ДАДАХОН ҲАСАН. “ОНА ТУРКИСТОН СОҒИНЧИ”
Нашрга тайёрловчи ф.ф.д. Ботир Норбой. Муҳаррир ф.ф.н. Мустафо Кундакчи. Карабук университети нашриёти, 2018. 160 бет+1 CD.

Ўтган аср 70-йилларининг ёшлари орасида хонанда Дадахон Ҳасаннинг “Лайло” қўшиғини эшитмаган киши бўлмаса керак. Чунки ўша даврларда Рауф Парфининг қаламига мансуб бу шеър ва унинг хонанда томонидан ижроси юракларга ўзгача таъсир ўтказган эди. Буни қарангки, Дадахон Ҳасан ўшанда “Лайло” қўшиғи билан қўшиқчиликда нечоғли из қолдирган бўлса, 90 йилларда мамлакатнинг ижтимоий сиёсий ҳаётига ҳам шу даражада таъсир кўрсатган эди.

Ўша даврда собиқ шўро иттифоқининг раҳбари М.С.Горбачёв юргизган ошкоралик ва қайта қуриш сиёсати натижасида Ўзбекистонда 1988 йил “Бирлик” халқ ҳаракати, кейинроқ эса 1990 йил “Эрк” сиёсий партияси тузилди. “Бирлик” Ўзбекистонда тузилган биринчи ва таъсир миқёси жуда кенг халқ ҳаракати бўлиб, ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан, шубҳасиз, бу ҳаракатнинг асосчиларидан бири эди. У ўша даврда ўзининг ижтимоий сиёсий қўшиқлари билан туркий халқлар орасида озодлик ва мустақиллик ғояларини тарғиб қила бошлаган эди. Айтиш мумкинки, Дадахон Ҳасан 90 йилларда ўзбек халқининг миллий уйғонишига катта ҳисса қўшди. Унинг янги чиққан китоби ҳақида сўз юритишдан аввал ҳофиз шоир тўғрисида қисқача тўхталсак.

Дадахон Ҳасан 1940 йил Туркистоннинг Фарғона вилояти Риштон туманида туғилди. 1966 йил Тошкент Давлат университети журналистика факультетини тугатди. Дастлаб турли редакцияларда, филармонияда ва Ёзувчилар уюшмасида хизмат қилди. У совет давридан эътиборан, талабалик йиллариданоқ ўзи басталаб, ижро этган сиёсий, ижтимоий ва лирик қўшиқлари билан мустабид шўро тузумига қарши курашиб келган. Туркий халқларнинг мустақиллик ва озодлик орзуларини тараннум этган. 70-йиллардаёқ ҳофиз сифатида концертларда, тўй ва йиғинларда ўша давр мафкураси рухсат бермаган Туркистон бирлиги, Амир Темурнинг шон-шавкати ҳақида шундай қўшиқлар куйлаган:

Икки дарё бўйларин ёв қилганда ғорат,
Юртга ҳоким бўлганида малъун касофат,
Мен бош эгиб, ҳузурингга келдим, ниҳоят,
Темур бобом, жаҳонгирим, байроғингни бер,
Сабру қарорим қолмади, яроғингни бер.

Ўз қўшиқларида мустамлакачилар томонидан унуттирилган миллий маънавий қадриятларни кўтариб чиқди. Она-Ватан, Наврўз, Орол кўли ва унинг фожиаси, хотин-қизларнинг оғир меҳнат ва машаққати, ўзига ўт қўяётган аёллар, Русия тупроқларида ҳарбий хизмат пайтида ўлдирилган ўзбек аскарлари, афғон уруши ва унинг қурбонлари, пахта яккаҳокимлиги ва колониал қулдорлиги, Сталин зулмидан қатағон қилинганлар, миллатнинг асл эрксевар фарзандлари Аҳмад Яссавий, Амир Темур, Бобуршоҳ, Мадаминбек, Иброҳимбек, Файзулла Хўжа, Усмон Хўжа, Чўлпон ҳақида Вали Қаюмхон, Мустафо Чўқай, Боймирза Ҳайит каби миллий қаҳрамонларимиз, туркий халқларнинг миллий бирлигига чақириқ, озодлик ва ҳуррият талаблари, Андижондаги 2005 йилги қатлиом, халққа қилинаётган адолатсизлик, зулм-истибдод ҳақидаги ижтимоий сиёсий, ватанпарварлик руҳида мингга яқин қўшиқ ижод этиб, уларга куй басталаб, ўзи ижро қилиб, кенг халқ оммасига етказди. Унинг курашларидан безовта бўлган маҳаллий режим эса унинг миллий руҳдаги шеър ва қўшиқларини таъқиқлаб қўйган эди. 2017 йилдан эътиборан Дадахон Ҳасандан таъқиб ва тазйиқлар олиб ташланган бўлса да, қўшиқлари ҳамон радио, телеэкран эфирларида берилмайди, китоблари чоп эттирилаётгани йўқ. Матбуот оммавий ахборот воситаларида унинг исми фамилияси мутлақо кўринмайди.

Шеърият мухлисларига унинг “Шайдо кўнгил” (1969), “Шоҳимардон сойлари” (1980), “Чаманимдан айирма” (1984), “Баҳор келур боғларга” (1990) каби шеърий тўпламлари маълум. Шоирнинг сўнгги чорак асрда битган шеърлари жамланган “Она Туркистон” тўплами эса Ўзбекистонда ҳануз чоп этилмади. Яқинда ана шу тўпламдан юзга яқин сайланма шеърлари туркчага ўгирилиб Туркияда чоп этилди. Маълумки, қўшиқларининг мавзу ва кўлами жиҳатидан бўлса керак Дадахон Ҳасанни барча туркий ўлкаларда, хусусан, қардош Туркияда ҳам яхши билишади. Чунки унинг қўшиқларида нафақат ўзбек халқининг, балки бутун туркий дунёнинг бирлигига доир муаммолар кўтариб чиқилган.

“Она Туркистон соғинчи” номи билан Карабук университети нашриётида чоп этилган бу тўпламни марҳум адабиётшунос олим ф.ф.д. Ботир Норбой нашрга тайёрлаган. У Кастамону университетида ишлаб юрган кезлари “Она Туркистон” тўпламидан Ватан ва ҳуррият севгиси руҳидаги шеърларни танлаб тадқиқотчи Ясемин Инонга таржима қилдирган эди. Айтиш керакки, тўплам ҳануз таржима жараёнида экан адиб ва олимларнинг эътиборларига сабаб бўлди. Чунончи, шоир Тунжай Чалишкан, ф.ф.д. Рамазон Сирожўғлининг кўрсатма ва маслаҳатлари натижасида таржима анча мукаммаллашди. Ниҳоят Карабук университети Адабиёт факультетининг туркий тиллар ва адабиётлар бўлими бошлиғи ф.ф.н. Мустафо Кундакчининг муҳаррирлигида, ҳамда Дадахон Ҳасаннинг ижодига доир диссертация ёздираётган доцент Анвар Қапағон иштирокида асар ректорлик ҳузуридаги махсус комиссия томонидан нашрга тавсия этилди. Китоб Мустафо Кундакчининг ўзбек адабиётига доир мухтасар тақдим сўзи билан бошланган. Ботир Норбой Ўзбекистон халқ шоири Рауф Парфининг сўзи билан бошлаган сўзбошисида асосан ҳофиз шоирнинг ижод йўли ва муқаддас курашига кенг тўхталган. Ясемин Инон эса таржима асносида қўлланилган қоида ва услубларга доир қисқача маълумот берган. Тўпламда шеърлар икки устунда берилган бўлиб, чап томонда лотин графикасидаги ўзбекча шеърлар, ўнг томонда эса уларнинг туркча таржимаси жойлаштирилган. Китоб охирида хулоса ва шоирнинг таржимаи ҳолига ўрин берилган.

Тўпламда ҳофиз шоирнинг мустақиллик ва адолатга бағишланган “Туркистон”, “Фарғонам онам”, “Мадаминбек”, “Кетмончилар”, “Амир Темур қошида”, “Бобурнинг сўнгги изтироби”, “Халқимсан”, “Аҳмад Яссавий”, “Туркий олам”, “Файзуллоҳ Хўжаевга”, “Пахта қули”, “Она Туркистон”, “Қачон кўчаларга”, “Ёв бости”,“Ишғолчилар”, “Шаҳид қўшиғи”, “Темур Хўжага”,“Туркистон бўлсин!”, “От минмай қўйдилар”, “Мустақиллик қўшиғи”,“Туркистонни барпо этайлик”, “Боймирза Ҳайитга”, “Вали Қаюмхон ота”,“Туркистон бўлмагунча”, “Туркийлар бирлашса агар”, “Усмон Хўжаевнинг фарёди”, “Дукчи Эшон”, “Қалқинг эй!”, “Зулм” каби юзга яқин шеърлари, айни пайтда уларга басталанган қўшиқлардан иборат диск илова қилинган.

Аслида, ўтган асрнинг бошларида юзага келиб, кейинчалик сўнган сиёсий шеърият мавзуси Дадахон Ҳасан шеърлари билан тикланди, дейиш мумкин. Чунки у ўз шеърлари билан ўзбек халқини ғафлатдан уйғотиш, истиқлол неъматидан баҳраманд бўлиш, қардош туркий халқларни бирлаштириш каби фикр ғояларни олға сурди. Шу билан бир қаторда ҳофиз шоир ўзбек санъатида сиёсий миллий қўшиқчиликка асос солиб, ўзбек маънавиятчилигимизда ўз изини қолдирди.

DADAXON HASAN. “ONA TURKISTON SOG’INCHI”
Nashrga tayyorlovchi f.f.d. Botir Norboy. Muharrir f.f.n. Mustafo Kundakchi. Karabuk universiteti nashriyoti, 2018. 160 bet+1 CD.

O’tgan asr 70-yillarining yoshlari orasida xonanda Dadaxon Hasanning “Laylo” qo’shig’ini eshitmagan kishi bo’lmasa kerak. Chunki o’sha davrlarda Rauf Parfining qalamiga mansub bu she’r va uning xonanda tomonidan ijrosi yuraklarga o’zgacha ta’sir o’tkazgan edi. Buni qarangki, Dadaxon Hasan o’shanda “Laylo” qo’shig’i bilan qo’shiqchilikda nechog’li iz qoldirgan bo’lsa, 90 yillarda mamlakatning ijtimoiy siyosiy hayotiga ham shu darajada ta’sir ko’rsatgan edi.

O’sha davrda sobiq sho’ro ittifoqining rahbari M.S.Gorbachyov yurgizgan oshkoralik va qayta qurish siyosati natijasida O’zbekistonda 1988 yil “Birlik” xalq harakati, keyinroq esa 1990 yil “Erk” siyosiy partiyasi tuzildi. “Birlik” O’zbekistonda tuzilgan birinchi va ta’sir miqyosi juda keng xalq harakati bo’lib, hofiz va shoir Dadaxon Hasan, shubhasiz, bu harakatning asoschilaridan biri edi. U o’sha davrda o’zining ijtimoiy siyosiy qo’shiqlari bilan turkiy xalqlar orasida ozodlik va mustaqillik g’oyalarini targ’ib qila boshlagan edi. Aytish mumkinki, Dadaxon Hasan 90 yillarda o’zbek xalqining milliy uyg’onishiga katta hissa qo’shdi. Uning yangi chiqqan kitobi haqida so’z yuritishdan avval hofiz shoir to’g’risida qisqacha to’xtalsak.

Dadaxon Hasan 1940 yil Turkistonning Farg’ona viloyati Rishton tumanida tug’ildi. 1966 yil Toshkent Davlat universiteti jurnalistika fakulьtetini tugatdi. Dastlab turli redaktsiyalarda, filarmoniyada va Yozuvchilar uyushmasida xizmat qildi. U sovet davridan e’tiboran, talabalik yillaridanoq o’zi bastalab, ijro etgan siyosiy, ijtimoiy va lirik qo’shiqlari bilan mustabid sho’ro tuzumiga qarshi kurashib kelgan. Turkiy xalqlarning mustaqillik va ozodlik orzularini tarannum etgan. 70-yillardayoq hofiz sifatida kontsertlarda, to’y va yig’inlarda o’sha davr mafkurasi ruxsat bermagan Turkiston birligi, Amir Temurning shon-shavkati haqida shunday qo’shiqlar kuylagan:

Ikki daryo bo’ylarin yov qilganda g’orat,
Yurtga hokim bo’lganida mal’un kasofat,
Men bosh egib, huzuringga keldim, nihoyat,
Temur bobom, jahongirim, bayrog’ingni ber,
Sabru qarorim qolmadi, yarog’ingni ber.

O’z qo’shiqlarida mustamlakachilar tomonidan unuttirilgan milliy ma’naviy qadriyatlarni ko’tarib chiqdi. Ona-Vatan, Navro’z, Orol ko’li va uning fojiasi, xotin-qizlarning og’ir mehnat va mashaqqati, o’ziga o’t qo’yayotgan ayollar, Rusiya tuproqlarida harbiy xizmat paytida o’ldirilgan o’zbek askarlari, afg’on urushi va uning qurbonlari, paxta yakkahokimligi va kolonial quldorligi, Stalin zulmidan qatag’on qilinganlar, millatning asl erksevar farzandlari Ahmad Yassaviy, Amir Temur, Boburshoh, Madaminbek, Ibrohimbek, Fayzulla Xo’ja, Usmon Xo’ja, Cho’lpon haqida Vali Qayumxon, Mustafo Cho’qay, Boymirza Hayit kabi milliy qahramonlarimiz, turkiy xalqlarning milliy birligiga chaqiriq, ozodlik va hurriyat talablari, Andijondagi 2005 yilgi qatliom, xalqqa qilinayotgan adolatsizlik, zulm-istibdod haqidagi ijtimoiy siyosiy, vatanparvarlik ruhida mingga yaqin qo’shiq ijod etib, ularga kuy bastalab, o’zi ijro qilib, keng xalq ommasiga yetkazdi. Uning kurashlaridan bezovta bo’lgan mahalliy rejim esa uning milliy ruhdagi she’r va qo’shiqlarini ta’qiqlab qo’ygan edi. 2017 yildan e’tiboran Dadaxon Hasandan ta’qib va tazyiqlar olib tashlangan bo’lsa da, qo’shiqlari hamon radio, teleekran efirlarida berilmaydi, kitoblari chop ettirilayotgani yo’q. Matbuot ommaviy axborot vositalarida uning ismi familiyasi mutlaqo ko’rinmaydi.

She’riyat muxlislariga uning “Shaydo ko’ngil” (1969), “Shohimardon soylari” (1980), “Chamanimdan ayirma” (1984), “Bahor kelur bog’larga” (1990) kabi she’riy to’plamlari ma’lum. Shoirning so’nggi chorak asrda bitgan she’rlari jamlangan “Ona Turkiston” to’plami esa O’zbekistonda hanuz chop etilmadi. Yaqinda ana shu to’plamdan yuzga yaqin saylanma she’rlari turkchaga o’girilib Turkiyada chop etildi. Ma’lumki, qo’shiqlarining mavzu va ko’lami jihatidan bo’lsa kerak Dadaxon Hasanni barcha turkiy o’lkalarda, xususan, qardosh Turkiyada ham yaxshi bilishadi. Chunki uning qo’shiqlarida nafaqat o’zbek xalqining, balki butun turkiy dunyoning birligiga doir muammolar ko’tarib chiqilgan.

“Ona Turkiston sog’inchi” nomi bilan Karabuk universiteti nashriyotida chop etilgan bu to’plamni marhum adabiyotshunos olim f.f.d. Botir Norboy nashrga tayyorlagan. U Kastamonu universitetida ishlab yurgan kezlari “Ona Turkiston” to’plamidan Vatan va hurriyat sevgisi ruhidagi she’rlarni tanlab tadqiqotchi Yasemin Inonga tarjima qildirgan edi. Aytish kerakki, to’plam hanuz tarjima jarayonida ekan adib va olimlarning e’tiborlariga sabab bo’ldi. Chunonchi, shoir Tunjay Chalishkan, f.f.d. Ramazon Sirojo’g’lining ko’rsatma va maslahatlari natijasida tarjima ancha mukammallashdi. Nihoyat Karabuk universiteti Adabiyot fakulьtetining turkiy tillar va adabiyotlar bo’limi boshlig’i f.f.n. Mustafo Kundakchining muharrirligida, hamda Dadaxon Hasanning ijodiga doir dissertatsiya yozdirayotgan dotsent Anvar Qapag’on ishtirokida asar rektorlik huzuridagi maxsus komissiya tomonidan nashrga tavsiya etildi. Kitob Mustafo Kundakchining o’zbek adabiyotiga doir muxtasar taqdim so’zi bilan boshlangan. Botir Norboy O’zbekiston xalq shoiri Rauf Parfining so’zi bilan boshlagan so’zboshisida asosan hofiz shoirning ijod yo’li va muqaddas kurashiga keng to’xtalgan. Yasemin Inon esa tarjima asnosida qo’llanilgan qoida va uslublarga doir qisqacha ma’lumot bergan. To’plamda she’rlar ikki ustunda berilgan bo’lib, chap tomonda lotin grafikasidagi o’zbekcha she’rlar, o’ng tomonda esa ularning turkcha tarjimasi joylashtirilgan. Kitob oxirida xulosa va shoirning tarjimai holiga o’rin berilgan.

To’plamda hofiz shoirning mustaqillik va adolatga bag’ishlangan “Turkiston”, “Farg’onam onam”, “Madaminbek”, “Ketmonchilar”, “Amir Temur qoshida”, “Boburning so’nggi iztirobi”, “Xalqimsan”, “Ahmad Yassaviy”, “Turkiy olam”, “Fayzulloh Xo’jayevga”, “Paxta quli”, “Ona Turkiston”, “Qachon ko’chalarga”, “Yov bosti”,“Ishg’olchilar”, “Shahid qo’shig’i”, “Temur Xo’jaga”,“Turkiston bo’lsin!”, “Ot minmay qo’ydilar”, “Mustaqillik qo’shig’i”,“Turkistonni barpo etaylik”, “Boymirza Hayitga”, “Vali Qayumxon ota”,“Turkiston bo’lmaguncha”, “Turkiylar birlashsa agar”, “Usmon Xo’jayevning faryodi”, “Dukchi Eshon”, “Qalqing ey!”, “Zulm” kabi yuzga yaqin she’rlari, ayni paytda ularga bastalangan qo’shiqlardan iborat disk ilova qilingan.

Aslida, o’tgan asrning boshlarida yuzaga kelib, keyinchalik so’ngan siyosiy she’riyat mavzusi Dadaxon Hasan she’rlari bilan tiklandi, deyish mumkin. Chunki u o’z she’rlari bilan o’zbek xalqini g’aflatdan uyg’otish, istiqlol ne’matidan bahramand bo’lish, qardosh turkiy xalqlarni birlashtirish kabi fikr g’oyalarni olg’a surdi. Shu bilan bir qatorda hofiz shoir o’zbek san’atida siyosiy milliy qo’shiqchilikka asos solib, o’zbek ma’naviyatchiligimizda o’z izini qoldirdi.