Бу йил олтмиш ёшни қаршилаган Алишер Айматлининг олтмишта тўртлиги  жам этилган «60» китобида («Akademnashr», 2017) вақт ва макон, инсон ва ҳаёт, эзгулик ва ёвузлик, иймон ва оқибат сингари тушунчаларнинг назмий таҳлили мужассам этилган. Шоирни таваллуд айёми билан қутлаймиз. Янги китобга кирган термалар ва китобни тақдим этган Ўзбекистон халқ шоири Иқбол Мирзонинг сўзи билан танишинг.

ШЕЪРНИНГ ЗЎРИ ТЎРТ САТР
Иқбол МИРЗО

  Шеърият тарихида ҳар бир жанрни юқори чўқ­қига олиб чиққан сиймоларни яхши биласиз. Туркий ғазални бобомиз ҳазрат Алишер Навоий та­ комилига етказган бўлса, рубоийда Умар Хайём, маснавийда мавлоно Жалолиддин Румий пешқадам саналади. Шунингдек, достондан тортиб фардгача ўз пири комиллари бор. Албатта, шундай забардаст яловбардорлар турганда мазкур жанрларда шуҳрат топиш орзуси ҳавойироқ кўринади. Олам – ҳодис, деганларидек, даврлар ўтиши билан янги сўз, янги оҳанг, янги қарашлар бинога келаверар экан. Ва бу ҳодиса янгидан-янги номларни тарих саҳифаларига муҳрлаб боравераркан.

Бундан ўн йиллар муқаддам мутафаккир шоири­миз Абдулла Ориф бир тўртлигида «Эсиргап айтганидек…» деган жумлани қўллаган эди. Ўшанда, баъ­зилар зикр этилган исм соҳиби қадим антик дунёга мансуб файласуфлардан бўлса керак, деб тахмин қилишгани,­ эсимизда. Ҳолбуки, даҳо шоирга шеър мавзусини тақдим этган акамиз камтарин ижодкор, бугун Алишер Айматли тахаллуси билан бамаъни қалам тебратаётган Эсиргап оға бўлиб чиқди.

Фаҳмимча, оғамиз ёшлик кезларидаёқ шеър оташида ёниб қовирилган-у, ўзигагина аён истиҳола туфайли дарди ичида юраверган экан. Мана бугун Алишер Айматлининг салмоқли ижо­ди қўлимизда турибди. Сатрлар ҳаёт фалсафаси­дан сизиб чиққан, мантиқ торозусида тортилган, зарралаб йиғилган мўъжаз бир маҳзанга ўхшай­ди:

Чумчуқ англар, чумчуқ чуғурласа гар,
Қашқир увлаганда увлар қашқир ҳам.
Ҳатто зар тилини билади заргар,
Айт, нега тушунмас одамни одам?!

Бу – ақли тиниқ тортган, умрида кўп озурда бўл­ган дилшикастанинг изтироблари.

Одамлардан узоқ яшашинг мумкин,
Кетишинг мумкиндир Ватандан йироқ.
Аммо кетолмайсан қочиб бирор кун
Ўзингнинг хаёлу орзунгдан мутлоқ.

Туркона меҳр билан йўғрилган мана шундай са­трлар ўрис ва инглиз тилларига таржима қилингани ҳамда мазкур тўпламдан жой олгани ижодкорнинг янада кенг қанот ёйишига имкон беради.

Одам ўзига ярашадиган гапни айтса, бировлар ишонади, эсида қолади. Бугун биз учун ҳам ер кур­раси чинакам она сайёрага айланди. Илгари тасаввур ҳам қилолмайдиган манзилларга саноқли соатларда етиб боришинг, дунёга бир марта келган одам му­ носиб яшаши керак деган ақидадан лаззатланишинг мумкин. Аммо қаерда юрсанг ҳам юрагинг туғилган маконингга боғланган бўлади, илдизларинг эса ота тупроғингдан асло узилмагай. Чунки сен ўзбексан, томирингда Самарқанду Фарғонанинг наволари оқади, тушларингда озод юртнинг эркин байроғи ҳил­пирайверади. Айтасанки, дунёнинг ҳамма йўллари Регистон майдонига элтади!

Алишер АЙМАТЛИ
«60» КИТОБИДАН ТЎРТЛИКЛАР

 Алишер Айматли 1957 йил баҳорида Нурота (ҳозирги Қўшработ) туманининг Аймат қишлоғида таваллуд топган. Жиззах давлат педагогика институтининг филология факультетини тамомлаган. “Сирдарё ҳақиқати” (Гулистон), “Дўстлик байроғи” (Навоий), “Зарафшон” (Самарқанд), “Совет Ўзбекистони” (ҳозирда “Ўзбекистон овози”), “Халқ сўзи” газеталарида фаолият юритган. Ижодкорнинг “Юрак мезонлари”, “Арслон уяси”, “Кўнгил ҳикматлари” ва “60” номли китоблари чоп этилган.

Тушунмас

Чумчуқ англар, чумчуқ чуғурласа гар,
Қашқир увлаганда увлар қашқир ҳам.
Ҳатто зар тилини билади заргар,
Айт, нега тушунмас одамни одам?!

Одамлар

Ёрдам қилсанг, биринчи бор хўп миннатдор бўларлар,
Иккинчи бор бу иш сенинг вазифанг деб биларлар.
Учинчи бор… ёрдам қилиш гар қўлингдан келмаса,
Аблаҳ, хасис, сотқин дея сенга ўлим тиларлар.

Калит

Сўз – калитдир, агар сен,
Уни тўғри тополсанг –
Ҳар қандай дилни очиб,
Ҳар оғизни ёпарсан.

Тут

Даданг тутди митти қўлингдан
Ташлаганда илк бор қадамни.
Сен ҳам сўнгги қадам ташлар чоғ
Қўлларидан тутгин дадангнинг.

Биров дер

Биров дер мақбара қурган донодир,
Биров дер айшини сурган донодир.
Доно деб атаманг, ким йиқилмаса,
Йиқилиб, қайтадан турган донодир.

Зирак

Зирагин йўқотди, дод солди чунон,
Билмади тонг отиб, кун ботганини
Ва, афсус, сезмади у аллақачон
Бойлик деб ўзлигин йўқотганини.

Бир оқшом

Бир оқшом ҳаётинг ўзгартиролмас,
Ҳаттоки лўли қиз очганда ҳам ром.
Ҳаётингни буткул ўзгартирувчи
Фикринг ўзгариши мумкин… бир оқшом.

Ҳасад

Ҳеч кимга сўзлама сирингни, ҳай-ҳай!
Ҳасад оловида қовурилган дам –
Басир кўра бошлар, соқов сайрагай,
Эшита бошлайди ҳатто гаранг ҳам!

Кимсан?

Сени ким деб атай, гарчи қаддинг ғоз,
Кесиб ўтолмайди ҳеч ким йўлингни.
Йиқилган одамга бедард, беғараз
Бир бора чўзмаган бўлсанг қўлингни?!

Ёлғизлик

Дўстим, эшит менинг сўзимни,
Ёлғиз яшаш хавфлимас ҳаргиз.
Аммо жуда хавфли, ўзимни
Сезар бўлсам ёнингда ёлғиз!

Йўқотма

Эшакка ишониб тойни йўқотма,
Дудга кўнгил қўйиб найни йўқотма.
Қадрингга етганни қадрдон билгин,
Юлдуз санайман деб ойни йўқотма.

Дониш ва нодон

Дониш ўзин асрар, нодон сингари
Қўлтиғида ковушини кўтармас.
Нокас қичқиради элдан илгари,
Ақлли зот товушини кўтармас.

Аёл

Сиз аёлни арра деманг,
Бир оз қаҳрга тўлса.
У аррага айланажак,
Ёнида тўнка бўлса!

Ўғлинг гапирдими?

Ўғлинг гапирдими? Кўзларингда нам,
Демак, улғайибди – қомати тикка.
Биламан, бир куни бўлар дониш ҳам,
Қачонки ўрганса гапирмасликка.

Бугун

Сен Бугунни қадрла, ошна,
Болангга ҳам шу гапни уқтир!
Тополмайсан Кечани асло,
Эрта эса келгани йўқдир.

Соя

Бир кун емирилар улкан қоянг ҳам,
Ўткинчи мартаба пиллапоянг ҳам.
Бошинг узра сузса қора булутлар,
Ҳатто тарк этгуси сени соянг ҳам.

Тақво

Ҳазрати Умардан сўради бир кун:
«Устоз, тақво нима? У қандай ишдир?»
Ҳазрат дер: «Сертикон катта майдондан
Оёқяланг омон ўтиб олишдир».

Китобни тўлиқ нусхасини саҳифа охирида мутолаа қилишингиз мумкин

  Bu yil oltmish yoshni qarshilagan Alisher Aymatlining oltmishta to‘rtligi  jam etilgan «60» kitobida («Akademnashr», 2017)  vaqt va makon, inson va hayot, ezgulik va yovuzlik, iymon va oqibat singari tushunchalarning nazmiy tahlili mujassam etilgan.  Yangi kitobga kirgan termalar va ularni o‘qib, kitobni taqdim etgan O‘zbekiston xalq shoiri Iqbol Mirzoning so‘zi bilan tanishing.

SHE’RNING ZO‘RI TO‘RT SATR
Iqbol MIRZO

She’riyat tarixida har bir janrni yuqori cho‘q­qiga olib chiqqan siymolarni yaxshi bilasiz. Turkiy g‘azalni bobomiz hazrat Alisher Navoiy ta­ komiliga yetkazgan bo‘lsa, ruboiyda Umar Xayyom, masnaviyda mavlono Jaloliddin Rumiy peshqadam sanaladi. Shuningdek, dostondan tortib fardgacha o‘z piri komillari bor. Albatta, shunday zabardast yalovbardorlar turganda mazkur janrlarda shuhrat topish orzusi havoyiroq ko‘rinadi. Olam – hodis, deganlaridek, davrlar o‘tishi bilan yangi so‘z, yangi ohang, yangi qarashlar binoga kelaverar ekan. Va bu hodisa yangidan-yangi nomlarni tarix sahifalariga muhrlab boraverarkan.

Bundan o‘n yillar muqaddam mutafakkir shoiri­miz Abdulla Orif bir to‘rtligida «Esirgap aytganidek…» degan jumlani qo‘llagan edi. O‘shanda, ba’­zilar zikr etilgan ism sohibi qadim antik dunyoga mansub faylasuflardan bo‘lsa kerak, deb taxmin qilishgani,­ esimizda. Holbuki, daho shoirga she’r mavzusini taqdim etgan akamiz kamtarin ijodkor, bugun Alisher Aymatli taxallusi bilan bama’ni qalam tebratayotgan Esirgap og‘a bo‘lib chiqdi. (Chapdagi suratda Alisher Aymatli taniqli adib Xurshid Do’stmuhammad bilan)

Fahmimcha, og‘amiz yoshlik kezlaridayoq she’r otashida yonib qovirilgan-u, o‘zigagina ayon istihola tufayli dardi ichida yuravergan ekan. Mana bugun Alisher Aymatlining salmoqli ijo­di qo‘limizda turibdi. Satrlar hayot falsafasi­dan sizib chiqqan, mantiq torozusida tortilgan, zarralab yig‘ilgan mo‘’jaz bir mahzanga o‘xshay­di:

Chumchuq anglar, chumchuq chug‘urlasa gar,
Qashqir uvlaganda uvlar qashqir ham.
Hatto zar tilini biladi zargar,
Ayt, nega tushunmas odamni odam?!

Bu – aqli tiniq tortgan, umrida ko‘p ozurda bo‘l­gan dilshikastaning iztiroblari.

Odamlardan uzoq yashashing mumkin,
Ketishing mumkindir Vatandan yiroq.
Ammo ketolmaysan qochib biror kun
O‘zingning xayolu orzungdan mutloq.

Turkona mehr bilan yo‘g‘rilgan mana shunday sa­trlar o‘ris va ingliz tillariga tarjima qilingani hamda mazkur to‘plamdan joy olgani ijodkorning yanada keng qanot yoyishiga imkon beradi.

Odam o‘ziga yarashadigan gapni aytsa, birovlar ishonadi, esida qoladi. Bugun biz uchun ham yer kur­rasi chinakam ona sayyoraga aylandi. Ilgari tasavvur ham qilolmaydigan manzillarga sanoqli soatlarda yetib borishing, dunyoga bir marta kelgan odam mu­ nosib yashashi kerak degan aqidadan lazzatlanishing mumkin. Ammo qayerda yursang ham yuraging tug‘ilgan makoningga bog‘langan bo‘ladi, ildizlaring esa ota tuprog‘ingdan aslo uzilmagay. Chunki sen o‘zbeksan, tomiringda Samarqandu Farg‘onaning navolari oqadi, tushlaringda ozod yurtning erkin bayrog‘i hil­pirayveradi. Aytasanki, dunyoning hamma yo‘llari Registon maydoniga eltadi!

Alisher AYMATLI
“60” KITOBIDAN TO‘RTLIKLAR

Alisher Ayumatli 1957 yil bahorida Nurota (hozirgi Qo‘shrabot) tumanining Aymat qishlog‘ida tavallud topgan. Tumandagi 17- va 31-maktablarda o‘qigan. Jizzax davlat pedagogika institutining filologiya fakultetini tamomlagan. “Sirdaryo haqiqati” (Guliston), “Do‘stlik bayrog‘i” (Navoiy), “Zarafshon” (Samarqand), “Sovet O‘zbekistoni” (hozirda “O‘zbekiston ovozi”), “Xalq so‘zi” gazetalarida faoliyat yuritgan. Ijodkorning “Yurak mezonlari”, “Arslon uyasi”, “Ko‘ngil hikmatlari” va “60” nomli kitoblari chop etilgan.

Tushunmas

Chumchuq anglar, chumchuq chug‘urlasa gar,
Qashqir uvlaganda uvlar qashqir ham.
Hatto zar tilini biladi zargar,
Ayt, nega tushunmas odamni odam?!

Odamlar

Yordam qilsang, birinchi bor xo‘p minnatdor bo‘larlar,
Ikkinchi bor bu ish sening vazifang deb bilarlar.
Uchinchi bor… yordam qilish gar qo‘lingdan kelmasa,
Ablah, xasis, sotqin deya senga o‘lim tilarlar.

Kalit

So‘z – kalitdir, agar sen,
Uni to‘g‘ri topolsang –
Har qanday dilni ochib,
Har og‘izni yoparsan.

Tut

Dadang tutdi mitti qo‘lingdan
Tashlaganda ilk bor qadamni.
Sen ham so‘nggi qadam tashlar chog‘
Qo‘llaridan tutgin dadangning.

Birov der

Birov der maqbara qurgan donodir,
Birov der ayshini surgan donodir.
Dono deb atamang, kim yiqilmasa,
Yiqilib, qaytadan turgan donodir.

Zirak

Ziragin yo‘qotdi, dod soldi chunon,
Bilmadi tong otib, kun botganini
Va, afsus, sezmadi u allaqachon
Boylik deb o‘zligin yo‘qotganini.

Bir oqshom

Bir oqshom hayoting o‘zgartirolmas,
Hattoki lo‘li qiz ochganda ham rom.
Hayotingni butkul o‘zgartiruvchi
Fikring o‘zgarishi mumkin… bir oqshom.

Hasad

Hech kimga so‘zlama siringni, hay-hay!
Hasad olovida qovurilgan dam –
Basir ko‘ra boshlar, soqov sayragay,
Eshita boshlaydi hatto garang ham!

Kimsan?

Seni kim deb atay, garchi qadding g‘oz,
Kesib o‘tolmaydi hech kim yo‘lingni.
Yiqilgan odamga bedard, beg‘araz
Bir bora cho‘zmagan bo‘lsang qo‘lingni?!

Yolg‘izlik

Do‘stim, eshit mening so‘zimni,
Yolg‘iz yashash xavflimas hargiz.
Ammo juda xavfli, o‘zimni
Sezar bo‘lsam yoningda yolg‘iz!

Yo‘qotma

Eshakka ishonib toyni yo‘qotma,
Dudga ko‘ngil qo‘yib nayni yo‘qotma.
Qadringga yetganni qadrdon bilgin,
Yulduz sanayman deb oyni yo‘qotma.

Donish va nodon

Donish o‘zin asrar, nodon singari
Qo‘ltig‘ida kovushini ko‘tarmas.
Nokas qichqiradi eldan ilgari,
Aqlli zot tovushini ko‘tarmas.

Ayol

Siz ayolni arra demang,
Bir oz qahrga to‘lsa.
U arraga aylanajak,
Yonida to‘nka bo‘lsa!

O‘g‘ling gapirdimi?

O‘g‘ling gapirdimi? Ko‘zlaringda nam,
Demak, ulg‘ayibdi – qomati tikka.
Bilaman, bir kuni bo‘lar donish ham,
Qachonki o‘rgansa gapirmaslikka.

Bugun

Sen Bugunni qadrla, oshna,
Bolangga ham shu gapni uqtir!
Topolmaysan Kechani aslo,
Erta esa kelgani yo‘qdir.

Soya

Bir kun yemirilar ulkan qoyang ham,
O‘tkinchi martaba pillapoyang ham.
Boshing uzra suzsa qora bulutlar,
Hatto tark etgusi seni soyang ham.

Taqvo

Hazrati Umardan so‘radi bir kun:
«Ustoz, taqvo nima? U qanday ishdir?»
Hazrat der: «Sertikon katta maydondan
Oyoqyalang omon o‘tib olishdir».

Alisher Aymatli. 60. To’rtliklar — Xurshid Davron ktubxonasi by Khurshid Davron on Scribd