Тан оламан: бул мутафаккир номи остида ёзилиб-тарқалмиш рубоийларни ўқиб, ёдлаб, ўзимча оғзимнинг таноби қочиб, такрорлаб юргичидим яқин-яқингача. Талай ширакайф давраларда, қаёқдаги улгуржи улфатларнинг қистови билан жомсўз ўрнида валдираганим ҳам бор (Ўзи кечирсин!). Энди-энди таассуфини торти-иб ўтирибман…
Шербек Бобонор ўғли
ЖОМEЪДАГИ ЖОМ
(Номашҳур чодирдўзнинг машҳури жаҳон ўғли хусусида)
Биз атеист ҳам эмасмиз, художўй ҳам эмасмиз. Биз шунчаки ялқовмиз…
Асқад Мухтор
Тан оламан: бул мутафаккир номи остида ёзилиб-тарқалмиш рубоийларни ўқиб, ёдлаб, ўзимча оғзимнинг таноби қочиб, такрорлаб юргичидим яқин-яқингача. Талай ширакайф давраларда, қаёқдаги улгуржи улфатларнинг қистови билан жомсўз ўрнида валдираганим ҳам бор (Ўзи кечирсин!). Энди-энди таассуфини торти-иб ўтирибман…
Асли бошқирд, рус тилида ижод қилган Ёвдат Илёсовнинг «Илон авровчи» романига дуч келдим дастлаб. Икки қайта ўқиб чиқдим. Азборойи ёқиб тушганидан-да. Мутаржимлар ҳам маромида ўгиришган. Услуб иштаҳаочар — кино дейсан, кино: кескин кайфиятлар, узил-кесил мулоҳазалар, руҳий портлашлар, аччиқ-аччиқ диалоглар… Шу диалоглардаги луқмаларига, аслан муаллифнинг мушоҳадаларига… э, бешмас, олти кетганман, очиғи. Масалан:
«…Қизиқ, буюк одамлар майдакашлар орасида ўзини қандай тутишаркин? Эҳтимол, буюклигини ўзи билмас? Буни хаёлига ҳам келтирмас? У сукут қилади. Чидайди. Тутиб олиб, уришмаганидан боши осмонда унинг.
Одамлар! Нега бунақасизлар?..
…Ахир ҳар қандай баъмани мамлакатда, одатан, ахмоқларни кулгу қилишиди-ку. Зотан, тентакликни шарафлайдиган, уни қўшиқларда мадҳ этадирган, эртакларда куйлайдиган халқ бўлмаса керак. Ё бормикан? Йўқ, бўлмаса керак. Оддий халқ олимликни мўътабар тутади.
Чаламуллалар, бахил майдакашлар олимларни ёқтиришмайди. Қаердадир нимадир унинг қулоғига кириб қолгану, ҳеч нарсани ёдида жўялироқ сақлаб қола олмаган, лекин ниманидир биламан деб, ўзига бино қўйган. Дунёда барча нарса ҳақида мулоҳаза қила оламан, деб ўйлайди. Унинг айтганларини маъқуллашмас экан, бундай одамларни қириб ташлашга ҳам ҳозир.
Форобийни, Ибн Синони, Фирдавсийни ҳақоратлаганларнинг ўзи қаерда, уларнинг номлари қайси китобда, қанча вақт сақланиб қолган? Уларни тириклигидаёқ, энг яқин ҳамсояларидан бўлак ҳеч ким танимаган, шундай экан, ўлганидан кейин ким ҳам эсларди…» (52-53 б.б);
«…Пурмаъно китоблар ўқийвериб, — манави шуҳратли “амирушшуаро”га қараганда анча кўп ўқиганди — ҳам машаққатли тажриба орттиргани учун у ҳаётга тубсиз маънога эга жиддий, айнан жиддий бир нарса деб қарарди. Қани ўша ҳаёт? Атрофидаги ҳаёт бутунлай бўлакча эди. Ўша улуғвор ҳаётни эмас, унга ўхшаб кетадиган бир бемаъни нарсани кўрарди у» (183-бет);
«…Агар бир гапни айтмасанг кишилар кўп нарсадан маҳрум бўлишлари мумкинлигини тушунсангина шеър ёзгин.
Истеъдодсизлик ҳокимият билан қўшилса, жиноятга айланади… Истеъдодсиз шоир эса ундан ҳам хавфлироқдир. Мана шундай шоирлар одамларни тентак бошлиқларнинг аҳмоқона, бемаъни буйруқларини жон-дили билан бажарувчи каллаварамларга айлантириб қўядир» (185-бет);
«…Тезроқ ортга қайтмоқ учун илдамроқ олға юрмоқ лозим» (193-бет);
«…Агар киши ақлли бўлса, қўрслигини ҳам, қайсарлигини ҳам, майнавозлигини ҳам, ялқовлигини ҳам ва, ҳатто бузуқлигини ҳам авф этиш мумкин. Фақат тентакликни кечириб бўлмагай! Чунки боягилар — инсонга хос айб, тентаклик эса — ҳайвонларга хос. Жоҳиллик ҳам шундай. Бир қанча йиллар мадрасада таълим олиб, Эронни Ироқ бирлан, Жайҳунни Сайҳун бирлан чалкаштирадиган одамни мен ўлган ҳисоблайдурмен. Умар такаббур эрмишми? У хушмуомала, камтарин ва марҳаматли. Тентаклардин нафратланадур, холос. Таассуфки, буни яшира олмайдур»;
«…Худо рўйи заминда ўзи суҳбат қурадирган одамлар бўлсин учун истеъдодларни яратмиш» (220-бет);
«…Қанчадин-қанча одамлар ўткир ақлини қаерда, қачон ишга солишни билмай, ҳокимият ихтиёрида бўлган ва унинг томонидан маъқулланадурган калом уйдирмалари ила алаҳсиб ётурлар» (223-бет);
«…Машҳур бир кишининг оёғи лат еб қолибдию, кўчадан оқсоқланиб ўтибди. Бошқа одам уни шу аҳволда бор-йўғи бир бор — биринчию охирги марта кўриб қолибди. Бояги киши эртасигаёқ оёғини тўғри босиб кетибди. Бироқ уни кўрган одам назарида у бир умр майиб бўлиб қолибди: “У киши чўлоқ! Ўз кўзим билан кўрганмен” — деб юрармиш» (302-бет);
«…Қани энди, посбонлар қароқчиларни ҳам шунақа жонбозлик билан тутсалар! Йўқ, бу — хавфли иш, қароқчи чавақлаб кетиши мумкин. Бўзахўр эса нимжон, шундай ҳам оёқда базўр туради, уни қийнаш хавфли эмас.
— Энг катта ўғри посбоннинг ўзи-ку.
— Ундан баттар!.. » (300-бет);
«…Бул мамлакатда, ҳатто, эзгу ниятни кўзлаб ҳам, бирон гап айтар бўлсанг, ўзинга зиён келтирур. Нечундир қонун қаллоблар тарафин олур. Баъзиларни битдай эзиб ташлагинг келадир. Лекин тегиб кўрчи…» (363-бет);
«…Чинакам ёрдам керак бўлганда, қорасини ҳам кўрсатишмайди. Уларсиз ҳам ишни уддалаш мумкин бўлганда ёки кўргинг келмай турганда бурниларини тиқа беришади, қизиқувчилар, бемаъни маслаҳатгўйлар, хўжакўрсинга меҳрибонлик қилувчилар кўпайиб қолади» (365-бет);
«…Ҳеч ким билан жиддий гаплашиб бўлмай қолди. Сени кўришлари бирлан кулишга тушадирлар. Масхарабозмиди у? Ё қизиқчими? Шундай бўлса керак. Айб ўзида. Ахир у жиддий ҳаёт кечирмоқдами? Уларнинг назарида йўқ, албатта…» (366-бет);
«…Долғали асримизда ўзини хотиржам тутиш учун кишининг териси қалин бўлмоғи шарт. Ёхуд ҳамёни катта бўлмоғи даркор…» (381-бет);
«Кимдир қачондир мени фосиқ, майпарастлар шоири, деб атаса, шуни билсинки, мен унинг бетига тупурмишмен. Шу ердин. Худди мана шу ердин туриб тупурмишмен. Бизнинг замонда яшаганда, ким бўлишини кўрардик.
Беш юз ёки минг йиллик хавфсиз жойдин туриб, мен шоир, олим ва инсон сифатида нима қилишим мумкину, нима қилмаслигим даркорлиги ҳақида мулоҳаза юритиш осон бўлур. Мен эрсам қаердадир ўзимга аталган кундани қалдиратиб келаётганликларини эшитиб турибмен, шу боис бу ҳақда эзмалик қилишга вақтим йўқ…» (379-бет).
Нимаям дердим, фақат мафкура мойи суртилган, сип-силлиқ ёзув-чизувларга кўзинг тушавергач, етмагандай ишингни оти — ўлик сўзлар уюми узра мук тушиб ўтириш, бўлгач… қаттиқ ташналик туяркансан мана шундай «ғадир-будур» жумлаларга. Қўлинга тушдими, бас, ютоқиб-ютоқиб ўқиркансан.
Тўғри, мазкур асарда ҳам замона зайли — атеизм анқиб турган жойлари… ошибро-оқ кетгандай. Аммо, яҳудийлар айтмоқчи, Худо ҳақида гапира туриб, хотинларни ўйлагандан, тескарисини қилган маъқул эмасмикан?..
Анча пайт шу «Илон авровчи» таъсирида юрдим… Айтгандай, нега энди «илон авровчи»? Гарчи, китобда бунга изоҳ келган, яъни «хайём»нинг маъноси, эҳтимол арабча «ҳайма» — «илон авровчи» сўзига ишорадир, каби бир-иккита ақли кўтоҳ эпизодлар тилидан таъриф этилгандай эса-да, ўйлайсан барибир. Хўш, бундайин «ҳийлайи шаърий»дан не суд? Бу доҳиёна қитмирлик асосидаги «нимкоса» нимайкин?.. Майли, шукрким, синчиликкаям, ромчиликкаям даъвомиз йўқ.
Наби Жалолиддиннинг «Хайём» романини ўқидим кейин. Яқинда тугатдим. Сингиши қийин кечди… Балки, тасаввуримизда тош қотган саркаш, феъли тез, тили тагдор, чўрткесар, мулойимлигу мулозаматгўйликка ҳуши йўқ, риндона рубоийлар битикчисини — анчайин бўлакча: вазмин, хушсухан, муросагўй, мулозаматни ўринлатадиган, шеърияту фалсафани уқадар иқи суймайдиган, ҳар-ҳар замонда, сармаст ё феъли айниган кезлардагина миясида мисралар ёки мулоҳазалар айланиб қоладиган… қабилида тасвирланганидандир?
Эҳтимол, асарда тарихий воқеаларнинг, султону саройларнинг, уларга тааллуқли тутумларнинг, урф-одату анъаналарнинг, табиат манзараларию қадим кентларнинг… биттама-битта, батафсил, кенг кўламда, шоирона таъриф-тавсиф этилганидандир?
Билмадим, ишқилиб, ҳазми анча оғир бўлди бошда. Лекин, ўқтомир ўқтомиракан-да, тортди-кетди. Инжа тафовутларни илғагандайман. Ички исённи, ғалаёнларни — жаҳлу жазавасиз, бақир-чақирсиз, ур-йиқитсиз… ҳам ифодалаш, кечириш, айтиш мумкинлигининг ажойиб бир адабий исботи. Янаям яхшироғи, илмнинг ибодат ила, фанний фаразларнинг исломий меъзонлар ила ўзаро омухталиги, уларнинг бир-бирини инкормас, исбот этиш-чун бақамти келтирилганидадир. Бошдан-адоқ муқаддас мувозанатдан оғишмай, имкон қадар холис ёзилган сўзларни хатмлаш баробарида тоза бир тафаккурга тўйинаётганингни илғаркансан, киши. Тарихий феноменларга ҳам эҳтиёткорона ёндашув кўзга ташланади…
Мингта «сиз-биз»дан кўра битта «жз-бз» авломиш. Шундаякан, «жз-бз» жойларидан саралаганларимни келтирсам:
«…Шоир аслан бундайин жимжимадор сўзлардан иборат ҳамду саноларни ёқтирмасди. Эҳтимол шунинг учунми, ҳар сафар шу каби сўзларни айтганда, кўнглида бир хижиллик пайдо бўлар ва бу билан ўзини ўзи масхаралаётгандай туюларди, ичида ғашлик туғиларди. Унинг бу феълини, балки кайфиятини Низом ул-Мулк ҳам тўла бўлмаса-да, бир қадар биларди. Қолаверса, бундайин мақтовлар шодасини Хайём ҳам ҳар кимга-да, ҳамиша-да айтавермас, айни дамда эса бу вазири аъзам учун қуруқ хушомадгина эмас, балки унга берилган тўғри баҳо эди. У ҳақиқатан мискинлар халоскори, олиму фозиллар посбони. Шу важҳдан ҳам шоир ул зотни бениҳоя ҳурматларди» (8-бет);
«Хайём ўрнидан туриб, унинг ортидан хижолатли қараб қоларкан, “бечора роҳибнинг дилига озор етказдим”, деган андиша юрагига тиғ янглиғ санчилди. У ўзини билағон фаҳмлаб, кўп гапириб қўйганлигидан ва бу ила ўз кўнглининг тиниқ оиналарини ҳам хира торттирганлигидан ростмонасига афсусланди. “У сенга ўн-ўн беш яшар боламидийки, унга дарс берсанг, ақл ўргатсанг”, дея ўзини ғадабларди…» (80-бет);
«…Тақи чексизлик! Тақи устоз Уқлидуснинг ўша икки ёндош чизиқлари, ҳечқачон кесишмайдиган ҳадлар. Наҳотки, ҳечқачон кесишмасалар? Худди эзгулик ва ёвузлик каби. Демак, уларни бир-бирларига яқинлаштирмоқ, ўрталикни топмоқ учун орадаги холис меъёрни топа билмоқ лозим экан-да. Ана ўшанда эзгулик ва ёвузлик, маъжозан бўлса-да, қовушадилар. Қовушганлари билан не бино бўларди? Билмайсен, ё Абулфатҳ Умар, билмайсен! Лекин оралиқнинг ҳосил бўлмоғи аниқ. Ҳамма нарсада оралиқни топа билмоқ лозим, уни топа билмоқ эса улуғлик нишонасидир. Ҳамма нарсада меъёр, яъни энг холис оралиқ топилар экан, мавжуд парда, балки ғайб пардасидир, кўтарилади ва кўп асрор ошкор бўлади. Бироқ бунга эришмоқ мушкул. Нафс бандаси бўлган одамзод барибир бир томонга оғиб кетади…» (133-бет);
«…одам танасидаги юрак нима учун хизмат қилади? Қонни совутиб, айлантириб бермоқ учун, шундайми? Юлдузлар эса “йўлчиларга йўл кўрсатмоқ ва осмонга безак учун яратилган”. Шу гапга қаноат қилмоқ мумкинми ахир? Танҳо буюк зот шунчалар бемисл ҳилқатларни наҳотки шунинг учунгина яратган бўлса? Йўқ, бу Оллоҳнинг зотини, сифатларини камситмоқ эмасми? Ахир қалб ҳам бор — у Тангрининг назаргоҳи. У қаерда жойлашган? Албатта шуур ва юрак оралиғида. Ҳамма сир ана ўша оралиқда яширинган» (158-бет);
«…Ё алҳазар! Ўзинг не ноқис аҳволдасену, ноҳалол хамир (ачитилган ичимлик) ила булғангансену иймон ҳақида баҳс этасен. Сенинг ул ғайрилмуслим рақибдан не авло жойинг бор? Ҳа, сен ундан юз чандон, минг чандон хароброқсен! Во-оҳ, бу не синоат, Тангрим? Ўзим ўзимда ўзимдан ўзгамен!.. » (212-бет);
«Абу Ҳомид (Ғаззолий) сўфийларга анча хайрихоҳ эди, ўзи ҳам ибодатни борокотли адо этмоқда уларга майл билдирарди. Наздида, сўфийлик йўли энг тўғри йўлдек кўринарди. Гўё унда таъма, сохтакорлик камроқ эди. Зикру тақво ила парҳез тутиб, синиб бораверасан, Оллоҳга ёвуқлашаверасан. Дилингда Оллоҳнинг ризолигидан ўзга таъма бўлса, ўлиб бораверади. Албатта, тасаввуфда ҳам бир неча тариқатлар ва уларнинг машойихларининг ўзаро обрўю мартаба талошлари бор. Аслида ҳам башарнинг феъл-хўйи азалдан маълум: дин пешволари бўлмиш уламолар, шариат ва фиқҳ олимлари ҳамда дин ҳомийлари саналмиш ҳукмдорлар аро баҳс кетса, нимадир, борингки, Ислом амаллари борасидами, фикр-мулоҳаза талошилса, дину Оллоҳ бир ёнда қолур. Ҳамма ўз фойдаси учун баҳс этур. Шундай кезларда улар динни, шариатни истаган кўйларига солишлари, ислоҳ баҳона ўзларига қулай амалларни яратиб олишлари мумкин. Демак, дин ва шариат одамларнинг хоҳишу иродаларига биноан ўзгариб, янгиланиб турар экан. Дин Оллоҳнинг буйруғи ила одамларга неъмат қилиб берилган бўлса-да, шариат асосларини кишилар яратурлар. Бундан келиб чиқадики, дину шариат бандалар юзини Оллоҳга томон бурибгина қолмай, одамлар ва айниқса, соҳиби давлатлар фойдаси учун ҳам хизмат этаркан…» (231-бет);
«Ал-Беруний ўзининг “Ҳиндистон” номли китобида битган сўзлар гўё унга маломат қилаётган янглиғ ёдига тушди: “Ҳукмдорлар қаршисида қўрқувга тушманг, уларга ҳақиқатни сўзланг. Ахир улар фақатгина жисмингизга ҳукм ўтказа оладилар, руҳингизга эса даҳл этолмайдилар”. Бу Исойи Масиҳнинг сўзлари эди. Хайём уни “Инжил”да ўқиганди. Кейинроқ “Ҳиндистон”да ҳам кўрди. Демак, Беруний бу исёнкор ва ҳикматли сўзларни яхши кўрган ва уларга астойдил амал қилган. Унинг машаққатли ҳаёти бунинг исботидир.
Бу эса тобора, кун сайин итоатгўй ва муросасоз бўлиб бормоқда. Султон қошида унинг марҳум масхарабоз Жаъфарак чучукдан не тафовути бор?.. Хайём ўзидан баттарроқ нафратланди…» (238-бет);
«… — Бу гапларингиз хўп маъқулдир, жаноб. Бироқ сўзларимни оғир олмаслигингизни ўтинамен, шундайин гапларни кўп сўзлагувчи шариат пешволарининг ўзлари айни ўша гуноҳларни кўп қилгувчилар эмасмидур? — Хайём бирпас тўхталиб олди. — Пайғамбар алайҳиссалом саййидимизнинг ҳаётлари ва суннатлари ҳақида кўп китоблар ёзилмиш. Айниқса, ҳазрати Бухорийнинг “Саҳиҳ”и… барчаларимизга ибрат оинасидур. Ёхуд моварауннаҳрлик исломий олим Термизийнинг “Шамойили Муҳаммадия” китобини олинг. Уларда Мустафо алайҳиссалом нақадар содда, оддий, туфроқ қадар (хокисор) тасвирланадур. Ул зоти табаррукнинг сифатларини тасаввур этиб, ҳатто устимиздаги мана бу кийимлар ҳам ортиқча туюлиб, оғирлик қилиб қолади. Бизнинг устунларимиз — шариат пешволаричи?! Бунинг буткул акси эмасми? Улар шоҳона кийинадурлар, ноз-неъматга кўмиладурлар, инъом илинжида ёлғон фатво берадурлар. Ахир улар эмасми, дини Исломни, Пайғамбар алайҳиссаломни халқдан узоқлаштирган?! Энди улар ўз нафслари етовида саййидул анбиёнинг покиза шариатига янги-янги ҳадлар торта бошладилар. Шундай экан, юз ёхуд минг йилдан сўнг шариатни аҳволи не бўлур? Динни, шариатни билганлар юҳога, мансабдорга айланмасму?!..» (247-бет);
«… — Хайём шеър айтаётган янглиғ завқу шавқ ила сўзларди ва бу шавқ тинглагувчига ҳам ёқимли эди. — Ва ниҳоят энди бани башар манглайига саодат нурини ёғдириб, улуғ Ислом дини юборилди. Инсон энди ҳалиги илмларни иймон тарозуси ила ўрганмоққа киришди. Оқибат эса он қадар буюк. Агар илоҳий илмлар ривож топиб, табиат илмлари бир четда қолсачи? Унда хурофоту турфа бидъатлар авж олмайдими? Эҳтимол!.. Унинг акси ўлароқ илми табиюн юксалиб, илми илоҳий тубанда қолса ҳам шу аҳвол — руҳий-ахлоқий сифатлар таназзулга юз тутади. Демакки, ҳар неда меъёрни, оралиқни унутмаслик лозим!.. » (264-бет);
«…Ё Оллоҳ, ҳукмдорлар қаҳридан хешларимни ўзинг асрагайсен. Ахир улар учун авом тақдирининг бир заррачалик эътибори йўқ экан-ку! Демак… Демак, оҳ уриб, исёнда осий бўлган не-не мардларнинг шаккоклиги, исёни Яратувчига эмас экан-да. Улар бу ғаддор дунёга, унда тангрилик даъво қилган шоҳу султонларга исён қилибдилар-да. Наҳотки, шу оддийгина ҳақиқатни англамоқ учун бир инсон умрини яшамоқ лозим бўлса?.. Наҳотки, шунинг учунгина яшаб ўтилса?!.. » (342-бет);
«…жоҳилият даврида араб қабилалари хонадонларида қиз фарзанд туғилса, уни тириклайин кўмиб юборар эдилар. Ҳали Исломга кирмасидан аввал Ҳазрати Умар ҳам ўз қизини ана шундай қисматга гирифтор этган эди. Ўшанда жажжи қизалоғи ўзи кўмилажак чуқурни ковлашда падарига ёрдамлашаркан, унинг соқолига тупроқ сачраганини кўриб, “вой, отажон, соқолингиз тупроқ бўлибди-ку”, — дея эркаланиб, кичкинагина бармоқлари ила уни қоқиб ташларди. Кейин эса жоҳил ота… Бу воқеа ҳар сафар Ҳазрати Умарнинг ёдига тушганида, додлаб юборар эди…» (346-бет);
«…Марямни эслаб, Хайёмнинг қалбида уят ҳисси уйғонди, ўзини айбдордай туйди. Мен уни бахтсиз қилдим, дея ўйлади у юраги ўртаниб. Ахир у гўзал бир тақдирга лойиқ эди. Ахир шоирни жону жаҳони ила яхши кўрарди, эҳтимол ҳозир ҳам севар. Аммо бунинг девона кўнглига эр-хотинлик можароси деймизми, кишанларими, асло сиғмасди. Шунинг учун ҳам Марямни икки ҳисса бахтсиз қилмоқни истамади» (393-бет).
Бу икки китобдан муташаккил топган хаёлот («хулоса» дейишим-чун хомлик қилади) бундай бўлди менда: тонгми-шом ғира-шираси. Баланд тепаликда бир жусса қойим турибди. Қайдандир қайтаётиб, шунда бирров оёқ илгану… минг йилдирки, депсиниб қолгандек. Қайдан қайтаётганди: масжидданми, майхонадан?.. Шу авзосида айтиш қийин. Ҳорғин, аммо юлдузларга етар нигоҳларини уфққа қадаган.
Пастда икки тур издиҳом қайнайди: ўнгдагилари ҳалийму ҳақийр, кўзларини ердан узмайди, аҳёнда кўкка — ҳушую ҳузу ила — қараб қўйишаркан, тилларига истиғфор тошади. Осмон уларга жомеънинг қуббасидай кўринади… Сўлдагилари эса хиёл гандираклашади, қароқларини тикка тепага қадашган, дам қаҳқаҳа отишса, дам шеърми-ашула бошлашади. Осмон уларга тўнкарилган жомни эслатади…
Шул ўнггу сўлликлар аро тепалик томон кетиб бораман. Унда қойим турмишнинг АСЛ тийнатини билмоқ истайман. Ва лек илгарилаганим сари, у, саробдек нари кетаверади-кетаверади… Ортимдан заҳарханда қўпади. Ўгриламан: сўлдагилар ичидаги таниш… йўқ, дўстликка даъвогарларнинг кўзларида киноя кўпиги — «Қачондан бери-и…». Оғриниб юз бураман. Ўнгдагиларнинг нуроний қиёфатидан, гардсиз табассумидан таскин олгандай бўламан. Тағин тепалик қарайман. Ажаб, чинданам тепаликми ё биз турмиш жой жуда тубанликми?!.. Айни саросар кунларимнинг бирида…:
«…Ассалому алайкум! Нафақат биз учун балки, МДҲ мамлакатларининг севимли шоири деб ҳисобланган Умар Хайём асли ким? Унинг шеърларида кучли фалсафа яширинган бўлса-да нега май ҳақида кўп ёзган? Айниқса, бир тўртлиги мени ўйга солади:
Азалдан лойимни қорганда худо,
Биларди феълимдан не бўлур пайдо.
Ҳикматидан ташқари эмас гуноҳим,
Хўш, нечун маҳшарда беради жазо?
Бу шеър шаккокликми, динсизликми ёки кучли фалсафами? Бу ҳақда шу кунга қадар ҳеч ким менга жўяли жавоб бермади ва умидим сиздан, ҳурматли Шайх жаноблари.
ЖАВОБ: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Бу саволингизга бир неча йил аввал чоп этилган “Тарих омонатдир” номли китобимдаги ёзганларим билан жавоб бераман.
Адабий асарлар халқ оммасига катта таъсир ўтказиши ҳаммага маълум. Уларнинг асосий вазийфаси инсонларнинг маънавий дунёсини бойитишдан иборат. Дарҳақийқат, адабиёт кишиларда юксак инсоний қадриятлар, ахлоқ-одоб, яхши сифатларни шакллантириши, борларини ривожлантириши каби эзгу ният ва ишларга хизмат қилмоғи даркор. Исломий адабиёт айнан ана шу мақсадларга хизмат қилиши ила бошқаларидан яққол ажралиб туради. Аммо, ҳамма соҳаларда бузғунчилик бўлганидек, баъзи инсонлар адабиётдан мазкур олий қадриятларга эришиш йўлида эмас, балки одобсизлик, фаҳш ишлар, даҳрийлик ва ҳоказоларда фойдаланишга уриниб, бузғунчилик қилганлар ва қилмоқдалар.
Мусулмон дунёси ўзининг буюк шоирлари билан ҳам машҳурдир. Одатда, мазкур шоирлар ўзларининг юксак маънавий асарлари билан донг таратганлар. Дунёда мусулмон шоирлар ҳақида сўз кетганида, пурҳикмат, инсонни юксак ахлоқий ва маънавий чўққиларга чорловчи шеърий асарлар ҳақида сўз кетишини ҳамма тушуниб қолган.
Аммо баъзи ҳолларда адабий дунёда исломий адабиёт ҳақидаги тасаввур бузилди. Ҳамма “Умар Хайём рубоийлари” деб аталмиш шеърий асарлар ҳақида кенг миқёсда гапира бошлади. У рубоийлар дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинди. Ҳамма жойларда ўқила бошланди. У рубоийларга машҳур бастакорлар куй басталаб, хонандалар қўшиқ қилиб айтишди. Мазкур рубоийларнинг одамларни ўзига ром қилишининг асосий сабаби, уларда майхўрликнинг мадҳ этилиши ва унга даъват қилиниши, ҳаётлик чоғида маза қилиб, иложи борича лаззатлардан баҳраманд бўлиш ва бу борада ҳеч кимга, ҳеч нарсага эътибор бермаслик каби нарсалар эди. Шу билан бирга бу рубоийларда куфр, даҳрийлик ва бир қанча бузуқ мазҳаблар мафкураси ҳам ўз ўрнини олган эди. Мазкур мафкурага берилган ва айшу ишрат, майхўрликка мойил кишилар Умар Хайёмдек катта устоз топганларидан хурсанд бўлиб, унинг шуҳратини ўз мақсадлари йўлида ишлатишар эди. Бу беодобликка қаршилар эса, Умар Хайёмни кофир, даҳрий, “ботиний”, шариатни оёқости қилувчи, деб фатво чиқаришарди. Учинчи бир тоифа эса, Умар Хайёмдек одам бунчаликка бормайди, у сўфийлик мазҳабида экан, ёзган шеърлари рамзий, буни тушуниш учун алоҳида тайёргарлик керак, дейишарди. Аммо бу фикрга ҳеч ким эътибор бермас, ҳамма Ислом дийни белгилаган чегарадан чиққан шоир топиб олганидан хурсанд бўлиб, уни кўкларга кўтариб мақташ билан бирга, “Умар Хайём рубоиёти” деб номланган асарларни кенг тарқатишга, улардаги чақириқларга амал қилишга ошиқарди. Шу билан бирга, исломий одоб-ахлоқ қоидалари парчаланиб борар эди. Бу рубоиёт, эски совет империясида ҳам кенг тарғиб қилинди. Қайта-қайта чоп этилди. Чунки бу жамият дунёдаги энг ароқхўр жамият эди. Рубоийлардаги майхўрлик мавзуъи уларга жуда ёқарди. Шундай қилиб, ароқхўр жамиятнинг энг ароқхўр шоирлари “Умар Хайём рубоиёти” деб аталмиш асарларни турли тилларга, жумладан, ўзбек тилига ҳам таржима қилишди. Ҳеч ким бу рубоийлар ҳақида жиддий ўйламас, илмий асосда баҳс қилишни хаёлига ҳам келтирмас эди.
Аммо вақти етиб ана шундай инсон ҳам топилди. Бу инсон бизнинг улуғ ватандошимиз, аллома Абу Наср Мубашшир Тарозий эдилар. У киши биринчи бўлиб: “Бу рубоиёт Умар Хайёмники эмас, балки бошқалар томонидан тўқилиб, у кишига нисбат берилган”, деб чиқдилар ва бу фикрни “Кашфул лисом ар-рубоийяти Умарул Хайём”, яъни “Умар Хайём рубоийларидан пардани очиш” номли китобларида илмий асосда баён қилиб бердилар.
Аллома Тарозий бу китобни ҳижрий 1375-сана, 13-жумъадус-соний (1956 йил 26 январь), пайшанба куни ёзиб битирганлар.
У киши Умар Хайём ҳақида аввал айтилган фикрларга эътибор бермай, унинг ҳаёти ва фаолиятини аввал бошдан, асосий ва ҳақийқий манбаълардан ўрганиб чиқиб, Умар Хайёмни машҳур қилган рубоийлар уники эмаслигини исбот қилганлар.
Абул Фатҳ Ғиёсуддийн Умар ибн Иброҳим Хайём Найсобурий билан ҳамаср, ҳамдарс бўлган ва ундан кейин яшаган барча тарихчи ва олимлар, жумладан, унинг шогирди Абу Ҳасан Аҳмад ибн Умар ибн Али ан-Низомий ал-Арузий Самарқандий ўзининг “Чор мақола” асарида, Шамсуддийн Муҳаммад ибн Маҳмуд Шаҳрузурий “Нузҳатул арвоҳ ва равзатул афроҳ” асарида, Зоҳруддийн Байҳақий “Ҳукомоул Ислом” китобида у кишининг тақво билан яшаб, оқибати яхши ҳаёт ўтказганлари, улуғ ва мўътабар эканликларини таъкидлашган. Умар Хайём катта илм эгаси, фалакиёт, риёзиёт, тиб каби илмларда ўз замонасининг пешқадами бўлган.
Машҳур инглиз тарихчиси Гиббон ва немис олими Карл Брокелман Умар Хайём тузган тақвим (календарь) ҳозирги амалдаги Георгий календаридан афзал эканини тан олишган. Шунингдек, бошқа илмларда ҳам Умар Хайём нодир асарлар яратган.
“Кашфул лисом…” китоби муаллифи аллома Тарозий ҳазратлари юқорида зикр этилган далилларни ўз китобларида аниқ ҳужжатлар билан исботлаб келтирадилар. У киши, шу билан бирга, Умар Хайём ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумот берган, унга асрдош ва кейин яшаган олимлардан бирортаси унинг шоир бўлганлиги ва рубоийлар ёзганини зикр қилишмаганини ҳам, мазкур номаълум рубоиёт Умар Хайёмники эмаслигига далил қилиб келтирадилар. Аллома Тарозийнинг фикрича, Умар Хайём бўш вақтларида кўнгил ёзиш учун шеър машқ қилиб кўрган бўлиши мумкин, лекин асосий иши шоирлик бўлмаган.
Тарозий ҳазратлари мазкур рубоиёт Умар Хайёмники эмаслигига яна бошқа далиллар келтирадилар. Умар Хайём ўз даврининг энг машҳур кишиларидан бўлган ва подшоҳлар, амирлар, уламолар, фузалолар билан доимо бирга бўлган. Демак, агар унга нисбат берилаётган рубоийларга ўхшаш бирор нарса ёзган бўлса, дарҳол ҳаммага машҳур бўларди. Исломга ғайратли кишилар эса, буни эътиборсиз қолдирмасдан, раддия берар эдилар. Ҳолбуки, Арузий Самарқандий, Алломаи Замахшарий, Қози Насафий, имом Абу Ҳасан ал-Ғаззолий ва хусусан, Ҳужжатул Ислом имом Абу Ҳомид Ғаззолий каби кишилар Исломга футур етказадиган ҳар бир фикрни қаттиқ танқид остига олишлари билан машҳурлар. Улар Умар Хайём билан бирга яшаб, муносабатда бўлганлар ва у киши ҳақида фақат яхши гапларни айтганлар.
Аллома Тарозий ҳазратлари Умар Хайёмнинг поклигини, рубоиёт унга нисбатан туҳмат эканлигини исботлаш учун яна бир кучли далил келтирадилар. Умар Хайёмнинг ҳақийқий фикри, фалсафаси ва айтган гапларини ишончли манбаълардан келтириб, улар рубоийларда келган фикрга тамомийла зид, балки соф исломий фикрлар эканини исбот қиладилар.
Табиийки, “Ундай бўлса, қандай қилиб Умар Хайём шоир сифатида танилиб, рубоиёти бутун дунёга машҳур бўлиб кетган?” деган савол пайдо бўлади. Бу саволга аллома Тарозий ўз китобларида жавоб берадилар. У кишининг ёзишларича, Умар Хайём ҳақида биринчи бўлиб милодий 1700 йили инглиз олими, Оксфорд дорулфунунининг устози Томас Гайд, кейинроқ Фон Гомер Биргестел ва Меме Николослар ёзадилар.
Милодий 1856-санада инглиз шоири Эдвард Витз Геральд етмишта рубоийни таржима этиб, нашр қилганидан сўнг, бир қанча омиллар сабабли, ҳаммага машҳур бўлиб кетди. Геральд бу таржима ҳақида ўз устози Говлга ёзган мактубида, “Мен бу рубоийларни ўз аслидек таржима қилмадим, баъзи жузъиётларини сақлаб қолган ҳолда, бир-бирига аралаштириб ўзгартирдим”, деб таъкидлаганини ҳам аллома Тарозий келтирдилар. Бу таржимага Ғарбда шундай аҳамият берилдики, у барча юртларда қайта-қайта чоп этилди. У, рубоиётнинг асли деб қабул қилинди. Сўнгра араб, урду, турк ва бошқа шарқ тилларига ҳам инглизчадан таржима қилинди.
Сўнгра Умар ибн Иброҳим Найсобурийга замондош ва у кишининг ҳаёти ҳақида маълумот тўплаган олимларнинг асарларидан иқтибослар келтириб, Умар Хайём аслида Умар Ҳайёмий эканлиги, Хайём эса Алоуддийн Али ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Халоф ал-Хуросоний номли форс шоирининг лақаби эканлигини таъкидлайдилар. Худди шу жойда чалкашлик бўлган бўлса керак, дейдилар. Умар Хайём ўз даврида ботинийларга қарши қаттиқ кураш олиб борган ҳукмдор Низомулмулкнинг яқин дўсти эди. Ушбу эътибордан ботинийлар ундан ўч олиш мақсадида турли рубоийларни ёзиб, Умар Найсобурийга нисбат берган бўлишлари мумкин, дейдилар.
Бу фикрнинг далили сифатида, рубоийларнинг энг қадимий қўлёзмасини нашр қилаётганларнинг ўзлари тан олишларича, ушбу китоб Умар Хайёмнинг вафотидан уч юз эллик йил кейин ёзилган эканини эслатиб ўтадилар.
Демак, ғарблик шарқшунослар сиёсатнинг ажралмас бир қисми сифатида, маданий мустамлака усулида, аслининг тайини йўқ рубоийларни олиб, Умар Хайёмга нисбат берганлар ва шу йўл билан кишиларни Исломдан узоқлаштиришга, фисқу фасодга бошлашга уринганлар. Ҳозирги кунда Британия кутубхонаси музейида Геральд таржимасининг 153 хил нашридан намуналар қўйилгани ҳам уларнинг бу ишга қанчалик аҳамият берганларини кўрсатиб турибди.
Ана шундай бир пайтда аллома Тарозий ҳазратлари “Кашфул лисом ар-рубоийяти Умарул Хайём” китобини ёзиб чиқишлари ўз давридаги жамоатчилик фикри, олим ва шоирлар, тарихчилар, шарқшунослар, қолаверса, маданий мустамлакачилик сиёсатига қарши катта инқилоб эди.
Муаллифнинг ўғиллари доктор Абдуллоҳ Мубашшир Тарозийнинг айтишларича, оталари бу китобни ёзишдан олдин Қоҳирадаги илмий анжумъанлардан бирида худди шу мавзуда маъруза қилганлар. У киши гапларини тугатганда, ҳамма жим тураверган. Чунки маърузачини қўллайлик, десалар, у ҳозиргача бўлган гапларга бутунлай тескари гапларни айтди. Танқид қилайлик, десалар, ҳужжатлари шунчалик кучлики, унга қарши оғиз очиб бўлмайди. Фақат бошқа ерда қилинган иккинчи маърузадан кейингина, аллома Тарозийни қўллай бошлайдилар ва у кишидан бу борада китоб таълийф этишини илтимос қилишган.
Аллома Тарозий китобларининг нашр этилиши Ислом олами маданий ҳаётида катта воқеъага айланди. Кўпчилик у кишини қўллаб китоблар, мақолалар ёздилар. Эронлик машҳур адабий танқидчи олим Али Даштий, Устоз Анвар Жундий, Устоз Абдуллатийф ал-Жавҳарий ва бошқалар шулар жумласидандир.
Баъзи олимлар аллома Тарозийнинг “Кашфул лисом ар-рубоийяти Умарул Хайём” китобини янги асрдаги исломий уйғонишга сабаб бўлган ўттиз китобнинг бири деб ҳисоблайдилар.
Илмий тажрибалар ҳам аллома Тарозийни қўллаб чиқди. Қоҳирада чиқадиган “ал-Аҳром” рўзномаси ўзининг 1978 йил 6 декабрь сонида: “Лондондаги Умар Хайём рубоиёти қўлёзмаси сохта экан” деган хабар босиб чиқди. Хабарда қуйидагилар баён қилинади: “Илмий текширишлар Лондондаги Кембриж дорулфунунида сақланаётган “Умар Хайём рубоиёти” дейилган қўлёзмалар сохта эканлигини исботлади. Бу қўлёзмалар милодий 1200-санада ёзилган, деб эълон қилинар эди. У кўп йиллардан бери илмий изланишларга асос ҳисобланарди. Энди эса, фақат юз йил аввал ёзилганлиги маълум бўлди. Кембриж дорулфунуни бу қўлёзмаларни уларни Эрондан топган марҳум устоз Артур Арбортисдан сотиб олган эди”. Валлоҳу аълам» (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф (раҳматуллоҳи алайҳ) «Зикр аҳлидан сўранг» (1 қисм) — Т. : “Sharq” 2012 й. 329-335 б.б).
***
…Қишлоғимизда, кўчамизнинг бошида кўҳна мачит бор — «Гумбаз мачит». Эл оғзида эртакнамо гаплар юради: қачон қурилгани номаълуммиш, бир кечада бино бўп қолганмиш, хат-ҳужжатларгаям тиркалганмишу Бухорода сақланармиш… Билмадик. Билгичлар аллақачон Олий Билувчининг ҳузурига қайтган. Қолмиш қари-қартанг нақлича, бир замонлар унинг ичидан, хонақоҳининг қоқ ўртасидан «ўрис дарахт» ўсиб чиққан экан. Тезда тарвақайлаб, шифтигача етибди (буниси аниқ — зиёлиларимиздан бирининг китоби муқовасида шу мачитнинг мазкур аҳволдаги сурати бор: эски, сарғайган суратда мўнғайган мачит, томидаги ёриқдан дарахт шохлари чиқиб турибди, теваракда туяқоринлар…). Халойиқни ҳам бир қайнови ичида, болта-арра қилиб ўтирмасдан, теп-пасидан экскаватор билан қўпориб ташлашибдию гумбаз учини қайтадан ёпиб қўя қолишибди… Бунисиниям билмадик, эшитганимиз-да. Нимагадир шу келди калламга ҳозир…
Tan olaman: bul mutafakkir nomi ostida yozilib-tarqalmish ruboiylarni o‘qib, yodlab, o‘zimcha og‘zimning tanobi qochib, takrorlab yurgichidim yaqin-yaqingacha. Talay shirakayf davralarda, qayoqdagi ulgurji ulfatlarning qistovi bilan jomso‘z o‘rnida valdiraganim ham bor (O‘zi kechirsin!). Endi-endi taassufini torti-ib o‘tiribman…
Sherbek Bobonor o‘g‘li
JOME’DAGI JOM
(Nomashhur chodirdo‘zning mashhuri jahon o‘g‘li xususida)
Biz ateist ham emasmiz, xudojo‘y ham emasmiz. Biz shunchaki yalqovmiz…
Asqad Muxtor
Tan olaman: bul mutafakkir nomi ostida yozilib-tarqalmish ruboiylarni o‘qib, yodlab, o‘zimcha og‘zimning tanobi qochib, takrorlab yurgichidim yaqin-yaqingacha. Talay shirakayf davralarda, qayoqdagi ulgurji ulfatlarning qistovi bilan jomso‘z o‘rnida valdiraganim ham bor (O‘zi kechirsin!). Endi-endi taassufini torti-ib o‘tiribman…
Asli boshqird, rus tilida ijod qilgan Yovdat Ilyosovning “Ilon avrovchi” romaniga duch keldim dastlab. Ikki qayta o‘qib chiqdim. Azboroyi yoqib tushganidan-da. Mutarjimlar ham maromida o‘girishgan. Uslub ishtahaochar — kino deysan, kino: keskin kayfiyatlar, uzil-kesil mulohazalar, ruhiy portlashlar, achchiq-achchiq dialoglar… Shu dialoglardagi luqmalariga, aslan muallifning mushohadalariga… e, beshmas, olti ketganman, ochig‘i. Masalan:
«…Qiziq, buyuk odamlar maydakashlar orasida o‘zini qanday tutisharkin? Ehtimol, buyukligini o‘zi bilmas? Buni xayoliga ham keltirmas? U sukut qiladi. Chidaydi. Tutib olib, urishmaganidan boshi osmonda uning.
Odamlar! Nega bunaqasizlar?..
…Axir har qanday ba’mani mamlakatda, odatan, axmoqlarni kulgu qilishidi-ku. Zotan, tentaklikni sharaflaydigan, uni qo‘shiqlarda madh etadirgan, ertaklarda kuylaydigan xalq bo‘lmasa kerak. Yo bormikan? Yo‘q, bo‘lmasa kerak. Oddiy xalq olimlikni mo‘tabar tutadi.
Chalamullalar, baxil maydakashlar olimlarni yoqtirishmaydi. Qayerdadir nimadir uning qulog‘iga kirib qolganu, hech narsani yodida jo‘yaliroq saqlab qola olmagan, lekin nimanidir bilaman deb, o‘ziga bino qo‘ygan. Dunyoda barcha narsa haqida mulohaza qila olaman, deb o‘ylaydi. Uning aytganlarini ma’qullashmas ekan, bunday odamlarni qirib tashlashga ham hozir.
Forobiyni, Ibn Sinoni, Firdavsiyni haqoratlaganlarning o‘zi qayerda, ularning nomlari qaysi kitobda, qancha vaqt saqlanib qolgan? Ularni tirikligidayoq, eng yaqin hamsoyalaridan bo‘lak hech kim tanimagan, shunday ekan, o‘lganidan keyin kim ham eslardi…» (52-53 b.b);
“…Purma’no kitoblar o‘qiyverib, — manavi shuhratli “amirushshuaro”ga qaraganda ancha ko‘p o‘qigandi — ham mashaqqatli tajriba orttirgani uchun u hayotga tubsiz ma’noga ega jiddiy, aynan jiddiy bir narsa deb qarardi. Qani o‘sha hayot? Atrofidagi hayot butunlay bo‘lakcha edi. O‘sha ulug‘vor hayotni emas, unga o‘xshab ketadigan bir bema’ni narsani ko‘rardi u” (183-bet);
«…Agar bir gapni aytmasang kishilar ko‘p narsadan mahrum bo‘lishlari mumkinligini tushunsangina she’r yozgin.
Iste’dodsizlik hokimiyat bilan qo‘shilsa, jinoyatga aylanadi… Iste’dodsiz shoir esa undan ham xavfliroqdir. Mana shunday shoirlar odamlarni tentak boshliqlarning ahmoqona, bema’ni buyruqlarini jon-dili bilan bajaruvchi kallavaramlarga aylantirib qo‘yadir» (185-bet);
“…Tezroq ortga qaytmoq uchun ildamroq olg‘a yurmoq lozim” (193-bet);
“…Agar kishi aqlli bo‘lsa, qo‘rsligini ham, qaysarligini ham, maynavozligini ham, yalqovligini ham va, hatto buzuqligini ham avf etish mumkin. Faqat tentaklikni kechirib bo‘lmagay! Chunki boyagilar — insonga xos ayb, tentaklik esa — hayvonlarga xos. Johillik ham shunday. Bir qancha yillar madrasada ta’lim olib, Eronni Iroq birlan, Jayhunni Sayhun birlan chalkashtiradigan odamni men o‘lgan hisoblaydurmen. Umar takabbur ermishmi? U xushmuomala, kamtarin va marhamatli. Tentaklardin nafratlanadur, xolos. Taassufki, buni yashira olmaydur”;
“…Xudo ro‘yi zaminda o‘zi suhbat quradirgan odamlar bo‘lsin uchun iste’dodlarni yaratmish” (220-bet);
“…Qanchadin-qancha odamlar o‘tkir aqlini qayerda, qachon ishga solishni bilmay, hokimiyat ixtiyorida bo‘lgan va uning tomonidan ma’qullanadurgan kalom uydirmalari ila alahsib yoturlar” (223-bet);
“…Mashhur bir kishining oyog‘i lat yeb qolibdiyu, ko‘chadan oqsoqlanib o‘tibdi. Boshqa odam uni shu ahvolda bor-yo‘g‘i bir bor — birinchiyu oxirgi marta ko‘rib qolibdi. Boyagi kishi ertasigayoq oyog‘ini to‘g‘ri bosib ketibdi. Biroq uni ko‘rgan odam nazarida u bir umr mayib bo‘lib qolibdi: “U kishi cho‘loq! O‘z ko‘zim bilan ko‘rganmen” — deb yurarmish” (302-bet);
«…Qani endi, posbonlar qaroqchilarni ham shunaqa jonbozlik bilan tutsalar! Yo‘q, bu — xavfli ish, qaroqchi chavaqlab ketishi mumkin. Bo‘zaxo‘r esa nimjon, shunday ham oyoqda bazo‘r turadi, uni qiynash xavfli emas.
— Eng katta o‘g‘ri posbonning o‘zi-ku.
— Undan battar!.. » (300-bet);
“…Bul mamlakatda, hatto, ezgu niyatni ko‘zlab ham, biron gap aytar bo‘lsang, o‘zinga ziyon keltirur. Nechundir qonun qalloblar tarafin olur. Ba’zilarni bitday ezib tashlaging keladir. Lekin tegib ko‘rchi…” (363-bet);
“…Chinakam yordam kerak bo‘lganda, qorasini ham ko‘rsatishmaydi. Ularsiz ham ishni uddalash mumkin bo‘lganda yoki ko‘rging kelmay turganda burnilarini tiqa berishadi, qiziquvchilar, bema’ni maslahatgo‘ylar, xo‘jako‘rsinga mehribonlik qiluvchilar ko‘payib qoladi” (365-bet);
“…Hech kim bilan jiddiy gaplashib bo‘lmay qoldi. Seni ko‘rishlari birlan kulishga tushadirlar. Masxarabozmidi u? Yo qiziqchimi? Shunday bo‘lsa kerak. Ayb o‘zida. Axir u jiddiy hayot kechirmoqdami? Ularning nazarida yo‘q, albatta…” (366-bet);
“…Dolg‘ali asrimizda o‘zini xotirjam tutish uchun kishining terisi qalin bo‘lmog‘i shart. Yoxud hamyoni katta bo‘lmog‘i darkor…” (381-bet);
«Kimdir qachondir meni fosiq, mayparastlar shoiri, deb atasa, shuni bilsinki, men uning betiga tupurmishmen. Shu yerdin. Xuddi mana shu yerdin turib tupurmishmen. Bizning zamonda yashaganda, kim bo‘lishini ko‘rardik.
Besh yuz yoki ming yillik xavfsiz joydin turib, men shoir, olim va inson sifatida nima qilishim mumkinu, nima qilmasligim darkorligi haqida mulohaza yuritish oson bo‘lur. Men ersam qayerdadir o‘zimga atalgan kundani qaldiratib kelayotganliklarini eshitib turibmen, shu bois bu haqda ezmalik qilishga vaqtim yo‘q…» (379-bet).
Nimayam derdim, faqat mafkura moyi surtilgan, sip-silliq yozuv-chizuvlarga ko‘zing tushavergach, yetmaganday ishingni oti — o‘lik so‘zlar uyumi uzra muk tushib o‘tirish, bo‘lgach… qattiq tashnalik tuyarkansan mana shunday “g‘adir-budur” jumlalarga. Qo‘linga tushdimi, bas, yutoqib-yutoqib o‘qirkansan.
To‘g‘ri, mazkur asarda ham zamona zayli — ateizm anqib turgan joylari… oshibro-oq ketganday. Ammo, yahudiylar aytmoqchi, Xudo haqida gapira turib, xotinlarni o‘ylagandan, teskarisini qilgan ma’qul emasmikan?..
Ancha payt shu “Ilon avrovchi” ta’sirida yurdim… Aytganday, nega endi “ilon avrovchi”? Garchi, kitobda bunga izoh kelgan, ya’ni “xayyom”ning ma’nosi, ehtimol arabcha “hayma” — “ilon avrovchi” so‘ziga ishoradir, kabi bir-ikkita aqli ko‘toh epizodlar tilidan ta’rif etilganday esa-da, o‘ylaysan baribir. Xo‘sh, bundayin “hiylayi sha’riy”dan ne sud? Bu dohiyona qitmirlik asosidagi “nimkosa” nimaykin?.. Mayli, shukrkim, sinchilikkayam, romchilikkayam da’vomiz yo‘q.
Nabi Jaloliddinning “Xayyom” romanini o‘qidim keyin. Yaqinda tugatdim. Singishi qiyin kechdi… Balki, tasavvurimizda tosh qotgan sarkash, fe’li tez, tili tagdor, cho‘rtkesar, muloyimligu mulozamatgo‘ylikka hushi yo‘q, rindona ruboiylar bitikchisini — anchayin bo‘lakcha: vazmin, xushsuxan, murosago‘y, mulozamatni o‘rinlatadigan, she’riyatu falsafani uqadar iqi suymaydigan, har-har zamonda, sarmast yo fe’li aynigan kezlardagina miyasida misralar yoki mulohazalar aylanib qoladigan… qabilida tasvirlanganidandir?
Ehtimol, asarda tarixiy voqealarning, sultonu saroylarning, ularga taalluqli tutumlarning, urf-odatu an’analarning, tabiat manzaralariyu qadim kentlarning… bittama-bitta, batafsil, keng ko‘lamda, shoirona ta’rif-tavsif etilganidandir?
Bilmadim, ishqilib, hazmi ancha og‘ir bo‘ldi boshda. Lekin, o‘qtomir o‘qtomirakan-da, tortdi-ketdi. Inja tafovutlarni ilg‘agandayman. Ichki isyonni, g‘alayonlarni — jahlu jazavasiz, baqir-chaqirsiz, ur-yiqitsiz… ham ifodalash, kechirish, aytish mumkinligining ajoyib bir adabiy isboti. Yanayam yaxshirog‘i, ilmning ibodat ila, fanniy farazlarning islomiy me’zonlar ila o‘zaro omuxtaligi, ularning bir-birini inkormas, isbot etish-chun baqamti keltirilganidadir. Boshdan-adoq muqaddas muvozanatdan og‘ishmay, imkon qadar xolis yozilgan so‘zlarni xatmlash barobarida toza bir tafakkurga to‘yinayotganingni ilg‘arkansan, kishi. Tarixiy fenomenlarga ham ehtiyotkorona yondashuv ko‘zga tashlanadi…
Mingta “siz-biz”dan ko‘ra bitta “jz-bz” avlomish. Shundayakan, “jz-bz” joylaridan saralaganlarimni keltirsam:
“…Shoir aslan bundayin jimjimador so‘zlardan iborat hamdu sanolarni yoqtirmasdi. Ehtimol shuning uchunmi, har safar shu kabi so‘zlarni aytganda, ko‘nglida bir xijillik paydo bo‘lar va bu bilan o‘zini o‘zi masxaralayotganday tuyulardi, ichida g‘ashlik tug‘ilardi. Uning bu fe’lini, balki kayfiyatini Nizom ul-Mulk ham to‘la bo‘lmasa-da, bir qadar bilardi. Qolaversa, bundayin maqtovlar shodasini Xayyom ham har kimga-da, hamisha-da aytavermas, ayni damda esa bu vaziri a’zam uchun quruq xushomadgina emas, balki unga berilgan to‘g‘ri baho edi. U haqiqatan miskinlar xaloskori, olimu fozillar posboni. Shu vajhdan ham shoir ul zotni benihoya hurmatlardi” (8-bet);
“Xayyom o‘rnidan turib, uning ortidan xijolatli qarab qolarkan, “bechora rohibning diliga ozor yetkazdim”, degan andisha yuragiga tig‘ yanglig‘ sanchildi. U o‘zini bilag‘on fahmlab, ko‘p gapirib qo‘yganligidan va bu ila o‘z ko‘nglining tiniq oinalarini ham xira torttirganligidan rostmonasiga afsuslandi. “U senga o‘n-o‘n besh yashar bolamidiyki, unga dars bersang, aql o‘rgatsang”, deya o‘zini g‘adablardi…” (80-bet);
“…Taqi cheksizlik! Taqi ustoz Uqlidusning o‘sha ikki yondosh chiziqlari, hechqachon kesishmaydigan hadlar. Nahotki, hechqachon kesishmasalar? Xuddi ezgulik va yovuzlik kabi. Demak, ularni bir-birlariga yaqinlashtirmoq, o‘rtalikni topmoq uchun oradagi xolis me’yorni topa bilmoq lozim ekan-da. Ana o‘shanda ezgulik va yovuzlik, ma’jozan bo‘lsa-da, qovushadilar. Qovushganlari bilan ne bino bo‘lardi? Bilmaysen, yo Abulfath Umar, bilmaysen! Lekin oraliqning hosil bo‘lmog‘i aniq. Hamma narsada oraliqni topa bilmoq lozim, uni topa bilmoq esa ulug‘lik nishonasidir. Hamma narsada me’yor, ya’ni eng xolis oraliq topilar ekan, mavjud parda, balki g‘ayb pardasidir, ko‘tariladi va ko‘p asror oshkor bo‘ladi. Biroq bunga erishmoq mushkul. Nafs bandasi bo‘lgan odamzod baribir bir tomonga og‘ib ketadi…” (133-bet);
“…odam tanasidagi yurak nima uchun xizmat qiladi? Qonni sovutib, aylantirib bermoq uchun, shundaymi? Yulduzlar esa “yo‘lchilarga yo‘l ko‘rsatmoq va osmonga bezak uchun yaratilgan”. Shu gapga qanoat qilmoq mumkinmi axir? Tanho buyuk zot shunchalar bemisl hilqatlarni nahotki shuning uchungina yaratgan bo‘lsa? Yo‘q, bu Ollohning zotini, sifatlarini kamsitmoq emasmi? Axir qalb ham bor — u Tangrining nazargohi. U qayerda joylashgan? Albatta shuur va yurak oralig‘ida. Hamma sir ana o‘sha oraliqda yashiringan” (158-bet);
“…Yo alhazar! O‘zing ne noqis ahvoldasenu, nohalol xamir (achitilgan ichimlik) ila bulg‘angansenu iymon haqida bahs etasen. Sening ul g‘ayrilmuslim raqibdan ne avlo joying bor? Ha, sen undan yuz chandon, ming chandon xarobroqsen! Vo-oh, bu ne sinoat, Tangrim? O‘zim o‘zimda o‘zimdan o‘zgamen!.. ” (212-bet);
“Abu Homid (G‘azzoliy) so‘fiylarga ancha xayrixoh edi, o‘zi ham ibodatni borokotli ado etmoqda ularga mayl bildirardi. Nazdida, so‘fiylik yo‘li eng to‘g‘ri yo‘ldek ko‘rinardi. Go‘yo unda ta’ma, soxtakorlik kamroq edi. Zikru taqvo ila parhez tutib, sinib boraverasan, Ollohga yovuqlashaverasan. Dilingda Ollohning rizoligidan o‘zga ta’ma bo‘lsa, o‘lib boraveradi. Albatta, tasavvufda ham bir necha tariqatlar va ularning mashoyixlarining o‘zaro obro‘yu martaba taloshlari bor. Aslida ham basharning fe’l-xo‘yi azaldan ma’lum: din peshvolari bo‘lmish ulamolar, shariat va fiqh olimlari hamda din homiylari sanalmish hukmdorlar aro bahs ketsa, nimadir, boringki, Islom amallari borasidami, fikr-mulohaza taloshilsa, dinu Olloh bir yonda qolur. Hamma o‘z foydasi uchun bahs etur. Shunday kezlarda ular dinni, shariatni istagan ko‘ylariga solishlari, isloh bahona o‘zlariga qulay amallarni yaratib olishlari mumkin. Demak, din va shariat odamlarning xohishu irodalariga binoan o‘zgarib, yangilanib turar ekan. Din Ollohning buyrug‘i ila odamlarga ne’mat qilib berilgan bo‘lsa-da, shariat asoslarini kishilar yaraturlar. Bundan kelib chiqadiki, dinu shariat bandalar yuzini Ollohga tomon buribgina qolmay, odamlar va ayniqsa, sohibi davlatlar foydasi uchun ham xizmat etarkan…” (231-bet);
«Al-Beruniy o‘zining “Hindiston” nomli kitobida bitgan so‘zlar go‘yo unga malomat qilayotgan yanglig‘ yodiga tushdi: “Hukmdorlar qarshisida qo‘rquvga tushmang, ularga haqiqatni so‘zlang. Axir ular faqatgina jismingizga hukm o‘tkaza oladilar, ruhingizga esa dahl etolmaydilar”. Bu Isoyi Masihning so‘zlari edi. Xayyom uni “Injil”da o‘qigandi. Keyinroq “Hindiston”da ham ko‘rdi. Demak, Beruniy bu isyonkor va hikmatli so‘zlarni yaxshi ko‘rgan va ularga astoydil amal qilgan. Uning mashaqqatli hayoti buning isbotidir.
Bu esa tobora, kun sayin itoatgo‘y va murosasoz bo‘lib bormoqda. Sulton qoshida uning marhum masxaraboz Ja’farak chuchukdan ne tafovuti bor?.. Xayyom o‘zidan battarroq nafratlandi…» (238-bet);
“… — Bu gaplaringiz xo‘p ma’quldir, janob. Biroq so‘zlarimni og‘ir olmasligingizni o‘tinamen, shundayin gaplarni ko‘p so‘zlaguvchi shariat peshvolarining o‘zlari ayni o‘sha gunohlarni ko‘p qilguvchilar emasmidur? — Xayyom birpas to‘xtalib oldi. — Payg‘ambar alayhissalom sayyidimizning hayotlari va sunnatlari haqida ko‘p kitoblar yozilmish. Ayniqsa, hazrati Buxoriyning “Sahih”i… barchalarimizga ibrat oinasidur. Yoxud movaraunnahrlik islomiy olim Termiziyning “Shamoyili Muhammadiya” kitobini oling. Ularda Mustafo alayhissalom naqadar sodda, oddiy, tufroq qadar (xokisor) tasvirlanadur. Ul zoti tabarrukning sifatlarini tasavvur etib, hatto ustimizdagi mana bu kiyimlar ham ortiqcha tuyulib, og‘irlik qilib qoladi. Bizning ustunlarimiz — shariat peshvolarichi?! Buning butkul aksi emasmi? Ular shohona kiyinadurlar, noz-ne’matga ko‘miladurlar, in’om ilinjida yolg‘on fatvo beradurlar. Axir ular emasmi, dini Islomni, Payg‘ambar alayhissalomni xalqdan uzoqlashtirgan?! Endi ular o‘z nafslari yetovida sayyidul anbiyoning pokiza shariatiga yangi-yangi hadlar torta boshladilar. Shunday ekan, yuz yoxud ming yildan so‘ng shariatni ahvoli ne bo‘lur? Dinni, shariatni bilganlar yuhoga, mansabdorga aylanmasmu?!..” (247-bet);
“… — Xayyom she’r aytayotgan yanglig‘ zavqu shavq ila so‘zlardi va bu shavq tinglaguvchiga ham yoqimli edi. — Va nihoyat endi bani bashar manglayiga saodat nurini yog‘dirib, ulug‘ Islom dini yuborildi. Inson endi haligi ilmlarni iymon tarozusi ila o‘rganmoqqa kirishdi. Oqibat esa on qadar buyuk. Agar ilohiy ilmlar rivoj topib, tabiat ilmlari bir chetda qolsachi? Unda xurofotu turfa bid’atlar avj olmaydimi? Ehtimol!.. Uning aksi o‘laroq ilmi tabiyun yuksalib, ilmi ilohiy tubanda qolsa ham shu ahvol — ruhiy-axloqiy sifatlar tanazzulga yuz tutadi. Demakki, har neda me’yorni, oraliqni unutmaslik lozim!.. ” (264-bet);
“…Yo Olloh, hukmdorlar qahridan xeshlarimni o‘zing asragaysen. Axir ular uchun avom taqdirining bir zarrachalik e’tibori yo‘q ekan-ku! Demak… Demak, oh urib, isyonda osiy bo‘lgan ne-ne mardlarning shakkokligi, isyoni Yaratuvchiga emas ekan-da. Ular bu g‘addor dunyoga, unda tangrilik da’vo qilgan shohu sultonlarga isyon qilibdilar-da. Nahotki, shu oddiygina haqiqatni anglamoq uchun bir inson umrini yashamoq lozim bo‘lsa?.. Nahotki, shuning uchungina yashab o‘tilsa?!.. ” (342-bet);
“…johiliyat davrida arab qabilalari xonadonlarida qiz farzand tug‘ilsa, uni tiriklayin ko‘mib yuborar edilar. Hali Islomga kirmasidan avval Hazrati Umar ham o‘z qizini ana shunday qismatga giriftor etgan edi. O‘shanda jajji qizalog‘i o‘zi ko‘milajak chuqurni kovlashda padariga yordamlasharkan, uning soqoliga tuproq sachraganini ko‘rib, “voy, otajon, soqolingiz tuproq bo‘libdi-ku”, — deya erkalanib, kichkinagina barmoqlari ila uni qoqib tashlardi. Keyin esa johil ota… Bu voqea har safar Hazrati Umarning yodiga tushganida, dodlab yuborar edi…” (346-bet);
“…Maryamni eslab, Xayyomning qalbida uyat hissi uyg‘ondi, o‘zini aybdorday tuydi. Men uni baxtsiz qildim, deya o‘yladi u yuragi o‘rtanib. Axir u go‘zal bir taqdirga loyiq edi. Axir shoirni jonu jahoni ila yaxshi ko‘rardi, ehtimol hozir ham sevar. Ammo buning devona ko‘ngliga er-xotinlik mojarosi deymizmi, kishanlarimi, aslo sig‘masdi. Shuning uchun ham Maryamni ikki hissa baxtsiz qilmoqni istamadi” (393-bet).
Bu ikki kitobdan mutashakkil topgan xayolot (“xulosa” deyishim-chun xomlik qiladi) bunday bo‘ldi menda: tongmi-shom g‘ira-shirasi. Baland tepalikda bir jussa qoyim turibdi. Qaydandir qaytayotib, shunda birrov oyoq ilganu… ming yildirki, depsinib qolgandek. Qaydan qaytayotgandi: masjiddanmi, mayxonadan?.. Shu avzosida aytish qiyin. Horg‘in, ammo yulduzlarga yetar nigohlarini ufqqa qadagan.
Pastda ikki tur izdihom qaynaydi: o‘ngdagilari haliymu haqiyr, ko‘zlarini yerdan uzmaydi, ahyonda ko‘kka — hushuyu huzu ila — qarab qo‘yisharkan, tillariga istig‘for toshadi. Osmon ularga jome’ning qubbasiday ko‘rinadi… So‘ldagilari esa xiyol gandiraklashadi, qaroqlarini tikka tepaga qadashgan, dam qahqaha otishsa, dam she’rmi-ashula boshlashadi. Osmon ularga to‘nkarilgan jomni eslatadi…
Shul o‘nggu so‘lliklar aro tepalik tomon ketib boraman. Unda qoyim turmishning ASL tiynatini bilmoq istayman. Va lek ilgarilaganim sari, u, sarobdek nari ketaveradi-ketaveradi… Ortimdan zaharxanda qo‘padi. O‘grilaman: so‘ldagilar ichidagi tanish… yo‘q, do‘stlikka da’vogarlarning ko‘zlarida kinoya ko‘pigi — “Qachondan beri-i…”. Og‘rinib yuz buraman. O‘ngdagilarning nuroniy qiyofatidan, gardsiz tabassumidan taskin olganday bo‘laman. Tag‘in tepalik qarayman. Ajab, chindanam tepalikmi yo biz turmish joy juda tubanlikmi?!.. Ayni sarosar kunlarimning birida…:
«…Assalomu alaykum! Nafaqat biz uchun balki, MDH mamlakatlarining sevimli shoiri deb hisoblangan Umar Xayyom asli kim? Uning she’rlarida kuchli falsafa yashiringan bo‘lsa-da nega may haqida ko‘p yozgan? Ayniqsa, bir to‘rtligi meni o‘yga soladi:
Azaldan loyimni qorganda xudo,
Bilardi fe’limdan ne bo‘lur paydo.
Hikmatidan tashqari emas gunohim,
Xo‘sh, nechun mahsharda beradi jazo?
Bu she’r shakkoklikmi, dinsizlikmi yoki kuchli falsafami? Bu haqda shu kunga qadar hech kim menga jo‘yali javob bermadi va umidim sizdan, hurmatli Shayx janoblari.
JAVOB: Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Bu savolingizga bir necha yil avval chop etilgan “Tarix omonatdir” nomli kitobimdagi yozganlarim bilan javob beraman.
Adabiy asarlar xalq ommasiga katta ta’sir o‘tkazishi hammaga ma’lum. Ularning asosiy vaziyfasi insonlarning ma’naviy dunyosini boyitishdan iborat. Darhaqiyqat, adabiyot kishilarda yuksak insoniy qadriyatlar, axloq-odob, yaxshi sifatlarni shakllantirishi, borlarini rivojlantirishi kabi ezgu niyat va ishlarga xizmat qilmog‘i darkor. Islomiy adabiyot aynan ana shu maqsadlarga xizmat qilishi ila boshqalaridan yaqqol ajralib turadi. Ammo, hamma sohalarda buzg‘unchilik bo‘lganidek, ba’zi insonlar adabiyotdan mazkur oliy qadriyatlarga erishish yo‘lida emas, balki odobsizlik, fahsh ishlar, dahriylik va hokazolarda foydalanishga urinib, buzg‘unchilik qilganlar va qilmoqdalar.
Musulmon dunyosi o‘zining buyuk shoirlari bilan ham mashhurdir. Odatda, mazkur shoirlar o‘zlarining yuksak ma’naviy asarlari bilan dong taratganlar. Dunyoda musulmon shoirlar haqida so‘z ketganida, purhikmat, insonni yuksak axloqiy va ma’naviy cho‘qqilarga chorlovchi she’riy asarlar haqida so‘z ketishini hamma tushunib qolgan.
Ammo ba’zi hollarda adabiy dunyoda islomiy adabiyot haqidagi tasavvur buzildi. Hamma “Umar Xayyom ruboiylari” deb atalmish she’riy asarlar haqida keng miqyosda gapira boshladi. U ruboiylar dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilindi. Hamma joylarda o‘qila boshlandi. U ruboiylarga mashhur bastakorlar kuy bastalab, xonandalar qo‘shiq qilib aytishdi. Mazkur ruboiylarning odamlarni o‘ziga rom qilishining asosiy sababi, ularda mayxo‘rlikning madh etilishi va unga da’vat qilinishi, hayotlik chog‘ida maza qilib, iloji boricha lazzatlardan bahramand bo‘lish va bu borada hech kimga, hech narsaga e’tibor bermaslik kabi narsalar edi. Shu bilan birga bu ruboiylarda kufr, dahriylik va bir qancha buzuq mazhablar mafkurasi ham o‘z o‘rnini olgan edi. Mazkur mafkuraga berilgan va ayshu ishrat, mayxo‘rlikka moyil kishilar Umar Xayyomdek katta ustoz topganlaridan xursand bo‘lib, uning shuhratini o‘z maqsadlari yo‘lida ishlatishar edi. Bu beodoblikka qarshilar esa, Umar Xayyomni kofir, dahriy, “botiniy”, shariatni oyoqosti qiluvchi, deb fatvo chiqarishardi. Uchinchi bir toifa esa, Umar Xayyomdek odam bunchalikka bormaydi, u so‘fiylik mazhabida ekan, yozgan she’rlari ramziy, buni tushunish uchun alohida tayyorgarlik kerak, deyishardi. Ammo bu fikrga hech kim e’tibor bermas, hamma Islom diyni belgilagan chegaradan chiqqan shoir topib olganidan xursand bo‘lib, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtash bilan birga, “Umar Xayyom ruboiyoti” deb nomlangan asarlarni keng tarqatishga, ulardagi chaqiriqlarga amal qilishga oshiqardi. Shu bilan birga, islomiy odob-axloq qoidalari parchalanib borar edi. Bu ruboiyot, eski sovet imperiyasida ham keng targ‘ib qilindi. Qayta-qayta chop etildi. Chunki bu jamiyat dunyodagi eng aroqxo‘r jamiyat edi. Ruboiylardagi mayxo‘rlik mavzu’i ularga juda yoqardi. Shunday qilib, aroqxo‘r jamiyatning eng aroqxo‘r shoirlari “Umar Xayyom ruboiyoti” deb atalmish asarlarni turli tillarga, jumladan, o‘zbek tiliga ham tarjima qilishdi. Hech kim bu ruboiylar haqida jiddiy o‘ylamas, ilmiy asosda bahs qilishni xayoliga ham keltirmas edi.
Ammo vaqti yetib ana shunday inson ham topildi. Bu inson bizning ulug‘ vatandoshimiz, alloma Abu Nasr Mubashshir Taroziy edilar. U kishi birinchi bo‘lib: “Bu ruboiyot Umar Xayyomniki emas, balki boshqalar tomonidan to‘qilib, u kishiga nisbat berilgan”, deb chiqdilar va bu fikrni “Kashful lisom ar-ruboiyyati Umarul Xayyom”, ya’ni “Umar Xayyom ruboiylaridan pardani ochish” nomli kitoblarida ilmiy asosda bayon qilib berdilar.
Alloma Taroziy bu kitobni hijriy 1375-sana, 13-jum’adus-soniy (1956 yil 26 yanvar), payshanba kuni yozib bitirganlar.
U kishi Umar Xayyom haqida avval aytilgan fikrlarga e’tibor bermay, uning hayoti va faoliyatini avval boshdan, asosiy va haqiyqiy manba’lardan o‘rganib chiqib, Umar Xayyomni mashhur qilgan ruboiylar uniki emasligini isbot qilganlar.
Abul Fath G‘iyosuddiyn Umar ibn Ibrohim Xayyom Naysoburiy bilan hamasr, hamdars bo‘lgan va undan keyin yashagan barcha tarixchi va olimlar, jumladan, uning shogirdi Abu Hasan Ahmad ibn Umar ibn Ali an-Nizomiy al-Aruziy Samarqandiy o‘zining “Chor maqola” asarida, Shamsuddiyn Muhammad ibn Mahmud Shahruzuriy “Nuzhatul arvoh va ravzatul afroh” asarida, Zohruddiyn Bayhaqiy “Hukomoul Islom” kitobida u kishining taqvo bilan yashab, oqibati yaxshi hayot o‘tkazganlari, ulug‘ va mo‘tabar ekanliklarini ta’kidlashgan. Umar Xayyom katta ilm egasi, falakiyot, riyoziyot, tib kabi ilmlarda o‘z zamonasining peshqadami bo‘lgan.
Mashhur ingliz tarixchisi Gibbon va nemis olimi Karl Brokelman Umar Xayyom tuzgan taqvim (kalendar) hozirgi amaldagi Georgiy kalendaridan afzal ekanini tan olishgan. Shuningdek, boshqa ilmlarda ham Umar Xayyom nodir asarlar yaratgan.
“Kashful lisom…” kitobi muallifi alloma Taroziy hazratlari yuqorida zikr etilgan dalillarni o‘z kitoblarida aniq hujjatlar bilan isbotlab keltiradilar. U kishi, shu bilan birga, Umar Xayyom hayoti va ijodi haqida ma’lumot bergan, unga asrdosh va keyin yashagan olimlardan birortasi uning shoir bo‘lganligi va ruboiylar yozganini zikr qilishmaganini ham, mazkur noma’lum ruboiyot Umar Xayyomniki emasligiga dalil qilib keltiradilar. Alloma Taroziyning fikricha, Umar Xayyom bo‘sh vaqtlarida ko‘ngil yozish uchun she’r mashq qilib ko‘rgan bo‘lishi mumkin, lekin asosiy ishi shoirlik bo‘lmagan.
Taroziy hazratlari mazkur ruboiyot Umar Xayyomniki emasligiga yana boshqa dalillar keltiradilar. Umar Xayyom o‘z davrining eng mashhur kishilaridan bo‘lgan va podshohlar, amirlar, ulamolar, fuzalolar bilan doimo birga bo‘lgan. Demak, agar unga nisbat berilayotgan ruboiylarga o‘xshash biror narsa yozgan bo‘lsa, darhol hammaga mashhur bo‘lardi. Islomga g‘ayratli kishilar esa, buni e’tiborsiz qoldirmasdan, raddiya berar edilar. Holbuki, Aruziy Samarqandiy, Allomai Zamaxshariy, Qozi Nasafiy, imom Abu Hasan al-G‘azzoliy va xususan, Hujjatul Islom imom Abu Homid G‘azzoliy kabi kishilar Islomga futur yetkazadigan har bir fikrni qattiq tanqid ostiga olishlari bilan mashhurlar. Ular Umar Xayyom bilan birga yashab, munosabatda bo‘lganlar va u kishi haqida faqat yaxshi gaplarni aytganlar.
Alloma Taroziy hazratlari Umar Xayyomning pokligini, ruboiyot unga nisbatan tuhmat ekanligini isbotlash uchun yana bir kuchli dalil keltiradilar. Umar Xayyomning haqiyqiy fikri, falsafasi va aytgan gaplarini ishonchli manba’lardan keltirib, ular ruboiylarda kelgan fikrga tamomiyla zid, balki sof islomiy fikrlar ekanini isbot qiladilar.
Tabiiyki, “Unday bo‘lsa, qanday qilib Umar Xayyom shoir sifatida tanilib, ruboiyoti butun dunyoga mashhur bo‘lib ketgan?” degan savol paydo bo‘ladi. Bu savolga alloma Taroziy o‘z kitoblarida javob beradilar. U kishining yozishlaricha, Umar Xayyom haqida birinchi bo‘lib milodiy 1700 yili ingliz olimi, Oksford dorulfununining ustozi Tomas Gayd, keyinroq Fon Gomer Birgestel va Meme Nikoloslar yozadilar.
Milodiy 1856-sanada ingliz shoiri Edvard Vitz Gerald yetmishta ruboiyni tarjima etib, nashr qilganidan so‘ng, bir qancha omillar sababli, hammaga mashhur bo‘lib ketdi. Gerald bu tarjima haqida o‘z ustozi Govlga yozgan maktubida, “Men bu ruboiylarni o‘z aslidek tarjima qilmadim, ba’zi juz’iyotlarini saqlab qolgan holda, bir-biriga aralashtirib o‘zgartirdim”, deb ta’kidlaganini ham alloma Taroziy keltirdilar. Bu tarjimaga G‘arbda shunday ahamiyat berildiki, u barcha yurtlarda qayta-qayta chop etildi. U, ruboiyotning asli deb qabul qilindi. So‘ngra arab, urdu, turk va boshqa sharq tillariga ham inglizchadan tarjima qilindi.
So‘ngra Umar ibn Ibrohim Naysoburiyga zamondosh va u kishining hayoti haqida ma’lumot to‘plagan olimlarning asarlaridan iqtiboslar keltirib, Umar Xayyom aslida Umar Hayyomiy ekanligi, Xayyom esa Alouddiyn Ali ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Xalof al-Xurosoniy nomli fors shoirining laqabi ekanligini ta’kidlaydilar. Xuddi shu joyda chalkashlik bo‘lgan bo‘lsa kerak, deydilar. Umar Xayyom o‘z davrida botiniylarga qarshi qattiq kurash olib borgan hukmdor Nizomulmulkning yaqin do‘sti edi. Ushbu e’tibordan botiniylar undan o‘ch olish maqsadida turli ruboiylarni yozib, Umar Naysoburiyga nisbat bergan bo‘lishlari mumkin, deydilar.
Bu fikrning dalili sifatida, ruboiylarning eng qadimiy qo‘lyozmasini nashr qilayotganlarning o‘zlari tan olishlaricha, ushbu kitob Umar Xayyomning vafotidan uch yuz ellik yil keyin yozilgan ekanini eslatib o‘tadilar.
Demak, g‘arblik sharqshunoslar siyosatning ajralmas bir qismi sifatida, madaniy mustamlaka usulida, aslining tayini yo‘q ruboiylarni olib, Umar Xayyomga nisbat berganlar va shu yo‘l bilan kishilarni Islomdan uzoqlashtirishga, fisqu fasodga boshlashga uringanlar. Hozirgi kunda Britaniya kutubxonasi muzeyida Gerald tarjimasining 153 xil nashridan namunalar qo‘yilgani ham ularning bu ishga qanchalik ahamiyat berganlarini ko‘rsatib turibdi.
Ana shunday bir paytda alloma Taroziy hazratlari “Kashful lisom ar-ruboiyyati Umarul Xayyom” kitobini yozib chiqishlari o‘z davridagi jamoatchilik fikri, olim va shoirlar, tarixchilar, sharqshunoslar, qolaversa, madaniy mustamlakachilik siyosatiga qarshi katta inqilob edi.
Muallifning o‘g‘illari doktor Abdulloh Mubashshir Taroziyning aytishlaricha, otalari bu kitobni yozishdan oldin Qohiradagi ilmiy anjum’anlardan birida xuddi shu mavzuda ma’ruza qilganlar. U kishi gaplarini tugatganda, hamma jim turavergan. Chunki ma’ruzachini qo‘llaylik, desalar, u hozirgacha bo‘lgan gaplarga butunlay teskari gaplarni aytdi. Tanqid qilaylik, desalar, hujjatlari shunchalik kuchliki, unga qarshi og‘iz ochib bo‘lmaydi. Faqat boshqa yerda qilingan ikkinchi ma’ruzadan keyingina, alloma Taroziyni qo‘llay boshlaydilar va u kishidan bu borada kitob ta’liyf etishini iltimos qilishgan.
Alloma Taroziy kitoblarining nashr etilishi Islom olami madaniy hayotida katta voqe’aga aylandi. Ko‘pchilik u kishini qo‘llab kitoblar, maqolalar yozdilar. Eronlik mashhur adabiy tanqidchi olim Ali Dashtiy, Ustoz Anvar Jundiy, Ustoz Abdullatiyf al-Javhariy va boshqalar shular jumlasidandir.
Ba’zi olimlar alloma Taroziyning “Kashful lisom ar-ruboiyyati Umarul Xayyom” kitobini yangi asrdagi islomiy uyg‘onishga sabab bo‘lgan o‘ttiz kitobning biri deb hisoblaydilar.
Ilmiy tajribalar ham alloma Taroziyni qo‘llab chiqdi. Qohirada chiqadigan “al-Ahrom” ro‘znomasi o‘zining 1978 yil 6 dekabr sonida: “Londondagi Umar Xayyom ruboiyoti qo‘lyozmasi soxta ekan” degan xabar bosib chiqdi. Xabarda quyidagilar bayon qilinadi: “Ilmiy tekshirishlar Londondagi Kembrij dorulfununida saqlanayotgan “Umar Xayyom ruboiyoti” deyilgan qo‘lyozmalar soxta ekanligini isbotladi. Bu qo‘lyozmalar milodiy 1200-sanada yozilgan, deb e’lon qilinar edi. U ko‘p yillardan beri ilmiy izlanishlarga asos hisoblanardi. Endi esa, faqat yuz yil avval yozilganligi ma’lum bo‘ldi. Kembrij dorulfununi bu qo‘lyozmalarni ularni Erondan topgan marhum ustoz Artur Arbortisdan sotib olgan edi”. Vallohu a’lam» (Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf (rahmatullohi alayh) “Zikr ahlidan so‘rang” (1 qism) — T. : “Sharq” 2012 y. 329-335 b.b).
***
…Qishlog‘imizda, ko‘chamizning boshida ko‘hna machit bor — “Gumbaz machit”. El og‘zida ertaknamo gaplar yuradi: qachon qurilgani noma’lummish, bir kechada bino bo‘p qolganmish, xat-hujjatlargayam tirkalganmishu Buxoroda saqlanarmish… Bilmadik. Bilgichlar allaqachon Oliy Biluvchining huzuriga qaytgan. Qolmish qari-qartang naqlicha, bir zamonlar uning ichidan, xonaqohining qoq o‘rtasidan “o‘ris daraxt” o‘sib chiqqan ekan. Tezda tarvaqaylab, shiftigacha yetibdi (bunisi aniq — ziyolilarimizdan birining kitobi muqovasida shu machitning mazkur ahvoldagi surati bor: eski, sarg‘aygan suratda mo‘ng‘aygan machit, tomidagi yoriqdan daraxt shoxlari chiqib turibdi, tevarakda tuyaqorinlar…). Xaloyiqni ham bir qaynovi ichida, bolta-arra qilib o‘tirmasdan, tep-pasidan ekskavator bilan qo‘porib tashlashibdiyu gumbaz uchini qaytadan yopib qo‘ya qolishibdi… Bunisiniyam bilmadik, eshitganimiz-da. Nimagadir shu keldi kallamga hozir…
