toshib aytadi.
Rimga, undan Niapolga, undan Turinga… borib ko‘radiki: “senator”i saylovoldi kayfiyatda, “drijyor”i repitetsiyada, “hojatbaror”i xorijda, “ishbilarmon” qizlariyam o‘z o‘zlari bilan andarmon. “Xorijda”gi kenja o‘g‘lidan tashqari barchasinikiga qo‘noq bo‘ladi. To‘kin dasturxon, quvnoq qiyofalar, hazil-huzul… Qisqasi, bir qarashda, ayniqsa kunduzlari — hammasi ko‘ngildagidek. Ammo, kechalari…: “senator”i — senatorlarga yugurdakligi, “drijyor”i — oddiy dovulqoqarligi, katta qizining — eriga mutlaqo ko‘ngli yo‘qligi, kichigi esa — ochiq-sochiq kiyimlar reklamasida manikenligi, hanuz turmushga chiqmagani, lekin farzandi borligi… ayon bo‘p qoladi. Kenja o‘g‘li — Alvaro haqida, avvaliga birortasi tayin gap aytmaydi. Axiyri aytishadiki, so‘nggi marta olti oycha burun ko‘rishgan: judayam tushkun edi, yolg‘izligidan yozg‘irgandi, keyin… yakka o‘zi qayiqqa o‘tirib, okean ichiga suzib ketganini eshitdik, shu-shu, topilmadi…
“Taqa-taq-taqa-taq-taqa-taq… Po‘-o‘-o‘-o‘-o‘-o‘-o‘p!” — poyezd Rimdan kelmoqda. Kupelarning birida boz o‘sha qariyani ko‘ramiz: mo‘ylabigacha qum oqargan, katta gardishli ko‘zoynak taqqan, ammo nigohlari nedir iztirobga to‘la. “Lip-lip” o‘tayotgan manzaralarga mayus termulib boradi. Tegrasiga beparvo. “Shirq” etib nimadir tushadi oyoqlar ostiga. Qariya payqamaydi ham. Ro‘parasida o‘tirmish yo‘lovchi engashib oladi, qara-ab qoladi — kaftdekkina surat.
— Kechirasiz, bu… oilangizmi?
— Yo‘q, bu — teatr tomoshasidan, — quruqqina javob beradi qariya…
…Italyan rejissyori Juzippe Tornatorening bu filmini ilk da’fa “Madaniyat va ma’rifat” telekanalida ko‘rayotib, obidiydamni tiyolmay sho‘rqillarkanman, na “harom qotgan” dars, na “xarom qotiradigan” domlalar… kelardi kallamga. Tilimizga totli o‘girilgan jumlalarini talay zamon takrorlab yurgandim beixtiyor. Shu rejissyor shaxsi va faoliyati yuzasidan “Taqdimot” tayyorlab, bir nazorat ishimni yuqori bahoda yopgandim ham. Uni tayyorlashda beminnat ko‘magini ayamagan sobiq saboqdosh xonadoshim, nominiyam boplab topgandi ishning — “Musallas uzumdan tayyorlanadi”(kinodagi Qariyaning bot-bot aytib turadigan hayot haqidagi xulosasi).
Shu bo‘ldiyu men bo‘ldim — “Madaniyat va ma’rifat”ning, kunda-shunda ko‘rarmani. Damqisma darslarda ovunardimki, bugun kechga, “Kitob va kino” ruknida falon film ketadi. Balo bo‘lsayam ko‘raman, yo nasib. Ko‘rolmasam, erta kunduzi, “pavtor”ini kutaman.
“Doktor Jivago”
— Ibi, aka, bugun bekor bormadingizda o‘qishga.
— Nima bo‘ldi?
— E, zo‘r bo‘lle, butun dars “Doktor Jivago” haqiga bo‘lle. Tarjima qelishipti-ku o‘zbekchaga.
— Romanni-ya? “Oqlangan”i rost bo‘sin…
— Yog‘yey… Kinosine aytopman, Angliya ishlaganche?
— Shuyam katta gap… Qachon, qaysi kanaldan qo‘yisharkan?
— “Sado” omoqchiydim, esdan chiqipte, chyort… Yaqin oraga. “Madaniyat…”dan-da, konechno. Aristokrat kanal lekin, ko‘z tegmasin!
— Nima gaplar bo‘ldi, shunday qilib?
— Hozi(r), suv icheb olay… Ah-h, Xudoga shukur!.. Karochche, mandan Jivago chiqmasakan…
— Ana bo‘masam, qaydan oldingiz bu gapni?
— Apa (Iqbol Qo‘shshayeva — “Iqbol opa” yoki “Opa” derdik. Endiyam shunday.) aytte…
— Sabab?
— Bundoq bo‘lle, apa, kino qahramonlare to‘g‘risiga, umuman asar to‘g‘risiga qesqacha gapirgach, falonchidan Jivago chiqishe mumke-yen, deb bittasini aytte. Xay, man ayttem, ibi, apajon, o‘sha falonchi biravning xotinine sevib qoladigan odamme?
— Keyin-chi?
— Keyin, eshitdim-da eshitadiganimne. Bir pasilga “feodal” ham bo‘llem, “inkvizator” ham bo‘llem… E, Rim papasigayam man suiqasd qigan bo‘p chiqdem-ov!
— Sizga o‘xshagan qahramoniyam bordir, ko‘raylikchi kinoni.
— “Misha”ga o‘xsharmishman — Jivagoning jo‘rasega… Uyog‘-buyog‘ini bilmadim-u, dax-xshat narsaga o‘xshaydi, aka-a. Kitobiniyam topaman! O‘rischadan xabar bo(r), Xudoga shukur…
Talabaligimizning tagi ko‘rinib qolgan kunlarda, yuqoriroqda yozganim, saboqdosh ham xonadosh bir jigarim ila kechgan suhbat bu. Shirali shevasi Toshkentga kelganida qanday bo‘lsa, shundayligicha qishlog‘iga qaytib ketdi. Xullas, o‘shanda kinoni ko‘rolmadim “oynai jahon”dan. Ammo ko‘rganlarni ko‘rib-eshitib, ichim qizirdi. Ayniqsa, qizlarimizga Xudo bergandi. Ko‘zginalari porillab, shoirona shivirlab qo‘yadigan odat chiqarishdi: “Men o‘z ko‘nglimning tarjimoniman”, “Nafrat ortida ham muhabbat turadi”, “Biz faqat tomosha qilamiz, dunyo esa yonginamizdan o‘tib ketaveradi”…
Bo‘lmadi. Opaning o‘zidan olib, haligi hamxonam bilan ko‘rdik filmni. 1897-1922 yillar miyonasida, Rossiyada ro‘y bergan, asorati asr adog‘igacha, dunyoyu dunga bo‘y bergan voqealarning mohirona “badia”si: inqilob, mitinglar, prolitariat, birinchi jahon urushi, qahatchilik, “qama-qama”, surgun, shaxsga sig‘inish… Daxshat, chindanam! “Badia” deganim shungaki, asarda, har qancha reallik yoritilmasin, unga “badiiy to‘qima” navlik “tuz” tashlanadi. Maqsad — ta’sirli chiqsin. Yanayam o‘qishli, ko‘rishli bo‘lsin. Ta’bir joiz esa, effekt bersin.
Bu tipdagi “javohir”lar xaridorgirligining asosiy me’zonlaridan biri — barcha hodisalar azaliy aksioma, “muhabbat uchlik”…lari atrofida yuz beradi. Va shunisi bilan muxlisni oxirgi notagacha tutib turadi. Aniqrog‘i, odamlar, davr dolg‘alariga emas, boyagi “uchlik”larning o‘sha dolg‘alardan aynan qaysi, qanchalik chiqib keta olishiga ko‘proq qiziqadi.
Bundayam shu “handasa” qalqib turibdi: “Yuriy — Lara — Pasha”; “Yuriy — Tonya — Misha”; “Yuriy — Lara — Kamarovskiy”… Yo‘q, Komarovskiy mustasno. Umuman, komarovskiylar uchun muhabbat ham, e’tiqod ham “dasturxon bo‘yida boshlanib, hojatxonada tugaydi”(Nodar Dumbadzening “Abadiyat qonuni”dan). Sevilish — umrboqiylik “ilekseri”. Lara, masalan, qarimaydi hech. Sevilmaslik — ruhiyat “radiatsiyasi”. Do‘lvorgina Pashani odamkush “Strilnikov”ga, aloha xudkushga evriltirgan nima edi?..
…Hamxonam topib keldi kitobni. Muk tushib, o‘qiy boshladi. Ellik betcha xatm qilgach, parvozi pasaydi. Ha, desam, tishim o‘tmayapti uncha, deb qoldi. Vaholanki, ruschasi binoyiday, kitoblar ham o‘qib turadi. Misol uchun, o‘sha vaqtlar ichi, Chingiz og‘aning “Plaxa”(“Qiyomat”) romanini o‘qib tushirgandi. O‘ziyam hayron. Ko‘pgina tengqurlarimiz qatori ikkalamizdayam bir savol nish urgandi: “Nimaga haliyam o‘zbekchaga ag‘darilmayapti, bu asar?”. Haqli savol. Nima, Pasternak hamon “qora ro‘yxat”dami yo? O‘ylashning o‘zi kulgili. Axir, o‘sha ro‘yxatni tuzganlar, tuzumi bilan qo‘shilib, qo‘shmozor bo‘lgani qachon edi? Endi muammo nimada? Pishiq-puxtalar tuturug‘li va’j ko‘rsatmagach, o‘zimiz xomaki xulosalar yasadik: moddiy rag‘batning yo‘q hisobidaligi — moliyaviy taqchillikda, muammo! Bor ijodiy salohiyatingni safarbar aylab, asar uzra oylab, yillab o‘tirasan, o‘girasan, amallab nashr ham etasan… Badaliga — “bitbildiq”. Yaqinda qiziq bir narsa o‘qib qoldim. Bugunga chog‘ishtirsang, ishonging kelmaydi, azbaroyi Xudo. Lekin, fakt. Moziyimizda ma’rifat o‘choqlari sanalgan “Bayt-ul hikma”(Akademiya)larda, mutarjim-olimlarga o‘girgan asarining vazni barobar oltin berishgan ekan. Mana, allomalarimiz-la nega buncha faxrlanamiz? Shunaqa e’tibor, “qalam haqi” ajratishsin-chi, e, hozir ham potrab chiqadi allomalar…
“Qish uyqusi”
…Chorpoyada gangir-gungur qizg‘in. Ochiq osmon ostida kattagina oila kechki tomoqni yeyishmoqda. Hamma o‘zicha sarxil bilgan ne’matini, to‘rda qo‘r to‘kib o‘tirgan, guppirib gap berayotgan “ustident”ning oldiga surib qo‘yadi: “Ur, Tashkinda sog‘inasan hali”. Ittifoqo, “ustident”, to‘g‘risida yonboshlab yotmish amakisi bilan bahslasha ketadi — o‘qishning foyda-ziyonidan. “Mulla mirquruq”ning adabiy aljirashiga mahliyo bo‘libmi, yangasi(shu amakisining ayoli) yon bosadi qaynisiga. Muxolifiga “ittifoqdosh” topilganidan tajanglashgan amaki, endi o‘tirib olib munozaraga kirishadi. Yanga, “aslahaxona”sida necha zamonlarki zang-u chang bosib yotgan “yadro quroli”ni ishga soladi kutilmaganda:
— …Bo‘ldi qing, siz nimani bilasiz? O‘qimagan odam, pikri pas(t) bo‘liykan-da, ming qisiyam!
— Xay, shu gaping rost bo‘sa, choydan solchi bitta, do‘ngpikrli, — allanechuk “qanoti qayrilgan” amaki, gapning partavini payrovga buradi…
Turkiya-Germaniya-Fransiya kinoustalari tomonidan, Chexov hikoyalari asosida suratga olingan “Qish uyqusi” filmini ko‘rayotib (“Madaniyat va ma’rifat” telekanali mahsuli buyam), yaqin o‘tmishchamda hodis bo‘lgan mazkur manzara jonlandi xayolimda. Onado‘lining chekka bir qishlog‘ida, yolg‘iz opasiyu yoshgina xotini ila umrguzaronlik qilayotgan, mahalliy nashrlar muxbiri, yozuvchi Oydinbeyning kechinmalari shu xotirotimni qo‘zg‘adi, nimagadir. Garchi, badavlat, qator do‘konlar-u kattagina mehmonxonaning xo‘jasi esa-da, hayotida nimalardir yetishmayotgan va bu noto‘kisliklar kasriga hatto yozishga qo‘li bormayotgan bir ziyoli vositasida butun millat, yo‘q, bashar fojiasini ko‘rish mumkin. Qiziq hol: yiroqlarda uning hayrixoh-u hamdardlari talay, olis ovullardagi muxlis-mushtariylardan xatlar opturadi… biroq yaqinlari, chevrasidagi odamlardan nur izlab, arosatda.
Birgina misol: “Garib” degan qishloqdan, “tikish-bichishni o‘rgatadigan bir yosh qizdan”, maktub oladi. O‘sha qishloqda, kambag‘al ayollarning xat-savodini chiqarish va ularga hunar o‘rgatish uchun bir bino qurishayotgani, ammo pul tugagani bois qurilish bitmayotgani, na mahalliy hokimiyat, na o‘z o‘zini idora etish ma’muriyati yalchitib yordam bermayotgani yoritilgan. Istanbul bilan bog‘lanib bo‘lsa-da arz-dodlariga yetishi o‘tinib so‘ralgan bu maktubni, xotini Nihol hamda hamsoya-birodari Sualibeyga o‘qib beradi. Fikrlariga qiziqadi. “Ochig‘i, bu xat meni ishontirolmadi. Bunaqa xatlarni har kuni o‘qiyman. Tangadekkina qishloq uchun ta’lim deb butun boshli bino qurish — ortiqcha hasham!”, deydi xotini, nechukdir qizishib. Hamsoyasining so‘zlari beshbattarroq chiqadi: “…Azizim Oydin, sen meni dasti uzunlardan deb o‘ylaysanmi? Mening boyligim — hech kimga qaram bo‘lmagan qornim!”. Biroz o‘tib, xotin xonani tark etgach, Sualibey qo‘shimcha qiladi: “…Bilasanmi, muhtojligu baxtsizlik tabiiy ofatga o‘xshaydi. Ya’ni hammasi — Parvardigor irodasidir. Xatarga qarshi borib bo‘lmaydi”. Oydinbey esa og‘rinibgina: “…Lekin Alloh, ular bilan kurashishimiz uchun bizga aql ato etgan!”, deb qo‘yadi. “To‘g‘ri, — deydi oshnasi, — lekin… bu ishlar uchun yaratilgan maxsus odamlar bor, bu ishni ularga qo‘yib ber. Sen — ijodkorsan, san’at odamisan. Miyangni achitishdan ne naf?”. So‘ngroq opasi Nejla ham shu ma’noda gap qiladiki, sen aktyorsan — o‘zing bilgan ishni yozsang-chi?
Umuman, opasiyam uning shu xil kuyib-pishishlariga nisbatan kinoyaviy qarashiga, kino ibtidosidayoq ishora qilinadi:“Neniki zarur deb bilsang, yoz, lekin… markaziy gazeta uchun yozsang yaxshi bo‘lardi. Hech kim o‘qimaydigan mahalliy nashr uchun emas. O‘shanda mehnatlaring maqsadga muvofiq bo‘larmidi?”. Bu turdagi munosabatlarga Oydinbeyning mulohazasi ham film boshidanoq “mixlanadi” — “Mashhuri zamon gazetalaringga tupurganman. Ehtimol, saltanatim kichikdir, ammo qirol — menman!”. Dastlab “apoq-chapoq” ko‘rinadigan opa-uka mubohasalari, bora-bora keskin ziddiyatlarga, achchiq aytishuvlarga do‘nadi. Jumladan, odatdagi oqshomlarning birida, har kungiday “chiqir-chiqir” yozib o‘tirgan uka, orqasidagi divanda uzala tushib, har-har zamonda “Uf-f!”lagan ko‘yi, zerikkanidan kitob varaqlab yotgan opasini gapga tutadi. “Dashtdagi gullar” hikoyasiga uning fikrini so‘raydi. “…Yig‘loqi kayfiyatdagi romantizm, — deydi opa, hafsalasiz ohangda, — ommaga yoqish ilinjida umum qabul qilgan qadriyatlarni ma’qullaysan. Niqoblangan lirika ortida chuchmaldan chuchmal tuyg‘ular sizib turadi”. Egachisidan buqadar beayovlikni kutmaganigami, lahzalarda cho‘kibgina qoladi, sho‘rlik yozuvchi. Bir muddatlik tarang sukutdan so‘ng, nimo‘girilib, ohista gap boshlaydi: “…Aziza-am, seni tanqidingda izchillik yo‘q, asos yo‘q. Fikrlaring kabi tarqoq. O‘zingdan o‘tkazib aytmayapsan. Mana shunisi yoqimsiz. Hamma balo shundaki, sen mening maqolamnimas — o‘zimni yomon ko‘rasan!”. Opa, albatta, inkor etadi. Kamiga juda zerikkanidan zorlanadi. “…Zerikish — oliftalar kasali, — deydi inisi, borgan sari qizishib. — Albatta, zerikasan, chunki bekorchisan. Ilgari tarjima bilan shug‘ullanarding, endi shuniyam qilmay qo‘yding. Maqsadsiz odamda na vijdon, na iymon bo‘ladi…”.
Afsuski, bunday “jag‘ janglari”da, bir umrlik chekiga tushgan boz bitta “raqiba”si kun kechiradi, bu xonadonda. Ha, xotini. Imkon qadar murosa qilib kelayotgan er, oxiri, pichoq suyakka yetganda — doimiy xarxashalar keskinlashgan bir kechada “yoriladi”: “…Qani, ayt, gunohim nima? …Meni yoshim ancha katta, shumi gunohim? …Ajrashmoqchimisan, marhamat, qarshi emasman!”. Qaroqlari giryon xotin, divan suyanchig‘iga yonboshlab, xonaning g‘ira-shira kunjlaridan ko‘z uzmay, erining “gunohlari”ni sanaydi: “…Siz ziyoli, mehnatkash, vijdonli, halol odamsiz, buni inkor etmayman. Ammo, siz, o‘zingizdagi bu fazilatlardan o‘zgalarni yerga urish uchun foydalanasiz. Sizni yuksak fikrlaringiz dunyodan nafratlanishga undaydi… Siz xalqdan shubhalanasiz. Guyoki “o‘g‘ri-muttahamlar to‘dasi”. Xullas, odamlarni yomon ko‘rasiz. Deyarli hammadan nafratlanasiz!”. Barcha “ayblov”larni jimgina, hazin bir tabassum-la eshitgan er, vazmin turib lafz ochadi: “…Sen tushunmaysan. Menga o‘xshab chirog‘i yo‘q, chekka qishloqda ulg‘aygan odamlar, baxtni kichkinagina, shinamgina uydan ham topa oladi. Hatto, xotini yuziga tik boqib “Sen — yomon odamsan!” degan taqdirda ham. Bizni yoshligimiz rangsiz, og‘ir o‘tgan. Shuning uchun ham o‘zgalarni baxtli qilish bizning qo‘limizdan kelmas?..”. Gapining yakunida, erta Istanbulga ketayotganini, yozmoqchi bo‘layotgan kitobiga material to‘plashi zarurligini, yozgacha qaytmasligini aytarkan, ilova qiladiki, ishlasang, vijdonli, halol odamlar bilan ishla, qachondir meni albatta tushunasan.
Biroq… bormaydi Istanbulga: to‘g‘ri, qorli, izg‘irin havoga qaramay, chiqadi yo‘lga, vokzalga doriqadi, reyslarni surishtiradi, ozroq o‘tiradi, isinadi, tashqarilaydi va birdan… qaytishni amr etadi shofyoriga. Yo‘l ustida “Garib” qishlog‘iga(ha, o‘sha, maktab qurishlariga ko‘mak o‘tinib, xat yuborgan qishloqqa) duch kelishadi. Katta yo‘l uzra, mashinani to‘xtattirib, birrov ser soladi. Aylantirib urayotgan qor ichra bazo‘r ko‘rinayotgan, nomiga uyqash g‘aribgina uylarga tikilib, o‘yga toladi. Ketdik, deydi keyin, betoqat o‘tirgan haydovchisiga.
Hovliga kirib, jamadonlarini dastyor ayolga uzatarkan, tepa qavatga, zich yopiq oynadan termulib turmish xotiniga qaraydi. Jilmayadi. Va ayni fursat, film xotimasi o‘rnida, so‘zlar yangraydi kadr ortidan: “Nihol, men ketmadim — ketolmadim. Ehtimol, qariyotgandirman? Yo aqldan ozayotgandirman? Yoki boshqa odamga aylandimmi?.. Nima deb o‘ylasang o‘yla, o‘zimni bilmayman. Lekin bu “yangi odam” ortga qaytishga majbur qildi. Meni ayblama. Angladimki, Istanbulda men uchun hech narsa yo‘q, u yerda hamma narsa begona. Bil, meni sendan boshqa hech kimim yo‘q… Seni tark etish, men uchun — chidab bo‘lmas azob. Yana shuniyam bilamanki, sen meni boshqa sevmaysan… Garchi, ayro holda bo‘lsa-da, qolgan umrimni seni yoningda o‘tkazay? Meni kechir…”.
…O‘sha chorpoya. Yarim tun. “Ustident” ketishga chog‘lanarkan, amakisi, yonboshlagan joyidan uzrli so‘z qotdi: “Endi, xapa bo‘miysan, uka, kuzatib qo‘yalmiyman. Ko‘rib turibsan-ku, charchagan juda. Bungayam qiyin…”. Amakisining mehrli boqayotgan tomoniga yuz burib, serraydi-qoldi “ustident”. Yangasi, erining qavariq oyoqlariga bosh qo‘ygancha, go‘dakdek mizg‘irdi.
…P.S: “Mahobhorat”
— Oshna, bilasiz, serial ko‘rmasdim hech. Ashi, “Mahobhorat”ni qoldirmay ko‘ryapman, oma-chi. Dublyajni ham boplashibdi bor-u, — degandi 2016 ning bahorida, “anjan”lik bir do‘stim. O‘sha mahallar, men, gazetada ishlardim. Navbatchilik kunlarim kech qaytarkanman, sabrim chidamay, xonadoshimga sim qoqardim. U esa, o‘z lahjasida, ajabtovur “onlayn”ni boshlardi darrov: “…ana, qo‘tirechke Duryodxon, shunnoq-shunnoq deyopte panduzodalarga. Unga Bhim “…yepsan, shu gapingga!” deb otvet qilopte… Sho‘xlashing-yey, aka, qiziq bo‘lopte vapshi-to!”.
Taassuf va taajjubki, ushbu quvonchimizni, uch-to‘rt oy o‘tib, yoz o‘rtasiga yetib, “ko‘p ko‘rishdi”. “Madaniyat va ma’rifat” kanalining navbatdagi tuhfasini, “Mahobhorat”ning yangi talqini tarjimasini… uzib qo‘yishdi efirdan. Surishtirsak, emish-memish gaplar chalindi quloqqa: kanallarimizda seriallar ko‘payib ketganmish, mintalitetimizga mos emasmish, xalqning xulqini buzarmish… Kattalarda mayda bahonayu “mayda”larda katta vahimalar qo‘pgandi, shuytib. “O‘rgimchak to‘ri”da visir-visirlar bolaladi, yetmaganday. Birovi unday deydi, boshqasi bunday… Bilgich bir ayolgina(ismini eslolmadim), barining og‘ziga urgilik raddiyasini e’lon qilgandi. Avvalambor, “serial”mas bu — buyuk bir eposning, ko‘p qismli ekranlashmasi, so‘g‘in, qayeri mosmasakan mintalitetimizga, shoh qizi Draupadening besh og‘a-iniga birday xotin bo‘lishimi? “Alpomish”da Barchinga talabgor 90 alp(!)ning sardori, Ko‘kaldosh, o‘zbakning qizini birimiz yo barimiz olaylik, qabilida so‘z demasmidi? Boysariyam shundaychikin gap qiladi: “…o‘ziga boringizlar, o‘zidan so‘rangizlar, biringizga tiyami, baringizga tiyami, o‘zidan so‘rab bilingizlar”, ma’nisidagi joylari boridi. Ko‘lga tushgan kesakday beiz, beta’sir ketdi lekin.
Jizzaxning “Arshli” qishlog‘idan(hozirgi Sharof Rashidov tumanida) bir qadrdonim telefon qiluvdi shu pallalar:
— …“Madaniyat-ma’rifat”(“Madaniyat va ma’rifat” telekanali)da ishliydigan biranta tonishingizdi no‘mirini berasizma, aka?, — degandi, salom-alikdan so‘ng hovliqib.
— Iye, ha, uka, tinchlikmi?
— Anuvi, kitobxon xolam bor-ku, so‘riyatuvdi-da…
— Nimagaligini bilsak bo‘ladimi?
— E, so‘ramang, aka, shu xolamdi ullari, bir hoptadan beri janjal qiladi, “Mahobhorat”ti qochan qo‘yadi, deb. Qishlog‘imiz nomidan xot yozmaqchi, xolam.
— Kimga?
— A, shuni bilish-chun telipon qilyappan-da sizga, aka. Kimga, nima yozish kerak? Kanaldi kattalarigama, vazirlikkama?.. “Bildirish xati”ma, “Shikoyat xati”ma?..
Tayinli bir javob qilmagandim. Qaydam, endi ham kechmasdir? Kech bo‘lsa-da “hech”dan ko‘ra…
Bolalik bir manzara balqdi hofizamda. Qora xuftonda mollarni sudrab qaytardik uyga. Bil’aks, mollar bizni sudrab qaytardi, desam o‘ngg‘ay bo‘lar, asli. Yo‘l girdidagi odamlarning makkapoyasiga urardi o‘zlarini. Biz, mushtday narsa, kuchimiz yetmay, tilimizga zo‘r berardik, yig‘lamsirab: “Chi-iq, ichingni yegi-ir, “Mahobhorat” o‘tib ketadi-i!”. Molga “Mahobhorat” nimayu, “Yason va argonavtlar” nimayu, “Kungfu-Panda” nima? Qorniga kirgani — hisob. Yig‘lab-siqtab, yuvinib-qoqinib, jon halpida kelsak, ado bo‘lgan bo‘lardi “Mahobhorat”.
U makkapoyalar ham, ular ekilgan qo‘shimcha tomorqalar ham yo‘q, endilikda. Ne tongki, baribir, ko‘rolmayapmiz “Mahobhorat”ni?
Aybga buyurmaysiz, gapim cho‘zildi ancha. Sarlavhadagi “ikki og‘iz” qavliga qamti kelmas darajada, haytovur. Shundayku, insof bilan aytganda, “Madaniyat va ma’rifat” o‘zanida uzatilayotgan durdonalar borasida, umumiy olganda, ikki og‘izlik tafsir bo‘ldi yozilganlar. “Madaniyat…”da kino emas, o‘zimni ko‘raman, kuzataman, qalqib uyg‘onaman, deydi madaniyatparvar-u ma’rifatsevar bir muxlisasi kanalning.
So‘ngso‘z sifatida:
O‘zgani tutdilar “Iso” deb shaksiz,
Ruhi mahfuzimda asl Iso bor.
Hali ham tavhidda eski aqoid,
Har bir fir’avnga bitta Muso bor.
