Бу воқеа яшин тезлигида бутун мамлакат бўйлаб тарқади. Оғиздан-оғизга кўчиб юрган қисқагина суҳбат шуъласи одамлар қалбини фахр-ифтихор туйғуларига тўлдириб юборгудай бўларди. Улар, эндигина тожу тахтни эгаллаган навқирон ҳукмдорлари омон бўлса, хеч қачон хорлик-зорлик кўрмасликларини дил-дилдан ҳис этганча, бундай ҳукмдор билан дунёнинг нариги чеккасига бўлса ҳам боришга тайёр эканликларини бир-бирларига тўлиб-тошиб сўзлашарди.
Шойим Бўтаев
ҲИСОМИДДИН АЛ-ЁҒИЙ
Шойим Бўтаев 1959 йил 20 июнда Тожикистоннинг Ўратепа туманига қарашли Майдонча кишлоғида туғилган. Хўжанд Давлат педагогика институтининг тарих-филология факултетини тугатган (1982). Илк қиссаси — «Сирли юлдузлар» (1984). Шундан сўнг ёзувчининг «Дунёнинг сарҳисоби бор» (1988), «Энди бари бошқача» (1990), «Шамол ўйини» (1995), «Кунботардаги боғ» (1997), «Ҳаёт» (2000), «Кўчада қолган овоз» (2005) каби қисса ва ҳикоялардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Қўрғонланган ой» (1996), «Шох» (2007) каби романлар муаллифи. «Дўстлик» ордени билан тақдирланган (2001).
Қиш чилласи оёқланди.
Совуқ забтига олди.
Масжид айвонида тирик жон кўринмасди, узоқ-ёвуқдан оқиб келишган намозхонлар ўзларини ичкарига олишган.
Беш-олти юз намозхонни бемалол сиғдира оладиган бу бинони ҳар бирига дурадгорлар томонидан ойлаб ишлов берилган ўн икки ёғоч устун ўз кифтида тутиб турарди. Бу устунларда ўн икки мамлакатнинг санъатини, урф-удумини кўриш, дидини пайқаш мумкин эди. Ўн икки мамлакатдан келишган усталар ўзларининг бор ҳунарларини ёғочларга муҳрлагандилар. Энди улар оддий ёғоч эмас, балки, масжиднинг кўркига кўрк, салобатига салобат бағишлаб турган юксак санъат намуналари эди.
Жума намози бўлгани учун масжидда одам тирбанд; улар бир-бирларига озор ва халақит бермасликка уриниб, намознинг бошланишини бетоқат кутар эдилар.
Меҳроб олдида дарвешлар дарвеши, шайхлар шайхи Ҳисомиддин ал-Ёғий сукут сақлаб турарди.
Эгнида жанда қабо, бошида ранги ўнгиб кетган калонсуво.
Бундай кийим-бош масжиднинг ҳашами, айрим намозхонларнинг зарбоф тўнларига муқоясан қаралганда жудаям бечораҳоллик аломати бўлиб туюларди.
Бундан ташқари, шунча одамнинг ана шу бечораҳолдай кўринган кекса шайхнинг оғзига тикилганча, илҳақ туришида ҳам қандайдир илоҳийлик мужассам эди.
Етмишлардан ошган оппоқ соқолли шайхнинг нур ёғилиб турган юзида, ўткир қарашларида, озғин елкаларини адл тутишида масжидни файзиёб этадиган, намозхонлар сафини жипслаштириб-боғлаб турадиган алланарсалар мавжуд эди.
Намоз бошланишига саноқли дақиқалар қолди.
Намозхонлар безовталана-ташвишлана бошладилар.
Уларнинг нигоҳларида, энди нима бўларкин, деганга ўхшаш сўроқ соялари изғирди.
Энди нима бўларкин?
Бу савол бежиз эмасди.
Гап шундаки, ҳамон улуғ султон Алоуддин Тармашириндан дарак йўқ эди.
Хитой, Ҳиндистон, Ироқ подшоликлари ва Ўзбек мулки орасидан мусти мустаҳкам ўрин олган Мовароуннаҳр султони Алоуддин Тармаширин қўшинининг ҳисобсизлигаю ёвқурлиги, сарҳадларининг поёнсизлигию илкидаги заминнинг жаннатмаконлиги, аҳли раиятнинг фаровонлигию улар орасида адолатни қарор топдирганлиги туфайли енгилмас ва қудратли деб ном олган эди. Шу боис, наинки чегаралари туташ мамлакатларга, балки, узоқ-узоқларга — уммон оша, тоғлар оша донғи кетган эди.
Неча йилдирки, султон жума намозини шу масжидда ўқийди.
Султоннинг хос маҳрами бироз аввалроқ намоз ўқиладиган гиламчани меҳроб ёнидаги мақсурага тўшаб кетар; шундан сўнг маҳрамлари, акобирлари, шотирлари қуршовида султон етиб келар, гиламча устига чўккалар, у билан бирга келганлар ён-атрофидан, ортидан жой олишарди.
Бугун эса…
Ҳали гиламча кўтарган маҳрам ҳам кўринмади.
Нима бўлдийкин?
Бу ҳол Ҳисомиддин ал-Ёғийга қандай таъсир қиларкин?
Кекса шайхнинг нигоҳида қилт этган ўзгариш сезилмасди.
У фақат намозни бошлаш тадоригини кўрар, теран кўзларида бугунги ваъзини кўнгилларга чуқур жойлай билишини англатувчи ифодалар бор эди.
Оғир эшик ғийқиллаб очилди.
Ичкарига совуқ ҳаво ёпирилди.
Эшикка орқа ўгириб ўтиришгани учун намозхонлар «гувв» этиб елкалари оша ортларига ўгирилиб қарашди.
Намозхонлар билан юзма-юз турган шайх кўзининг киринигина ташлаб қўйди. Наинки эшикнинг очилиши, балки қўпорилиб тушиши ҳам уни заррача безовта этолмаслиги аён бўлди.
Эшикка яқин ўтирган, кўринишидан-да, кийинишидан-да бу ерликка ўхшамаган ўттиз-ўттиз беш ёшлардаги ўрта бўй, катта-катта кўзларидан муғомбирликка қоришиқ ақл порлаб турган киши қалингина пўстин кийганига қарамай, ўзини совуқдан четга олаётгандек беихтиёр силжиб кўйди.
Бу одам юртма-юрт, сарҳадма-сарҳад кезиб юрган марокашлик сайёҳ эди.
Унинг йўлга чикканига ўн йиллардан ошиб кетди.
Э-ҳе, бу вақт ичида нималарни кўрмади-ю!
Олиму девона, бою фақир, доною нодон, камтару муттаҳам, пасткашу олижаноб, хасису сахий зотларнинг бетиним оқимидан мисли уммондек тўлқинланиб ётган шаҳарлардан тортиб таҳқирланган одамлари жоҳилликка, ёлғон даъволарга, мункирликка юз тутганликларидан ерпарчин қилинган элларгача у кўрди.
Одамзод мисли ҳашарот, дея ўйлади.
Аммо, уни юксалтирувчи биргина нарса бор, дейишади.
Нима ўша нарса?
Сайёҳ бетиним қидиради, кидираверади…
Оёғи етган нотаниш жойлар уни ҳайратга солади.
Бу ҳайрат яна қадам босишга ундайди.
Ахийри, ҳайрати етаклаб келган жой шу бўлди.
Аввал Шайх Ҳасан ва Ҳисомиддин ал-Ёғий билан танишди.
Сайёҳ уларга отасининг ҳам фақиҳ бўлганлигини, ўзининг кўплаб мусулмон алломаларининг ваъзларини тинглаганлигини, ҳадисларни ёд олганлигини айтиб, баъзи масалалар хусусида ўз фикр-мулоҳазаларини билдиргач, лаҳза ичида дунёни бир неча марта кезиб чиқа олгулик кароматга эга иккала шайх марокашлик сайёҳ ҳам оламни фақат оёқ билан айланиб юрмаганини зоҳиран бўлмаса-да, ичдан тан олишди.
Улар сайёҳни султонга юзма-юз килишди.
У ҳақда гапириб беришди.
Султон унга илтифот кўрсатиб, кулимсиради:
— Хушмисан, яхшимисан, қутлуғ ўлсун, — деди соф туркий тилда. Сайёҳни султон илтифотидан ҳам кўра у сўзламиш тилнинг жозибаси, улуғворлигию тантилиги лол этди.
Султон айтган сўзларни ёдлаб олди.
Тақлид қилаётганини ўйлаб ҳам ўтирмай, ким билан кўришса-да, шу сўзларни айтди:
— Хушмисан, яхшимисан, қутлуғ ўлсин!
Бу тилга меҳр уйғонди сайёхда.
Кўпроқ туриб, кўпроқ сўз ўрганиш ҳаракатида бўлди. Сайёҳ ҳамиша шу масжидга келиб намоз ўқир, айниқса, Ҳисомиддин ал-Ёғийнинг намоздан кейинги ваъзларини берилиб тингларди.
Бугун сайёҳ масжидга кириб келганида одам лиқ тўла эди.
Шу боис, унинг жойи пойгаҳда бўлиб қолди.
Ҳисомиддин ал-Ёғий масжидда ҳеч кимга сиз у ёққа ўтинг, сиз бу ёққа ўтинг, деб айтмасди.
Остонада чопар пайдо бўлди.
У бошига мўғулча қалпоқ бостирган, эгнидаги мўғулча пўстиннинг жунлари жони бор жониворникидай ҳурпайиб турарди.
Чопар елка оша ўзига тикилган юзлаб нигоҳлардан бир зум талмовсираниб қолди.
У ўзга сайёрадан келиб қолгандек эди.
Нақ султоннинг ўзидан чопар бўлиб келганлиги ёдига тушгач, дадиллашди.
Меҳробгача олиб боргулик йўл қидирди.
Йўл топмади.
Намозхонлар-да ўринларидан туриб, унга йўл беришмади.
Шайх ҳамон миқ этмай турарди.
Ахийри чопар сукунатни бузишга журъат этди:
— Сизга хабар келтирдим!
Шайхнинг ўктам товуши масжид гумбазларида акс-садо берди:
— Не хабар экан?
— Сизнинг ўзингизга айтиш буюрилган.
Намозхонлар талмовсиранишди.
Шайхнинг қонсиз лабларида истеҳзоли табассум ўйнади. У озғин қўлларини олдинга чўзиб, қулоғини очди, намозхонларни бағрига босмоқчи бўлгандек бир ҳаракат-ла:
— Буларнинг бари-да менинг ўзим! — деди. Ўтирганлар енгил хўрсинишди.
Сайёҳ завқланганидан бош чайқаб қўйди. Чопар нима қиларини билмади. Шайх буйруқ оҳангида:
— Айтаверинг! — дегач, чопар ғоз туриб, қоғоздан ўқиб бераётгандек эълон қилди:
— Соҳибқирони аъзам, улуғ ҳоқонимиз султон Алоуддин Тармаширин ҳазрати олийлари бугунги намози жумага муҳим давлат ишлари билан ушланиб қолганликлари туфайли бир оз кечикиб келишларини эълон қиладилар!
Оломон қалқди!
Бу ҳеч кўрилмаган ҳодиса эди!
Айрим намозхонлар бетоқат бўлишиб, ичларида, э, намозни бошлайверайлик-да, султони-мўлтонига нима ишимиз бор, дея енгилтаклик билан ўйлашар, мусулмонликнинг бу фарзини тезроқ юмалоқ ёстиқ қилиб, кўчага чиқишга интилишарди.
Намозни бошлаш вақти етганди.
«Имомликка ўтган Ҳисомиддин ал-Ёғий ноқулай аҳволга қолди, — ўйларди сайёҳ. — Ҳозир султонни кутса, намоз вақти бўлди, намозхонлар ундан ўпкалашади, кутмаса, султон ғазаби…»
Чопар остонада шайхдан жавоб кутаётгандек қимир этмай турарди. Шайх бошини кўтарди.
— Соҳибқирони аъзам, улуғ ҳоконимиз султон Алоуддин Тармаширин ҳазрати олийларига чопар жаноблари етказсинларки, — дея ҳирқироқ товушда, тантанали равишда эълон қилди шайх Ҳисомиддин ал-Ёғий, — вақт шундай ҳакамдирки, унинг қаршисида шоҳу гадо баробардир. Биз учун энг улуғи Аллоҳимиз буюрганидир!
Чопар ўзини четга олди.
Унинг ёнида гиламча кўтарган хос маҳрам пайдо бўлди.
Уям чопар каби меҳробгача олиб боргулик йўл қидирди.
Гиламчани ҳамишаги жойига — меҳроб олдига тўшамоқчи эди.
Йўл топмади.
Гиламчани кўрсалар-да, намозхонлар-да ўринларидан туриб, унга йўл беришмади.
Шундан сўнг маҳрам гиламчани қайтариб олиб кетишни ҳам, кетмасликни ҳам билолмай пича саросар туриб қолди. Ўйлай-ўйлай бир қарорга келди шекилли, гиламчани биргина бўш жойга — шундоққина остона остига, сайёҳ ёнига оҳиста тўшаб, ортга чекинди. Эшик ёпилди.
Шайх имомликка ўтди.
Намоз бошланди.
Орадан анча вақт ўтгач, эшик очилиб, султон остона ҳатлади.
Унга ҳеч ким эътибор бермади.
Ҳамма ўз тоат-ибодати билан машғул, ўқтин-ўқтин, шайхнинг елкаларига назар ташлаб қўйишарди.
Жанда қабонигина базўр кўтариб тургандай кўринган шайхнинг озғин елкаларида кишини беихтиёр ўзига жазм этувчи, кўзини олиб қочувчи алланарсалар бор эди. Унга иқтидо қилувчилар ҳар доимги намоздан кейин бир-бирларига кўпинча:
— Имомимизнинг елкаларида ҳамиша фаришталар ўтиради-я, кишини ўзига қаратиб олаверади, — деяр эдилар.
Султон Алоуддин Тармаширин вазиятни пайқаб, беихтиёр эшикни оҳиста ёпди.
Ўзининг гиламчаси устига чўккалади.
Гиламчанинг у ёқ-бу ёғини тўғрилади.
Масжиднинг умумий руҳи уни ўзига сингдирди.
Буюклиги абас топди.
Хоқонлиги унут бўлди.
Шайхнинг ўктам овози ҳаммани якдилликка чақирарди:
— Аллоҳу акбар!
Шу эди улуғ саодат:
— Аллоҳу акбар!
Мунавварлик-да шу эди:
— Аллоҳу акбар!
Юксаклик-да шу эди:
— Аллоҳу акбар!
Борлиқ-да шу эди:
— Аллоҳу акбар!
Шу эди, шу эди, шу эди — ялакат бир вужуд-да шу эди, ягона бир овоз-да шу эди:
— Аллоҳу акбар!
Султоннинг кўзларидан беихтиёр ёш тирқиради.
Султонга эргашиб келишиб, масжидга кира олишмаган, тўғрироғи, кириб ўтиришга жой топишолмаган аъёнлар ташқарида қолишди.
Шу чоқда улар ҳоконнинг ёдидан беихтиёр кўтарилиб кетишганди.
Уларнинг ғамини ҳамиша еб, устини бутлаб, қорнини тўқпаб келган султон энди ўзининг ғамини емоқда эди.
Ўз руҳининг ғамини емоқда эди!
Аъёнларга малол келди бу: чунки, улар руҳ-ла душман эдилар, султон ўз руҳининг ғамини еса, бизнинг баданимизни ғамини емай қўяди, деб ўйлар эдилар: ўз баданларини дунёнинг ҳукмдори деб билар эдилар.
Уларнинг баданларида ҳамма аъзолар мужассам эди — юрак бор эди, мия бор эди, қорин-да жуда-жуда бор эди; фақат, руҳ йўк эди, руҳ йўқ эди — эгаси ташлаб кетган ташландиқ ҳовлидай ҳувиллаб ётишарди.
Намоз давом этарди.
Аҳён-аҳёнда шайхнинг ширали овози масжид гумбазлари аро таралар, бу овоз ҳар етган еридан нур сачратаётгандек бўларди.
Ташқарида қолишган султон аъёнларидан совуқ ўта бошлади.
Улар кафтларига «куҳ-куҳ»лашиб, намознинг тезроқ тамом бўлишини кутишарди.
Эшикни қия очиб қарашгаям юраклари дов бермасди, чунки эшикнинг таккинасида нақ султоннинг ўзи ўтирарди.
Аъёнлар бир-бирларига бундай кучли совуқ анча йиллардан буён бўлмаганини гапиришарди, ҳолбуки, яқиндагина бундан-да бешбаттар совуқлар бўлиб ўтган, иссиққина ўрдуда май ичиб, эт еб, суяк чайнаб, соҳибқирони аъзамни шарафлаб, кўкларга кўтариш билан овора бўлиб қолишган аъёнлар у совуқларни пайқашмаганди.
Намоз тугади.
Аъёнлар қалт-қалт титрашларини зўр-базўр босиб, султоннинг чиқиши тадоригини кўриб туришганда, шайх Ҳисомиддин ал-Ёғий ваъз бошлаб юборди.
Аъёнлар яна қалтирай бошлашди.
Ҳисомиддин ал-Ёғийнинг ваъзи қисқа бўлди.
— Ўзларининг вақтинчалик куч ва мансабларини суиистеъмол этиб, шулардан фойдаланиб, халққа жабр-зулм ўтказувчилар, албатта, киёматда эмас, бу ҳаётнинг ўзида ҳам жавоб берадилар, — дея сўз бошлади Ҳисомиддин ал-Ёғий сокин товушда. — Улар ўзларини халқда яхшилик ва меҳр-мурувватда бўлгандай кўрсатарлар ёинки хақиқатдан ҳам ўзларининг қандай аҳволда, равиш-рафторда эканликларини билмасларидан халққа яхшилик қилиб, меҳр-мурувват кўрсатяпман, деб астойдил ишонарларки, бу уларнинг сўқирликлари белгисидир, шу туфайли орттирган гуноҳлари яна чандон ортади. Тилидан болу қўлидан қон оққан золимлар бу дунёнинг энг жирканч махлуқларидир, — шайхнинг кескир сўзлари, ўктам товуши ҳамманинг бошини ҳам қилган, ҳамма ҳам ўзининг қанақа одам эканлигини ўйлаб ўтирар, айнақса, султон Алоуддин Тармаширин кўзларидан оқаётган ёшларни яширишга ҳам уринмасди.
Шайхнинг сўзлари беозор эди.
Боиси, у ҳеч кимга бармоқ нуқиб, эй сен, деб айтиб-кўрсатмаётганди.
Шайхнинг сўзлари кескир эди.
Боиси, унинг сўзларида ҳаммага ҳам тегишли нималардир бор эди.
Масжидга йиғилганларнинг асосий қисмини мамлакатни кўлда ушлаб туришган боёнлар, мулкдорлар, султон ўрдусига яқин кишилар ташкил этишган эди.
Шайх барчага бир-бир кўзгу тутмоқда эди.
Ҳақиқий қиёфани алайно-ошкор кўрсата оладиган кўзгу тутмоқда эди у.
Виждонга кўзгу тутмоқда эди.
Кўзгуда кир-чирлар, хас-хашаклар, чанг-тўзонлар акс этмоқда эди, холос; шу боис, барчанинг боши ҳам эди, кўзи юмуқ эди.
Бошлари ҳам эса-да, кўзлари юмуқ эса-да кўзгуни кўриб туришарди.
Ваъз тугади.
Кимларнингдир кўз ўнгидаги кўзгу шу заҳотиеқ йўқолди, кимларнингдир кўз ўнгида абадул-абад қолди.
Намозхонлар ўринларидан туришиб, дарҳол ўртадан йўл очишди, султон Алоуддин Тармаширинга таъзимда бўлишди.
Султон аста-секин юриб, имомнинг олдига келди.
Жилмайди.
Қўл узатди.
Имом султонга кўз қирини ташлаб қўйди-да, илтифот кўрсатаётгандек қавима қабонинг титилиб кетган енглари орасидан озган қўлини чўзди.
Намози жума интиҳосига етди.
Султон Алоуддин Тармаширинни намозхонлар таъзим-ла кузатишди.
Султон хиёл таъзимда бўлиб турган сайёҳ ёнидан ўтаётиб, унга жилмайди. Сайёҳ яна-да эгилди.
Султон ортидан намозхонлар ҳам бирин-кетин ташқарига чиқишди. Зум ўтмай улкан бино бўшади. Меҳроб олдида тик турган шайх билан пойгахдаги сайёҳдан ва муаззиндан бўлак ҳеч ким қолмади.
Сайёҳнинг бу юртга келганига эллик кундан ошган, сафари қаримоқда эди. Келганидан буён шу масжидда намоз ўқиб, шайх билан бот-бот суҳбатлар қуриб турарди. Ҳисомиддин ал-Ёғийнинг салоҳиятию қувваи ҳофизаси уни лол қолдирарди. Бу чолнинг билмаган нарсаси йўқ эди: коинотнинг барча сир-синоатидан тортиб одам боласининг феъл-атворигача унга аён эди, шу боис, улуғ фақиҳ номини олганди.
Сайёҳнинг бугун ўзини жуда муносиб тутган шайхга нисбатан меҳри яна-да товланиб кетганди.
Сайёҳ ҳозиргина намозхонлар ўтиришган намат устидан шайхнинг олдига юриб борди.
— Ҳаво совуб кетди, — деди сайёҳ гувиллаб совуқ ёпирилиб турган очиқ эшикка қараб олиб.
— Ҳа, совуқ, — деди шайх бепарво.
— Тўнингизни қаранг, анча уриниб қолибди-ку, тақсир, — деди сайёҳ кўзи билан шайхнинг эгнидаги айрим жойларига ямоқ тушган қавима қабога ишора қилиб.
Шайх жилмайди. Жилмая туриб:
— Ўғлим, бу ҳам меники эмас, қизимникидур, — деди. Сайёҳ эгнидаги пўстинни ечишга уринаётиб:
— Марҳамат қилиб, мана шу пўстинимни олиб кийсангиз, — дея таклиф қилди.
— Йўқ-йўқ, уринма, ўғлим, — шайх сайёҳнинг қўлидан ушлаб пўстинни ечдирмади.
— Сизга совға деб…
— Раҳмат, ўғлим, раҳмат, — деди шайх миннатдор бўлгандай. — Мен эллик йил муқаддам ҳеч кимдан туҳфа олмайман деб Аллоҳга қасам ичганман, мабодо, совға олгудай бўлсам, албатта, сендан олган бўлардим.
Сайёҳ таъзим қилди.
Шайх қўлини унинг кифтига қўйиб:
— Қаддингни кўтар, ўғлим, — деди. Сайёҳ қад ростлади.
Унинг ранги оқариб кетганди.
Қ
ўлини кўксига қўйганча тисарила-тисарила чиқиб кетди.
… Эртаси куни султон Алоуддин Тармаширин яна йўлга отланаётган сайёҳ шарафига катта зиёфат берди.
Зиёфат ўрдуда бўлди.
Султоннинг ўрдуси чодирдан тикланган бўлса-да, ичкариси ҳар қандай ҳашаматли саройдан қолишмасди.
Тўрдаги тахтда султон ёнбошлаб ўтирарди. Оёқ остларига, тахтнинг ён-атрофига қоплону йўлбарснинг терилари тўшаб ташланганди. Тахтни қуршаб олишган хизматкорлар султоннинг ҳар бир сўзига илҳақ туришар, ҳозир у, осмондаги ойни олиб келинглар, деса, шунга-да югуриб кетгудай эдилар.
Мамлакатнинг барча акобирлари, номи чиққан устунлари, олиму фузалолари, шоиру маддоҳлари… қўйингки, салтанатни эмиб ётишган жамики кўкалдошлар бугун ўрдуга йиғилишганди. Сарой аҳли, вазиру вузаро, амирлар — ҳар ким ўз мансабию мавқеига қараб жой эгаллаган эди.
Сайёҳни султоннанг чап ёнига ўтказишганди.
Йиғилганлар олдларига қўйилган товоқлар ва кўзаларни бирин-кетин бўшатишар, уларнинг ўрнига янгилари келарди.
Султон уларнинг барчасига кўз остидан эринчоқлик билан назар ташлар, бу қарашидан ўтирганларнинг бирортасиям уни қизиқтирмаслиги кўриниб турарди.
Султоннинг негадир кайфияти йўқ эди.
Кечаги масжиддаги воқеа уни анча-мунча матаассир этган бўлса-да, шоҳлик ғурурига ҳам тегиб кетганди.
У бугун сайёҳ баҳонасида бериладиган зиёфатда шайх Ҳисомидцин ал-Ёғийга ўзининг кимлигини кўрсатиб ҳам қўймоқчи бўлганди.
Тўғри, Ҳисомиддин ал-Ёғий ҳеч вақт ўрдуга қадам босган эмас.
Султоннинг бирортаям совғасига қия боқмаган.
Борди-ю, Алоуддин Тармашириннинг сахийлиги тутиб, бутун мамлакатни ҳадя этмоқчи бўлсаям, шайх менсимаслигини яхши билади.
Шайхнинг ундан устунлиги шунда эди.
Шайхнинг сайёҳ билан алоқаси дурустлигидан султон унинг шу баҳонада саройга ташриф буюришига умид боғлаганди.
Бироқ ундан дарак бўлмади.
Султон чопар юборди.
Чопар қайтиб келиб, Алоудцин Тармаширинга шайхнинг жавобини етказганда, султон ғазабдан кўкариб кетди.
Теварак-атрофга илкис қирғий қараш қилиб олди.
Хайрият, чопар етказган гапни унинг ўзидан бошқа ҳеч ким, ҳаттоки, ёнида ўтирган сайёҳ ҳам эшитмаганди.
Ҳисомиддин ал-Ёғий чопарга зиёфатга келолмаслигининг сабабини султонга етказишни буюриб, мана бундай деган эди:
— Подшоҳнинг зиёфати хос кишилар учун ҳаром. Унинг қилаётган хайру эҳсонлари оломон учундир, чунки, оломон шундай нарсаларга ўч, шу туфайли унинг барча гуноҳларини кечириб юбораверади. Лекин Аллоҳ кечирмайди, хос кишилар ҳаммавақт итлар олдига ташланадиган суякка ижирғаниб қарайдилар. Шу сабабли, ўзлари фақир бўлсалар-да, ҳеч қачон ҳеч кимга бош эгмайдилар. Султонга етказингки, шу боис мен ўрдуга боролмайман, ҳаром киймайман, ҳаром емайман деб, эллик йил бурун Аллоҳга қасам ичгандирман.
Алоуддин Тармаширин нима қиларини билмай қолди.
Нима қилсин?
Жанда қабосию эски калонсуводан бўлак бойлиги бўлмаган кекса шайхга қандай жазо лойиқ кўрилади?
Агар ҳозир у бир имо қилса пойида бўридай ириллаб туришган югурдаклари лаҳза ичида унинг бошини кўтариб келишлари мумкин-ку!
Йўқ!
Султон Алоуддин Тармаширин бундай қилмайди.
Етти иқлимга адолатпешатиги, фуқаропарварлиги билан донғи кетган султон бундай қила олмайди.
Алоуддин Тармаширин даврага худди бегоналарга карагандай оғир-оғир қаради.
Унинг миясига фикрлар қуюни чақмоқдай урила бошлади.
«Мана бу зиёфатхўрлик қилиб ўтиришган, ўз манфаатлари йўлида ҳеч қандай қабиҳликдан қайтмайдиган, кичкинагина туҳфа учун итдек тавон ялашга ҳам тайёр олчоқлардан жисми увоққина чол нақадар юксак, улуғ, кудратли-я, дея ўйларди султон Алоуддин Тармаширин. — Менинг ўзим-чи? Адолатли шоҳ эмишман! Ахир, аҳли раиятга солинган солиғлару фуқаронинг пешона тери эвазига мана бу текинхўрларни боқиб ётганим ёлғонми? Йўқ, йўқ: шайх тўғри сўзлайди, бундан-да аччиқроқ сўзлар айтса-да, бари рост: бироқ султонлик мартабамнинг бир томони нега, нима учун тўнғизбоқарликка айланиб кетаётганини ўзим ҳам англолмай доғдаман…»
Султоннинг миясида кўнгилни хира қиладиган бир-биридан қора фикрлар ғужғон ўйнай бошлади. Қовоқ-тумшуғи осилиб дову дунёси қоронғилашди.
Унинг кайфияти даврадагиларга ҳам юқди, секин-аста кавшанишиб, айримлари овқатдан қўл узди.
Сайёҳ зийраклик ва эҳтиёткорлик билан кузатиб ўтирарди.
Султон ихтиёрсиз равишда олдидаги товоқда турган сергўшт каттакон иликни олди-да, кескин бир ҳаракат-ла пастга томон улоқтирди:
— Қани ушланглар!
Пастдагилар эсанкираб-довдираб қолишди. Султон улоқтирган суякнинг ерга тушиши унинг кайфиятини баттар ёмонлашувига баҳона бўлиши мумкинлигини ҳамма яхши англаб турган эди.
Тўрт-бешта амалдорлар гавдаларига номуносиб ҳолда чаққонлик билан ҳаракат қилдилар. Улар ҳаволаб келаётган суякка қўлларини чўзганча, ўзларини отдилар. Суяк битта эди, шу боис уларнинг бирига насиб этди, лекин барчалари суякка эга бўлгандек қувондилар, уларгина эмас, даврадагиларнинг барчаси қийқириб юбордилар.
Суякни тутиб олган амалдорни олқишлай кетдилар:
— Яшанг, Бурғубек!
— Ҳалолингиз бўлсин!
— Султонимиз ҳимматларига балли!
— Умрлари узоқ бўлсин!
— Дунё тургунча турсинлар!
Шу тариқа даврага хушнудлик қайтгандек бўлди.
Шовқин-сурон, вағур-вуғур яна авж олди, дастурхондан қўл узганлар яна қўл чўздилар.
Алоуддин Тармаширин чап қўлини хиёл кўтариб даврани тинчитди. Сўнгра эллик кундан ортиқ мамлакатларида турган марокашлик сайёҳ Шамсиддин Абу Абдуллоҳ ат-Танжий шаънига илиқ сўзлар айтиб, унга иккита от ва иккита туя туҳфа қилганини билдирди.
Сайёҳ ўрнидан туриб таъзим қилди. Даврадагилар султонни олқишладилар.
Сўнгра султон ўрнидан туриб, сувсар мўйнали оқ пўстинни ўз қўли билан сайёҳга кийгазди.
Ҳар томондан ҳар хил овозлар қушлардай учиб келдилар:
— Қуллуқ бўлсин!
— Буюрсин!
— Султонимизга офарин!
— Қуллуқ султонимизга, қуллуқ!
Султон қўли билан ишора қилиб, гала-гала овозларни ортларига қайтариб юборди, улар учишга пайт пойлаб, инларига қайтиб қўнишди.
Султон Алоуддин Тармаширин сайёҳга оқ йўл тиларкан, лаблари четида нимтабассум билан шундай сўзларни айтди:
— Сизнинг оёғингиз хали дунёнинг кўп давлатларига етади. Улар, албатта, биз ҳақимизда сўрашади. Сиз уларга бизнинг мамлакатимиз ҳақида сўзлаётганда у ерда ўз султонининг таклифини ҳам рад қила оладиган қудратли одамлар бор экан, деб айтинг. Улар у одамларнинг қудрати нимада экан, деб сўрашса, ҳалолликлари ва тантиликларида экан, деб айтинг. Шуларни айтсангиз, бизнинг буюклигимиз ва кучимиз ҳақида халқларнинг ўзлари хулоса чиқариб олишаверади.
Султон Алоуддин Тармаширин тахтга чўкиб, кўз остидан ўрдуга сочилган одамларни кузатганча юмшоқ болишга ёнбошлади.
Сайёҳ таъзим қила-қила ўз жойини ишғол қилди.
Ўрдуда қийқириқ, олқишлар авжига чиқди.
Нима учун қийқириб, нимани олқишлаётганликларини фикр-ёдлари зиёфатда бўлган бу шўрликларнинг ўзлари ҳам билмасдилар. Султонга яхши кўриниш, унинг кайфиятини бузмаслик — уларнинг муддаолари шу, бошқаси билан ишлари йўқ эди.
Зиёфат тонггача давом этди.
Сайёҳ зиёфатдан турибоқ йўлга тушди.
Унинг хаёлини сертўлқин уммонлар, номаълум шаҳарлару мамлакатлар безовта қилгани қилган эди.
Ҳақиқатдан ҳам, бу тиниб-тинчимас одамнинг оёғи дунёнинг энг чекка сарҳадларигача етиб борди.
Қаерда бўлмасин, ўша кўрганларини бот-бот эслаб, ровийлардек ривоят қилиб юрди марокашлик сайёҳ Ибн Баттута.
20 iyun — Yozuvchi Shoyim Bo‘tayev tug‘ilgan kun
Bu voqea yashin tezligida butun mamlakat bo‘ylab tarqadi. Og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan qisqagina suhbat shu’lasi odamlar qalbini faxr-iftixor tuyg‘ulariga to‘ldirib yuborguday bo‘lardi. Ular, endigina toju taxtni egallagan navqiron hukmdorlari omon bo‘lsa, xech qachon xorlik-zorlik ko‘rmasliklarini dil-dildan his etgancha, bunday hukmdor bilan dunyoning narigi chekkasiga bo‘lsa ham borishga tayyor ekanliklarini bir-birlariga to‘lib-toshib so‘zlashardi.
Shoyim Bo’taev
HISOMIDDIN AL-YOG’IY
Shoyim Bo’taev 1959 yil 20 iyunda Tojikistonning O’ratepa tumaniga qarashli Maydoncha kishlog’ida tug’ilgan. Xo’jand Davlat pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetini tugatgan (1982). Ilk qissasi — «Sirli yulduzlar» (1984). Shundan so’ng yozuvchining «Dunyoning sarhisobi bor» (1988), «Endi bari boshqacha» (1990), «Shamol o’yini» (1995), «Kunbotardagi bog’» (1997), «Hayot» (2000), «Ko’chada qolgan ovoz» (2005) kabi qissa va hikoyalardan iborat to’plamlari nashr etilgan. «Qo’rg’onlangan oy» (1996), «Shox» (2007) kabi romanlar muallifi. «Do’stlik» ordeni bilan taqdirlangan (2001).
Sovuq zabtiga oldi.
Masjid ayvonida tirik jon ko’rinmasdi, uzoq-yovuqdan oqib kelishgan namozxonlar o’zlarini ichkariga olishgan.
Besh-olti yuz namozxonni bemalol sig’dira oladigan bu binoni har biriga duradgorlar tomonidan oylab ishlov berilgan o’n ikki yog’och ustun o’z kiftida tutib turardi. Bu ustunlarda o’n ikki mamlakatning san’atini, urf-udumini ko’rish, didini payqash mumkin edi. O’n ikki mamlakatdan kelishgan ustalar o’zlarining bor hunarlarini yog’ochlarga muhrlagandilar. Endi ular oddiy yog’och emas, balki, masjidning ko’rkiga ko’rk, salobatiga salobat bag’ishlab turgan yuksak san’at namunalari edi.
Juma namozi bo’lgani uchun masjidda odam tirband; ular bir-birlariga ozor va xalaqit bermaslikka urinib, namozning boshlanishini betoqat kutar edilar.Mehrob oldida darveshlar darveshi, shayxlar shayxi Hisomiddin al-Yog’iy sukut saqlab turardi.Egnida janda qabo, boshida rangi o’ngib ketgan kalonsuvo.Bunday kiyim-bosh masjidning hashami, ayrim namozxonlarning zarbof to’nlariga muqoyasan qaralganda judayam bechorahollik alomati bo’lib tuyulardi.Bundan tashqari, shuncha odamning ana shu bechoraholday ko’ringan keksa shayxning og’ziga tikilgancha, ilhaq turishida ham qandaydir ilohiylik mujassam edi.Yetmishlardan oshgan oppoq soqolli shayxning nur yog’ilib turgan yuzida, o’tkir qarashlarida, ozg’in yelkalarini adl tutishida masjidni fayziyob etadigan, namozxonlar safini jipslashtirib-bog’lab turadigan allanarsalar mavjud edi.
Namoz boshlanishiga sanoqli daqiqalar qoldi.
Namozxonlar bezovtalana-tashvishlana boshladilar.
Ularning nigohlarida, endi nima bo’larkin, deganga o’xshash so’roq soyalari izg’irdi.
Endi nima bo’larkin?
Bu savol bejiz emasdi.
Gap shundaki, hamon ulug’ sulton Alouddin Tarmashirindan darak yo’q edi.
Xitoy, Hindiston, Iroq podsholiklari va O’zbek mulki orasidan musti mustahkam o’rin olgan Movarounnahr sultoni Alouddin Tarmashirin qo’shinining hisobsizligayu yovqurligi, sarhadlarining poyonsizligiyu ilkidagi zaminning jannatmakonligi, ahli raiyatning farovonligiyu ular orasida adolatni qaror topdirganligi tufayli yengilmas va qudratli deb nom olgan edi. Shu bois, nainki chegaralari tutash mamlakatlarga, balki, uzoq-uzoqlarga — ummon osha, tog’lar osha dong’i ketgan edi.
Necha yildirki, sulton juma namozini shu masjidda o’qiydi.
Sultonning xos mahrami biroz avvalroq namoz o’qiladigan gilamchani mehrob yonidagi maqsuraga to’shab ketar; shundan so’ng mahramlari, akobirlari, shotirlari qurshovida sulton yetib kelar, gilamcha ustiga cho’kkalar, u bilan birga kelganlar yon-atrofidan, ortidan joy olishardi.
Bugun esa…
Hali gilamcha ko’targan mahram ham ko’rinmadi.
Nima bo’ldiykin?
Bu hol Hisomiddin al-Yog’iyga qanday ta’sir qilarkin?
Keksa shayxning nigohida qilt etgan o’zgarish sezilmasdi.
U faqat namozni boshlash tadorigini ko’rar, teran ko’zlarida bugungi va’zini ko’ngillarga chuqur joylay bilishini anglatuvchi ifodalar bor edi.
Og’ir eshik g’iyqillab ochildi.
Ichkariga sovuq havo yopirildi.
Eshikka orqa o’girib o’tirishgani uchun namozxonlar «guvv» etib yelkalari osha ortlariga o’girilib qarashdi.
Namozxonlar bilan yuzma-yuz turgan shayx ko’zining kirinigina tashlab qo’ydi. Nainki eshikning ochilishi, balki qo’porilib tushishi ham uni zarracha bezovta etolmasligi ayon bo’ldi.
Eshikka yaqin o’tirgan, ko’rinishidan-da, kiyinishidan-da bu yerlikka o’xshamagan o’ttiz-o’ttiz besh yoshlardagi o’rta bo’y, katta-katta ko’zlaridan mug’ombirlikka qorishiq aql porlab turgan kishi qalingina po’stin kiyganiga qaramay, o’zini sovuqdan chetga olayotgandek beixtiyor siljib ko’ydi.
Bu odam yurtma-yurt, sarhadma-sarhad kezib yurgan marokashlik sayyoh edi.
Uning yo’lga chikkaniga o’n yillardan oshib ketdi.
E-he, bu vaqt ichida nimalarni ko’rmadi-yu!
Olimu devona, boyu faqir, donoyu nodon, kamtaru muttaham, pastkashu olijanob, xasisu saxiy zotlarning betinim oqimidan misli ummondek to’lqinlanib yotgan shaharlardan tortib tahqirlangan odamlari johillikka, yolg’on da’volarga, munkirlikka yuz tutganliklaridan yerparchin qilingan ellargacha u ko’rdi.
Odamzod misli hasharot, deya o’yladi.
Ammo, uni yuksaltiruvchi birgina narsa bor, deyishadi.
Nima o’sha narsa?
Sayyoh betinim qidiradi, kidiraveradi…
Oyog’i yetgan notanish joylar uni hayratga soladi.
Bu hayrat yana qadam bosishga undaydi.
Axiyri, hayrati yetaklab kelgan joy shu bo’ldi.
Avval Shayx Hasan va Hisomiddin al-Yog’iy bilan tanishdi.
Sayyoh ularga otasining ham faqih bo’lganligini, o’zining ko’plab musulmon allomalarining va’zlarini tinglaganligini, hadislarni yod olganligini aytib, ba’zi masalalar xususida o’z fikr-mulohazalarini bildirgach, lahza ichida dunyoni bir necha marta kezib chiqa olgulik karomatga ega ikkala shayx marokashlik sayyoh ham olamni faqat oyoq bilan aylanib yurmaganini zohiran bo’lmasa-da, ichdan tan olishdi.
Ular sayyohni sultonga yuzma-yuz kilishdi.
U haqda gapirib berishdi.
Sulton unga iltifot ko’rsatib, kulimsiradi:
— Xushmisan, yaxshimisan, qutlug’ o’lsun, — dedi sof turkiy tilda. Sayyohni sulton iltifotidan ham ko’ra u so’zlamish tilning jozibasi, ulug’vorligiyu tantiligi lol etdi.
Sulton aytgan so’zlarni yodlab oldi.
Taqlid qilayotganini o’ylab ham o’tirmay, kim bilan ko’rishsa-da, shu so’zlarni aytdi:
— Xushmisan, yaxshimisan, qutlug’ o’lsin!
Bu tilga mehr uyg’ondi sayyoxda.
Ko’proq turib, ko’proq so’z o’rganish harakatida bo’ldi. Sayyoh hamisha shu masjidga kelib namoz o’qir, ayniqsa, Hisomiddin al-Yog’iyning namozdan keyingi va’zlarini
berilib tinglardi.
Bugun sayyoh masjidga kirib kelganida odam liq to’la edi.
Shu bois, uning joyi poygahda bo’lib qoldi.
Hisomiddin al-Yog’iy masjidda hech kimga siz u yoqqa o’ting, siz bu yoqqa o’ting, deb aytmasdi.
Ostonada chopar paydo bo’ldi.
U boshiga mo’g’ulcha qalpoq bostirgan, egnidagi mo’g’ulcha po’stinning junlari joni bor jonivornikiday hurpayib turardi.
Chopar yelka osha o’ziga tikilgan yuzlab nigohlardan bir zum talmovsiranib qoldi.
U o’zga sayyoradan kelib qolgandek edi.
Naq sultonning o’zidan chopar bo’lib kelganligi yodiga tushgach, dadillashdi.
Mehrobgacha olib borgulik yo’l qidirdi.
Yo’l topmadi.
Namozxonlar-da o’rinlaridan turib, unga yo’l berishmadi.
Shayx hamon miq etmay turardi.
Axiyri chopar sukunatni buzishga jur’at etdi:
— Sizga xabar keltirdim!
Shayxning o’ktam tovushi masjid gumbazlarida aks-sado berdi:
— Ne xabar ekan?
— Sizning o’zingizga aytish buyurilgan.
Namozxonlar talmovsiranishdi.
Shayxning qonsiz lablarida istehzoli tabassum o’ynadi. U ozg’in qo’llarini oldinga cho’zib, qulog’ini ochdi, namozxonlarni bag’riga bosmoqchi bo’lgandek bir harakat-la:
— Bularning bari-da mening o’zim! — dedi. O’tirganlar yengil xo’rsinishdi.
Sayyoh zavqlanganidan bosh chayqab qo’ydi. Chopar nima qilarini bilmadi. Shayx buyruq ohangida:
— Aytavering! — degach, chopar g’oz turib, qog’ozdan o’qib berayotgandek e’lon qildi:
— Sohibqironi a’zam, ulug’ hoqonimiz sulton Alouddin Tarmashirin hazrati oliylari bugungi namozi jumaga muhim davlat ishlari bilan ushlanib qolganliklari tufayli bir oz kechikib kelishlarini e’lon qiladilar!
Olomon qalqdi!
Bu hech ko’rilmagan hodisa edi!
Ayrim namozxonlar betoqat bo’lishib, ichlarida, e, namozni boshlayveraylik-da, sultoni-mo’ltoniga nima ishimiz bor, deya yengiltaklik bilan o’ylashar, musulmonlikning bu farzini tezroq yumaloq yostiq qilib, ko’chaga chiqishga intilishardi.
Namozni boshlash vaqti yetgandi.
«Imomlikka o’tgan Hisomiddin al-Yog’iy noqulay ahvolga qoldi, — o’ylardi sayyoh. — Hozir sultonni kutsa, namoz vaqti bo’ldi, namozxonlar undan o’pkalashadi, kutmasa, sulton g’azabi…»
Chopar ostonada shayxdan javob kutayotgandek qimir etmay turardi. Shayx boshini ko’tardi.
— Sohibqironi a’zam, ulug’ hokonimiz sulton Alouddin Tarmashirin hazrati oliylariga chopar janoblari yetkazsinlarki, — deya hirqiroq tovushda, tantanali ravishda e’lon qildi shayx Hisomiddin al-Yog’iy, — vaqt shunday hakamdirki, uning qarshisida shohu gado barobardir. Biz uchun eng ulug’i Allohimiz buyurganidir!
Chopar o’zini chetga oldi.
Uning yonida gilamcha ko’targan xos mahram paydo bo’ldi.
Uyam chopar kabi mehrobgacha olib borgulik yo’l qidirdi.
Gilamchani hamishagi joyiga — mehrob oldiga to’shamoqchi edi.
Yo’l topmadi.
Gilamchani ko’rsalar-da, namozxonlar-da o’rinlaridan turib, unga yo’l berishmadi.
Shundan so’ng mahram gilamchani qaytarib olib ketishni ham, ketmaslikni ham bilolmay picha sarosar turib qoldi. O’ylay-o’ylay bir qarorga keldi shekilli, gilamchani birgina bo’sh joyga — shundoqqina ostona ostiga, sayyoh yoniga ohista to’shab, ortga chekindi. Eshik yopildi.
Shayx imomlikka o’tdi.
Namoz boshlandi.
Oradan ancha vaqt o’tgach, eshik ochilib, sulton ostona hatladi.
Unga hech kim e’tibor bermadi.
Hamma o’z toat-ibodati bilan mashg’ul, o’qtin-o’qtin, shayxning yelkalariga nazar tashlab qo’yishardi.
Janda qabonigina bazo’r ko’tarib turganday ko’ringan shayxning ozg’in yelkalarida kishini beixtiyor o’ziga jazm etuvchi, ko’zini olib qochuvchi allanarsalar bor edi.
Unga iqtido qiluvchilar har doimgi namozdan keyin bir-birlariga ko’pincha:
— Imomimizning yelkalarida hamisha farishtalar o’tiradi-ya, kishini o’ziga qaratib olaveradi, — deyar edilar.
Sulton Alouddin Tarmashirin vaziyatni payqab, beixtiyor eshikni ohista yopdi.
O’zining gilamchasi ustiga cho’kkaladi.
Gilamchaning u yoq-bu yog’ini to’g’riladi.
Masjidning umumiy ruhi uni o’ziga singdirdi.
Buyukligi abas topdi.
Xoqonligi unut bo’ldi.
Shayxning o’ktam ovozi hammani yakdillikka chaqirardi:
— Allohu akbar!
Shu edi ulug’ saodat:
— Allohu akbar!
Munavvarlik-da shu edi:
— Allohu akbar!
Yuksaklik-da shu edi:
— Allohu akbar!
Borliq-da shu edi:
— Allohu akbar!
Shu edi, shu edi, shu edi — yalakat bir vujud-da shu edi, yagona bir ovoz-da shu edi:
— Allohu akbar!
Sultonning ko’zlaridan beixtiyor yosh tirqiradi.
Sultonga ergashib kelishib, masjidga kira olishmagan, to’g’rirog’i, kirib o’tirishga joy topisholmagan a’yonlar tashqarida qolishdi.
Shu choqda ular hokonning yodidan beixtiyor ko’tarilib ketishgandi.
Ularning g’amini hamisha yeb, ustini butlab, qornini to’qpab kelgan sulton endi o’zining g’amini yemoqda edi.
O’z ruhining g’amini yemoqda edi!
A’yonlarga malol keldi bu: chunki, ular ruh-la dushman edilar, sulton o’z ruhining g’amini yesa, bizning badanimizni g’amini yemay qo’yadi, deb o’ylar edilar: o’z badanlarini dunyoning hukmdori deb bilar edilar.
Ularning badanlarida hamma a’zolar mujassam edi — yurak bor edi, miya bor edi, qorin-da juda-juda bor edi; faqat, ruh yo’k edi, ruh yo’q edi — egasi tashlab ketgan tashlandiq hovliday huvillab yotishardi.
Namoz davom etardi.
Ahyon-ahyonda shayxning shirali ovozi masjid gumbazlari aro taralar, bu ovoz har yetgan yeridan nur sachratayotgandek bo’lardi.
Tashqarida qolishgan sulton a’yonlaridan sovuq o’ta boshladi.
Ular kaftlariga «kuh-kuh»lashib, namozning tezroq tamom bo’lishini kutishardi.
Eshikni qiya ochib qarashgayam yuraklari dov bermasdi, chunki eshikning takkinasida naq sultonning o’zi o’tirardi.
A’yonlar bir-birlariga bunday kuchli sovuq ancha yillardan buyon bo’lmaganini gapirishardi, holbuki, yaqindagina bundan-da beshbattar sovuqlar bo’lib o’tgan, issiqqina o’rduda may ichib, et yeb, suyak chaynab, sohibqironi a’zamni sharaflab, ko’klarga ko’tarish bilan ovora bo’lib qolishgan a’yonlar u sovuqlarni payqashmagandi.
Namoz tugadi.
A’yonlar qalt-qalt titrashlarini zo’r-bazo’r bosib, sultonning chiqishi tadorigini ko’rib turishganda, shayx Hisomiddin al-Yog’iy va’z boshlab yubordi.
A’yonlar yana qaltiray boshlashdi.
Hisomiddin al-Yog’iyning va’zi qisqa bo’ldi.
— O’zlarining vaqtinchalik kuch va mansablarini suiiste’mol etib, shulardan foydalanib, xalqqa jabr-zulm o’tkazuvchilar, albatta, kiyomatda emas, bu hayotning o’zida ham javob beradilar, — deya so’z boshladi Hisomiddin al-Yog’iy sokin tovushda. — Ular o’zlarini xalqda yaxshilik va mehr-muruvvatda bo’lganday ko’rsatarlar yoinki xaqiqatdan ham o’zlarining qanday ahvolda, ravish-raftorda ekanliklarini bilmaslaridan xalqqa yaxshilik qilib, mehr-muruvvat ko’rsatyapman, deb astoydil ishonarlarki, bu ularning so’qirliklari belgisidir, shu tufayli orttirgan gunohlari yana chandon ortadi. Tilidan bolu qo’lidan qon oqqan zolimlar bu dunyoning eng jirkanch maxluqlaridir, — shayxning keskir so’zlari, o’ktam tovushi hammaning boshini ham qilgan, hamma ham o’zining qanaqa odam ekanligini o’ylab o’tirar, aynaqsa, sulton Alouddin Tarmashirin ko’zlaridan oqayotgan yoshlarni yashirishga ham urinmasdi.
Shayxning so’zlari beozor edi.
Boisi, u hech kimga barmoq nuqib, ey sen, deb aytib-ko’rsatmayotgandi.
Shayxning so’zlari keskir edi.
Boisi, uning so’zlarida hammaga ham tegishli nimalardir bor edi.
Masjidga yig’ilganlarning asosiy qismini mamlakatni ko’lda ushlab turishgan boyonlar, mulkdorlar, sulton o’rdusiga yaqin kishilar tashkil etishgan edi.
Shayx barchaga bir-bir ko’zgu tutmoqda edi.
Haqiqiy qiyofani alayno-oshkor ko’rsata oladigan ko’zgu tutmoqda edi u.
Vijdonga ko’zgu tutmoqda edi.
Ko’zguda kir-chirlar, xas-xashaklar, chang-to’zonlar aks etmoqda edi, xolos; shu bois, barchaning boshi ham edi, ko’zi yumuq edi.
Boshlari ham esa-da, ko’zlari yumuq esa-da ko’zguni ko’rib turishardi.
Va’z tugadi.
Kimlarningdir ko’z o’ngidagi ko’zgu shu zahotieq yo’qoldi, kimlarningdir ko’z o’ngida abadul-abad qoldi.
Namozxonlar o’rinlaridan turishib, darhol o’rtadan yo’l ochishdi, sulton Alouddin Tarmashiringa ta’zimda bo’lishdi.
Sulton asta-sekin yurib, imomning oldiga keldi.
Jilmaydi.
Qo’l uzatdi.
Imom sultonga ko’z qirini tashlab qo’ydi-da, iltifot ko’rsatayotgandek qavima qaboning titilib ketgan yenglari orasidan ozgan qo’lini cho’zdi.
Namozi juma intihosiga yetdi.
Sulton Alouddin Tarmashirinni namozxonlar ta’zim-la kuzatishdi.
Sulton xiyol ta’zimda bo’lib turgan sayyoh yonidan o’tayotib, unga jilmaydi. Sayyoh yana-da egildi.
Sulton ortidan namozxonlar ham birin-ketin tashqariga chiqishdi. Zum o’tmay ulkan bino bo’shadi. Mehrob oldida tik turgan shayx bilan poygaxdagi sayyohdan va muazzindan bo’lak hech kim qolmadi.
Sayyohning bu yurtga kelganiga ellik kundan oshgan, safari qarimoqda edi. Kelganidan buyon shu masjidda namoz o’qib, shayx bilan bot-bot suhbatlar qurib turardi. Hisomiddin al-Yog’iyning salohiyatiyu quvvai hofizasi uni lol qoldirardi. Bu cholning bilmagan narsasi yo’q edi: koinotning barcha sir-sinoatidan tortib odam bolasining fe’l-atvorigacha unga ayon edi, shu bois, ulug’ faqih nomini olgandi. Sayyohning bugun o’zini juda munosib tutgan shayxga nisbatan mehri yana-da tovlanib ketgandi.
Sayyoh hozirgina namozxonlar o’tirishgan namat ustidan shayxning oldiga yurib bordi.
— Havo sovub ketdi, — dedi sayyoh guvillab sovuq yopirilib turgan ochiq eshikka qarab olib.
— Ha, sovuq, — dedi shayx beparvo.
— To’ningizni qarang, ancha urinib qolibdi-ku, taqsir, — dedi sayyoh ko’zi bilan shayxning egnidagi ayrim joylariga yamoq tushgan qavima qaboga ishora qilib.
Shayx jilmaydi. Jilmaya turib:
— O’g’lim, bu ham meniki emas, qizimnikidur, — dedi. Sayyoh egnidagi po’stinni yechishga urinayotib:
— Marhamat qilib, mana shu po’stinimni olib kiysangiz, — deya taklif qildi.
— Yo’q-yo’q, urinma, o’g’lim, — shayx sayyohning qo’lidan ushlab po’stinni yechdirmadi.
— Sizga sovg’a deb…
— Rahmat, o’g’lim, rahmat, — dedi shayx minnatdor bo’lganday. — Men ellik yil muqaddam hech kimdan tuhfa olmayman deb Allohga qasam ichganman, mabodo, sovg’a
olguday bo’lsam, albatta, sendan olgan bo’lardim.
Sayyoh ta’zim qildi.
Shayx qo’lini uning kiftiga qo’yib:
— Qaddingni ko’tar, o’g’lim, — dedi. Sayyoh qad rostladi.
Uning rangi oqarib ketgandi.
Qo’lini ko’ksiga qo’ygancha tisarila-tisarila chiqib ketdi.
… Ertasi kuni sulton Alouddin Tarmashirin yana yo’lga otlanayotgan sayyoh sharafiga katta ziyofat berdi.
Ziyofat o’rduda bo’ldi.
Sultonning o’rdusi chodirdan tiklangan bo’lsa-da, ichkarisi har qanday hashamatli saroydan qolishmasdi.
To’rdagi taxtda sulton yonboshlab o’tirardi. Oyoq ostlariga, taxtning yon-atrofiga qoplonu yo’lbarsning terilari to’shab tashlangandi. Taxtni qurshab olishgan xizmatkorlar sultonning har bir so’ziga ilhaq turishar, hozir u, osmondagi oyni olib kelinglar, desa, shunga-da yugurib ketguday edilar.Mamlakatning barcha akobirlari, nomi chiqqan ustunlari, olimu fuzalolari, shoiru maddohlari… qo’yingki, saltanatni emib yotishgan jamiki ko’kaldoshlar bugun o’rduga yig’ilishgandi. Saroy ahli, vaziru vuzaro, amirlar — har kim o’z mansabiyu mavqeiga qarab joy egallagan edi.
Sayyohni sultonnang chap yoniga o’tkazishgandi.
Yig’ilganlar oldlariga qo’yilgan tovoqlar va ko’zalarni birin-ketin bo’shatishar, ularning o’rniga yangilari kelardi.
Sulton ularning barchasiga ko’z ostidan erinchoqlik bilan nazar tashlar, bu qarashidan o’tirganlarning birortasiyam uni qiziqtirmasligi ko’rinib turardi.
Sultonning negadir kayfiyati yo’q edi.
Kechagi masjiddagi voqea uni ancha-muncha mataassir etgan bo’lsa-da, shohlik g’ururiga ham tegib ketgandi.
U bugun sayyoh bahonasida beriladigan ziyofatda shayx Hisomidtsin al-Yog’iyga o’zining kimligini ko’rsatib ham qo’ymoqchi bo’lgandi.
To’g’ri, Hisomiddin al-Yog’iy hech vaqt o’rduga qadam bosgan emas.
Sultonning birortayam sovg’asiga qiya boqmagan.
Bordi-yu, Alouddin Tarmashirinning saxiyligi tutib, butun mamlakatni hadya etmoqchi bo’lsayam, shayx mensimasligini yaxshi biladi.
Shayxning undan ustunligi shunda edi.
Shayxning sayyoh bilan aloqasi durustligidan sulton uning shu bahonada saroyga tashrif buyurishiga umid bog’lagandi.
Biroq undan darak bo’lmadi.
Sulton chopar yubordi.
Chopar qaytib kelib, Aloudtsin Tarmashiringa shayxning javobini yetkazganda, sulton g’azabdan ko’karib ketdi.
Tevarak-atrofga ilkis qirg’iy qarash qilib oldi.
Xayriyat, chopar yetkazgan gapni uning o’zidan boshqa hech kim, hattoki, yonida o’tirgan sayyoh ham eshitmagandi.
Hisomiddin al-Yog’iy choparga ziyofatga kelolmasligining sababini sultonga yetkazishni buyurib, mana bunday degan edi:
— Podshohning ziyofati xos kishilar uchun harom. Uning qilayotgan xayru ehsonlari olomon uchundir, chunki, olomon shunday narsalarga o’ch, shu tufayli uning barcha gunohlarini kechirib yuboraveradi. Lekin Alloh kechirmaydi, xos kishilar hammavaqt itlar oldiga tashlanadigan suyakka ijirg’anib qaraydilar. Shu sababli, o’zlari faqir bo’lsalar-da, hech qachon hech kimga bosh egmaydilar. Sultonga yetkazingki, shu bois men o’rduga borolmayman, harom kiymayman, harom yemayman deb, ellik yil burun Allohga qasam ichgandirman.
Alouddin Tarmashirin nima qilarini bilmay qoldi.
Nima qilsin?
Janda qabosiyu eski kalonsuvodan bo’lak boyligi bo’lmagan keksa shayxga qanday jazo loyiq ko’riladi?
Agar hozir u bir imo qilsa poyida bo’riday irillab turishgan yugurdaklari lahza ichida uning boshini ko’tarib kelishlari mumkin-ku!
Yo’q!
Sulton Alouddin Tarmashirin bunday qilmaydi.
Yetti iqlimga adolatpeshatigi, fuqaroparvarligi bilan dong’i ketgan sulton bunday qila olmaydi.
Alouddin Tarmashirin davraga xuddi begonalarga karaganday og’ir-og’ir qaradi.
Uning miyasiga fikrlar quyuni chaqmoqday urila boshladi.
«Mana bu ziyofatxo’rlik qilib o’tirishgan, o’z manfaatlari yo’lida hech qanday qabihlikdan qaytmaydigan, kichkinagina tuhfa uchun itdek tavon yalashga ham tayyor olchoqlardan jismi uvoqqina chol naqadar yuksak, ulug’, kudratli-ya, deya o’ylardi sulton Alouddin Tarmashirin. — Mening o’zim-chi? Adolatli shoh emishman! Axir, ahli raiyatga solingan solig’laru fuqaroning peshona teri evaziga mana bu tekinxo’rlarni boqib yotganim yolg’onmi? Yo’q, yo’q: shayx to’g’ri so’zlaydi, bundan-da achchiqroq so’zlar aytsa-da, bari rost: biroq sultonlik martabamning bir tomoni nega, nima uchun to’ng’izboqarlikka aylanib ketayotganini o’zim ham anglolmay dog’daman…»
Sultonning miyasida ko’ngilni xira qiladigan bir-biridan qora fikrlar g’ujg’on o’ynay boshladi. Qovoq-tumshug’i osilib dovu dunyosi qorong’ilashdi.Uning kayfiyati davradagilarga ham yuqdi, sekin-asta kavshanishib, ayrimlari ovqatdan qo’l uzdi.Sayyoh ziyraklik va ehtiyotkorlik bilan kuzatib o’tirardi.
Sulton ixtiyorsiz ravishda oldidagi tovoqda turgan sergo’sht kattakon ilikni oldi-da, keskin bir harakat-la pastga tomon uloqtirdi:
— Qani ushlanglar!
Pastdagilar esankirab-dovdirab qolishdi. Sulton uloqtirgan suyakning yerga tushishi uning kayfiyatini battar yomonlashuviga bahona bo’lishi mumkinligini hamma yaxshi anglab turgan edi.
To’rt-beshta amaldorlar gavdalariga nomunosib holda chaqqonlik bilan harakat qildilar. Ular havolab kelayotgan suyakka qo’llarini cho’zgancha, o’zlarini otdilar. Suyak bitta edi, shu bois ularning biriga nasib etdi, lekin barchalari suyakka ega bo’lgandek quvondilar, ulargina emas, davradagilarning barchasi qiyqirib yubordilar.
Suyakni tutib olgan amaldorni olqishlay ketdilar:
— Yashang, Burg’ubek!
— Halolingiz bo’lsin!
— Sultonimiz himmatlariga balli!
— Umrlari uzoq bo’lsin!
— Dunyo turguncha tursinlar!
Shu tariqa davraga xushnudlik qaytgandek bo’ldi.
Shovqin-suron, vag’ur-vug’ur yana avj oldi, dasturxondan qo’l uzganlar yana qo’l cho’zdilar.
Alouddin Tarmashirin chap qo’lini xiyol ko’tarib davrani tinchitdi. So’ngra ellik kundan ortiq mamlakatlarida turgan marokashlik sayyoh Shamsiddin Abu Abdulloh at-Tanjiy sha’niga iliq so’zlar aytib, unga ikkita ot va ikkita tuya tuhfa qilganini bildirdi.
Sayyoh o’rnidan turib ta’zim qildi. Davradagilar sultonni olqishladilar.
So’ngra sulton o’rnidan turib, suvsar mo’ynali oq po’stinni o’z qo’li bilan sayyohga kiygazdi.
Har tomondan har xil ovozlar qushlarday uchib keldilar:
— Qulluq bo’lsin!
— Buyursin!
— Sultonimizga ofarin!
— Qulluq sultonimizga, qulluq!
Sulton qo’li bilan ishora qilib, gala-gala ovozlarni ortlariga qaytarib yubordi, ular uchishga payt poylab, inlariga qaytib qo’nishdi.
Sulton Alouddin Tarmashirin sayyohga oq yo’l tilarkan, lablari chetida nimtabassum bilan shunday so’zlarni aytdi:
— Sizning oyog’ingiz xali dunyoning ko’p davlatlariga yetadi. Ular, albatta, biz haqimizda so’rashadi. Siz ularga bizning mamlakatimiz haqida so’zlayotganda u yerda
o’z sultonining taklifini ham rad qila oladigan qudratli odamlar bor ekan, deb ayting. Ular u odamlarning qudrati nimada ekan, deb so’rashsa, halolliklari va tantiliklarida ekan, deb ayting. Shularni aytsangiz, bizning buyukligimiz va kuchimiz haqida xalqlarning o’zlari xulosa chiqarib olishaveradi.
Sulton Alouddin Tarmashirin taxtga cho’kib, ko’z ostidan o’rduga sochilgan odamlarni kuzatgancha yumshoq bolishga yonboshladi.
Sayyoh ta’zim qila-qila o’z joyini ishg’ol qildi.
O’rduda qiyqiriq, olqishlar avjiga chiqdi.
Nima uchun qiyqirib, nimani olqishlayotganliklarini fikr-yodlari ziyofatda bo’lgan bu sho’rliklarning o’zlari ham bilmasdilar. Sultonga yaxshi ko’rinish, uning kayfiyatini buzmaslik — ularning muddaolari shu, boshqasi bilan ishlari yo’q edi.
Ziyofat tonggacha davom etdi.
Sayyoh ziyofatdan turiboq yo’lga tushdi.
Uning xayolini serto’lqin ummonlar, noma’lum shaharlaru mamlakatlar bezovta qilgani qilgan edi.
Haqiqatdan ham, bu tinib-tinchimas odamning oyog’i dunyoning eng chekka sarhadlarigacha yetib bordi.
Qaerda bo’lmasin, o’sha ko’rganlarini bot-bot eslab, roviylardek rivoyat qilib yurdi marokashlik sayyoh Ibn Battuta.
