Aсар яралиши жараёнида битта нуқтага жиддий эътибор берилишини истайман: қаҳрамоннинг (қаҳрамонларнинг) кўнглидан изма-из, босқичма-босқич ва узвий мунтазамликда кечадиган ҳамда (демак) қаёққадир кўтарилиб ёхуд пастлаб борадиган ҳис-туйғулари ва ана шулар таъсирида пайдо бўладиган (маънилими, бемаъними – фарқи йўқ) фикр-мулоҳазаларнинг Табиий чиқишига… ҳушёр бўлишини истайман: бу шу қадар нозик ва мураккаб жараёнки, ҳар қандай олий математик ҳисоб-китоб ҳам бунинг олдида ҳеч нарсадир!

Шукур Холмирзаев
“ЁЗУВЧИЛИКНИНГ МАКТАБИ ЙЎҚ…”

Битта шоир акамиз бўларди. Кун ора эмаса-да, ҳафтада бир ғалати гап эшитардик у кишидан. Масалан, бундай: “Кеча энди ётувдим, қўнғироқ жиринглаб қолди, — деб гап бошларди ҳирқироқ возда. Тағин: ичидан шундай қувонч тошиб келаётирки, гапини тезроқ тугатмаса, бўғилиб қоладигандай энтикиб. – Трубкани кўтарсам, Шароф Рашидов, — дер эди, энди “улфати чор”дан бири ҳақида гапираётгандек. – “Ҳозир “Камсомол” достонингни ўқиб чиқдим”, — дедилар. – Кулиб, ҳиринглаб қўярди. – Менга ёқди. Омон бўл, шоир. Раҳмат”, дедилар-у, трубкани жойига қўйдилар.
Биз билардик, бу гапларнинг ёлғонлигини. Бироқ шоир акамиз шундай ҳикоя қилардики, ишонмай иложинг қолмасди.

У кишининг бу одатлари хусусида Эркин Воҳидов бир гурунгда шундай деган эдилар: “Шоир акамиз, айтайлик, достони чиққанидан кейин Шароф аканинг қўнғироқ қилишларини орзу қилади. Тўшакда ётиб, хаёл суриб… Эрталаб хотинларига таваккал айтадилар: “Сен ухлагандан кейин шундай-шундай бўлди”, деб. Тушда редакцияга келиб, танишларига айтадилар. Энди жуда ўхшатиб… Кечқурун бўлса шу воқеага ўзлари ишониб қолади”.

Демоқчиманки, бадиий ижод, жумладан, ҳикоянинг дунёга келиш жараёни ҳам шу тарзда кечади: шунинг учун айрим адиблар ёзилажак асарларининг мазмунини худди бировнинг ёки ўзининг бошидан кечиргандек қилиб айтиб беришади. Масалан, Қўшжонов домланинг гувоҳлик беришларича, раҳматли Абдулла Қаҳҳор ҳам “қурилажак бино”нинг, яъни асарнинг қурилмасини, яъники “иморат синчи” ўрнатиб бўлинганини яқин биродарларига сўзлаб берарканлар. (У киши кўпинча ёзилажак мақолалари хусусида маслакдошларидан маслаҳат олишларини мен ҳам билардим. Масалан, 60 йиллик тўйларида сўзлаяжак нутқларидаги ўша машҳур “Мен партиянинг солдати эмасман!” деган гапни ҳам қурдошлари ҳукмига ташлаганда, Озод Шарафиддинов: “Айтинг. Қўрқманг, Абдулла ака”, деган эканлар. Чамамда, Одил Ёқубов ҳам маъқуллаган экан).

Хуллас, ҳикоя (бошқа ҳар қандай асар ҳам) адиб хаёлида қиёмига етгач, унинг ўзи беихтиёр мазкур воқеага ишониб қолади. Ишониш ҳам гапми!..
Воқеа (мазмун) ёзувчининг кўнглидан, яъни Туйғулари чироғидан ўтгач, яъники ҳикоя қаҳрамонлари ёзувчининг ҳис-туйғулари ила йўғрилиб ва айни чоғда ўзининг ҳис туйғулари ила воқеани у ёки бу даражада ўзгартириб мустақил Одамга айлангач, адиб баъзан унга четдан қараб, ғоят мутаассир бўлиши – ҳатто ҳайратда қолиши ҳам мумкин.

Пушкиннинг машҳур гапини эсланг-а: “Я плачу над вымислом!” Ўзи тўқиган – бадиий тўқимани салмоқлаб кўриб… йиғлар экан! Ғалат ҳол, а?
Аммо ёзувчи учун бу табиий ҳолдир.
Ана шунинг учун ҳам азизимиз Абдулла Қодирий кумуш ўлганида сим-сим йиғлаган… Французнинг буюги Флобер Бавари хоним “ўлган” чоғда ўзидан кетиб қолган…

Бу ўринда, дейлик, бу – асар яралиши жараёнида битта нуқтага жиддий эътибор берилишини истайман: қаҳрамоннинг (қаҳрамонларнинг) кўнглидан изма-из, босқичма-босқич ва узвий мунтазамликда кечадиган ҳамда (демак) қаёққадир кўтарилиб ёхуд пастлаб борадиган ҳис-туйғулари ва ана шулар таъсирида пайдо бўладиган (маънилими, бемаъними – фарқи йўқ) фикр-мулоҳазаларнинг Табиий чиқишига… ҳушёр бўлишини истайман: бу шу қадар нозик ва мураккаб жараёнки, ҳар қандай олий математик ҳисоб-китоб ҳам бунинг олдида ҳеч нарсадир!

Фаҳмлаб турибсиз: мен ҳозир ўзимнинг ижодим ҳақида эмас, умуман, Ижод – асар яратилиши жараёндаги Бир муҳим Нуқта ҳақида гапирдим, холос.
Шу “нуқта” билан боғлиқ яна бир мулоҳаза бор: “Дейлик, мазмуни тўқилган, яъни ўша скелети – синчи тайёр асардаги бирон-бир қаҳрамоннинг бирон бир нозик ҳолатини, яна ўша гап: маълум вазиятдаги ҳис-туйғуларини адиб тасвирлай олмаса, яъники, кўнглида ўтказа олмаса, нима қилиш керак?
Ахир бундай ҳолатлар кўп учраши мумкин!

Бу тўғрида мен Эренбургнинг (бу аллома адибнинг бадиий асарларига нисбатан мақолаларини яхши кўраман!): “Ёзувчи ҳар қандай қаҳрамоннинг (кишининг) ҳам қалбига калит сола олмайди!” деган ҳикматини эслагим келади.

Демак, ундай қаҳрамондан, аниқроғи, қаҳрамоннинг қаҳрамоннинг ўшандай нозик-иураккаб ҳолатидан “йироқ”да туриш лозим бўлади-да? Ёлғонни ёзгандан кўра ёзмай қўя қол!
Ёки бўлмасам Хемингуэйга ўхшаб ўшандоқ ҳолатни бошдан кечириш тадоригини кўр.
Хемингуэй шундай қилган. “Тушдан кейинги Мадрид” асарида (шу мисолни бир жойларда эслаганман-ов!) ўлимни… ўлим олди ҳолатини тасвирлашга ожизлиги, шуни ҳис этмоқ учун испан урушига борганини ёзади…
Қойил, қойил!

Яна айтмоқчиманки, асарнинг ҳар бир сатрида, жумласида қаҳрамоннинг ички ҳолати сезилиб турмаса, тўғрироғи, ўша ички ҳолат йўғрилмасидан чиқмаса – ташқи хатти-ҳаракатлар, бундай асар ўша Хемингуэйнинг талайгина – ҳис-туйғуси “номаълум” диалогдан иборат асарларига ва, жўнроқ мисол айтсам, киночиларнинг сценарийларига ўхшаб қолади.

Рост, Италия, Франция киночиларининг сценарийлари бундан мустасно бўлса керак.
Асар ёзилиши жараёнидаги иккинчи ва учинчи нозик-хавфли “нуқталар” – қисқартирилган хатти-ҳаракатлар баёни, қаҳрамонларга бериладиган таъриф-тавсиф ва изоҳлардирки, булар ҳам аслида ўша ички ҳолат – ҳис ва туйғулар оқимига бўйсунадилар ҳамда ўшалар тақозосида, бу вазиятда Меёърни сақлай билиш – бу энди – Маҳорат белгиси, ҳатто айтиш мумкин: гипнозчининг “бемор”га таъсир этиш маҳоратига ўхшайди.
Хуллас, азиз журналхон, юқоридаги гапларни ёзишга ёздим-у, аммо ўйлаб кўрсам, улар – Асар ёзилиш сирларининг мингдан бирини (албатта, муҳим томонларини) ташкил этар экан.

Шунинг учун бўлса керак-да: ёзувчиликнинг мактаби йўқ. Танқидчилар эса бир миқдор билим беришлари мумкин, ахир, танқидчи деганингиз ёзувчи билан китобхон ўртасидаги воситачи-да…

Манбаъ: “Ёшлик”, 1993 йил, 10-11-с.

Shukur Xolmirzayev
“YOZUVCHILIKNING MAKTABI YO’Q…”

     Bitta shoir akamiz bo’lardi. Kun ora emasa-da, haftada bir g’alati gap eshitardik u kishidan. Masalan, bunday: “Kecha endi yotuvdim, qo’ng’iroq jiringlab qoldi, — deb gap boshlardi hirqiroq vozda. Tag’in: ichidan shunday quvonch toshib kelayotirki, gapini tezroq tugatmasa, bo’g’ilib qoladiganday entikib. – Trubkani ko’tarsam, Sharof Rashidov, — der edi, endi “ulfati chor”dan biri haqida gapirayotgandek. – “Hozir “Kamsomol” dostoningni o’qib chiqdim”, — dedilar. – Kulib, hiringlab qo’yardi. – Menga yoqdi. Omon bo’l, shoir. Rahmat”, dedilar-u, trubkani joyiga qo’ydilar.Biz bilardik, bu gaplarning yolg’onligini. Biroq shoir akamiz shunday hikoya qilardiki, ishonmay ilojing qolmasdi.
U kishining bu odatlari xususida Erkin Vohidov bir gurungda shunday degan edilar: “Shoir akamiz, aytaylik, dostoni chiqqanidan keyin Sharof akaning qo’ng’iroq qilishlarini orzu qiladi. To’shakda yotib, xayol surib… Ertalab xotinlariga tavakkal aytadilar: “Sen uxlagandan keyin shunday-shunday bo’ldi”, deb. Tushda redaktsiyaga kelib, tanishlariga aytadilar. Endi juda o’xshatib… Kechqurun bo’lsa shu voqeaga o’zlari ishonib qoladi”.
Demoqchimanki, badiiy ijod, jumladan, hikoyaning dunyoga kelish jarayoni ham shu tarzda kechadi: shuning uchun ayrim adiblar yozilajak asarlarining mazmunini xuddi birovning yoki o’zining boshidan kechirgandek qilib aytib berishadi. Masalan, Qo’shjonov domlaning guvohlik berishlaricha, rahmatli Abdulla Qahhor ham “qurilajak bino”ning, ya’ni asarning qurilmasini, ya’niki “imorat sinchi” o’rnatib bo’linganini yaqin birodarlariga so’zlab berarkanlar. (U kishi ko’pincha yozilajak maqolalari xususida maslakdoshlaridan maslahat olishlarini men ham bilardim. Masalan, 60 yillik to’ylarida so’zlayajak nutqlaridagi o’sha mashhur “Men partiyaning soldati emasman!” degan gapni ham qurdoshlari hukmiga tashlaganda, Ozod Sharafiddinov: “Ayting. Qo’rqmang, Abdulla aka”, degan ekanlar. Chamamda, Odil Yoqubov ham ma’qullagan ekan).Xullas, hikoya (boshqa har qanday asar ham) adib xayolida qiyomiga yetgach, uning o’zi beixtiyor mazkur voqeaga ishonib qoladi. Ishonish ham gapmi!..
Voqea (mazmun) yozuvchining ko’nglidan, ya’ni Tuyg’ulari chirog’idan o’tgach, ya’niki hikoya qahramonlari yozuvchining his-tuyg’ulari ila yo’g’rilib va ayni chog’da o’zining his tuyg’ulari ila voqeani u yoki bu darajada o’zgartirib mustaqil Odamga aylangach, adib ba’zan unga chetdan qarab, g’oyat mutaassir bo’lishi – hatto hayratda qolishi ham mumkin.
Pushkinning mashhur gapini eslang-a: “Ya plachu nad vimislom!” O’zi to’qigan – badiiy to’qimani  salmoqlab ko’rib… yig’lar ekan! G’alat hol, a? Ammo yozuvchi uchun bu tabiiy holdir.Ana shuning uchun ham azizimiz Abdulla Qodiriy kumush o’lganida sim-sim yig’lagan…
Frantsuzning buyugi Flober Bavari xonim “o’lgan” chog’da o’zidan ketib qolgan…Bu o’rinda, deylik, bu – asar yaralishi jarayonida bitta nuqtaga jiddiy e’tibor berilishini istayman: qahramonning (qahramonlarning) ko’nglidan izma-iz, bosqichma-bosqich va uzviy muntazamlikda kechadigan hamda (demak) qayoqqadir ko’tarilib yoxud pastlab boradigan his-tuyg’ulari va ana shular ta’sirida paydo bo’ladigan (ma’nilimi, bema’nimi – farqi yo’q) fikr-mulohazalarning Tabiiy chiqishiga… hushyor bo’lishini istayman: bu shu qadar nozik va murakkab jarayonki, har qanday oliy matematik hisob-kitob ham buning oldida hech narsadir!
Fahmlab turibsiz: men hozir o’zimning ijodim haqida emas, umuman, Ijod – asar yaratilishi jarayondagi Bir muhim Nuqta haqida gapirdim, xolos.
Shu “nuqta” bilan bog’liq yana bir mulohaza bor: “Deylik, mazmuni to’qilgan, ya’ni o’sha skeleti – sinchi tayyor asardagi biron-bir qahramonning biron bir nozik holatini, yana o’sha gap: ma’lum vaziyatdagi his-tuyg’ularini adib tasvirlay olmasa, ya’niki, ko’nglida o’tkaza olmasa, nima qilish kerak? Axir bunday holatlar ko’p uchrashi mumkin!
Bu to’g’rida men Erenburgning (bu alloma adibning badiiy asarlariga nisbatan maqolalarini yaxshi ko’raman!): “Yozuvchi har qanday qahramonning (kishining) ham qalbiga kalit sola olmaydi!” degan hikmatini eslagim keladi.
Demak, unday qahramondan, aniqrog’i, qahramonning qahramonning o’shanday nozik-iurakkab  holatidan “yiroq”da turish lozim bo’ladi-da? Yolg’onni yozgandan ko’ra yozmay qo’ya qol! Yoki bo’lmasam Xemingueyga o’xshab o’shandoq holatni boshdan kechirish tadorigini ko’r.Xeminguey shunday qilgan. “Tushdan keyingi Madrid” asarida (shu misolni bir joylarda eslaganman-ov!) o’limni… o’lim oldi holatini tasvirlashga ojizligi, shuni his etmoq uchun ispan urushiga borganini yozadi…
Qoyil, qoyil!
Yana aytmoqchimanki, asarning har bir satrida, jumlasida qahramonning ichki holati sezilib turmasa, to’g’rirog’i, o’sha ichki holat yo’g’rilmasidan chiqmasa – tashqi xatti-harakatlar, bunday asar o’sha Xemingueyning talaygina – his-tuyg’usi “noma’lum” dialogdan iborat asarlariga va, jo’nroq misol aytsam, kinochilarning stsenariylariga o’xshab qoladi.
Rost, Italiya, Frantsiya kinochilarining stsenariylari bundan mustasno bo’lsa kerak.Asar yozilishi jarayonidagi ikkinchi va uchinchi nozik-xavfli “nuqtalar” – qisqartirilgan xatti-harakatlar bayoni, qahramonlarga beriladigan ta’rif-tavsif va izohlardirki, bular ham aslida o’sha ichki holat – his va tuyg’ular oqimiga bo’ysunadilar hamda o’shalar taqozosida, bu vaziyatda Meyo’rni saqlay bilish – bu endi – Mahorat belgisi, hatto aytish mumkin: gipnozchining “bemor”ga ta’sir etish mahoratiga o’xshaydi.
Xullas, aziz jurnalxon, yuqoridagi gaplarni yozishga yozdim-u, ammo o’ylab ko’rsam, ular – Asar  yozilish sirlarining mingdan birini (albatta, muhim tomonlarini) tashkil etar ekan.Shuning uchun bo’lsa kerak-da: yozuvchilikning maktabi yo’q. Tanqidchilar esa bir miqdor bilim berishlari mumkin, axir, tanqidchi deganingiz yozuvchi bilan kitobxon o’rtasidagi vositachi-da…

Manba: “Yoshlik”, 1993 yil, 10-11-s.

Mazkur maqolani Shukur Xolmirzayevning facebookdagi sahifasida joylashtirgan (sahifani ham tashkil etgan) yosh do’stim Otabek Muhammadiyga minnatdorchilik bildiraman.