Низом Комиловни илк кўрган киши: “Шоир бўлса керак”, деб ўйлайди. Иккинчи бора кўрганда: “Мумтоз адабиёт бўйича олиму фозил одам”, деган хулосага келади. Яна бир маротаба суҳбатлашса: “Замонавий шеъриятнинг катта билимдони, бекин, беғараз, софдил ва меҳрпарвар бир мунаққид билан танишиб қолдимми?”, деган хаёлга боради.
Сирожиддин Саййид
«…БИР МУТАРЖИМ ХОКИСОР»
Низом Комиловни илк кўрган киши: “Шоир бўлса керак”, деб ўйлайди. Иккинчи бора кўрганда: “Мумтоз адабиёт бўйича олиму фозил одам”, деган хулосага келади. Яна бир маротаба суҳбатлашса: “Замонавий шеъриятнинг катта билимдони, бекин, беғараз, софдил ва меҳрпарвар бир мунаққид билан танишиб қолдимми?”, деган хаёлга боради.
Йигирма-ўттиз йиллар аввал у кишини билмаган, танимаган талаба-шоирлар, бошқа ижодкорлар — ҳаммамиз шундай ҳолатларга тушганмиз. Йигирма-ўттиз йиллар аввал гуриллаган адабий давраларда шеър айтиб ҳаммамизни ҳайратлантирган, хайрихоҳлиги ҳам ноёб талантдай барчамизга таъсир этган, адабиётга ишончимизни мустаҳкамлашга ёрдам берган. Бировларнинг шеърини меҳр билан, сидқидилдан хурсанд бўлиб айтиб юришни шу акамизда кўрганмиз.
Бу гапларнинг ҳаммасига устоз Абдулла Ориповнинг эътирофини зарчопон қилиб кийдириш мумкин: “Низом Комилов — шеъриятни руҳан, қалбан ҳис этадиган, тушунадиган камдан-кам инсонлардан бири”.
Ғафур Ғулом номидаги нашриётнинг йўлакларию деворларига тил битса агар, Низом аканинг овози билан қанчадан-қанча ғазаллару мухаммасларни айтган бўларди. Ишхонага эрталаб шеър билан кириб келиб, оқшом шеър айтиб чиқиб кетадиган штатсиз шоир ҳам Низом ака бўлган. Йўлакдан шеърнинг қироати эшитилса агар, нашриётнинг назмий маликаси Назмихон опа: “Ана, Низом ака келяптилар”, дея дарҳол насрий таҳликага тушган.
Навоий кўчаси, Ғафур Ғулом нашриёти. Қанча улуғ зотларнинг излари қолган, не-не устозларнинг товушлари янграган азиз маъво. Беихтиёр Абдулла аканинг бир даврада айтиб берганлари, ҳали битказилмаган “Навоий кўчаси” номли достони ёдга келади. Риндона қиёфали бир мутаржим киши ҳам шу оралиқда сўз излаб юргандай туюлади.
Ҳар хил зотларнинг турли қиёфалари, феълу атворию турфа хатти-ҳаракатларидан Низом акага уйқашлик излайман. Муҳаммад Юсуф у кишини яхши кўрарди, Низом ака ҳам Муҳаммад Юсуфни яхши кўради. Тасаввур қилиш мумкин: раҳматли шоиримизга умр вафо қилиб, етмишга кирганида, худди ҳозирги Низом аканинг ўзгинаси бўлиб қоларди. Чапанифеъллиги, шеърпарастлиги учун Расул Ҳамзат бобо ҳам яхши улфат сифатида ўз даврасига қабул қилиб, ўнг ёнбошидан жой бериши мумкин эди. Ва албатта, Гуржистоннинг улуғ адиби Нодар Думбадзе бу киши билан ака-ука тутиниб, қўлларига шароб тўла шоҳқадаҳни тутқизганча, бошларига қофқозча чўгирмак, елкаларига кенг қанотли узун гуржи чакмонини кийдирган бўларди. Низом ака, батоно Низом Комил!
Таржимонлик, адабий мутаржимлик, касб ё ҳунар эмас, бу санъат, меҳр ва маҳорат, муҳаббат, изтиробдир. Низом акамиз мисолида биз қисматга айланган мутаржимликни ҳам кўриб турибмиз. Рус шоираси Белла Ахмадуллинанинг: “Мутаржимлик — бир инсоннинг иккинчи инсонга муҳаббатидир”, деган таърифи бор. Бунга адабиётга муҳаббат ҳам қўшилса, таржима қилинган китоб ҳақиқий маънода санъат асарига айланади.
“Тафаккур” журналининг шу йилги 2-сонида Нодар Думбадзенинг Низом Комилов таржимасида “Кўрнамак” номли ҳикояси чоп этилди. Таржимон оғамизнинг ҳикоя олди берилган изоҳ сўзига эътибор қилинг: “Адабиёт қизиқ нарса-да! Яхши ёзувчи ёки яхши бир асар, орадан қанча йил ўтмасин, оҳанрабодек ўзига чорлаб тураверади. Мен учун ана шундай адиблардан бири — Нодар Думбадзе. Эҳтимол, унинг бир неча асарини (“Абадият қонуни”, “Оқ байроқлар”, “Кукарача”, “Ҳелладос”) ўзбек тилига ўгирганим туфайли бу ёзувчига асир бўлиб қолгандирман. Думбадзе дунёдан ўтганига чорак аср бўляпти, лекин у менга ҳамон ғойибона ҳамроҳ, суҳбатдош. 1995 йили адибнинг “Ҳелладос” ҳикоясини таржима қилганимдан сўнг “Бўлди энди, Думбадзени тинч қўяман, ортиқ безовта қилмайман”, деб ўзимга сўз берган эдим. Бўлмади. Орадан ўн икки йил ўтиб, яна унинг “эшиги”га бош уриб бордим…”.
Инсоннинг инсонга, адабиётга муҳаббати шунақа бўлади.
Бировларнинг кўнглида бошқаларга нисбатан нафрат қўзғотиш, ёмон таассурот қолдириш жуда осон, бироқ бошқалар, ҳатто бутун бошли миллат ҳақида эзгу туйғулар, инсоний меҳр-муҳаббат уйғота билиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Бу олижаноб ишни амалга оширишда адабиётнинг роли ва аҳамияти нақадар беқиёс эканлигига жаҳон маданиятида мисоллар талайгина. Нодар Думбадзенинг юқорида таржимон ўзи айтиб ўтган асарларининг ўзбек тилига қойилмақом таржима этилиши — шак-шубҳасиз катта воқеа бўлди. Бу асарларнинг кенг китобхонлар оммаси томонидан чанқоқлик билан кутиб олиниши, авваламбор, адабиётсевар элимизнинг нозик дидини намоён этса, иккинчидан, мутаржимнинг юксак маҳоратидан далолатдир.
Ёзувчи акамиз Эркин Аъзамнинг “Тафаккур” журнали жамоаси номидан Низом Комиловнинг етмиш ёшга тўлиши муносабати билан билдирган қутловида шундай сўзларни ўқиймиз: “Ўн тўрт йиллик тарихи мобайнида журналимизда эълон қилинган ўнлаб энг сара наср жавоҳирларининг моҳир таржимони Низом Комилов бўлади. У киши ўзбек тилида жаранглатган асарларни ўқиб, “Ана энди буни қайта аслиятга ўгирмоқ керак!” дея тан бермасдан иложингиз йўқ”.
Шу туфайли Нодар Думбадзе бизга ўз оғамиздай азиз ва қадрли бўлиб қолди, унинг қаҳрамонлари Бачана, Мария, Кукарача, Жамол ва Янгулиларни ўз ака-ука, опа-сингилларимиздек яхши кўриб қолдик. “Абадият қонуни” романи асосида суратга олинган кўп қисмли видеофилм Ўзбекистон телевидениеси орқали намойиш этилган кунларда одамлар кейинги оқшомни интиқлик билан кутганлари, таниқли санъаткоримиз Эркин Комилов бир неча муддат халқ орасида “батоно Бачана” номи билан машҳур бўлиб юрганлари ҳали ёдимизда.
“Ҳелладос” — Нодар Думбадзенинг энг гўзал, дардли ҳикояларидан бири. Уни мухтасар қилиб ор-номус, ғурур, Ватан ҳақида жозиб ва мунгли қўшиқ, дейиш мумкин. Бу сўз — “Эллада” — грузин тупроғида униб-ўсган грек фарзанди Янгулининг кўкрагида нақш этилган.
“— Аъзойи баданим жимирлашиб кетди. Бунақа сўзларни умримда биринчи марта эшитаётган эдим.
— Бу нима бўлмаса? — Мен Янгулининг кўкрагини очиб, баланд овозда ўқидим: — Ҳелладос.
— Бу — нақш, Жамол. Ватан — ичкарироқда, нақд юракнинг ўзида! — Янгули қўлини кўксига қўйди”.
Низом акамизнинг сўзга, бадиий асарга ишқи, муҳаббати ҳам шундай — ичкарироқда, нақд юракнинг ўзида.
Юқорида оғамизнинг шоирлигига, шоирона рафторларига андак ишора қилиб ўтган эдик. Дарҳақиқат, у кишининг газал ўқишлари, шеъру шеъриятни севишлари, гоҳи-гоҳи жунунваш назмий ҳолатлари унча-мунча одамни шеърпараст қилиб қўяди. Бир куни қўнғироқ қилиб, ҳол-аҳвол сўрашиб бўлганимдан сўнг, “Нима қилиб юрибсиз ўзи, мана бу ғазални эшитсангиз-чи?!”, дебон ҳазрат Навоийдан икки байтни ўқиб берди:
— Жунун водийсиға мойил кўрармен жони зоримни,
Тилармен бир йўла бузмоқ бузулған рўзгоримни.
Фалак бедодидин гарчи мени хокий ғубор ўлдум,
Тилармен топмағайлар тўтиёлиғқа ғуборимни.
Кўрдингизми ғазални! Ғазал мана шунақа бўлади. Сиздан илтимосим шунга бир мухаммас боғласангиз…
Ичимда: “Ҳазрат бобога мухаммас боғлаш осон экан-да…”, деб турган бўлсам-да, таклифни қабул қилганимни, уриниб кўришимни айтдим. Орадан бир ҳафта ўтар-ўтмас беҳаловат акамиз яна сим қоқди:
— Қанақа одамсиз ўзи? Қағларда юрибсиз? Мухаммас битдими? Шундай шеърни эшитиб олиб, жимгина юрганингизга ҳайронман, — дея ўша ғазалнинг икки байти билан яна менинг ичимга чўғ ташлаб қўйди:
Деманг қай сори азм эткунг, манга йўқ ихтиёр, охир
Қазо илгига бермишмен инони ихтиёримни.
Туганди ашки гулгун, эмди қолмиш заъфароний юз,
Фалак зулми бадал қилди хазон бирла баҳоримни…
Мен ваъда берганим мухаммасим ҳали Ҳирот — Термиз — Шошни йўлида, баҳорми, куздами — қачон ёзилади билмадим, бироқ ҳавода шеърий кайфият уфуриб турган соғинчли кунларнинг бирида биз бошқа бир мухаммасни ўқимоққа муяссар бўлдик. Бу Низом Комилнинг Муқимий бобонинг машҳур ғазалига боғлаган мухаммаси эди. Кўнгил бир ёришди-эй!
Соқиё, тўлдир қадаҳ, бир ўлтириб айлай дуо,
Шоҳ бўлармиш ичса ҳар ким ҳам қашшоқ, гадо,
Кулма асло кўҳна дардим бедаводин бедаво,
Навбати жомим тўла қуйғил карамдин, соқиё,
Ҳар қадамда то қилай юз лағзишу мастонаман.
Майли, сўй, ўлдир мени,кам бўлса шунча оҳу зор,
Дорга осгил, ўтга ташла,кўзга дунё тангу тор,
Мен на шоир, на жаҳонгир,бир мутаржим хокисор,
Мулки Ҳинду Марвдин келсам топардим эътибор.
Шул эрур айбим Муқимий мардуми Фарғонаман.
Изоҳга ўрин бўлмаса керак. Заҳматкаш акамизнинг уйғоқ кўнглини шарҳ этмоққа эҳтиёж йўқ: олим десангиз — олимона, шоир десангиз — шоирона, ҳар бир сўз дил торидан чертиб-чертиб олинган — ҳам шарқона, ҳам мутаржимона. Мавлоно Жалолиддин Румий бобомиз ҳам хўб айтган эканлар: “Оқилу орифлар ичра бирма-бир, Айланаркан дил мисоли таржимон”.
Элнинг оқилу орифлари аро Низом аканинг ўз номи, обрў-эътибори бор. Муҳташам қасрларимиз, осмонўпар айвонларимиз қаторида мутаржим акамизнинг йигит умрини сарфлаб, ҳаётнинг роҳат-фароғатидан кечиб, қалб қони, кўз нури, чексиз-чексиз заҳматлар, орзу ва изтироблардан тиклаган ўз иморати бор: таржима дейишга тил бормайди — гўзал-гўзал асарларию меҳру муҳаббатга тўла етмиш йиллик сермазмун, нурли, шукуҳли умри. Бу томони ҳам бардамлик била бардавом бўлсин, деймиз.
Раҳматли Муҳаммад Юсуфдан Низом акага бағишланган бир шеър эсдалик қолган: “Биз тилмочсиз бир-биримиз тушунгаймиз, шароб ичмай ака-ука тутингаймиз”. “Абадият қонуни” романининг хотимасида эса шундай бир парча бор: “Бачана суратни столга ташлади… Бирдан дунё кўзига қоронғу кўриниб кетди… Юраги бўм-бўш бўлиб қолган Бачана ўртоқларидан биронтасига қўнғироқ қилиб, дардлашиш ниятида телефон трубкасига қўлини узатди. Аммо биронта ҳам рақамни эслай олмади, ҳатто бирорта дўсти бор-йўқлигига ҳам ақли етмай қолди…”.
Низом аканинг яна бир давлати шундаки, у кишининг дўсту ёри, биродар қадрдонлари, азизларию яқинлари беҳад бисёр, яна шунча чиройли асарларга ҳаммамизни дўст қилиб қўйганлари таҳсин-тасанноларга лойиқ. Мухаммасга қарзлигимизни ёдда тутган ҳолда, ҳозирча жайдари бармоқ вазни билан хокисор акамизни муборакбод этамиз:
Ҳижрон бўлди менинг ошу ғизом, ака,
Қалб биландир доим баҳсу низом, ака,
Мен қалб десам —
қирқ чайқалиб, қирқ қалқдингиз,
Ўз қалбидан ризою норизом, ака.
Ою йиллар доим шундоқ айқаш-уйқаш,
Бу дунёда ўзи йўқ интизом, ака.
Не бўлса ҳам юз ёшгача соғ бўлгайсиз,
Кўнгилларнинг таржимони Низом ака.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 49-сонидан олинди.
«Tafakkur»ni varaqlab
Sirojiddin Sayyid
«…BIR MUTARJIM XOKISOR»
Nizom Komilovni ilk ko‘rgan kishi: “Shoir bo‘lsa kerak”, deb o‘ylaydi. Ikkinchi bora ko‘rganda: “Mumtoz adabiyot bo‘yicha olimu fozil odam”, degan xulosaga keladi. Yana bir marotaba suhbatlashsa: “Zamonaviy she’riyatning katta bilimdoni, bekin, beg‘araz, sofdil va mehrparvar bir munaqqid bilan tanishib qoldimmi?”, degan xayolga boradi.
Yigirma-o‘ttiz yillar avval u kishini bilmagan, tanimagan talaba-shoirlar, boshqa ijodkorlar — hammamiz shunday holatlarga tushganmiz. Yigirma-o‘ttiz yillar avval gurillagan adabiy davralarda she’r aytib hammamizni hayratlantirgan, xayrixohligi ham noyob talantday barchamizga ta’sir etgan, adabiyotga ishonchimizni mustahkamlashga yordam bergan. Birovlarning she’rini mehr bilan, sidqidildan xursand bo‘lib aytib yurishni shu akamizda ko‘rganmiz.
Bu gaplarning hammasiga ustoz Abdulla Oripovning e’tirofini zarchopon qilib kiydirish mumkin: “Nizom Komilov — she’riyatni ruhan, qalban his etadigan, tushunadigan kamdan-kam insonlardan biri”.
G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotning yo‘laklariyu devorlariga til bitsa agar, Nizom akaning ovozi bilan qanchadan-qancha g‘azallaru muxammaslarni aytgan bo‘lardi. Ishxonaga ertalab she’r bilan kirib kelib, oqshom she’r aytib chiqib ketadigan shtatsiz shoir ham Nizom aka bo‘lgan. Yo‘lakdan she’rning qiroati eshitilsa agar, nashriyotning nazmiy malikasi Nazmixon opa: “Ana, Nizom aka kelyaptilar”, deya darhol nasriy tahlikaga tushgan.
Navoiy ko‘chasi, G‘afur G‘ulom nashriyoti. Qancha ulug‘ zotlarning izlari qolgan, ne-ne ustozlarning tovushlari yangragan aziz ma’vo. Beixtiyor Abdulla akaning bir davrada aytib berganlari, hali bitkazilmagan “Navoiy ko‘chasi” nomli dostoni yodga keladi. Rindona qiyofali bir mutarjim kishi ham shu oraliqda so‘z izlab yurganday tuyuladi.
Har xil zotlarning turli qiyofalari, fe’lu atvoriyu turfa xatti-harakatlaridan Nizom akaga uyqashlik izlayman. Muhammad Yusuf u kishini yaxshi ko‘rardi, Nizom aka ham Muhammad Yusufni yaxshi ko‘radi. Tasavvur qilish mumkin: rahmatli shoirimizga umr vafo qilib, yetmishga kirganida, xuddi hozirgi Nizom akaning o‘zginasi bo‘lib qolardi. Chapanife’lligi, she’rparastligi uchun Rasul Hamzat bobo ham yaxshi ulfat sifatida o‘z davrasiga qabul qilib, o‘ng yonboshidan joy berishi mumkin edi. Va albatta, Gurjistonning ulug‘ adibi Nodar Dumbadze bu kishi bilan aka-uka tutinib, qo‘llariga sharob to‘la shohqadahni tutqizgancha, boshlariga qofqozcha cho‘girmak, yelkalariga keng qanotli uzun gurji chakmonini kiydirgan bo‘lardi. Nizom aka, batono Nizom Komil!
Tarjimonlik, adabiy mutarjimlik, kasb yo hunar emas, bu san’at, mehr va mahorat, muhabbat, iztirobdir. Nizom akamiz misolida biz qismatga aylangan mutarjimlikni ham ko‘rib turibmiz. Rus shoirasi Bella Axmadullinaning: “Mutarjimlik — bir insonning ikkinchi insonga muhabbatidir”, degan ta’rifi bor. Bunga adabiyotga muhabbat ham qo‘shilsa, tarjima qilingan kitob haqiqiy ma’noda san’at asariga aylanadi.
“Tafakkur” jurnalining shu yilgi 2-sonida Nodar Dumbadzening Nizom Komilov tarjimasida “Ko‘rnamak” nomli hikoyasi chop etildi. Tarjimon og‘amizning hikoya oldi berilgan izoh so‘ziga e’tibor qiling: “Adabiyot qiziq narsa-da! Yaxshi yozuvchi yoki yaxshi bir asar, oradan qancha yil o‘tmasin, ohanrabodek o‘ziga chorlab turaveradi. Men uchun ana shunday adiblardan biri — Nodar Dumbadze. Ehtimol, uning bir necha asarini (“Abadiyat qonuni”, “Oq bayroqlar”, “Kukaracha”, “Hellados”) o‘zbek tiliga o‘girganim tufayli bu yozuvchiga asir bo‘lib qolgandirman. Dumbadze dunyodan o‘tganiga chorak asr bo‘lyapti, lekin u menga hamon g‘oyibona hamroh, suhbatdosh. 1995 yili adibning “Hellados” hikoyasini tarjima qilganimdan so‘ng “Bo‘ldi endi, Dumbadzeni tinch qo‘yaman, ortiq bezovta qilmayman”, deb o‘zimga so‘z bergan edim. Bo‘lmadi. Oradan o‘n ikki yil o‘tib, yana uning “eshigi”ga bosh urib bordim…”.
Insonning insonga, adabiyotga muhabbati shunaqa bo‘ladi.
Birovlarning ko‘nglida boshqalarga nisbatan nafrat qo‘zg‘otish, yomon taassurot qoldirish juda oson, biroq boshqalar, hatto butun boshli millat haqida ezgu tuyg‘ular, insoniy mehr-muhabbat uyg‘ota bilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Bu olijanob ishni amalga oshirishda adabiyotning roli va ahamiyati naqadar beqiyos ekanligiga jahon madaniyatida misollar talaygina. Nodar Dumbadzening yuqorida tarjimon o‘zi aytib o‘tgan asarlarining o‘zbek tiliga qoyilmaqom tarjima etilishi — shak-shubhasiz katta voqea bo‘ldi. Bu asarlarning keng kitobxonlar ommasi tomonidan chanqoqlik bilan kutib olinishi, avvalambor, adabiyotsevar elimizning nozik didini namoyon etsa, ikkinchidan, mutarjimning yuksak mahoratidan dalolatdir.
Yozuvchi akamiz Erkin A’zamning “Tafakkur” jurnali jamoasi nomidan Nizom Komilovning yetmish yoshga to‘lishi munosabati bilan bildirgan qutlovida shunday so‘zlarni o‘qiymiz: “O‘n to‘rt yillik tarixi mobaynida jurnalimizda e’lon qilingan o‘nlab eng sara nasr javohirlarining mohir tarjimoni Nizom Komilov bo‘ladi. U kishi o‘zbek tilida jaranglatgan asarlarni o‘qib, “Ana endi buni qayta asliyatga o‘girmoq kerak!” deya tan bermasdan ilojingiz yo‘q”.
Shu tufayli Nodar Dumbadze bizga o‘z og‘amizday aziz va qadrli bo‘lib qoldi, uning qahramonlari Bachana, Mariya, Kukaracha, Jamol va Yangulilarni o‘z aka-uka, opa-singillarimizdek yaxshi ko‘rib qoldik. “Abadiyat qonuni” romani asosida suratga olingan ko‘p qismli videofilm O‘zbekiston televideniesi orqali namoyish etilgan kunlarda odamlar keyingi oqshomni intiqlik bilan kutganlari, taniqli san’atkorimiz Erkin Komilov bir necha muddat xalq orasida “batono Bachana” nomi bilan mashhur bo‘lib yurganlari hali yodimizda.
“Hellados” — Nodar Dumbadzening eng go‘zal, dardli hikoyalaridan biri. Uni muxtasar qilib or-nomus, g‘urur, Vatan haqida jozib va mungli qo‘shiq, deyish mumkin. Bu so‘z — “Ellada” — gruzin tuprog‘ida unib-o‘sgan grek farzandi Yangulining ko‘kragida naqsh etilgan.
“— A’zoyi badanim jimirlashib ketdi. Bunaqa so‘zlarni umrimda birinchi marta eshitayotgan edim.
— Bu nima bo‘lmasa? — Men Yangulining ko‘kragini ochib, baland ovozda o‘qidim: — Hellados.
— Bu — naqsh, Jamol. Vatan — ichkariroqda, naqd yurakning o‘zida! — Yanguli qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi”.
Nizom akamizning so‘zga, badiiy asarga ishqi, muhabbati ham shunday — ichkariroqda, naqd yurakning o‘zida.
Yuqorida og‘amizning shoirligiga, shoirona raftorlariga andak ishora qilib o‘tgan edik. Darhaqiqat, u kishining gazal o‘qishlari, she’ru she’riyatni sevishlari, gohi-gohi jununvash nazmiy holatlari uncha-muncha odamni she’rparast qilib qo‘yadi. Bir kuni qo‘ng‘iroq qilib, hol-ahvol so‘rashib bo‘lganimdan so‘ng, “Nima qilib yuribsiz o‘zi, mana bu g‘azalni eshitsangiz-chi?!”, debon hazrat Navoiydan ikki baytni o‘qib berdi:
— Junun vodiysig‘a moyil ko‘rarmen joni zorimni,
Tilarmen bir yo‘la buzmoq buzulg‘an ro‘zgorimni.
Falak bedodidin garchi meni xokiy g‘ubor o‘ldum,
Tilarmen topmag‘aylar to‘tiyolig‘qa g‘uborimni.
Ko‘rdingizmi g‘azalni! G‘azal mana shunaqa bo‘ladi. Sizdan iltimosim shunga bir muxammas bog‘lasangiz…
Ichimda: “Hazrat boboga muxammas bog‘lash oson ekan-da…”, deb turgan bo‘lsam-da, taklifni qabul qilganimni, urinib ko‘rishimni aytdim. Oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas behalovat akamiz yana sim qoqdi:
— Qanaqa odamsiz o‘zi? Qag‘larda yuribsiz? Muxammas bitdimi? Shunday she’rni eshitib olib, jimgina yurganingizga hayronman, — deya o‘sha g‘azalning ikki bayti bilan yana mening ichimga cho‘g‘ tashlab qo‘ydi:
Demang qay sori azm etkung, manga yo‘q ixtiyor, oxir
Qazo ilgiga bermishmen inoni ixtiyorimni.
Tugandi ashki gulgun, emdi qolmish za’faroniy yuz,
Falak zulmi badal qildi xazon birla bahorimni…
Men va’da berganim muxammasim hali Hirot — Termiz — Shoshni yo‘lida, bahormi, kuzdami — qachon yoziladi bilmadim, biroq havoda she’riy kayfiyat ufurib turgan sog‘inchli kunlarning birida biz boshqa bir muxammasni o‘qimoqqa muyassar bo‘ldik. Bu Nizom Komilning Muqimiy boboning mashhur g‘azaliga bog‘lagan muxammasi edi. Ko‘ngil bir yorishdi-ey!
Soqiyo, to‘ldir qadah, bir o‘ltirib aylay duo,
Shoh bo‘larmish ichsa har kim ham qashshoq, gado,
Kulma aslo ko‘hna dardim bedavodin bedavo,
Navbati jomim to‘la quyg‘il karamdin, soqiyo,
Har qadamda to qilay yuz lag‘zishu mastonaman.
Mayli, so‘y, o‘ldir meni,kam bo‘lsa shuncha ohu zor,
Dorga osgil, o‘tga tashla,ko‘zga dunyo tangu tor,
Men na shoir, na jahongir,bir mutarjim xokisor,
Mulki Hindu Marvdin kelsam topardim e’tibor.
Shul erur aybim Muqimiy mardumi Farg‘onaman.
Izohga o‘rin bo‘lmasa kerak. Zahmatkash akamizning uyg‘oq ko‘nglini sharh etmoqqa ehtiyoj yo‘q: olim desangiz — olimona, shoir desangiz — shoirona, har bir so‘z dil toridan chertib-chertib olingan — ham sharqona, ham mutarjimona. Mavlono Jaloliddin Rumiy bobomiz ham xo‘b aytgan ekanlar: “Oqilu oriflar ichra birma-bir, Aylanarkan dil misoli tarjimon”.
Elning oqilu oriflari aro Nizom akaning o‘z nomi, obro‘-e’tibori bor. Muhtasham qasrlarimiz, osmono‘par ayvonlarimiz qatorida mutarjim akamizning yigit umrini sarflab, hayotning rohat-farog‘atidan kechib, qalb qoni, ko‘z nuri, cheksiz-cheksiz zahmatlar, orzu va iztiroblardan tiklagan o‘z imorati bor: tarjima deyishga til bormaydi — go‘zal-go‘zal asarlariyu mehru muhabbatga to‘la yetmish yillik sermazmun, nurli, shukuhli umri. Bu tomoni ham bardamlik bila bardavom bo‘lsin, deymiz.
Rahmatli Muhammad Yusufdan Nizom akaga bag‘ishlangan bir she’r esdalik qolgan: “Biz tilmochsiz bir-birimiz tushungaymiz, sharob ichmay aka-uka tutingaymiz”. “Abadiyat qonuni” romanining xotimasida esa shunday bir parcha bor: “Bachana suratni stolga tashladi… Birdan dunyo ko‘ziga qorong‘u ko‘rinib ketdi… Yuragi bo‘m-bo‘sh bo‘lib qolgan Bachana o‘rtoqlaridan birontasiga qo‘ng‘iroq qilib, dardlashish niyatida telefon trubkasiga qo‘lini uzatdi. Ammo bironta ham raqamni eslay olmadi, hatto birorta do‘sti bor-yo‘qligiga ham aqli yetmay qoldi…”.
Nizom akaning yana bir davlati shundaki, u kishining do‘stu yori, birodar qadrdonlari, azizlariyu yaqinlari behad bisyor, yana shuncha chiroyli asarlarga hammamizni do‘st qilib qo‘yganlari tahsin-tasannolarga loyiq. Muxammasga qarzligimizni yodda tutgan holda, hozircha jaydari barmoq vazni bilan xokisor akamizni muborakbod etamiz:
Hijron bo‘ldi mening oshu g‘izom, aka,
Qalb bilandir doim bahsu nizom, aka,
Men qalb desam —
qirq chayqalib, qirq qalqdingiz,
O‘z qalbidan rizoyu norizom, aka.
Oyu yillar doim shundoq ayqash-uyqash,
Bu dunyoda o‘zi yo‘q intizom, aka.
Ne bo‘lsa ham yuz yoshgacha sog‘ bo‘lgaysiz,
Ko‘ngillarning tarjimoni Nizom aka.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 49-sonidan olindi.
