Ўз даврининг илғор зиёлиси бўлган Полвонниёз ҳожи Юсупов,табиий, доимий равишда газет-журналларга ошнолик, қолаверса сиёсий воқеаларнинг “қайноқ” жараёнида кечган ҳаёти сабаб, у тарихнинг жонли гувоҳи сифатида кундалик ёзишни одат қилганди. Хива музейидаги сокин ҳаёт уни кундаликлар асосида хотиралар ёзишга ундайди. Натижада эътиборингизга ҳавола қилинаётган хотиралар 1926 йилда юзага келади.Араб алифбосида битилган Полёзҳожининг хотиралари 644 бетдан иборат бўлиб, унда муаллиф ўзи кўрган, кузатган, ўзи бошидан кечирган Хоразмдаги, шунингдек Туркистон ўлкасидаги воқеликни қаламга олади. Катта ҳажмли асар асосан кундалик дафтар асосида ёзилгани боис, унга бирон ном, мавзу, бўлим, боб қўйилмаган.Полёзҳожининг асаридаги воқеалар асосан 1910-25 йилларда кечган жараёнлардир.

ПОЛВОННИЁЗҲОЖИ ЮСУПОВ
“ЁШ ХИВАЛИКЛАР” ҲАРАКАТИ:
ҚУВОНЧЛАР, ИЗТИРОБЛАР, ФОЖИАЛАР
Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи: Умид БЕКМУҲАММАД

7-БЎЛИМ: КРЕМЛДАГИ МУЗОКАРАЛАР
ЁХУД БОБООХУН САЛИМОВНИНГ КУНДАЛИГИ

Махфий қолмасинким, бир кун нозирлар шўросида товариш Измайловнинг иштироки бирлан мажлис қарор қилди. Маскавга вакил юбормакка , бориб Россия шўролар жумҳурияти билан аҳднома қилиб келмакка. Музокарадин сўнг Бобоохун Эшон Салимовни раис қилиб, ҳайъат юбормакка қарор қилдилар. Ҳайъат шундан иборат турур: Туркман Қўшмаматхон тарафидан Мулла Ўроз Хўжа Аҳмад ўғли, Шомурод Бахши тарафиндан Мулла Нурмуҳаммад Бобо ўғли, Ғулом Али тарафидан Аннахон деган бир гурганчли ёвмут, Жуманиёз Оллақулов ҳамда Муҳаммад Раҳим Оллақули ўғли ( лақаби гужумлардан). Бобоохун эшон ёнида Гурланли Муҳаммад Ёқуб охун ҳамда Мулла Иброҳимлар турур. Улар ишларни саранжом қилиб, комил ҳуқуқли ваколат хати олиб, моҳи шариф рамозонда, яъни июн ойинда ҳайъат сафарига чиқиб, ўз йўлларига равона бўлдилар.

Махфий қолмасинким, Бобоохун Эшонни саёҳатномасини кўчириб ёзармиз:
“1338 тарих ҳижрийда Хоразм халқ қурултойи иттифоқлари бирлан Русия шўролар ҳукуматининг маркази Масква шаҳрига қурултой тарафидин вакил бўлиб, шўролар ҳукуматини табрик қилиб, баъзи илтимослар қилмоқ учун биз фақирвакил Бобоохун ҳайъат раиси, Жуманиёз Оллоқулиев, Мулла Нурмуҳаммад, Мулла Ўрозлар ҳайъат аъзоликка сайланиб, Муҳаммад Ёқуб охун, Мулла Иброҳим ва Мадримбойлар раис хизматчиси, Ших Муҳаммад ва Мулла Ўрознинг одами Абдулла, Жуманиёзнинг одами ва товариш Луткевич, товариш Измайлов тарафидин йўлбошчи қилиб мазкур тарихда моҳи шариф рамазоннинг 17-сида пайшанба куни йўлга чиқиб,Хонқага келиб, Оллаберганбой Гавдон ва Хонқа шўроси раиси Матёқуб Хўжа истиқбол қилиб дарё лабига келтириб, ҳаммаларимизни қайиққа миндируб узотиб қолдилар.Қайиқларимиз Шоҳобод ёпи ичидан дарёга чиққан вақтда кеч бўлиб, қоронғи тушган сабабли кемачиларимиз юра билмай ноилож бир қайирда ётиб жума куни эрта бирлан дарёдин ўтиб Беклибой Боякнинг жойига бориб роҳатланиб таом еб, пешин вақтдин сўнг чиқиб шаҳарда Жуманиёз Оллоқулиев уйига бориб асойиш қилиб таомдин сўнг дарё бўйига бориб пароходда первий клласда жойлашдук.

Пароход шанба куни йўлга равона бўлди.Ўн киши ҳам багажларимиз учун 12,5 минг манотга билет олдик.Баъзи нимарсалар учун бўлса керак пароход намозшомдан сўнг юриб Туямўйинга қўниб, якшанба куни эрта билан юриб кетди.Кумуш тепада Оннахон дарё лабинда кўриниб, Мулла Нурмуҳаммад бизларнинг йўлдошимиз деган важидин қайиқ юбортириб пароходга олдурдик.Келиб қўлингдаги шаҳодатнома хатни кўрсатди.Мазмуни Хоразм халқ шўролар ҳукумати Оннахонни Ғуломали тарафидин Масквага ҳайъат бирла ҳамроҳ бўлиб бормоққа Бобо Охуннинг ихтиёрига топширдук, дебтур.Биз ҳам қабул қилиб яхши келибсиз дедук.Кечқурун пароходда соз чалиниб бир неча рус йигит-қизлари ўйнамоққа машғул бўлди.Бизлар ҳам томошада ўлтуриб икки кунги сайёҳатларимиз хушлик билан ўтди.Аммо Хивадин Тошкантга ўқимоққа чиққан талабалардин Муҳаммад Назар деган бириси келиб ўзларини ноиб раислари Худойберганбойдин шикоят қилди.Бизлар ҳаммаларни чақириб койиш ва насиҳат қилиб юбордук.Душанба куни пароход Дарғон тўқойига бориб етиб, сешанба куни Дарғон ёпи соқасида қўниб, чоршанба куни Даёхотундин ўтиб, Хива бирлан Бухоро ҳудудидаги Эшакробот деган ерга қўнди.Шул куни юқоридин баржа келиб пароходга нефт ёғи бериб, Тўрткўл тарафга ўтуб кетди.Пайшанба куни юриб Тошохирдин ўтуб, жума куни Илжиққа келиб ётди.

Махфий қолмасинким, Тўрткўл бирлан Чоржов (Чоржўй-У.Б.)нинг ўртаси 420 чақирим , яъни 527 парсаҳ дейдилар.Сешанба куни юриб кўприк кўрингандин сўнг қўндик.Якшанба куни чош вақтина келиб етишдук.Шўролар ҳукумати аскарларидин бир бўлак аскар бир пиқа мутасаддиси бизларни истиқбол қилмоққа маъмур бўлиб, дарё лабига келиб мазкур аскарлар командири пароходдаги ҳужрамизга кириб кўрушуб, расмий истиқболни бажо қилишгандин сўнг созандалар ташқарида ҳуррият маршларини чалиб аскарлар ҳам низом бирлан расми салом бирлан сафда туруб бизлар мунтазир эрканни хабар бергандин сўнг бизлар ҳам пароходдан тушуб аскарлар ва сайили истиқболга чиққан халқлар бирлан саломлашиб, кўрушуб турдук.Сўнгра товариш командир сўз бошлаб, дедиким:
—”Биз аскарлар Хоразм жумҳуриятининг халқ қурултойи тарафдин биринчи келган Сиз вакилларни саломат келганингизни кўриб ниҳоят хурсанд ва шодмон бўлдук.Яшасин Русия шўролари бирлан Хоразм жумҳуриятининг дўстлиги! Ура,.ура,ура!

Фақир анинг жавобини баланд овоз билан:
-Эҳ ҳурматли Қизил қаҳрамон биродарлар! Ман аввал Сизларга Хоразмнинг ҳам, камбағал фуқароларининг ҳам саломларини етказурман.Ассалому-алайкум,-дедим.
Мусулмонлар ва аскарлар баланд овоз бирлан “валаейкум ассалом” деб саломимизни олдилар ва яна дедиким:
-Эй биродарлар!Бизлар бечора Хива халқлари бир неча йиллардин бери зулмнинг остинда поймол ва тарожу талон бўлиб золимларнинг, хусусан Жунаидхон деган муфсиднинг шумлигидан меҳнат кўрмаган зулм ва ситамларимиз қолмади.Алҳамдуллилоҳ ўтган қиш декабр ойинда “Ёш хиваликлар” қаҳрамон қизил аскарларнинг ёрдамлари билан муқаддас ватанимизни ул золимларнинг қўлларидин қутқариб, вилоятимизда жумҳурият эълон қилдук.Шул сабабдин Хоразм халқи йиғилган биринчи қурултойда шўролар ҳукуматига миннатдорлик изҳор этиб, ушбу бошлаган адолатни ва тўғри маслакни табрик этмоқ ва олардин ҳар бир ишларимиз учун ёрдам сўрамоқ тўғрисида биз фақирларни вакил қилиб юбордилар.Бинобарин биз ҳам қаҳрамон аскарларни ушбу адолатли маслакларингизни ижроси учун кеча кундуз тинмай сизларнинг қилган саъйи ғайратларингиз бирлан табрик қилурмиз.Ва мундин сўнгра Руссия шўролар ҳукумати бирлан Хоразм жумҳурияти қўлни-қўлга бериб дўстона ишлаб мақсудларига етишмакни Оллоҳ Таолодин режа қилурмиз.Яшасин бутун дунё камбағалларининг иттифоқи! Яшасин қаҳрамон қизил аскарлар! Битсин ва йўқ бўлсин золимлар! Ура,Ура,Ура!

Ушбу сўйланган нутқларни биродар Жуманиёз Оллақулов вақти бирлан таржимонлик қилиб турди.Ниҳоят яхши таассурот қолдиргандин сўнг биродар Жуманиёз Оллақулов бирлан товариш Луткевични мазкур аскарлар бирлан ҳамроҳ қилиб Девонабор шаҳрига жой тайёр қилиб файтун арава келтирмоқ учун юбориб ўзларимиз пароходда қолдук.Ва бошқа йўловчилар ҳаммаси пароходдан тушиб ҳар тарафга тарқалиб кетгандин сўнг пароход ҳам тур ва мўриларни йиғиб, кўприкдин юқорига ўтиб турмоқчи бўлгани жиҳатдин бизларни ҳам пароходдан тушмагимиз мувофиқ кўрилиб, асбобларимизни пароходдан чиқариб пароход командири бирлан хўшлашиб турган вақтимизда Хива оқсоқоли Мадрим оқсоқол, Аваз Муҳаммад Божимон,Бухороли Аҳмаджон Йўлдошевлар келдилар.Бизларни файтун арава бирлан саройга олиб кетдилар.Саройда асбобларимизни бир ҳужрада жойлаштириб, ўзларимиз ҳам Хивали биродарларимиз бирлан саройда бўлмоқни мувофиқ кўриб , руслар тайин қилган жойга бормай узримизни айтуб юбордук.Ҳамма фуқаролари келиб бизлар бирлан кўрушуб турди.Сапарбой Қутлимурод ўғли ўз саройида қўй сўйиб олий зиёфат қилди.Мазкур кунда ҳамма Чоржов аскарларининг улуғи Немедров бизларни кўрмоқ учун ўз ноиби бирлан келиб кўришди.Бир ярим соат мажлис қилиб суҳбат қилишдук.Товариш Немедров дедиким:
-Ман бу ердаги аскарларнинг улуғи ва Хива аҳволидин хабардор бўлиб турмоққа маъмур турурман.Бир неча кундин бери касал бўлиб, докторхонадин шул кун чиққаним учун Сизларнинг зиёфатингизга келмоққа кеч қолдим, албатта афу этурсизлар.Хоразм жумҳуриятининг биринчи келган вакилларини саломатлик бирлан кўрганимга кўп шод турурман-деди.
Ман жавоб айтдум:-Шул касал ҳолингизга тасде чекиб ёдоварлик қилиб келганингизга самимий қалбдин ташаккур изҳор ва миннатдорлик қилурмиз,-дедум.
Шул вақт Жуманиёз (Оллақулиев-У.Б.) бизларни баён қилиб тақдим этди(яъни таништирди-У.Б.).Андин сўнг товариш Немедров манга мутаважи бўлиб бир дона папирос бериб дедиким:
-Ман Сизларнинг Хивани аввалги мартаба ҳурриятида қилган саъйи-ғайратларингизни ва камбағал мазлум фуқароларни асониш ва фароғати учун этган кўшишларингизни ва оқибат ёлғизлигингиз важидин бошқаролмай кўп ранжу машаққатларга қолганларингизни эшитиб эрдим.Балки Русия мамлакатида аскари улуғлар сизларни билурлар.Ватанингиз учун қилган ул хизматларингизни ҳар вақт тақдир қилурлар ва сизларни ҳар шаҳарга борганларингизда аскарлар истиқбол қилиб таъзим ва такрим қилурлар.Руссия шўролари бирлан Хоразм жумҳурияти ҳозирда иқтисодий жиҳатдин ҳар нечук машаққатларда қолган бўлса ҳам иншоллоҳ бу машаққатлар тезлик бирлан тамом бўлиб, яқин вақтларда саодат ва фароғатликка мойил бўлиб моқсудларига етишурлар, —деди.

Яна ман айтдум:
-Пароходда келуримизда бир жамоа Хазораспли кемачи, Хива фуқаролари арз қилдиким,Бухоро тобейидин ғалла олиб келур эдук, йўлда Бухоро маъмурлари бир мартаба закот олгандин сўнг Илжиқ деган мавзеда турган бир маъмур 8 халта( қоп) буғдойимизни ва 10 минг манотимизни олиб бизларга кўп хақорат берди ва яна Пиану деган мавзеда ўз кўзларимиз бирлан кўрдикким, бир неча тожиклар хивалиларнинг ғаллаларини ва бошқа ашёларини кемалардин чиқариб, ҳар тарафга паришон етиб ташлаб, савдогарларга сўкиб хақоратлар қилиб, савдогарлар ул золимлар қўлидин ожиз бўлиб ерлашиб ўлтурганларини, устига бизлар келиб етишдук.Олар бизларни пароходда кўриб йиғлашиб, бизларни қутқаринг деб қўл булғаб истимдод қилдилар.Энди Сиздин илтимос қилурмиз, бизнинг Хива вилоятимиз ниҳоятда қимматчилик ва халқимиз талон-тарож бўлганини назарда тутиб, шунга ўхшаш ишларни бизнинг халқимизга мавонат қилсангиз эркан,-дедук.
Товариш Немедров айтди:
-Чоржов оқсоқолига буйиринг, бундан сўнг агар Сизнинг халқингизга шунингдек бир зулм бўлса дарҳол манга келиб билдирсин.Ман Чоржовдаги Бухоро маъмури бирлан сўйлашиб онингдек зулмларни тўхтовсиз даф қилурман.ва бундин сўнг юртингизга ҳар нави ашёлар юбормоққа сайъи ва ғайрат қилурман-деди.
Сўнгра мажлис тамом бўлди.Ул кишини узатгандин сўнг Девонабор шаҳрини сайл қилмоққа чиқдук.Кўрсак шаҳарнинг аксари иморати кирпичдан, кўчалари кенг, сўнг чиққан расмга мувофиқ бўлуб, Руссиянинг Тошкант темир йўлини биринчи станцияларидан эркан.Шул кунларда Эрон тарафига уч мартаба от аравага тўлиб аскар кетиб турган эркан.Сешанба куни тонг отгандин сўнг ўт арава бирлан Бухорога қараб чиқиб, аввал Фороб станциясига, ондин Якка тут, ондин Мурғоб, ондин Қиём, вақтидин аввалроқ Когон станциясига бордук.Ушбу станциялар ораси 25 чақиримдин ҳам зиёдроқ эркан.Когонга боргандин сўнг Руссия шўролар вакилининг аскарлари бошлиғи Якубов келиб бизлар бирлан кўришиб, хурсандлик изҳор қилиб, ул вакил турган сафархонани даъват қилиб бизларни автомобилга мундириб олиб кетдилар.Сафаратхонага яқинлашганимизда ғоятда мамнун ҳаммалари Қизил мовут кийган бир пирқа аскарлар соз бирлан чиқиб, истиқбол қилиб сафаратхона қописига борган вақтимизда сапёрларнинг раиси истиболимизга келди.Ҳалимлик, хушгўйлик бирлан бизларни келганимизга ўзининг хурсандлигини изҳор этиб, вилоятимизда инқилоб ясаб, халқ ҳокимиятимизни ташкил этганимизни табрик этди.

Ман дағи жавобимда, мазкур ҳуррият ва инқилоб уч-тўрт адад “ёш хиваликлар” қўлиндан келмас эрди, балки буни бизлар шўролар ҳукуматининг қаҳрамон қизил аскарларининг мавонати( ёрдами-У.Б.) бирлан қилдук.Бинобарин бизнинг мазлум ва меҳнаткаш халқимиз биринчи қурултойларида биз фақир бирлан Жуманиёз Оллақуловни ўзбеклар тарафидин сайлаб,Мулла Ўроз,Мулла Нурмуҳаммадларни ёвмутлар тарафидин сайлаб юбордилар.Руссия шўролар ҳукуматига ва қаҳрамон қизил аскарларига мазкур ёрдамлари учун изҳору ташаккур, миннатдорлик билдириб, илтимос қилмоқ учун юбордилар.Биз фақир ҳам кичик Хива ҳукуматини вакилларини Руссия шўролар ҳукуматига кўнглимиздаги муҳаббатимиздин бошқа қўлимизда ҳеч ҳадямиз бўлмади.Албатта афу қилурсиз, деб умид этамиз.Жавобинда дедиким:
-Ҳозирги вақтларда ҳадя, бойликнинг ҳеч эътибори йўқ турур.Балким они ҳеч ким хўшламай айб ва қабоҳат санайтурлар.Бул вақтда мўътабар Хоразм халқининг ўз манфаатларини ўзлари англаб бошқа ислом мамлакатларидин аввалроқ Хоразмда инқилоб ясаб, халқ ҳокимиятини ташкил қилурлар.Бошида Хоразм мамлакатида Сизнингдек очиқ фикрли, ҳурриятпарвар зотлар топилур, деб ўйламаган эрдук.Алҳамдуллилоҳ Сизни кўриб Хоразм ҳурриятининг девори маҳкам ва инқилобининг девори мустаҳкам эканлигига ишончимиз комил бўлиб, чин кўнгилдан ишондук.Москвага борганигизда Сизнинг бу тариқа сўзларингизни эшитуб,хоразм юртига ҳар турлик мавонат ёрдам кўрсатсалар керак.

Сўнгра икки соат таом еб кетмагимизни таклиф қилиб, бир неча мартаба узр айтуб, кетмакчи бўлсак ҳам жавоб бермадилар.Ноилож ўлтурдик.Шул вақтда Когондаги “ёш бухороликлар” жамиятининг раиси бир неча аъзолари бирлан келиб кўрушуб ва танишиб бизларни муборакбод қилиб кўп дўстона маслаҳатлар ва кенгашлар баён қилдилар.Сўнгра Бухоро инқилоби тўғрисида бизлардин ёрдам сўради.Биз жавоб бериб дедикким:
-Биз ғоятда эзилган халқмиз.Иншоллоҳ ишларимиз комил бўлуб, аскаримизни қувватли қилсак мазлум халқларнинг тараққий саодатига ёрдам қулурмиз.,-деб баъзи Хоразм савдогарларига Бухоро маъмурлари тарафидин ҳамиша нолойиқ ҳаракатлар воқъе бўлуб ҳаттоки, Хоразм тебъеинда Чандирқиёт деган мавзеидин Арслонбой деган бир йигит Хоразм шўролар жумҳуриятидин Масковга маъмурият ишлари тўғрисида Хоразмнинг Чоржовдаги маъмурларига хат олиб йўлда келурида Чоржов тобъеидин Хўжақаъла деган ерда они ўлдуриб, отнинг оёғига боғлаб ташлабдурлар.Мазкур Арслонбой “Ёш хиваликлар” қўмиталарида аъзо бўлгани важидин унинг жасадини Чоржовга келтириб моҳи рамазонда жаноза ўқиб дафн қилдилар.Бизнингча уни молини олмоқ учун ўлдирган эрмас, чунки ондақ бўлса отини ҳам олмоқ керак эрди.Балким Бухоро истибодолари ҳурриятпарвар инқилобчи деб баъзи сиёсий фикрларга биноан ўлдурган бўлса керак,- дедук.
Шўролар ҳукуматининг сиёсий вакили дедиким:
-Биз онинг ўлиб кетаверганига албатта рози эрмасмиз.Хотиржам бўлинг.Онинг қотилини излаб топиб тегишли жазосини берурмиз.
Таомдин сўнг яна улар залга чиқиб мажлис жойи тузилиб ғоятда карами суҳбат ва дўстона улфат ва муҳаббатдин қўл сиқишиб хайрибод қилдук.Маскавдин қайтишда яна кўришммоқ ваъдаси бирлан жавоб бериб ҳаммалари бизларни автомобилга миндуриб бир неча аскар бирлан то ватанларимиз турган жойга қадар узотиб келдилар.Андин сўнг биз фақир аскарларга мутаважжи бўлиб мухтасар бир нутқ қилдук.Олар “урра” деб қичқирдилар.Бод бу ерга келган улуғлар учун алоҳида видолашиб қайтардук.Шул вақтдин сўнг аробамиз юрмакка бошлаб Куйик мозор деган станцияга келиб, ондин ўтуб Қизилтепа, Малик, Кармана,,Зиёаддин, Зирабулоқ, горний, Каттақўрғон,Жумабозор станцияларидин ўтуб,Самарқандга шул ойнинг аввалинда ойди рамзаон куни қиём вақтида келдук.

Махфий қолмасинким,Бухоро ҳудудида буғдойлар пишиб ўриб юрган эканлар.Аммо бағоят камоб эркан ва станциялари ҳам ўтган йилдаги фасодда тожиклар тарафдин ўтланиб хароб этилгани жиҳатидин аксари дарҳол нимарсалар топилмайди.Аммо Руссия ҳудудининг ибтидоси Каттақўрғондин бошлаб сувлар фаравон ва ободонлик бўлиб , бизлар ўтган қишлоқларда буғдойлари комилан пишган эрмас ва лекин буғдой деҳқончиликлари ниҳоятсиз кўп бўлиб, ҳатто ерларнинг каноридаги дашт ва майдонларга ёмғир суви бирлан шул қадар ёзлиқ ва арпани тоғларнинг бошига ва пастларига кўп экибдурларким, ҳадди паёни йўқтурур.Даштларида лола ва бахмал гуллар худрўй ҳолда кўкариб очилиб ётибтурур.Самарқанд шаҳари ниҳоятда обод ва улуғ бўлуб, кенг ва тўғри кўчаларнинг ҳар икки тарафиндаги солмалардин фарвон сувлар оқиб, бўйидаги баланд қомат дарахтлари кўчаларни ҳамиша қуёш ҳароратидин эмин сақлар эркан.Ул тарафларда мева ва ғалла кўп арзон эркан.Гурунч, кишмишга ўхшаш харажатларни Самарқанддин олиб, Хўжа Аҳрор розияллоҳу анҳуни зиёрат қилиб, шул кеча Тошкандин бизлар махсус келган биринчи класс вагонга кўчиб, онда истиқомат қилиб жума куни тонг отган вақтларинда аравамиз юриб кетди.Самарқанддин чиқиб Ростоа станциясига келиб, ондин Куропаткин,ондин Мелбутники, ондин Жиззах, ондин Ломакина, Черняев станциясига аср вақтиндан аввалроқ келиб, Тошкантга шанба кундуз боргани мувофиқ кўрилгани сабабдин, ушбу оқшом аравамиз станцияда тўхтади.Маълум бўлсинким, Қўқон, Андижон, Марғилон тарафларга кетатурғон йўллар ҳам мазкур Черняев станциясидин айрилур.
Моҳи шаввоннинг учланчи куни Тошкантга келиб тўхтаган ҳамон аскар бошлиқлари ҳар турлик қўмиталарнинг раислари,Қашғар вакили, Афғон вакилининг ноиби биродар Юсуп Иброҳимовлар келиб вагонимизга кириб истиқбол қилиб кўришуб танишгандин сўнг бирга вагондин тушуб шул жойда бир пирқа аскарлар музикачилар бирлан соз чалиб, низом этиб истиқбол қилдилар.Вақтни мубарадасига мувофиқ мухтасар нутқ қилиб мустақилларга ташаккурлар изҳор қилгандин сўнгра ушбу улуғлар бирлан бизлар учун Туркистон жумҳурияти тарафдин омода этилган жойга келиб икки соатлар ўлтургандин сўнг Хоразм вакиллари учун ясалғон олий мажлисга даъват қилиб, автомобилга миндуриб олиб бордилар.Мажлисга киргандин сўнг Тошкантнинг ҳамма рус, мусулмон улуғлари,Тошкандаги ҳар бир қўмита ва жамиятларнинг раислари,Афғонистондин келган генерал ва уламолар ва Ҳиндистонли Мавлавий Баракатилло ва Истамбулли Козимбек,Қашқарнинг Тошкантдаги оқсоқоли Иброҳим афанди,Бухоро охуни Мирбобо ва бошқа ҳамма аҳли мажлис бирла кўришуб тонишгандин сўнг фақирни мажлиснинг биринчи даража ўринларидин Тошкантнинг мусулмон жамиятининг раиси ва амири лашкар Фрунзеларнинг ўртоларидин жой кўргазиб ўлтурғиздилар.Бошқа аъзоларимиз Бухоро консули қаторида ўлтурди.Ибтидо мажлис раиси ўрнидан туруб дедиким:
-Биродарлар! Ушбу мажлис бизларнинг биринчи даражада шодиёна мажлисимиз турур.Чунким, бизлар Хоразм халқ шўролар жумҳурияти вакилларини биринчи маротаба бул мажлисда ўз қаторимизда кўрадурмиз.Яшасин Туркистон жумҳурияти! Яшасин бизларнинг биродаримиз бўлган Хоразм халқ жумҳурияти!

Андин сўнг мусулмон улуғларидин бир нечалари самимий,дўстона нутқлар сўзладилар.Сўнгра фақир ўрнимдан туруб, дедимким:
-Эй ҳурматли биродарлар! Ман Сизларга Хоразмнинг камбағал ва меҳнаткаш халқларининг чин кўнгилдин саломларин тақдим этаман.Ва доғи Хоразмда инқилоб бўлиб мазлум халқнинг ҳур ва озод яшамоқларига биринчи сабаб бўлган Руссия Қизил аскарининг ёрдами ва мавонати бўлган жиҳатидин, қаҳрамон қизил аскарлар бирлан Сиз биродарларимизга изҳору ташаккур ва миннатдорлик қилурман.Бизларни то шу кунгача бир-биримизни жуда қилиб қўлидин келгунча саъйи этиб бизларни бир-биримизни танимаслик ҳолига туширган жаҳонгирларнинг мусулмонлар ҳақинда тутгон золмона сиёсатудур.Масалан, инглизлар Афғонларни бизнинг бирлан муносабат қилдирмас эрдилар.Шунингдек, Руссия императори Николай бизларни Афғонистон ва бошқа бир мамлакат бирлан муносиб муштаракларимизни музокара қилишни қаътиян ман қилғон эрди.Алҳамдуллилоҳ ул золимларнинг чангалидин қутилиб, бу мажлиси Олийда неча юз йиллардин бери жудо тушган биродаримиз бирлан мулоқат муяссар бўлганига самимий қалбдин хурсанд бўлиб, биз мазлумларни ўзларига камина биродари эътибор этиб, очиқ юз билан қабул қилғонлари учун ташаккурлар қилурмиз.

Сўнгра Руссия улуғларидин бир нечалари дўстона ва мушфиқона нутқлар сўзлаб, таомдин сўнг, аҳли мажлиснинг икки мартаба суратини олгандин сўнг, мажлис тамом бўлиб, ҳар ким ўз жойига тарқалиб, бизлар ҳам ўз ўринларимизга келиб, якшанба куни ўлка қўмитаси маҳкамасига даъват қилиб, ҳайъат аъзоси Матёқуб Охунлар бирлан бордук.Ушбу мажлисда Тошкант улуғларидин бошқа киши йўқ эркан.Ушбу хос мажлисда Хоразмнинг ҳар турли аҳволияти ва инқилобнинг нетариқа бўлгани ва Хоразм халқини инқилобга нечук назария билан қарагани,Бухоро ва Афғонистон бирлан муносабатимизни ва мунга ўхшаш ҳар турли саволлар сўраб, таъқиқ ва тафтишлар қилиб, кўп радди бадаллар бўлиб, бизлардин қофъий ва вофъий жавоблар эшитгандин сўнг охир оқибати ўзларининг Хоразм жумҳурияти бирлан самимий биродар ва қўлларидин келган ва мувозанатларини бермакларига қарор бериб, бир неча жамиятларнинг раислари бизларни ўз маҳакамаларига даъват қилиб, бизлар ҳам қабул қилгандин сўнг аҳли мажлис хайрибод қилишиб, ҳар ким ўз жойларига қайтуб келдук.

Душанба куни сайлга чиқиб, Тошкант мусулмон жамияти аъзоларидин бизларни меҳмондорлигимиз учун тайин қилиб қўйган хорижия ҳайъати аъзоси товариш Крижановцкий раҳбарлик қилиб, аввал Симбир телеграф станциясига олиб бориб эрди.Телеграф мудири келиб кўришуб сайил қилдириб, тўрт темир минорасидин 145 арчин баландлик бир минорасига чиқмоқчи бўлиб бир неча юз қадам юқори чиқсак ҳам интиҳосига етолмай қайтиб тушиб, машина хоналарини сайил этиб юрганда кўп эҳтиёт қилиб бормак керак.Нима учунким, агар бир нимарсаларга кишининг бир узвий тегиб қолса дарҳол кишини ҳалок қилур.Бу тариқадаким электр тўқининг қуввати бирлан билатўқни ёқиб кўмир қилур, булутдаги йилдирим ургандек, дедиВа яна айтдиким, Сизнинг Хоразмга ҳам бир дона симсиз телеграф бериб юбордук.Мундин сўнг Сизлар ҳам симли телграф харажатидин қутилурсизлар, деди.

Бизлар ташаккур эълон қилдук.Андин сўнг ул ердан автомобилга миниб оташ арава машиналарини ва вагонларини ясайтургон темир дўконига бориб тамоша қилдикким, ул дўконда у минг амло хизмат қилур эркан. Онинг ажойиботларидин томоша қилгандин сўнг қайтиб нўмеримизда ондак истироҳат қилиб шаҳар кўчаларини автомобил бирлан то хуфтонгача сайл қилдирдилар.Сешанба куни Қошғар консули ва оқсоқоли келиб суҳбат қилиб кетдилар.Ушбу вақт хорижия комиссаридин даъват хати келиб, бориб бир неча соат сўзлашиб, хусусия мажлис қилиб яқиндан танишмоқ учун чақирганини,Руссиянинг ҳар вақт Хоразм жумҳуриятига ёрдам бермакка ҳозир эрканини баён этиб, яна бир неча муҳим маслаҳат ва кенгашлар берди.Сўнгра қайтиб келиб кечда от ўйинига олиб бориб томоша қилдирдилар.Чоршанба куни қози Абдулвоҳид Махсум уйларига чақириб, зиёфат қилдилар.
Шул куни хорижия комиссаридин киши келиб,Чоржав тобеидин Хўжақаъла деган мавзеда ўлдурулган Хоразмли Арслонбойни Бухоро амиридин сўрашмоқ учун онинг аҳволитин ёзиб олиб кетдилар.москавдаги Руссия хорижия комиссари Хоразм вакилларига салом айтиб юборганини ва оларнинг тезлик бирлан Маскавга келмакларига орзуманд эрканини хабар бердилар.Пайшанба куни Тошкант Ижроия қўмитасига даъват қилиниб, бир оз суҳбат қилишгандин сўнг баъзи музокаралар учун яна бир кун келмак ваъдаси бирлан қайтиб нўмиримизга келгандин сўнг маскавдин келган Турккомиссиясига даъват қилиниб, намози шомдин сўнг у ерга бордук.Ҳайъат раиси Хоразм вакиллари учун муфассал бир табрик нутқи сўйлаб, сўнгра фақирга тутаважи бўлиб дедиким:
—Бизлар Сиз биродарларимизни таслия бериб бул ерга чақирганимиздин мақсадимиз Сизлар бирлан хусусий сўзлашиб, тонишмоқ ва доғи ўзларимизнинг маҳкамамизда халқ учун нима ишлар ишлаб ўлтурганимизни Сизларга ҳам кўргузмакдур.

Фақир дедиким:-дунёда ҳамма халқдин кўпроқ эзилган ва зулм кўрган Шарқ мусулмонларидир.Ушбу Шарқда ҳуррият ва инқилобни мустаҳкам қилмоқ мақсади бирлан Тошкантга келган бу ҳайъатнинг мажлислари муборак мажлис бўлгани жиҳатидин ихлос бирлан табрик қилиб, биз Хоразм вакилларига бу муборак мажлисга келмак муяссар бўлгани сабабдин ўзларимизни бахтиёр санармиз.Ва доғи бу улуғ мажлисни тартибли ва адолатли ишларини кўриб, фойдалансинлар, деб бизларни чақирганларингиз учун ташаккур,— деб сўзимни тамом қилдим.
Сўнгра ишларни қарамоққа бошладилар.Биринчи ҳукуматга хизмат қилиб юрганларга қарзихасанага пул бериб, ёрдам қилмоқ, иккиланчи, Еттисув вилоятида экилган кўкнорни ҳукумат ўз қўлига олиб қўймоқ, учинчи, беузр вазифасини тарк этган маъмурларга жазо бермак.Ушбу ишларни кўп мунозаралар билан ҳал қилганларини таржимон калима-калима билдиргандин сўнг мажлис тамом бўлди.Таом уйига бориб зиёфат қилдилар.Раиси мажлис дўстона бир нутқ сўзлаб, фақир ҳам бир жавоб нутқи сўзлаб, оларни ғоятда мамнун қолдириб тарқашдик.
Шанба куни мазкур комиссияга яна чақирилиб, Хоразм ишлари тўғрисида музокара бўлиб, бизлар Туркистон жумҳуриятидин даркор нарсаларимизни сўраган докладларимизни бердук.Ушбу докладда сўралган нарсалар: икки полк пиёда аскар, бир суворий отли аскар, жами тахминан 10 минг пиёда аскар, бир суворий отли аскар, жами тахминан 10 минг аскар бўлур.Шунга кифоя қилгидек милтиқ ва пулемётлар , тўплар, бомбалар, ўқлар ва 20 қизил офицерлар деб сўраган нимарсаларимизни бизлар Маскавдин қайтмасдин бурун бир қисмини Хоразмга юбормоқ керак, дедук.Ва дори, бир миллион арчин чит, 50 минг пуд лампа ёғи, 50 минг пуд қора ёғ, 2 дона аэроплан, бир дона матбуа, 14 муаллим эрди.
Ушбу докладимизни жавобида айтдиларким,” мазкур талабларингизни қабул қилдук, сизлар Маскавдин қайтмасдин аввал 1000 ( минг) милтиқ, 4 тўп, 10 пулемётни Хоразмга юборурмиз.Ва лекин ҳозир бизда матбуа йўқ турур.Бинобарин ул тўғрида мазур тутарсиз.Аммо аэроплан ўзимизга зиёда зарур турур.Они музокара қилурмиз.Сизларга бергудек имкони бўлса берурмиз.400 минг арчин читни Хоразмга пахта бирлан мувазза қилмоқ учун юбордик.Ўзимизда ҳам чит оз турур.Бинобарин, қолган чит, чайник, коса, елим кавушларни Маскавдин сўрарсиз.Бошқаларни битказурмиз,хотиржам бўлинг, дедилар.Кўп ташаккур қилдук.

Махфий қолмасинким, Тошкандек жаннат атоси шаҳри турган муддатимизда ҳар кеча бир ўйин ва ҳар кунда бир ажойиб хонанинг меҳмондоримиз.Товариш крижановцкий ҳукумат номидан томоша қилдирур эрдиким, ўйнаган ҳунармандларнинг ҳунарларини, кўрилган махлуқларнинг ажойиботларини бирин-кетин баён қилмоқ бу кичик рисолага сиғмайтур.
Тошкант шаҳри янги шаҳар ва эски шаҳар номлари билан икки бўлак бўлиб, эски шаҳарда мусулмонлар туриб, 400 масчити бор эркан.Янги шаҳарда руслар бўлиб, бир дона нўғай масчити бор эркан.Сўйчин тоғларидин оқиб келган Чирчиқ номли бир дарё Тошкандин юқори йироқда 3-4 адад шохоларга (ирмоқларга) айрилиб Солор ва Анҳор деган ариқлари ва яна бир неча кичик шохолари Тошкантнинг ичидин ўтар эркан.Сувлари ғоятда фаравон,ширин бўлур эркан.Якшанба куни мулла Жуманиёз Оллоқуловнинг Хоразм вакиллигидан озод қилинганига Хивадин Полвонниёз Ҳожи (Хоразм Халқ Республикаси ҳукумати раиси-У.Б) ва Шокировдин (РСФСРнинг Хоразмдаги мухтор вакили-У.Б.) телеграмм келган важидин, онинг қўлиндаги мандатларини талаб қилиб олиб, душанба куни хорижия комиссари ўрнида турган товариш Ғойибовга бул сўзни билдирганимизда, ул айтдиким:
-Ҳамроҳларингиздин Луткевич ҳам бу ерда қолиб, онинг ўрнига товариш Володя, иккинчи Крашев, учинчи Бауманларни Сизга йўлдош қилдилар.Бауман афғон вакилларининг ҳам Маскавга борганида йўлбошчиси эрди.Булар Сизга яхши хизмат қилиб хушвақт қилсалар керак.Ва доғи Сизнинг Маскавга боргунча харжингиз ҳам бул ердан берилур.Ва яна мандатлар берилур.Бул хизматларнинг ҳаммасини Бауман битказур.Сиз хотиржам бўлинг,-деди.

Сешанба куни Турккомиссияга бориб Туркистон банкасидин ҳайъатнинг харажати учун Хоразм жумҳуриятидин берилган хатга мувофиқ 2 миллион сўм ақча қарзга олдик.Бу маблағларнинг ярим миллионини нақд бериб, қолган бир ярим миллионини Маскавдин олмоқимизга хат бердилар.Мазкур кунда аэроплан станциясига бориб аэропланларни учириб томоша қилдирдилар.Ва яна ўзларининг бизларга берган яроғлари учун хат бердилар.Йўлларда улуғлар бизларга ҳар бир ишларимиз тўғрисида ёрдам қилиб, амин ва фароғат юрмакимиз учун бир мандат бердилар.Буларни олгандин сўнг Крайком маҳкамасига бориб, маҳкама раиси биродар Турсун Хўжаевдин Хоразм жумҳуриятидаги назоратлари, ҳар бир ишларни тўғрилик ва адолат бирлан юритмакка ёрдам ва мавованат қилгудек тўрт мусулмон инспектори, яъни раҳбарларни товариш Измайловга ёрдамчи сўродик. Қабул қилиб юбормоқчи бўлдилар.Ҳар бир маҳкамага борганимизда товариш Измайлов Хоразмдаги Нозирлар аҳволини вақти бирлан кўп сўрадилар.”Кўп яхшилар” деб жавоб бердук. “Ва лекин иш билгудек кишиларимиз оз турур.Албатта бул ердин адолатли мусулмон ёрдамчилари борсалар яхши бўлур эрди”, дедук.”Иншоллоҳ Хоразм учун ҳар нима даркор бўлса берурмиз”, дедилар.

Яна маориф комиссарига бориб Хоразм учун 10-ибтидоий мактаб муаллими ва икки гимнастика ва бир санъат ва бир шеър ўқимоқ муаллимлари сўрадик.Қабул қилиб, шул жумладин Шорасул Зуннун,иккинчиси Абдулвоис, учинчи Арслон,тўртинчи Ҳусин қори, бешинчи Шокировларни маъмуриятдин вакил қилиб юбормак учун хат ёздилар.Ва яна хорижия комиссари чоршанба куни бизларни Маскавга узотмоқчи бўлиб бизлар учун муяайн бўлиб турган икки вагонимиз ёнига яна бир ошхона вагонни банд қилиб, тўрт қоровул аскар бирлан икки вагон хизматкори тайин қилдилар.Ва яна биродар Жуманиёз Оллоқуловни баъзи важлардин мандат бермай бизларга йўлдош қилмоқдин олиб қолдилар.Товариш Бауман, товариш Володя,товариш Крашиловни ёнимизга қўшиб, Тошкант ижроия қўмитаси раиси биродар Басиров таржимонлик қилмоқ учун Иброҳим Бурнашевни ҳамроҳ қилди.Шунинг бирлан чоршанба куни Тошкантдин чиқиб, маскавга равона бўлдук.

(Шу ўринда Бобоохун Салимовнинг кундаликларига илова сифатида, ХХР ҳукумати раиси Полёзҳожи Юсуповнинг ҳам кундаликларида келтирилган,нима сабабдан рус тилини биладиган дипломат Жуманиёз Оллоқулиевнинг Кремлдаги музокараларга юборилмай,Тошкентга боргач ваколатлари бекор қилингани тўғрисидаги фикрларини келтириб ўтсак.Полёзҳожи Юсуповнинг фикрича, “бир куни Хивага хорижий комиссариятидин Хива сафаротхонасига телеграм келиб қолган.Мазмуни шул тариқадаким, Хоразм нозирлар шўросидин сўраб, Жуманиёз Оллақуловни Маскавга юбормай Тошкантда қолдирмоқ ҳақида.Биродар Жуманиёз Оллақулов спекулция қилиб, мол олиб бормоқчи , деб айбланган.Биродар Шокиров (РСФСРнинг Хоразмдаги мухтор вакили-У.Б.)ушбу телеграммани эълон қилди.Нозирлар шўросида мажлис бўлиб, қарор қилдилар.Биродар жуманиёз Оллақулиевни қўлидин шаҳодатномани олиб,тошкантда қолдирилсин, деб.Бобоохунга ҳам, хорижия комиссарига ҳам телеграмма юборилди.Телеграмм боргандин сўнг Бобоохун буюрилган хизматни биткариб, Маскавга кетган.Биродар Оллақуловни хорижия комиссариятининг особий отдели (Туркистон республикасининг ташқи ишлар комиссарлигининг махсус бўлими-У.Б) га буйуриб, орестоват қилдирган.Шунинг бирлан биродар Оллақулов бесўроқ ҳибсда ётди.

Махфий қолмасинким, савдо вакили Шоликоров (ХХРнинг вакили назир Шоликоров-У.Б.) Тошкантда эрди.Хивадин телеграм юбордук.Жуманиёз Оллақуловни ишлари бирлан бунда юборинг, бунда суд бўлур, деб.Шоликоров тегишли ерлардин сўрашиб Оллақуловни ҳибсдан чиқариб олган.Хивага телеграмм юборди: биродар Жуманиёзни ўзим бирлан олиб борурман, деб”.Яъни ўткир дипломат Жуманиёз Оллоқулиевни РСФСРнинг Хоразмдаги мухтор вакили Шокиров атайин Москвага юбормай, уюштирилган чақув туфайли Тошкентда тўхтатиб , ХХР қурултойи берган мандатини олдиртиради.Кейинчалик “Оллоқулиев спекуляция учун Москвага бораяпти” деган чақув ёлғон экани исботланади-У.Б.).Энди яна Бобоохуннинг кундаликларига назар ташласак.

“….Москавга равона бўлдик.Йўлда юриб, Чилга деган станцияга келган вақтда тақдири илаҳи поездлар бир-бирига тўқнашиб, бизларни поездимиз яна бир қатордаги уч вагонни уриб йўлдан чиқариб, пара-пара қилиб турур.Оллоҳ таолонинг карами бирлан минган отарга ҳеч офат етишмай, ҳатто бизлар уйқудан уйғонамиз.Ушбу ҳодисани уйқудан тургандин сўнг эшитдук.чилгадин чиқиб Сариоғоч станциясига бориб, онда икки соат тўхтадик. Мазкур Орис (шаҳри) станциясидан бир шохо йўл Авлиёотага кетган важидин, ушбу ерда баъзи вагонларни алмаширар эрканлар.Ҳазрати Хўжа Аҳмад Яссавийнинг қабри муборакларини узоқдан кўриб, дуои-фотиҳа қилдук.бориб зиёрат қилмоққа фурсат бўлмаганлиги важидин станцияда бировларни топиб, минг манат садақа бериб, фотиҳа олдук.Шул вақтда товариш Ленин томонидан Туркистон ишларини таҳқиқ ва тафтиш қилмоқ учун юборилган “қизил Шарқ” поезди, номи ғоятда маъзин ва маъсун ҳайъатнинг бир аъзоси Султонбек деган бизнинг вагонимизга келиб, бизларнинг раисимиз товариш Сафаров жаноблари сизларни кўрмак учун чақирур, деди.Бинобарин биз фақир ва Мулла Ўроз, Мулла Нурмуҳаммад ҳамда Оннахонлар бирлан бориб кўришуб, ҳар тарафдин сўзлашиб ўлтурганда раис афанди дедиким, “бизлар бу ишга кўп таассуб қилурмизким, Шарқ халқи бурунги николай замонларинда Руссиядан кўп зулм кўрганлари важидин ҳанузгача бизларга ишонч ва эътимад қутқармоқ ва ҳукуматларини яхши йўлга қўймоқ учун Маскавдин келиб эрдук.Туркистон ҳукуматинда “большевик” номи остинда зулм қилиб юрган бир неча кишининг жазосини бердук.Ва лекин баъзи сабаблардин Хоразмга бора билмай Чоржавдин қайтдук”, деди. Биз жавобинда дедук :
-Албатта шул борган мамлакатларингиз қаторида Хоразмга ҳам бормоқ зарур эрди.Аднойи мартаба у тўрт одам ўзларингиздин юборсангиз бизларни инқилобимизни маҳкамлашмоғи учун кўп ёрдам бўлур эрди.Хоразмда тоза инқилоб қилиб, маҳкамлашмай турган бир вақтда товариш Бройдо бориб, кўп ёрдам қилиб кетди.Энди ничик иш бўлса ҳам ўтган иш ўтубдур.Бизлар Хоразм халқининг юборган вакиллари турурмиз.Бизларни ишларимизга Маскавда ёрдам қилсангиз ҳам Хоразмга борганингизни ўрнини тутғусидир,-дедук.

Айтди: “Сизни кўриб кўп хурсанд бўлдим.Сизга ҳар қандай ёрдам қилмоққа омада турурман.Ва бошқаларни ҳам ёрдамга далолат қилгумдир.Ҳозирда йўлдаги ҳолингиз яхшими, манга айтинг?1 Албатта нуқсони бўлса дарҳол акмал (яхшиламоқ-У.Б.) қилурман,-деб бизларга ўз вагонига зиёфат қилмоқчи бўлди.Бизлар узр айтиб, жавоб олиб вагонимизга қайтиб келган вақтимизда Сафаров жаноблари ҳам орозаи-зиёрат учун бизнинг вагонимизга келиб, ғоятда қизғин суҳбат бошланиб, Хоразм аҳволларини яхши тақрир( мақсадини оғзаки англатиб-У.Б) қилиб, раис афандининг муҳаббат ва илтифотини Хоразмга жалб қилган вақтда, афсуским, поездимиз звонок чалиб, юрмакка бошлагани жиҳатидин ноилож ўрнидан туриб, ҳарна зарур ишларингиз бўлса манга телеграм билан билдиринг”, деб таржимонимиз Бурнашевга Маскавдаги баъзи улуғларга бизга ёрдам беришлари учун хат ҳам ёзиб берди.Хайриобод (хайрлашдик)қилишдук.Сўнгра вагонимиз кечаси бирлан бориб,Туркистон станциясидан Совудон, ондин Бешариқ, ондин Оққум, ондин Янгиқўрғон, ондин Қуёнариқ, ондин жума куни эрта бирлан Чили деган станцияга етишдук.Масофаси Тошкантдин 394 чақирим эркан.Чилидан чиқиб Боқча Қум, андин Тўғай, андин Сувли тепа, андин Бирғози, андин Оқмачит, андин Қораўзак, андин Терангузик, андин Яланғоч, андин Қора кетган, андин Қизилтом, андин Жусали, андин Бойхўжа, андин Мойлибош, андин Қубик, андин шанба куни азон бирлан Қозоли станциясига келдук.(афсуски, Бобоохун юқоридаги жой номлари ўз шевасидан ёзганлигидан уларнинг бугунги аниқ номини аниқлаш имкони бўлмади.Бизнинг шу ва кейинги келтирилган топонимик масканлар ҳозирги Қозоғистон ҳудудида жойлашган-У.Б.)Тошкантдин 814 чақирим эркан.Андин ўтуб Бекбавли, андин қамишли бош, андин Саёқ, андин Оролск море лабинда Олтиқудуққа келдук, масофаси тошкантдин 914 чақирим эркан.Андин ўтуб Бекбавли, андин Саксавул, андин Чўқ сув, андин Қорачиқот,андин тўқиз, андин Жайлан, андин Кўкмўлла, якшанба куни пешинда чолқорга келдук.масофаси 1137 чақиримдур.Мазкур якшанба куни оташ аробамиз тоғу-баланд қирлардан ошиб ўтмоқда кўп машаққат чекиб тўхталгани жиҳатидан кўп йўл юрабилмади.

Махфий қолмасинким, ушбу шанба ва якшанба кунларида саратон мавсуминда ҳамиша ҳаво булут бўлиб икки-уч дафа ёмғир кўп ёғди ва Орол денгизидан ўтгандин сўнг ҳар ерда ўтга ёнғон жойлар, вагонлар кўриниб, сўрашганимизда рус ҳамроҳларимиз “ ўтган йил большевиклар билан отлиқ казаклар маҳорабасида отлиқ казаклар ўт берганлар”, деб жавоб бердилар.
Чалқор станциясидан чиқиб Авлиян , андин Салоний, андин Қовулжаҳар, андин Қораёғинди, андин Заризу, андин Моровадир, андин Қирғиз, андин Шаволнинг 19ланчисида душанба куни чош вақтинда Рейимбойга келдук.Кеча совуқдин тўнгиб, уйғониб қиш либосларимизни топиб кийдук.Масофаси 1302 чақирим эркан.Андин ўтиб Қўрдуқ, андин ўтиб Изимат, андин Чулўн Қорақамиш, андин Бештомоқ, андин Оқтепага етишдук.1482 чақирим эркан.

Махфий қолмасинким, мазкур куни булут йўқ эрди, қуёш чиқиб, ҳаво ёзга ўхшаб ҳар тарафда деҳқончиликлар кўринмоққа бошлади.тўпозонкадин Оқтепага келгунча станциялардаги руслар кўкартирган 3-4 дона жигилдак ва тўронғудан ўзга асло деҳқончилик асари кўринмаган эрди.Оқтепадан чиқиб, Крайли, андин Қоратўрғай, андин Мартур, андин Пойсинк, андин Сорочин, андин Оқбулоқ, андин Чочран, андин Элтиск, андин Маҳобати, андин Тўпризли, андин Манбовий,андин чоршанба куни намози асир вақтида Оренбург шаҳрига келдук.Масофати Тошкандин 1734 чақиримдур.Тахминан 220 фарсах бўлгусидир.Борган оқшом вагонларимиз оренбургда тўхтаб, 22-синда пайшанба куни юриб кетди.Соқмор деган дарёдин ўтиб, Персунский, андин Қороғоли,андин Сирт, андин Перевольский, андин Ново-Церковский, андин Камелбовка,андин Сарачинский, андин Николаевский, андин Увал, андин Трубетский, андин Покромний,андин Умакрепский, андин Бузолок, андин Елжанка, андин Култепа, андин Лессес, андин Некрек, андин Немченко, андин Меролхўпка, андин Бегатав, андин Қўйлиқ, андин Крачовка, андин Тарастенко, андин Спиридоновка,андин Кинель станцияларидир.Тошкантдин 2090 чақирим эркан.

Машҳур Самара шаҳрига келдук.Бир улуғ шаҳар эркан.Милтиқ, тўп ўқи чиқарадиган заводлари бор эрканким, қутиларга солинган ҳар турли ўқлари ҳар ерларда уйиб қўйибдилар.Ушбу ердин биз товариш Бройдога телеграм бердук.Йўлбошчиларимиз ҳам бошқа лозим ерларга телеграм бердилар.Ҳанузгача эриб тамом бўлмаган қорлар кўринди.Ушбу Самара губернасида буғдой ва картошка зирори ниҳоятда кўп экилиб, бу йил буғдойлари яхши бўлган эркан.Аммо Оренбург атрофлари буғдойига ушбу йил чигиртка ва бошқа офатлар етишиб яхши бўлмаган эркан.Аммо Самарадин Масковгача 948 чақирим,Клиндин 1000чақирим бўлиб, жума куни Самарадин бир неча станция ўткандин сўнг Итил дарёсининг 14 равоқли темир кўпригидан ўтуб уч-тўрт станция юргандин сўнг губерния маркази бўлган Сизрань шаҳрига шанба куни келдук.

Махфий қолмасинким, Тошкантдин ўтгандин сўнг то Оренбурггача аксари дашти-биёбон бўлиб, дарахтзорлик оз эрди.Оренбургдин ўтгандин сўнг кам-кам дарахт ва тўғойлар ва ободончилик кўпайиб, Самара атрофлари кўп тўғай ва деҳқончилик бўлур эркан.Ҳар ерда экилган оқ буғдой ва сули буғдойлар бирлан ҳосили бир неча чақиримларга боради.Хусусан тоғларнинг бошига кўп экибтурларким, зироат ва дарахт экилмаган тоғ йўқ турур.Аммо ҳавоси ҳамиша салқин ва майин бўлиб аксари кунлар булут бўлур эркан.Тарвуз, бодринг, кади(қовоқ)ни кўп экар эканлар.Ва қизил тут ва олма, қоралган деган мевали дарахтлари бордур.Тутларидин едик, ул қадар лаззати йўқдур.Аммо Сизрань деган шаҳарда 225 манатга бир қадоқ чиқ олиб едук, кўп ширин ва лаззатли эркан.Сизрандин Пенза губернаси ҳудудида Суда отли бир дарёдин ўтдук.Ушбу губернада мусулмонлардин Мишар деган жамоа кўп бўлуб, ниҳоят қашшоқ бўлур эрканлар.Ҳаммаларининг оёқларида якандин тўқилган кавушлар бўлуб, кўрган одамлардин нон сўраб безор қилурлар.Андин сўнг Ўрзиев деган катта станцияга келдук.Бунда ҳам бир неча мусулмон уйлари бор эркан.Халқи мишар эркан.Олти адад мачитлари бор эркан.Бир қадоқ тузга бир қадоқ ёғни кўп ялвариб рағбат бирлан маоваза қилурлар.Аммо қазоқ оқчадин 50 сўмга бир юмуртқа( тухум)ни истирна бирлан берурлар.Ал ҳосил шанба ва якшанба кунлари кеча-кундуз юриб, кўп станциялардин ўтуб, шавволнинг 26-да душанба эрта бирлан Сания отли дарёдин ўтиб, Сувсабу деган станцияга етишдук.Бу уездда 6 овул татар мусулмонлари бор эрканлар.Мундин бир неча станция ўткандин сўнг мазкур кунда Брония отли дарёнинг кўпригидин ўтдук.Сўнгра Ока деган дарёнинг канаридан( қирғоғидан) бир соат миқдори дарёни яқалаб юрдик.Ичинда бир неча пароходлар юрар эркан.Ва яна ушбу дарёни машин бирлан қозиб юрган эрканлар.Оташ арава юрган йўлнинг бир тарафи мазкур дарё бўлиб, яна бир тарафи тоғ эрканким, ул тоғнинг бошлари ва канаралари (қирғоқлари) олма бор тўқайлари бўлиб, ҳадди поёни йўқ турур.Сешанба куни тонг отгандин сўнг йўлнинг икки тарафида сарви дарахтнинг тўғайларидин то маскавга боргунча юрдук.Бул тўғойларнинг ичинда ғоятда мазийн (бекор ётган, кимсасиз-У.Б.) олий иморатлар кўп кўринди.Сўраганимизда айтдиларким, “бул жойлар Маскав халқларининг ёзда бўлатурган жойлари турур.Бул жойларни халқ кирайга (ижарага-У.Б.) тутиб ёз вақтларида 2-3 ой бўлурлар”.

Мазкур кунда қиём вақтида Маскавга доҳил бўлдук.Икки-уч соат миқдори вагонимизда тавақуб қилганимиздин сўнг хорижия комиссари тарафидин товариш Каратав бирлан Конев вагонга келиб истиқбол қилиб, ҳамма асбобларимиз Валхонка деган кўчада Киназавер отли бизлар учун тайин қилинган жойга олдириб, ўзларимизни ҳам автомобиль бирлан Шашина (олти қаватли) жойнинг иккиланчи қотинда(қаватида) ҳар икки кишига бир уй (хона) бериб, ҳамма даркорли асбоблар ва ходимларни тайин қилиб бизларни жойлаштирдилар.

Сўнгра товариш Бройдонинг (чапдаги сурат)  Масковда бор эрканини эшитиб телефон орқали сўйлашганимизда ,“ дарҳол бунда келсинлар”, деган важидин Мулла Ўроз, Мулла Нурмуҳаммад, таржимон Иброҳим афандиларни бирга олиб товариш Бройдонинг жойига бориб, анинг бирлан кўрушуб бироз суҳбатдин сўнгра бизлар бирлан ҳамроҳ бўлиб, бизларни жойимизга келди.Лекин йўлдин юборган телеграммамиз келмаган эркан.Таом еб лозим бўлган ишларимиз тўғрисида маслаҳат қилишуб, бир неча соатлардан сўнг ўз жойига қайтди.

Шавволнинг 28-чиси чоршанба куни хорижия комиссариятидан мўътабар кишилардин шарқ ишларининг мутахассиси, файласуф товариш Искандар (Александр ) Самойлович  ( шарқшунос А.Самойлович 1905-08 йиллари Хива хонлигида бўлган олим бўлиб, ўзбек тилини яхши биларди. У.Б.) бизлардин йўл ташвишларин ва ўзга ахборотларини сўрашиб, баъзин қусурлар учун узур айтиб, хорижия комиссари товариш Чичериннинг ул кишини Хоразм вакиллари хизматига тайин қилиб, қўлига берган мандатини кўрсатди.Ва бир неча соатлар Хоразм аҳволларини, онинг ҳозирги вақтдаги ҳукуматини ва тозо бўлган инқилобий Бухоро бирлан муносаби ҳақинда сўзлашиб, эшитган ҳар бир сўзини дафтарга ёзиб, дедиким, “Эртанг соат учда хорижия комиссари ноиби товариш Караханнинг (Бобоохун уни шевада Қарахон дея ёзган-У.Б.) олдига борурсиз.Бирганда суҳбат ушбу ишлар ҳақинда бўлса керак.Биринчи -Руссия шўролар ҳукуматининг ташаккури ва табриги, иккинчи-Хоразм шўролар ҳукуматининг Руссия шўролари бирлан сиёсий иттифоқ ва мундин сўнг Руссия шўролар ҳукуматининг Хоразм жумҳуриятига назар қилишини ва онинг ҳақинда тутажак йўлини тайин қилиб, Хоразм учун бир хат олмоқ.Учинчи-икки ҳукумат ўртасинда тижорат иттифоқи ясамоқ, тўртинчи-Руссия шўролар ҳукуматидин ёрдам сўрамоқ, бешинчи -Бухоро бирлан муносабат ҳақинда фикрлашмоқ”. Мазкур мажлисда ушбу беш иш ҳақинда сўз олиб, шуни тайёрлашни қарор қилғонимиздан сўнг у жавоб олиб қайтди.
Ул кетгандин сўнг товариш Бройдо келиб кўп вақтлар онинг бирлан сўйлашиб, они яна Хивага олиб кетмоқни хорижия комиссаридин илтимос қилмоқни тайинлашиб тарқашдук.Пайшанба куни соат учда хорижия коммисариятига бориб ўлтуриб, ондоқ муддат ўтгандин сўнг, хорижия комиссарининг шарқ маориф шўъбаси мудири товариш Вознесенский бир неча Руссия улуғлари бирлан келиб, кўришуб ўлтургандин сўнг дедиким:” биз муҳтарам Хоразм вакилларини кўргандин кўп хурсанд бўлдук.Хоразм мамлакати ҳамма Шарқ халқидин илгари Инқилоб ясаб, золим хонларнинг зулмидан қутулганини табрик қилурмиз”, деди.

Фақир ўз жавобида дедимким: “ биз Хоразм халқ шўролар жумҳуриятининг комил ҳуқуқли вакиллари бирланчи Хоразмнинг камбағал ва меҳнаткаш халқларини чин кўнгилдан Руссия шўролар ҳукуматига айтиб, юборган саломини етказурмиз.Иккиланчи, бизнинг Осиё иқлимидаги баъзий хонларнинг халққа зулм-ситамлари Оврўпа императорларининг зулм-ситамларидин бир неча мартаба ортиқ эрди.Бинобарин Осиё жумласидин бўлган бизларнинг Хоразм халқи хонлар зулмидан қутулмоқни кўп истаб, уларнинг табиатлари инқилобга ҳамиша мойил бўлгани жиҳатидан 1335-ҳижрий йили (1917 йил) бизлар Исфандиёр хондин ҳуррият олиб мажлисий олий-“Идораи Маршрутия” ташкил қилган эрдик.Ва лекин ул вақтда бизларга ёрдамчи оз бўлиб, золим Николай тарафдин борган генераллар Исфандиёрхонга ёрдамчи бўлиб, бизларни олган ҳурриятимизни хароб этиб, кўпчилик ҳурриятпарварларимизни ўлтурдилар.Аммо бу мартабадаги инқилобимизни қизил аскарлар бизларга ёрдамчи бўлиб, хон Жунаид ва Исфандиёрхонларнинг зулмидан бутунлай қутқариб Хоразмда шўролар ҳукуматини ташкил қилиб, халқимиз биринчи қурултойда Руссия қизил аскарларига ташаккур баён қилмоқ, онинг бирлан дўстлигимизни баён этурмиз”, дедук.

Товариш Возненсенский дедиким:” Руссия ҳукумати бирлан дўстлигингиз тарихий бўлажак”. Ман дедимким: “бурунги золим Николай ҳукумати бизларни гоҳо қўрқитиб, гоҳо алдаб фириб бериб, ўз айтганини бизларга қилдирур эрди.Ҳозирги шўролар ҳукумати албатта онингдек бўлмаса керак.Бизнинг манфаатимизни доимо назарда тутажагига ишонурмиз.Бинобарин бизлар мамлакатимиз истиқлолини муҳофаза қилмоқ бирлан ўзларимизни зарур етишмасдек ҳар бир ишларда Руссия шўролар ҳукумати бирлан сиёсий иттифоқда яшамоқни истармиз”.
У ўз жавобинда дедиким:” Хоразмнинг айрим жумҳурият, мустақил алоҳида бир мамлакат эрканини бизлар Оврўпа давлатларига ҳам эълон қилдук.Сиз ондин хотиржам бўлингким, Хоразм алоҳида мустақил мамлакатдир”, деди.

Фақир 48 йилдин бери қўлимиздан кетган истиқлолимиз ҳозир қайтадан бери қўлимизга кириб Маскавдаги марказ улуғлари они тасдиқ қилганига ва тасдиққа фақирнинг сабаб бўлганига ниҳоят хурсанд бўлиб, оллоҳтаолонинг даргоҳига кўп шукурлар қилдим.Сўнгра товариш Возенесенский дедиким: “бизларнинг бу мажлисимиз ғайри расмий суратда бир маслаҳат ва танишув мажлиси турур.Иншоллоҳ улуғ мажлислар бундин сўнг бўлур.Бизлар Сизлар бирлан Николай замонларидагидек тантана ва дабдаба бирлан йўлиқишиб, сўйлашмоқчи эрмасмиз.Балки биродардек муомила қилишмоқчимиз.Бизлар Хоразм инқилобига ғоятда зўр даража аҳамият бериб, онга эътибор қилурмиз.Чунки Хоразм халқи Шарқда қилмоқимиз бўлган матлуб инқилобни Шарқ халқидин илгари бошлади”, деди.Ман жавобида аввал ташаккур қилиб сўнгра дедим: “Хоразм Шарқ вилоятларининг кичкина бир мамлакати бўлса ҳам инқилоб ҳақинда ҳаммадин илгари ҳаракат қилиб биринчи сафга ўтди.Ва ҳаммадин бурун Руссия шўролар ҳукуматининг кейнгига эргашиб, Руссия шўролар ҳукуматини ўзининг улуғ биродари деб таниди.Бинобарин умид қиламизким, албатта Руссия шўролар ҳукумати ҳам Хоразмни ўзининг кичик биродари билиб, ҳар ишларида ёрдам қилиб, тезликда они маданий мамлакатлар қаторида қилса эркан”, дедук.
Сўнгра яна, “ Хоразм мамлакатига шўролар Руссияси ёрдам бериб турса Хоразм мамлакати ҳам маданий миллатлар қаторига кирса Шарқ инқилоби учун албатта зарурдир.Хоразмда инқилобий аскар қувватли бўлса Бухоро, Эрон ва Афғонистон Ҳиндистон инқилобларига ҳам кўп фойда келтирса керак.Ва доғи иқтисодий жиҳатдин ҳам Хоразмда пахта , қоракўл ва бошқа ҳар турлик матолар кўп бўлиб Руссияга ҳам фойдаси етишажак”, дедук.

Жавобида товариш Возненсенский дедиким: “ Сизларга ёрдам бермакнинг тариқа ва чораларини бу кунларда бизлар музокара қилишиб юрибмиз.Бизлар Хоразмнинг ҳамма тарафдин тижорат муносабатини кесишиб қолганини эътиборга олиб ва ҳам ҳозирги вақтда ҳеч бир тарафдин мол ва бошқа нимарса олабилмаганини билиб ёрдам этмоқ нияти бирлан Хоразмга бир ҳайъат юбормоқчи турурмиз.Шул ҳайъат даркор нимарсаларини олиб Сизлар бирлан биргалашиб борса албатта халқингиз кўп хурсанд бўлажакдур.Бу юборажак нимарсалар Сизлар бирлан борганда халққа намуна, ҳадия бўлиб кўринажак”, деди.

Биз дедикким: “албатта Руссия шўролар ҳукуматининг бизлар бирлан Хивага тижорат ҳайъатини юборганини бизнинг халқимизга ничук назар билан қараганини билдирур.Ва Хоразм халқи Руссиянинг рост муҳаббатли назари борлигини билиб кўп хурсанд бўлажаклар.Чуни халқимиз мол, тижорат ва иқтисод жиҳатдин кўп қисилмоқдадир.Аввалларда бизлар Руссиядин ҳам Бухородин мол олиб турмоқда эрдик.Муҳораба сабабдин Руссия мамлакати оғир ҳолга қолиб, ондин Хоразмга мол келмади.Бухоро ҳам Хоразмда инқилоб бўлгандин сўнг бизларга кор этиб, ҳеч мол бермай, муносабатни бутунлай кесди.Бул воқеадин сўнг бизлар мол олишимизни билмай ҳайрон бўлиб Бухорога тижорат тўғрисида элчи юбормакни бир мартаба маслаҳат ҳам қилишдук.Ва лекин оқибат қарор қилдикки бу ишни шўролар ҳукумати бирлан маслаҳатлашиб қилойлук.Бухоро ҳукумати бирлан муносабатимизни Русия ҳукумати тузиб берса ҳам эҳтимоли бор турур”, деб элчи юбормоқни тарк қилдук.Шул вақтларда бизнинг қаттиқ эҳтиёжда турган вақтимизни ғанимат билиб инглиз жосуслари ҳаракат қилиб, бизларга эшитдирдиларким, “Хоразм халқи бизнинг тарафдоримиз бўлсалар вилоятларини дарҳол олтин ва тижорат моли бирлан тўлдирурмиз”, деб.Молларни кўрсатиб бизнинг кўзимизни қиздирмоқ учун Хивага инглиз молининг намуналари ҳам келди.Ва лекин бизлар буларга ҳеч илтифот қилмадик.Балки Русия шўролар ҳукуматининг бизлар бу бобларда тўғри йўл кўрсатмоғига ишонган важидин бу иш ҳақинда ҳам онинг бирлан маслаҳат қилмоққа қарор бердук.Чунки инглизлар беражак бўлган олтин, молларининг баробаринда қайтадин устимизга Исфандиёрхон ва хон Жунайидларни ўлтурғизиб, бизларни яна золимларга қул қилажаки маълум турур”, дедум.

Жавобида товариш Вознесенский дедиким: “ҳозир Маскавда бир Япониядин бошқа ҳамма мамлакатлар вакиллари йиғилгандур.Буларнинг ичинда инглиз вакилларини борлигини Сизлар билурсизлар.Бизнинг Николайнинг инглизлардин бир миқдор қарзи бор эди.Инглиз вакиллари бурунларда шул қарзни бизлардин олмоқни талаб қилиб юрур эрдилар.Ҳозир биз олардин бошқа турлук сўз эшитаяпмизким, айтадурлар: “Сиз агар Шарқдаги сиёсатингизни бериб Шарққа инқилоб киритишмакдин воз кечсангизлар мазкур қарзни Сиздан талаб қилмаймиз”, дерлар.Буларнинг бундоқ деганининг сабаби шулдирким, то шул кунгача инглизлар фриб била ҳамма Осиё иқлимини ўз қўллари остида тутиб, оларни ўзларига қул қилиб, ул мазлумларни қонларини ичмакда эрдилар.Ҳозир Шарқда инқилоб бошланмоғи бирлан оларнинг бул манфаатлари зарарига қаради.Мундин бир йил муқаддам инглизлар Эронга ҳам олтин тўлдирмоқ бирлан ваъда қилган эрдилар.Оқибат маълум бўлдиким, инглизлар ул олтинларни беваж бермас эрканлар.Балким онинг остинда кўп офат бор эркан.Шунга далил: ҳозир кунда эронликлар инглизларнинг зулмига чидай билмай инқилоб қилмоққа бошладилар.Туркия ва шимолий Ҳиндистонда ҳам ҳозир инқилоб бошланди.Бугун-эртанг Ҳиндистоннинг жами ерларида ҳам инқилоб чироғи ёнажак.Ал ҳосил инглизларнинг Шарқ ҳақидаги саволларига бул тариқа жавоб айтамизким: бизнинг шўролар ҳукуматининг онаси-инқилоб бўлиб, бу ҳукумат инқилобдин туғилди.Бинобарин қайси бир ерда инқилоб бўлса, биз онга ёрдам қилмоқни зарур ва лозим деб билурмиз.Чунки ҳеч бир мамлакатда инқилоб бўлмаган суратда бизнинг дунёда яшажагимиз мушкул бўлажак дермиз”, деди.

Биз жавоб бердик: “бизларнинг эътиқодимизга кўра ҳамма Шарқда тез вақтда инқилоб бўлажак.чунки бизлар Осиё иқлимида турган Шарқий халқ бўлганимиз жиҳатидин халқниг табиатини яхши билурмизким, алар дунёда ҳаммадин кўпроқ зулм кўрган халқдир.Бинобарин алар Руссия шўролар ҳукуматининг мазлумларга чин ёрдамчи ва золимлардин қутқарувчи эканини била олсалар, дарҳол анга эргашиб, инқилоб ясаб, зулмдин қутулмоқ истажакларига ҳеч шак-шубҳа йўқ турур.Ҳозирда шўролар ҳукуматининг ушбу ҳурриятпарварлик маслаки, зулм қоронғусида қолган Шарқ дунёсида улуғ лампадек равшанлик еткурмакка бошлади.Шул ёқтини кўрган Шарқ халқи албатта қоронғуликдин қутулиб, ул лампанинг атрофига жамлашаяжак”, дедук.

Бунга жавобан товариш Вознесенский дедиким: “ албатта шундоқ бўлса керак.Айни сизлар ҳозирги кунда иқболингизни ёрлиги бирлан учланчи байналминалнинг иккиланчи мажлисига тўғри келдингиз, бу албатта бир зўр ғанимат турур.Чунки мунда дунёдаги ҳамма мамлакатлардин вакиллар бўлажак.Ҳозир Япониядин ўзга ҳамма юртлардин вакиллар келдилар.Энди Сизлар ушбу Шарқ вакиллари бирлан сўзлашиб, бир-бирларингизни фикрларингизни билажаксизлар.Эндики вақтда вакилларнинг маслак фикрлари шулки, ҳозирги кунда кўҳна тартибда зинодоканчилик (яшамоқлик-У.Б.) қилмоқ ярамайдур, деб ҳаммалари бу кўҳна тартибларга тагийир (барҳам-У.Б.) бериб,тоза тартиблар ясамоқ ниятида турадурлар.Ва доғи ушбу зиноканчиликни ижтимоий шўролар асосида кўрмоқ тарафдоридурлар.Бул тартиб бойларга оғир кўринур.Чунки ул вақтда мулк ва бойлик танҳо уларни қўлида турмас, балки меҳнаткашлар қўлига ўтажак.Шунга кўра ижтимоий инқилобнинг душманлари кўп бўлажак”, деди.

Жавобида биз айтдикким: “Шарқ халқи оғир зулмдан озод бўлиши лозим турур.Чунки оларнинг золимлардин кўрган зулм ва қаттиқ ҳақоратларини Оврўпада ҳеч халқ кўрган эмас”, дедук.
Товариш Вознесенский дедиким: “биз ҳам Шарқ халқини шул тариқа мазлумларини билганимиз жиҳатидан оларга ёрдамчи бўлажакмиз.Хусусан инқилоб ясаб, хонлар зулмидин озод бўлган Хоразм жумҳуриятига ёрдам қилмоқни ўзига фарз деб билурмиз”.

Жавобида биз дедук:”Сиз бизнинг улуғ биродаримиз манзаласида( даражасида-У.Б.) бўлганингиз сўнг, албатта кичик биродарингизга ёрдам беришингиз лозим бўлса керак”.
Ул айтди: “ балки бизлар Хоразмга она ўз боласига қарагандай муҳаббат бирлан қараймиз”.

Ман айтдим: “бизларга биринчи даражали муҳим ёрдам аскарларимизни тезлик бирлан ташкил қилмоқким, мунинг инқилоб учун ҳам фойдаси кўп бўлур.чунки Хоразм Шарқнинг ўрта ерида бўлганлигидин Бухоро, Афғонистон ҳатто Ҳиндистон инқилобларига таъсири бўлажак.Иккиланчи, маориф ишларимиз учун ҳам ёрдам керакким, бурунги хонларимиз илм ва ҳунарни мамлакатимизда шойиъ қилмоққа сайъи этмаганлар.Аксарлари ўз нафсини ва рохатини излаганлар.Бинобарин биз халқдин дин илмидин ўзга илм-ҳунар йўқ каби, оздур”.
Товариш Вознесенский дедиким: “Бизлар бу хусусда ҳам ёрдам етказурмиз.Хоразмга юборажак ҳайъатларимиз матбаа ва ҳунар китоблари олиб борурлар.Шунинг бирлан халқ тезликда ҳар ишнинг ҳақиқатини билажак”, деди.

Ва яна бир тариқа муҳим, даркор сўзларни сўйлашгандин сўнг жавоб олиб ўз жойларимизга қайтуб кетдук.Моҳи зулқаъданинг биринчи жума куни хабар келдиким, “эртанг соат уч яримда хорижия комиссари товариш Чичерин бирлан мулоқат қилишурсизлар”, деб.Сўнгра товариш куни Бройдо келиб зомон онинг бирлан суҳбат қилишгандин сўнгра ул дедиким: “ ман ҳозир хорижия комиссарига бориб эртанг бўлажак мажлис ҳақинда музокара қилиб қўярман”, деб кетди.Сўнгра шанба куни хорижия маҳкамасидин маъмурлар келиб бизнинг домла Ўроз, мулла Нурмуҳаммад,ва Оннахон, Муҳаммад Ёқуб охун, Муҳаммад Раҳимбой, Иброҳим Бурнашевларни автомобилга миндириб Чичериннинг жойига олиб бордиларким, ғоятда улуғ ва ҳар тарафида анвойи суратлар ва ҳар турлук нақшлар бирлан зийнатланиб, оқ мармардин бино этилган иморат эркан.Дарвозасидин кириб биринчи зинага қадам қўйган вақтимизда хорижия комиссариятидаги шарқ шўъба мудири товариш Вознесенский табассум бирлан истиқбол қилиб, кўрушуб, йўл бошлаб, бир неча жойлардин ўтуб ғоятда улуғ ва ҳайбатли бир саройга кирдук.Товариш Чичериннинг ноиби товариш Карахан ва товариш Бройдо ва яна улуғлардин товариш Илья ҳаммалари бирлан кўришуб, таржимонимиз биродар Бурнашев оларни бизларга, бизларни оларга таъриф қилиб тоништирди.Ва таъриф қилди.Сўнгра товариш Чичерин шул оёқ устинда турган ҳолда сўзга бошлаб дедиким:”биринчи даражадаги дўстимиз Хоразм мамлакатининг биринчи вакилларини саломатлик бирлан кўрганимга ниҳоят даражада хурсанд бўлуб, сиз ҳурматли биродарларни кўрмак давлатига муяссар бўлганим жиҳатидан ўзимни бағоят бахтиёр санайтурманХоразмнинг ушбу инқилоби бизлар учун ғоятда қадрли ва муҳимдир.Чунки ул Шарқда бошланган биринчи инқилобдир.Ул инқилобдин Хоразмнинг тараққий ва саодати учун кўп фойдалар тегса керак.Шул жиҳатдин ман Хоразмни ва унинг халқини табрик қилурман”, деди.

Фақир жавобида дедиким: “ сиз ҳурматлининг биз каминаларга бул тариқа илтифотларингиз учун кўп ташаккур қилурмиз ва доғи Хоразм камбағал халқларининг чин кўнгилдин айтиб юборган саломларини сизга етурурмиз.ва яна бизларнинг бурунги инқилобимизда Николайнинг Хивага юборган генераллари Исфандиёрхонга тарафдорлик қилиб, бизларни ясаган инқилобимизни бузган эрдилар.Аммо бу мартабадаги важидин золимларни бутун томиридин қўпориб вилоятимизда жумҳурият эълон қилиб, ҳуррият давлатига етишдук.Бинобарин, халқимиз биринчи қурултойида бизларни қизил аскарга ташаккур қилмоқ учун вакил қилиб юбордилар.Шул сабабдин бизлар қилган ёрдамлари жиҳатдин Руссия қизил аскарларга миннатдорлигимизни изҳор қилиб, Руссия шўролар жумҳуриятини ушбу тутган маслаки бирла табрик қилурмиз”, дедук.

Сўнгра товариш Чичерин кўп вақт оёқ устинда туриб чарчагансиз, ўлтуринг деб таклиф қилгани жиҳатидин ҳаммаларимиз кириб курсида ўлтурдик.Сўнгра товариш Чичерин йўлнинг ҳорғинчилиги ва ташвишларидин сўради.
Дедикким: “алҳамдуллилооҳ Руссия шўролар ҳукуматининг ёрдами бирлан то Маскавга келгунча ҳеч бир важдин ташвиш етишмади.Кўп фориғбонлик (хотиржамлик-У.Б.) бирлан келдук.Андоқ йўлнинг ҳорғинчилиги бўлса ҳам дўстларни саломат кўргандин сўнг хушвақтлиги бирлан хотирадин чиқиб кетди”.
Сўнгра дедиким: “Маскавнинг ажойиботи кўп турур.Албатта, уларни кўрмак орзуйинг бор”, деди.Ман дедимким: “рост фаҳм қилурсиз, орзуйимиз кўпдир ва лекин танҳо томошо учун ҳам эрмас, балки кўрган нарсаларимиздин ибрат олиб, даркор ва лозимлари бўлса вилоятимизда ижод этмоқ учун кўрмакни истармиз”, дедук.

Сўнгра мушфиқона( меҳрибонлик, марҳамат билан-У.Б.) дедиким:”Сизни бу мартабайи тассали бериб чақирганимиз зарурий ишлар музокараси учун эрмас, балки ҳарчанд фурсатимиз бўлмаса ҳам Сизнинг бирлан кўришуб ва тонишиб, дўстлик муҳаббати ила бироз сўйлашмоқ учун чақирган эрдук.Бинобарин, яна бир саройда омода қилинган жой зиёфатга бориб чой ичайлик”, деб товариш Чичерин ўрнидан туриб бошлаб ҳаммаларимизни жой тайёр қилинган саройга бориб зиёфатда ўлтурдук.Сўнгра товариш Чичерин яна сўз бошлаб Маскавдаги истиқоматларимизни тариқаларини ва ҳеч бир нимарсага эҳтиёжимиз бори-йўқини, кўнгилларимизни қисилган ёки хушми эрканини сўраб қофи ва шофи жавоблар эшитгандин сўнг товариш Карахан “ Хоразмдаги инқилоб душманлари бутунлай йўқ бўлдими ёки ҳануз ҳам бор турурми”, деб сўради.

Биз жавобда хон Жунайиднинг аҳволатини баён қилиб,” бизлар кетганда Хиванинг жанубидаги қумда қочиб юрган эрди.Бизлар кетгандин сўнг келиб,Хива аскари бирлан урушиб, ўғли ва ўзи жароҳатли бўлиб қочибди, деб эшитдук.Ҳақиқат ҳолини билаолмадук”,деб жавоб бердим.
Сўнгра Бухоро бирлан инқилобдан бурунги ва ҳозирдаги муносабатларимизни сўради.Жавобида:” инқилобдан аввал муносабатимиз кўп дўстона эрди.Инқилобдин сўнг ҳеч муносабат қолмади.Ҳозир бир-биримизга душман назари бирлан қарашиб ўлтурмиз”, дедим.Яна сўрадиларким,”Хивадаги бўлган аскарлар халққа динлари важидин ва ё бошқа важдин ташвиш ва озор еткурурларми?”.
Жавобида дедим: “Руссия аскарлари Скалов ва Шайдаковлар бирлан тозо ўтган вақтларида халққа ташвиш ва озор бердилар.Аммо товариш Бройдо бориб кетгандин сўнг ул ташвишлар йўқ бўлиб, ҳозирда кўп фароғатлик турур”, дедим.

Сўнгра мулла Ўроз бирлан мулла Нурмуҳаммаддин сўрадиким, “ўзбеклар бирлан туркманлар орасинда адолат ва ихтилоф борми?”.
Олар жавоб бердилар”, ҳозир ҳеч ихтилоф йўқ турур.Ҳамма Амударёдин сув ичган халқ бир отанинг боласидек бўлиб ўлтурубмиз”, дедилар.
Андин сўнгра сўрадиким:”инқилобдин олдин ихтилоф борми эрдимиу?” ,жавобида “бор эрди”, дедилар.”Қондорлик, бир-бирларини ўлдурмоқ ва молини ўғирламоқ кўп бўлур эрди” дедилар.Шул вақтда ул мажлисдин бир-икки кун бурун товариш Искандар (Александр) Самойлович мусташҳад ( илтимос қилиб сўраган-У.Б.) бўлгани важидин фақирни пароходда, оташ аравада машқ қилган бир ғазалини ёздириб олиб кетган эрди.Шеър бул турур:

Рўзи шаб андар пароход сайри дарё мекунам,
Қудрати бори тоолоро томоша мекунам,

Мавотан гаштам ва сод ҳасрат зо орушти жуда,
Ва наеданам бидомон чикас мекунам.

То бамузлумон хоразмий шавам роҳат расон,
Чун алиф қомат дариж афкори дута мекунам,

Халқи оламро мусовот оз зобони соз одил,
Го дар Тошканд ва го Маскав иншо мекунам.

Ушбу шеърни товариш Искандар (Александр Самойлович) жиздани( чўнтаги-У.Б.)дин чиқариб, товариш Элиавага оҳисталик бирлан: билмадим қайси тариқада баён қилиб ўлтирганига товариш Чичеринни назари тушиб, сўрашиб, бизнинг шеъримиз эрканини билгандин сўнг ўқиб беришимизни ва товариш Искандарнинг таржима қилғонини илтифот қилди.Товариш Чичерин ниҳоят хурсандлик изҳор этиб, дедиким: “ушбу шеърда ҳам Шарқнинг руҳи ҳам ҳозирги мувофиқ маънолари бор эркан.Бизлар Хоразмда сизлардек яхши кишилар борлигидан бехабар эрдик.Алҳамдуллилоҳ, сизнинг шарофатингиз ва ғайратингиз орқали Хоразм халқи тез мақсудларига етса керак”, деди.
Жавобида ман: “илтифотингизга кўп ташаккурлар қилурман.Албатта сиз ҳам бизларни ишларимизни мумкин қадар тез биткариб, бизларни тез юртимизга қайтарсангиз иншоллоҳ тез мақсудига етарлар”, дедук.Жавобида кулиб, “ албатта шундоқ бўлур, иншоллоҳ яна тезлик бирлан йўлиқишурмиз”, деганларидин сўнг қайтмоққа рухсат сўрадик.Ҳаммалари бизни узатиб, то дарвозагача чиқиб, автомобилга миндириб қолдилар.Якшанба куни товариш Искандар Самойлович бирлан хотини мадам Раиса ва ўғли, ва Туркия тарафларидин Измирли Назми Содиқбек ва отаули, доктор Фуводбек ва яна бир турк аскари келиб, то кечгача олар бирлан суҳбат қилишуб узотдиққким, ғоятда фозил ва ҳузурдоқлик йигитлар эрканлар.Ҳаммалари ҳар турлук фаранг ва лисонларга ошно ва доно бўлиб, оламнинг ҳозирдаги анвойи сиёсатидин хабардор эрканлар.Назми Содиқбек ўтган муҳорабада Николай аскарларига асир бўлиб, Сибирия тарафларига юборилган эркан.Ҳозир юртларига қайтмоқ мақсади бирлан у тарафдаги асир биродари бул кишини вакил қилиб Москвага юборган эрканлар.Аммо доктор Фуводбек Бокудин турк вакили бўлиб келган эркан.Суҳбат сартопо, самиймона муҳаббатлар била итмомиға етиб, аскар таълими учун Хоразмга бир неча яхши забут юбормақчи бўлганларидин сўнг видошлашиб торқошдук.
Душанба куни товариш Искандар (Самойлович) келиб дедиким: “товариш Бройдодин эшитдим, айтган сўзларингиз ҳоҳлагандек бўлиб битар эрмиш.Съезд ўтмоққа мавқуб бўлиб тургандир”, деб башорат бериб кетди.

Мазкур куни товариш Кельбер раҳбар бўлиб музейхона саройига олиб бориб, ул куни бир қисмини сайр сўнгги куни тақвирот(мақсадни оғзаки англатмоқ-У.Б.) қисмини қилиб, кечда чоршанба оқшоми театр томошасига бориб қайтдук. Чоршанба куни улуғ музейхонага товариш Искандар (Самойлович) йўлдош бориб, улар суратларини томоша қилиб, итмомига етказаолмай қайтдук.Мазкур кунда Бухоро амири вакилларининг келганларини эшитдиким, исмлари бу турур: Биринчи-Мирзо Маъди Хўжа додҳоҳботи;иккинчи-Наврўзбий-саркарда; учунчи-Хўжа Мирзо тўқсабо; бешинчи Жўрабек Хўжа тўқсабо; олтинчи-Ҳабиббуло Хўжа мирохўр.Пайшанба куни товариш Кельбер келиб автомобил бирлан театр томошасига олиб борди.Театрда товариш Бройдо бирлан йўлиқиб, ул дедиким:
-Байналминал съездда Сизларнинг ўрнингизни Бухоро амирининг вакиллари бирлан бир ерда қилмоқчи эрдилар.Маслаҳат била Хоразм шўролар ҳукумати жумҳурият бўлиб бизга дўст ва давлатҳо бўлгани важидин онинг вакилларини ажнабийлар қаторида авло турур, деб қарор қилдилар”, деди.

Ман ташаккур қилдим.Сўнгра товариш Кельбер дедиким:
-”Товариш Вознесенский Петроградга борганда ондаги ишчилар вакиллари кўрмакни орзу қилиб Вознесенскийдин илтимос қилибдурлар.Ул киши ҳам Сизларни тарғиб қилиб петроградга юбормоқни ваъда қилибдур.Аммо ихтиёр сизларнинг ўзларингизда турур.Аммо борганингиз яхши бўлур”, деди. Жавобида айтдим: “бизларнинг кўз тикканимиз ишларимизни битмаки турур.Ҳозир битган ишимиз бўлмагани жиҳатидин кўнглимиз кўп хижолатда турур.Агар ишларимиз битса ё битмаги тайинлса, ондин сўнг сайил қилсак лойиқ бўлур”, дедук.
Ва дағи Татаристон жумҳурияти раиси биродар Саидалиев яна бир маъмури бирлан келиб кўп вақт ўлтуриб таом еб, Хоразмга мактаб китоблари ва муаллим ва офицерлар юбориб ёрдам қилмоқни ваъда қилиб кетди. Мазкур кунда газета мухбири келиб Хоразм ахборотларини сўраб ёзиб кетди.Ва яна турк зобити Назми Содиқбек ва турк вакили аъзоларидан Иброҳим афандилар келиб турк ҳайъати раиси ва тозо туркҳукуматининг хорижия нозири Жамол пошшонинг Хоразм вакилларини кўрмак орзуси борлигини айтиб, бизлар ҳам келсалар кўп яхши мамнун бўлур эрдук,деб жавоб айтганимиздан сўнг қайтиб кетдилар.

Моҳи зулқаъданинг саккизида жума куни бизларни сайил учун Петроградга бормоқимиз хорижия комиссари ёнида тайинланган хабарни эшитдук.Мазкур кунда Хоразм учун ёрдам сўраган докладларимизни товариш Искандар (Самойлович) бирлан хорижия комиссарига топширдик.Ва доғи алҳамдуллоҳ Руссия шўролар ҳукуматининг ҳар куни бир даража зиёда бўлиб ўтган сешанба куни хабар келдимким,” шул кундин эътиборан Хоразм ҳайъатининг ҳар нима харжи бўлса Руссия шўролар ҳукумати ҳисобига берилур”, дедилар. Ва доғи дедиларким, “44 йил умрингиз Хоразмда ўтган эркан, бир йил умрингизни Маскавда дўстлар бирлан ўтказмайсизми? Шунинг учун ул қадар қистонманг.Иншоллоҳ ҳамма ишларингиз тезлик била кўнглингиздагидек битиб юртингизга соғ-саломат борурсиз” деб дилдорлик қилдилар.

Сешанба куни пешиндин бурунроқ биз ва мулла Муҳаммад Ёқуб , Мулла Ўроз, Мулла Нурмуҳаммад,Оннахон ва Бурнашев, товариш Кельбер, товариш Крашиловга автомобил келиб, петроградга сайил этмоқ учун вокзалга бориб, соат 9 да Тошкантдин миниб келган ўз вагонимизда йўлга равона бўлдук.Маскавдин Петроградгача 611 чақирим эркан.Петроградга телеграмм юбордук.Маскавдин чиқиб Кериков, андин Келин деган станцияга бориб, андин аксар станцияларда ҳеч тўхтамай, баъзиларида 2-3 минут тўхтаб, кечаси бирлан юриб, якшанба куни петроградга доҳил бўлдук.Вокзалда тўхтаган вақтимизда Руссия хорижия комиссарининг Петрограддаги вакили келиб кўрушуб, биз ва Мулла Ўроз, Мулла Нурмуҳаммад, Оннахон ва Бурнашевларни автомобилга миндириб ажнабий мамлакат ҳукуматларидан келган меҳмонлар турмоқ учун омода қилинган “Байналминал” (Интернационал) отли бир олий иморатга тушируб аввал тамохонага бориб таом еб, чой ичкандин сўнг бизлар учун тайин этилган жойга олиб бориб, ҳар кишига ҳамма асбоблар омода бир уй бердилар.

Ушбу Петроград шаҳри тозо иморатли бўлиб, кўчалари Маскав кўчаларидек эгри бўлмай ниҳоят сузу-сойи тўғри эркан.Бизлар тушган кўчани олтин ва брилииантлар бирлан назим бўлган рус ибодатхонасига нисбат бериб Исаковский плошад деб атар эрканлар.Андоқ истироҳат қилгандин сўнг Нева дарёсидин ўтиб мусулмонларнинг масчитига бордук.Самирулла Ахтанов шул масчитга муаззин эркан.Машҳур Мусабеков имом бўлиб, ул ҳозир Петроградда йўқ эркан.Муаззин афанди бирлан масчитнинг ҳамма ерларини томошо қилдикким, биноси мармар тошдин бўлиб дарвозаси олдидаги ровоқ ва пештоқи ва икки минорасининг муазанасидин-юқориси ва улуғ гумбази қадимий ислом иморатлари тарзида кўк ранг бирлан нақш этилиб, пиширилган ғиштдин ясалгандир.Масчитнинг иморати икки қабаот бўлуб, юқори қаботида хотинлар намоз ўимоғи учун алоҳида жой тайин қилинган эркан.Муаззинга жомъе шарифнинг ичинда бир аёти калима ўқитиб дуо қилгандин сўнг чиқиб, автомобилга миниб императорлар замонидаги генераллардин бирисининг жойига бордикким,Петрограднинг биринчи покиза жойларидин бўлуб, ҳозирда халқнинг ожиз ва бечораларини истиқомат қилмоқлари учун тайин этилган эркан.Бизлар борганимизда ҳуррият шеърлари ўқиб бизларни истиқбол этиб, борганимизга ташаккур қилдилар.Ҳамма жойларни сайл этиб, қилган зиёфатлари изҳори қилиб, видолашиб, бўлгандин сўнг қайтганимизда яна ҳаммалари узотиб жойларнинг олдига чиқиб ҳуррият шеърларини ўқиб турдилар.Бизлар ҳам хурсандлик изҳори қилиб, видолашиб,Нева дарёси ёқасидин юриб императорлар ва улуғ бойларнинг махсус сайргоҳ тўқойлари ичиндан ўтиб,Болтиқ денгизи канорига чиқиб, пароходларни тамошо қилиб, бир замон истироҳатдин сўнг қайтиб жойларимизга келиб, таом еб, қайтадин театрга кетдук.Йўлда ниҳоятсиз ёмғир ёғди.Ва лекин бурундин сув йўллари омода ҳам кўчалари тош ва тахта бирлан париш этилгани жиҳатидан ҳеч ерда бир қатра сув қолмай, бемалол театрга бориб, томошо тамом бўлгандин сўнг кун ботган вақтда жойимизга қайтиб келдук.Душанба куни Петроград хорижия вакили товариш Ерошин ва Михайловлар бирлан музейхоналарни сайр қилмоқчи бўлуб, автомобил бирлан бориб бир улуғ музейхонага бориб томошо қилдук.Қумирсқадин бошлаб, то фил ва карк деган махлуқларгача, дунёда нима махлуқ бўлса мажмуи анда турур.Ҳатто Нуҳ алайҳиссалом тўфонидан сўнг насли минқарз (инқироз) бўлиб, ҳеч бир китобларда номи эшитилмаган баъзи улуғ махлуқларнинг жасадлари ер остидан топилиб, мазкур музейхонада қўйилган эрканким, қозоқ жамоасининг қора уйидан ҳам улуғроқ турур.Ва доғи ҳозирги замондаги ўтпараст халқларнинг кўп турли бутлари бордирким, анвойи суратда турурлар.Андин чиқиб, бир темир заводига бордикким, Николай замонида онда 14 минг киши ишлар эркан.Ҳозир 4 минг киши хизмат қилур эрмиш.Бу заводнинг шўъбалари кўп бўлганлиги важидин ҳаммасини сайр қилмоққа вақтимиз мусаида қилмай, маҳариба асбоби ясайдиган жойларни сайр қилиб, баъзилари ҳар дақиқада 40 маротаба отилур.Бир улуғ тўплар кўрдук.Узуни 28 арчин келиб, ўқининг оғирлиги 32 пуд келур.Отганда 25 чақирим ерга борур эркан.Тўпнинг ўзининг оғирлиги беш пуд келур эркан.
Сўнгра кўп ҳориган жиҳатдин жойимизга қайтиб келиб, таом еб сешанба кунида бўлажак улуғ съездга етишмак учун тўхтовсиз қайтсинлар деб бизларга Маскавдаги хорижия комиссаридан телеграмм келгани сабабдин дарҳол мазкур кунда вокзалга келиб, тайёр турган вагонларимизга миниб Маскавга равона бўлдук.Маскавга келиб тўғри бурунги подшоларнинг Кремль отлиқ аркларининг олдида барпо қилинган улуғ мажлисига келиб бизлар учун тайинланган ўринда ўлтурдик.

Расмий кеча ижро қилиниб беш ярим соатгача олдимиздан аскарлар ва ҳар турли маҳораба асбоблари ва сайр халқлар алам ва турлари бирла ўтиб улуғларга таъзим қилув эрдилар.Мажлис тамом бўлгандин сўнг товариш Бройдо бирлан жойларимизга бориб, таом еб, истироҳат қилиб тарқашдик.Зулқаъданинг ўнланчисида чоршанба куни автомобил билан ҳукумат жойидин бизлар учун тайинланган товариш Кельберни йўлбошчи қилиб томошага кетдик.Бир олий жойга бориб,Германия вакиллари ёнидаги бир хонага ўлтириб томошага машғул бўлдикким, тозодин аксариси икки ойликда олинган эркак ва қиз аскарлар мунтазам тартиб била кўп турлик ҳунарлар кўрсатдиларки, оларни бир-бир таҳрир қилмоққа рисола қанчайиш бермайди.Мазкур томоша тамом бўлгандан сўнг қайтиб келиб, кун ботган вақтларида съезднинг умумий зиёфатига бордикким, бир улуғ жойнинг ичинда тахминан икки мингга қадар эркак ва хотинлар жам бўлиб, кўп мамлакатнинг вакиллари бор эркан.Ҳатто муҳит денгизи ичидаги Жову деган мусулмон мамлакати элчилари ҳам бор экан.Бу мажлисда турк вакили Фуводбек ва америка сайёҳи ва товариш Искандар (Самойлович) ва товариш Бройдо ва яна икки озод турк вакиллари бирлан ҳамсуҳбат бўлдук.Кўп турлук таомлар чекилиб, эркак ва қизлар рақс қилиб, ўйнаб ва соз чалиниб, тонг отмоққа яқин вақтларда мажлис тамом бўлгандин сўнг ҳаммамиз қайтиб жойларимизга келдук.Ушбу мажлисда товариш Бройдо дедиким:”эртанг сиз хорижия комиссарининг ноиби товариш Қараханга борурсиз.Онда сизларнинг ишларингиз учун маслаҳат мажлиси ясаб, мажлиснинг раёсатини ўзим қилурман”, деди.Пайшанба куни товариш Қарахоннинг зарурий ишлари бўлиб, бул мажлис бўлмай қолди.Ва доғи чоршанба куни Искандар турк ҳайъатлари бирлан қўшулуб Туркияга кетурман, деб бизлардин рухсат олди.Ва яна пайшанба куни товариш Крашилов “овулимга бориб ота-онамни кўриб тез келурман” дея кетди.Жума куни хорижия комиссариятидан файтун келиб биз, Мулла Ўроз, Мулла Нурмуҳаммад, Бурнашевлар бирлан Шарқ шўъба мудири товариш Вознесенскийнинг ўрнига тозо тайинланган товариш Янсиннинг маҳкамасига бориб кўрушуб тозо мансабни муборакбод қилгандин сўнг, ул бориб товариш Қарахан бирлан йўлиқиб жавоб олиб келгандин сўнг, бирга Қараханнинг маҳкамасига бориб кўрушуб ўлтурдик.
-Бизлар Сизларни юртларингизга тез қайтмоқни орзу қилганингизни билиб, Сизларни берган илтимосларингизни қараб, бул тўғрида бир комиссия ясамоққа қарор қилдук.онинг аъзолари Сизлар ва товариш Бройдо ва товариш Янсин ва ҳарбий комиссариятдин бир киши ҳамда Сизларни ишларингизга таауллуқли комиссариятдин ҳам аъзолар бўлурлар.Лозим бўлса бизлар ҳам борурмиз, шул комиссияда.Ҳамма ишларингиз қаралиб, битиб тез қайтарсизлар,-деди.
Жавобида дедук: -Бизлар юртимиздан бул тарафга кетган вақтда хон Жунайиднинг писқи-пасоди бир тараф бўлгани йўқ эрди.Юртимиздин то шу кунгача ҳеч хабар ва телеграмм олабилмадик.Шул жиҳатдин қистанганимиз рост турур,-дедук.
Сўнгра хорижия комиссариятига уч-тўрт кун бурун Хоразм учун ҳар турли нимарсалар сўраб берган илтимосномамизни қўлига олиб, дедиким:
-Бул хатда сўралган нимарсаларингиз албатта берилур, деб умид қилурман.Ва сўралган ҳарбий мутахассислар ва табиблар ўзларингиз бирлан кетса ҳам мумкиндир.Ва лекин товариш Бройдонинг кетмагини билолмадим.Анинг ихтиёри манда эрмас.Ҳукуматга айтурман, агар юборса кўп яхши бўлур,-деди.

Шу вақтда мажлисга товариш Бройдо ҳам келиб ўлтурди.Жавобида дедикким:-товариш Бройдонинг Хоразмга бормоғи танҳо Хоразм халқининг манфаати учун ҳам эрмасдур.Балки Руссия шўролар ҳукуматига ҳам манфаати бор турур.Чунки бурунги мартабада товариш Бройдо Хивага боргандин аввали бизнинг халқимиз шўролар ҳукуматининг қайси маслакда эрканидин огоҳ эрмас эрдилар.Балки Қизил аскарларнинг Хивага кирганини бир зўрлик деб фаҳм қилур эрдилар.Бройдо боргандин сўнг шўролар ҳукумати ишчилар ва фуқаролар тарафдори эрканини ва ҳеч халқнинг мамлакати ва динига тажовуз қилмаяжагини билиб, халқимиз Руссия шўролар ҳукуматига меҳр ва муҳаббат қила бошладилар.Ва лекин товариш Бройдо Хивада оз вақт тўхтаб бошлаган ишларини ҳаммасини нотамом ҳолда қолдирди.Яна бир оз вақт суҳбат қилиб зарурий сўзларимизни айтгандин сўнг комиссия қилмоққа қарор беришиб, жавоб олиб жойларимизга қайтдук.

Шанба куни уйқудин турсак бизларни сайр қилдирмоқ учун Николайдин қолган икки файтун келган эркан.Дарҳол оларни миниб, тирик ҳайвонот боғига бориб, пашшадин то филгача, жаҳонда неча минг турлик ҳайвонот бўлса, ҳаммасини кўриб бўлгандин сўнг, ажойиботхона мудири ўлик ҳайвонот жасадларини ҳам кўрмакимизни илтимос қилиб, файтун бирлан онга бориб, сайри-томоша қилганимиздан сўнг, қайтиб жойларимизга келдук.Ушбу ҳайвонот боғларидаги кўрган кўп ажойиботларимиз озгинаси шулдирким, бир кичик оқ ранг товус кўрдук.Қуйруғининг узунлиги беш аршин келади.Яна кичикроқ итдек махлуқ кўрдикким, киндикининг тўшигини мушт сиғгудек миқдор улуғ бўлиб, қорни ичида бир халтадек холи жой бор турур.Музейхона мудири дедиким, “бу махлуқнинг баччаси таваллуд қилгандин сўнг қирқ ҳафта ўтгунча ҳоҳлаган вақтда онасининг киндикин тўшигидан мазкур жойга кириб, яна ҳоҳлаган вақтда чиқар”, деди.

Мазкур махлуқнинг баъзиларининг боши онасининг киндикини тўшигидан чиқиб турганларини кўрдук.Яна баъзи қушларни кўрдукким, ҳар бири бир қарич келгудек икки жундики бордир.Ва баъзи илонлар кўрдук, тўрт оёғи бордур.Баъзи илонлар кўрдук болардин ҳам йўғонроқ бўлиб, 8-9 аршин қадар узундир.Яна мудир бир кичик махлуқни кўрсатиб айтди: бул махлуқ инсонни кўрса, ғоятда сассиқ сийдигини сочиб юборадур, агар либосга тегса, бир йилгача бадбўйлиги кетмайдур.Агар баданга тегса, дарҳол ул кишини ақлидин бегона этиб, мажнун қиладур.Ва доғи штраус деган қушни кўрдук.Маймунларнинг анвойи 100турлукдин ҳам зиёд экан.Шернинг 10 навидин зиёдроғини кўрдук.

Сўнгра қиём вақтидин сўнг, маъсул комиссияни барпо қилмоқ учун хабар келиб, бизлар ҳам товариш Кельбер бирлан хорижий комиссариятнинг хусусий меҳмонхона жойига бордук

ДАВОМИ БОР

Махсус «Хуршид Даврон кутубхонаси» учун тайёрланди.

POLVONNIYOZHOJI YUSUPOV
“YOSH XIVALIKLAR” HARAKATI:
QUVONCHLAR, IZTIROBLAR, FOJIALAR
Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi: Umid BEKMUHAMMAD

7-BO’LIM: KREMLDAGI MUZOKARALAR
YOXUD BOBOOXUN SALIMOVNING KUNDALIGI

Maxfiy qolmasinkim, bir kun nozirlar sho’rosida tovarish Izmaylovning ishtiroki birlan majlis qaror qildi. Maskavga vakil yubormakka , borib Rossiya sho’rolar jumhuriyati bilan ahdnoma qilib kelmakka. Muzokaradin so’ng Bobooxun Eshon Salimovni rais qilib, hay’at yubormakka qaror qildilar. Hay’at shundan iborat turur: Turkman Qo’shmamatxon tarafidan Mulla O’roz Xo’ja Ahmad o’g’li, Shomurod Baxshi tarafindan Mulla Nurmuhammad Bobo o’g’li, G’ulom Ali tarafidan Annaxon degan bir gurganchli yovmut, Jumaniyoz Ollaqulov hamda Muhammad Rahim Ollaquli o’g’li ( laqabi gujumlardan). Bobooxun eshon yonida Gurlanli Muhammad Yoqub oxun hamda Mulla Ibrohimlar turur. Ular ishlarni saranjom qilib, komil huquqli vakolat xati olib, mohi sharif ramozonda, ya’ni iyun oyinda hay’at safariga chiqib, o’z yo’llariga ravona bo’ldilar.

Maxfiy qolmasinkim, Bobooxun Eshonni sayohatnomasini ko’chirib yozarmiz:“1338 tarix hijriyda Xorazm xalq qurultoyi ittifoqlari birlan Rusiya sho’rolar hukumatining markazi Maskva shahriga qurultoy tarafidin vakil bo’lib, sho’rolar hukumatini tabrik qilib, ba’zi iltimoslar qilmoq uchun biz faqirvakil Bobooxun hay’at raisi, Jumaniyoz Olloquliev, Mulla Nurmuhammad, Mulla O’rozlar hay’at a’zolikka saylanib, Muhammad Yoqub oxun, Mulla Ibrohim va Madrimboylar rais xizmatchisi, Shix Muhammad va Mulla O’rozning odami Abdulla, Jumaniyozning odami va tovarish Lutkevich, tovarish Izmaylov tarafidin yo’lboshchi qilib mazkur tarixda mohi sharif ramazonning 17-sida payshanba kuni yo’lga chiqib,Xonqaga kelib, Ollaberganboy Gavdon va Xonqa sho’rosi raisi Matyoqub Xo’ja istiqbol qilib daryo labiga keltirib, hammalarimizni qayiqqa mindirub uzotib qoldilar.Qayiqlarimiz Shohobod yopi ichidan daryoga chiqqan vaqtda kech bo’lib, qorong’i tushgan sababli kemachilarimiz yura bilmay noiloj bir qayirda yotib juma kuni erta birlan daryodin o’tib Bekliboy Boyakning joyiga borib rohatlanib taom yeb, peshin vaqtdin so’ng chiqib shaharda Jumaniyoz Olloquliev uyiga borib asoyish qilib taomdin so’ng daryo bo’yiga borib paroxodda perviy kllasda joylashduk.

Paroxod shanba kuni yo’lga ravona bo’ldi.O’n kishi ham bagajlarimiz uchun 12,5 ming manotga bilet oldik.Ba’zi nimarsalar uchun bo’lsa kerak paroxod namozshomdan so’ng yurib Tuyamo’yinga qo’nib, yakshanba kuni erta bilan yurib ketdi.Kumush tepada Onnaxon daryo labinda ko’rinib, Mulla Nurmuhammad bizlarning yo’ldoshimiz degan vajidin qayiq yubortirib paroxodga oldurdik.Kelib qo’lingdagi shahodatnoma xatni ko’rsatdi.Mazmuni Xorazm xalq sho’rolar hukumati Onnaxonni G’ulomali tarafidin Maskvaga hay’at birla hamroh bo’lib bormoqqa Bobo Oxunning ixtiyoriga topshirduk, debtur.Biz ham qabul qilib yaxshi kelibsiz deduk.Kechqurun paroxodda soz chalinib bir necha rus yigit-qizlari o’ynamoqqa mashg’ul bo’ldi.Bizlar ham tomoshada o’lturib ikki kungi sayyohatlarimiz xushlik bilan o’tdi.Ammo Xivadin Toshkantga o’qimoqqa chiqqan talabalardin Muhammad Nazar degan birisi kelib o’zlarini noib raislari Xudoyberganboydin shikoyat qildi.Bizlar hammalarni chaqirib koyish va nasihat qilib yuborduk.Dushanba kuni paroxod Darg’on to’qoyiga borib yetib, seshanba kuni Darg’on yopi soqasida qo’nib, chorshanba kuni Dayoxotundin o’tib, Xiva birlan Buxoro hududidagi Eshakrobot degan yerga qo’ndi.Shul kuni yuqoridin barja kelib paroxodga neft yog’i berib, To’rtko’l tarafga o’tub ketdi.Payshanba kuni yurib Toshoxirdin o’tub, juma kuni Iljiqqa kelib yotdi.

Maxfiy qolmasinkim, To’rtko’l birlan Chorjov (Chorjo’y-U.B.)ning o’rtasi 420 chaqirim , ya’ni 527 parsah deydilar.Seshanba kuni yurib ko’prik ko’ringandin so’ng qo’ndik.Yakshanba kuni chosh vaqtina kelib yetishduk.Sho’rolar hukumati askarlaridin bir bo’lak askar bir piqa mutasaddisi bizlarni istiqbol qilmoqqa ma’mur bo’lib, daryo labiga kelib mazkur askarlar komandiri paroxoddagi hujramizga kirib ko’rushub, rasmiy istiqbolni bajo qilishgandin so’ng sozandalar tashqarida hurriyat marshlarini chalib askarlar ham nizom birlan rasmi salom birlan safda turub bizlar muntazir erkanni xabar bergandin so’ng bizlar ham paroxoddan tushub askarlar va sayili istiqbolga chiqqan xalqlar birlan salomlashib, ko’rushub turduk.So’ngra tovarish komandir so’z boshlab, dedikim:
—”Biz askarlar Xorazm jumhuriyatining xalq qurultoyi tarafdin birinchi kelgan Siz vakillarni salomat kelganingizni ko’rib nihoyat xursand va shodmon bo’lduk.Yashasin Rusiya sho’rolari birlan Xorazm jumhuriyatining do’stligi! Ura,.ura,ura!

Faqir aning javobini baland ovoz bilan:
-Eh hurmatli Qizil qahramon birodarlar! Man avval Sizlarga Xorazmning ham, kambag’al fuqarolarining ham salomlarini yetkazurman.Assalomu-alaykum,-dedim.
Musulmonlar va askarlar baland ovoz birlan “valaeykum assalom” deb salomimizni oldilar va yana dedikim:
-Ey birodarlar!Bizlar bechora Xiva xalqlari bir necha yillardin beri zulmning ostinda poymol va taroju talon bo’lib zolimlarning, xususan Junaidxon degan mufsidning shumligidan mehnat ko’rmagan zulm va sitamlarimiz qolmadi.Alhamdulliloh o’tgan qish dekabr oyinda “Yosh xivaliklar” qahramon qizil askarlarning yordamlari bilan muqaddas vatanimizni ul zolimlarning qo’llaridin qutqarib, viloyatimizda jumhuriyat e’lon qilduk.Shul sababdin Xorazm xalqi yig’ilgan birinchi qurultoyda sho’rolar hukumatiga minnatdorlik izhor etib, ushbu boshlagan adolatni va to’g’ri maslakni tabrik etmoq va olardin har bir ishlarimiz uchun yordam so’ramoq to’g’risida biz faqirlarni vakil qilib yubordilar.Binobarin biz ham qahramon askarlarni ushbu adolatli maslaklaringizni ijrosi uchun kecha kunduz tinmay sizlarning qilgan sa’yi g’ayratlaringiz birlan tabrik qilurmiz.Va mundin so’ngra Russiya sho’rolar hukumati birlan Xorazm jumhuriyati qo’lni-qo’lga berib do’stona ishlab maqsudlariga yetishmakni Olloh Taolodin reja qilurmiz.Yashasin butun dunyo kambag’allarining ittifoqi! Yashasin qahramon qizil askarlar! Bitsin va yo’q bo’lsin zolimlar! Ura,Ura,Ura!

Ushbu so’ylangan nutqlarni birodar Jumaniyoz Ollaqulov vaqti birlan tarjimonlik qilib turdi.Nihoyat yaxshi taassurot qoldirgandin so’ng birodar Jumaniyoz Ollaqulov birlan tovarish Lutkevichni mazkur askarlar birlan hamroh qilib Devonabor shahriga joy tayyor qilib faytun arava keltirmoq uchun yuborib o’zlarimiz paroxodda qolduk.Va boshqa yo’lovchilar hammasi paroxoddan tushib har tarafga tarqalib ketgandin so’ng paroxod ham tur va mo’rilarni yig’ib, ko’prikdin yuqoriga o’tib turmoqchi bo’lgani jihatdin bizlarni ham paroxoddan tushmagimiz muvofiq ko’rilib, asboblarimizni paroxoddan chiqarib paroxod komandiri birlan xo’shlashib turgan vaqtimizda Xiva oqsoqoli Madrim oqsoqol, Avaz Muhammad Bojimon,Buxoroli Ahmadjon Yo’ldoshevlar keldilar.Bizlarni faytun arava birlan saroyga olib ketdilar.Saroyda asboblarimizni bir hujrada joylashtirib, o’zlarimiz ham Xivali birodarlarimiz birlan saroyda bo’lmoqni muvofiq ko’rib , ruslar tayin qilgan joyga bormay uzrimizni aytub yuborduk.Hamma fuqarolari kelib bizlar birlan ko’rushub turdi.Saparboy Qutlimurod o’g’li o’z saroyida qo’y so’yib oliy ziyofat qildi.Mazkur kunda hamma Chorjov askarlarining ulug’i Nemedrov bizlarni ko’rmoq uchun o’z noibi birlan kelib ko’rishdi.Bir yarim soat majlis qilib suhbat qilishduk.Tovarish Nemedrov dedikim:
-Man bu yerdagi askarlarning ulug’i va Xiva ahvolidin xabardor bo’lib turmoqqa ma’mur tururman.Bir necha kundin beri kasal bo’lib, doktorxonadin shul kun chiqqanim uchun Sizlarning ziyofatingizga kelmoqqa kech qoldim, albatta afu etursizlar.Xorazm jumhuriyatining birinchi kelgan vakillarini salomatlik birlan ko’rganimga ko’p shod tururman-dedi.
Man javob aytdum:-Shul kasal holingizga tasde chekib yodovarlik qilib kelganingizga samimiy qalbdin tashakkur izhor va minnatdorlik qilurmiz,-dedum.
Shul vaqt Jumaniyoz (Ollaquliev-U.B.) bizlarni bayon qilib taqdim etdi(ya’ni tanishtirdi-U.B.).Andin so’ng tovarish Nemedrov manga mutavaji bo’lib bir dona papiros berib dedikim:
-Man Sizlarning Xivani avvalgi martaba hurriyatida qilgan sa’yi-g’ayratlaringizni va kambag’al mazlum fuqarolarni asonish va farog’ati uchun etgan ko’shishlaringizni va oqibat yolg’izligingiz vajidin boshqarolmay ko’p ranju mashaqqatlarga qolganlaringizni eshitib erdim.Balki Rusiya mamlakatida askari ulug’lar sizlarni bilurlar.Vataningiz uchun qilgan ul xizmatlaringizni har vaqt taqdir qilurlar va sizlarni har shaharga borganlaringizda askarlar istiqbol qilib ta’zim va takrim qilurlar.Russiya sho’rolari birlan Xorazm jumhuriyati hozirda iqtisodiy jihatdin har nechuk mashaqqatlarda qolgan bo’lsa ham insholloh bu mashaqqatlar tezlik birlan tamom bo’lib, yaqin vaqtlarda saodat va farog’atlikka moyil bo’lib moqsudlariga yetishurlar, —dedi.

Yana man aytdum:
-Paroxodda kelurimizda bir jamoa Xazoraspli kemachi, Xiva fuqarolari arz qildikim,Buxoro tobeyidin g’alla olib kelur eduk, yo’lda Buxoro ma’murlari bir martaba zakot olgandin so’ng Iljiq degan mavzeda turgan bir ma’mur 8 xalta( qop) bug’doyimizni va 10 ming manotimizni olib bizlarga ko’p xaqorat berdi va yana Pianu degan mavzeda o’z ko’zlarimiz birlan ko’rdikkim, bir necha tojiklar xivalilarning g’allalarini va boshqa ashyolarini kemalardin chiqarib, har tarafga parishon yetib tashlab, savdogarlarga so’kib xaqoratlar qilib, savdogarlar ul zolimlar qo’lidin ojiz bo’lib yerlashib o’lturganlarini, ustiga bizlar kelib yetishduk.Olar bizlarni paroxodda ko’rib yig’lashib, bizlarni qutqaring deb qo’l bulg’ab istimdod qildilar.Endi Sizdin iltimos qilurmiz, bizning Xiva viloyatimiz nihoyatda qimmatchilik va xalqimiz talon-taroj bo’lganini nazarda tutib, shunga o’xshash ishlarni bizning xalqimizga mavonat qilsangiz erkan,-deduk.
Tovarish Nemedrov aytdi:
-Chorjov oqsoqoliga buyiring, bundan so’ng agar Sizning xalqingizga shuningdek bir zulm bo’lsa darhol manga kelib bildirsin.Man Chorjovdagi Buxoro ma’muri birlan so’ylashib oningdek zulmlarni to’xtovsiz daf qilurman.va bundin so’ng yurtingizga har navi ashyolar yubormoqqa say’i va g’ayrat qilurman-dedi.
So’ngra majlis tamom bo’ldi.Ul kishini uzatgandin so’ng Devonabor shahrini sayl qilmoqqa chiqduk.Ko’rsak shaharning aksari imorati kirpichdan, ko’chalari keng, so’ng chiqqan rasmga muvofiq bo’lub, Russiyaning Toshkant temir yo’lini birinchi stantsiyalaridan erkan.Shul kunlarda Eron tarafiga uch martaba ot aravaga to’lib askar ketib turgan erkan.Seshanba kuni tong otgandin so’ng o’t arava birlan Buxoroga qarab chiqib, avval Forob stantsiyasiga, ondin Yakka tut, ondin Murg’ob, ondin Qiyom, vaqtidin avvalroq Kogon stantsiyasiga borduk.Ushbu stantsiyalar orasi 25 chaqirimdin ham ziyodroq erkan.Kogonga borgandin so’ng Russiya sho’rolar vakilining askarlari boshlig’i Yakubov kelib bizlar birlan ko’rishib, xursandlik izhor qilib, ul vakil turgan safarxonani da’vat qilib bizlarni avtomobilga mundirib olib ketdilar.Safaratxonaga yaqinlashganimizda g’oyatda mamnun hammalari Qizil movut kiygan bir pirqa askarlar soz birlan chiqib, istiqbol qilib safaratxona qopisiga borgan vaqtimizda sapyorlarning raisi istibolimizga keldi.Halimlik, xushgo’ylik birlan bizlarni kelganimizga o’zining xursandligini izhor etib, viloyatimizda inqilob yasab, xalq hokimiyatimizni tashkil etganimizni tabrik etdi.

Man dag’i javobimda, mazkur hurriyat va inqilob uch-to’rt adad “yosh xivaliklar” qo’lindan kelmas erdi, balki buni bizlar sho’rolar hukumatining qahramon qizil askarlarining mavonati ( yordami-U.B.) birlan qilduk.Binobarin bizning mazlum va mehnatkash xalqimiz birinchi qurultoylarida biz faqir birlan Jumaniyoz Ollaqulovni o’zbeklar tarafidin saylab,Mulla O’roz,Mulla Nurmuhammadlarni yovmutlar tarafidin saylab yubordilar.Russiya sho’rolar hukumatiga va qahramon qizil askarlariga mazkur yordamlari uchun izhoru tashakkur, minnatdorlik bildirib, iltimos qilmoq uchun yubordilar.Biz faqir ham kichik Xiva hukumatini vakillarini Russiya sho’rolar hukumatiga ko’nglimizdagi muhabbatimizdin boshqa qo’limizda hech hadyamiz bo’lmadi.Albatta afu qilursiz, deb umid etamiz.Javobinda dedikim:
-Hozirgi vaqtlarda hadya, boylikning hech e’tibori yo’q turur.Balkim oni hech kim xo’shlamay ayb va qabohat sanayturlar.Bul vaqtda mo»tabar Xorazm xalqining o’z manfaatlarini o’zlari anglab boshqa islom mamlakatlaridin avvalroq Xorazmda inqilob yasab, xalq hokimiyatini tashkil qilurlar.Boshida Xorazm mamlakatida Sizningdek ochiq fikrli, hurriyatparvar zotlar topilur, deb o’ylamagan erduk.Alhamdulliloh Sizni ko’rib Xorazm hurriyatining devori mahkam va inqilobining devori mustahkam ekanligiga ishonchimiz komil bo’lib, chin ko’ngildan ishonduk.Moskvaga borganigizda Sizning bu tariqa so’zlaringizni eshitub,xorazm yurtiga har turlik mavonat yordam ko’rsatsalar kerak.

So’ngra ikki soat taom yeb ketmagimizni taklif qilib, bir necha martaba uzr aytub, ketmakchi bo’lsak ham javob bermadilar.Noiloj o’lturdik.Shul vaqtda Kogondagi “yosh buxoroliklar” jamiyatining raisi bir necha a’zolari birlan kelib ko’rushub va tanishib bizlarni muborakbod qilib ko’p do’stona maslahatlar va kengashlar bayon qildilar.So’ngra Buxoro inqilobi to’g’risida bizlardin yordam so’radi.Biz javob berib dedikkim:
-Biz g’oyatda ezilgan xalqmiz.Insholloh ishlarimiz komil bo’lub, askarimizni quvvatli qilsak mazlum xalqlarning taraqqiy saodatiga yordam qulurmiz.,-deb ba’zi Xorazm savdogarlariga Buxoro ma’murlari tarafidin hamisha noloyiq harakatlar voq’e bo’lub hattoki, Xorazm teb’einda Chandirqiyot degan mavzeidin Arslonboy degan bir yigit Xorazm sho’rolar jumhuriyatidin Maskovga ma’muriyat ishlari to’g’risida Xorazmning Chorjovdagi ma’murlariga xat olib yo’lda kelurida Chorjov tob’eidin Xo’jaqa’la degan yerda oni o’ldurib, otning oyog’iga bog’lab tashlabdurlar.Mazkur Arslonboy “Yosh xivaliklar” qo’mitalarida a’zo bo’lgani vajidin uning jasadini Chorjovga keltirib mohi ramazonda janoza o’qib dafn qildilar.Bizningcha uni molini olmoq uchun o’ldirgan ermas, chunki ondaq bo’lsa otini ham olmoq kerak erdi.Balkim Buxoro istibodolari hurriyatparvar inqilobchi deb ba’zi siyosiy fikrlarga binoan o’ldurgan bo’lsa kerak,- deduk.
Sho’rolar hukumatining siyosiy vakili dedikim:
-Biz oning o’lib ketaverganiga albatta rozi ermasmiz.Xotirjam bo’ling.Oning qotilini izlab topib tegishli jazosini berurmiz.Taomdin so’ng yana ular zalga chiqib majlis joyi tuzilib g’oyatda karami suhbat va do’stona ulfat va muhabbatdin qo’l siqishib xayribod qilduk.Maskavdin qaytishda yana ko’rishmmoq va’dasi birlan javob berib hammalari bizlarni avtomobilga mindurib bir necha askar birlan to vatanlarimiz turgan joyga qadar uzotib keldilar.Andin so’ng biz faqir askarlarga mutavajji bo’lib muxtasar bir nutq qilduk.Olar “urra” deb qichqirdilar.Bod bu yerga kelgan ulug’lar uchun alohida vidolashib qaytarduk.Shul vaqtdin so’ng arobamiz yurmakka boshlab Kuyik mozor degan stantsiyaga kelib, ondin o’tub Qiziltepa, Malik, Karmana,,Ziyoaddin, Zirabuloq, gorniy, Kattaqo’rg’on,Jumabozor stantsiyalaridin o’tub,Samarqandga shul oyning avvalinda oydi ramzaon kuni qiyom vaqtida kelduk.

Maxfiy qolmasinkim,Buxoro hududida bug’doylar pishib o’rib yurgan ekanlar.Ammo bag’oyat kamob erkan va stantsiyalari ham o’tgan yildagi fasodda tojiklar tarafdin o’tlanib xarob etilgani jihatidin aksari darhol nimarsalar topilmaydi.Ammo Russiya hududining ibtidosi Kattaqo’rg’ondin boshlab suvlar faravon va obodonlik bo’lib , bizlar o’tgan qishloqlarda bug’doylari komilan pishgan ermas va lekin bug’doy dehqonchiliklari nihoyatsiz ko’p bo’lib, hatto yerlarning kanoridagi dasht va maydonlarga yomg’ir suvi birlan shul qadar yozliq va arpani tog’larning boshiga va pastlariga ko’p ekibdurlarkim, haddi payoni yo’qturur.Dashtlarida lola va baxmal gullar xudro’y holda ko’karib ochilib yotibturur.Samarqand shahari nihoyatda obod va ulug’ bo’lub, keng va to’g’ri ko’chalarning har ikki tarafindagi solmalardin farvon suvlar oqib, bo’yidagi baland qomat daraxtlari ko’chalarni hamisha quyosh haroratidin emin saqlar erkan.Ul taraflarda meva va g’alla ko’p arzon erkan.Gurunch, kishmishga o’xshash xarajatlarni Samarqanddin olib, Xo’ja Ahror roziyallohu anhuni ziyorat qilib, shul kecha Toshkandin bizlar maxsus kelgan birinchi klass vagonga ko’chib, onda istiqomat qilib juma kuni tong otgan vaqtlarinda aravamiz yurib ketdi.Samarqanddin chiqib Rostoa stantsiyasiga kelib, ondin Kuropatkin,ondin Melbutniki, ondin Jizzax, ondin Lomakina, Chernyaev stantsiyasiga asr vaqtindan avvalroq kelib, Toshkantga shanba kunduz borgani muvofiq ko’rilgani sababdin, ushbu oqshom aravamiz stantsiyada to’xtadi.Ma’lum bo’lsinkim, Qo’qon, Andijon, Marg’ilon taraflarga ketaturg’on yo’llar ham mazkur Chernyaev stantsiyasidin ayrilur.
Mohi shavvonning uchlanchi kuni Toshkantga kelib to’xtagan hamon askar boshliqlari har turlik qo’mitalarning raislari,Qashg’ar vakili, Afg’on vakilining noibi birodar Yusup Ibrohimovlar kelib vagonimizga kirib istiqbol qilib ko’rishub tanishgandin so’ng birga vagondin tushub shul joyda bir pirqa askarlar muzikachilar birlan soz chalib, nizom etib istiqbol qildilar.Vaqtni mubaradasiga muvofiq muxtasar nutq qilib mustaqillarga tashakkurlar izhor qilgandin so’ngra ushbu ulug’lar birlan bizlar uchun Turkiston jumhuriyati tarafdin omoda etilgan joyga kelib ikki soatlar o’lturgandin so’ng Xorazm vakillari uchun yasalg’on oliy majlisga da’vat qilib, avtomobilga mindurib olib bordilar.Majlisga kirgandin so’ng Toshkantning hamma rus, musulmon ulug’lari,Toshkandagi har bir qo’mita va jamiyatlarning raislari,Afg’onistondin kelgan general va ulamolar va Hindistonli Mavlaviy Barakatillo va Istambulli Kozimbek,Qashqarning Toshkantdagi oqsoqoli Ibrohim afandi,Buxoro oxuni Mirbobo va boshqa hamma ahli majlis birla ko’rishub tonishgandin so’ng faqirni majlisning birinchi daraja o’rinlaridin Toshkantning musulmon jamiyatining raisi va amiri lashkar Frunzelarning o’rtolaridin joy ko’rgazib o’lturg’izdilar.Boshqa a’zolarimiz Buxoro konsuli qatorida o’lturdi.Ibtido majlis raisi o’rnidan turub dedikim:
-Birodarlar! Ushbu majlis bizlarning birinchi darajada shodiyona majlisimiz turur.Chunkim, bizlar Xorazm xalq sho’rolar jumhuriyati vakillarini birinchi marotaba bul majlisda o’z qatorimizda ko’radurmiz.Yashasin Turkiston jumhuriyati!
Yashasin bizlarning birodarimiz bo’lgan Xorazm xalq jumhuriyati!

Andin so’ng musulmon ulug’laridin bir nechalari samimiy,do’stona nutqlar so’zladilar.So’ngra faqir o’rnimdan turub, dedimkim:
-Ey hurmatli birodarlar! Man Sizlarga Xorazmning kambag’al va mehnatkash xalqlarining chin ko’ngildin salomlarin taqdim etaman.Va dog’i Xorazmda inqilob bo’lib mazlum xalqning hur va ozod yashamoqlariga birinchi sabab bo’lgan Russiya Qizil
askarining yordami va mavonati bo’lgan jihatidin, qahramon qizil askarlar birlan Siz birodarlarimizga izhoru tashakkur va minnatdorlik qilurman.Bizlarni to shu kungacha bir-birimizni juda qilib qo’lidin kelguncha sa’yi etib bizlarni bir-birimizni tanimaslik holiga tushirgan jahongirlarning musulmonlar haqinda tutgon zolmona siyosatudur.Masalan, inglizlar Afg’onlarni bizning birlan munosabat qildirmas erdilar.Shuningdek, Russiya imperatori Nikolay bizlarni Afg’oniston va boshqa bir mamlakat birlan munosib mushtaraklarimizni muzokara qilishni qa’tiyan man qilg’on erdi.Alhamdulliloh ul zolimlarning changalidin qutilib, bu majlisi Oliyda necha yuz yillardin beri judo tushgan birodarimiz birlan muloqat muyassar bo’lganiga samimiy qalbdin xursand bo’lib, biz mazlumlarni o’zlariga kamina birodari e’tibor etib, ochiq yuz bilan qabul qilg’onlari uchun tashakkurlar qilurmiz.

So’ngra Russiya ulug’laridin bir nechalari do’stona va mushfiqona nutqlar so’zlab, taomdin so’ng, ahli majlisning ikki martaba suratini olgandin so’ng, majlis tamom bo’lib, har kim o’z joyiga tarqalib, bizlar ham o’z o’rinlarimizga kelib, yakshanba kuni o’lka qo’mitasi mahkamasiga da’vat qilib, hay’at a’zosi Matyoqub Oxunlar birlan borduk.Ushbu majlisda Toshkant ulug’laridin boshqa kishi yo’q erkan.Ushbu xos majlisda Xorazmning har turli ahvoliyati va inqilobning netariqa bo’lgani va Xorazm xalqini inqilobga nechuk nazariya bilan qaragani,Buxoro va Afg’oniston birlan munosabatimizni va munga o’xshash har turli savollar so’rab, ta’qiq va taftishlar qilib, ko’p raddi badallar bo’lib, bizlardin qof’iy va vof’iy javoblar eshitgandin so’ng oxir oqibati o’zlarining Xorazm jumhuriyati birlan samimiy birodar va qo’llaridin kelgan va muvozanatlarini bermaklariga qaror berib, bir necha jamiyatlarning raislari bizlarni o’z mahakamalariga da’vat qilib, bizlar ham qabul qilgandin so’ng ahli majlis xayribod qilishib, har kim o’z joylariga qaytub kelduk.

Dushanba kuni saylga chiqib, Toshkant musulmon jamiyati a’zolaridin bizlarni mehmondorligimiz uchun tayin qilib qo’ygan xorijiya hay’ati a’zosi tovarish Krijanovtskiy rahbarlik qilib, avval Simbir telegraf stantsiyasiga olib borib erdi.Telegraf mudiri kelib ko’rishub sayil qildirib, to’rt temir minorasidin 145 archin balandlik bir minorasiga chiqmoqchi bo’lib bir necha yuz qadam yuqori chiqsak ham intihosiga yetolmay qaytib tushib, mashina xonalarini sayil etib yurganda ko’p ehtiyot qilib bormak kerak.Nima uchunkim, agar bir nimarsalarga kishining bir uzviy tegib qolsa darhol kishini halok qilur.Bu tariqadakim elektr to’qining quvvati birlan bilato’qni yoqib ko’mir qilur, bulutdagi yildirim urgandek, dediVa yana aytdikim, Sizning Xorazmga ham bir dona simsiz telegraf berib yuborduk.Mundin so’ng Sizlar ham simli telgraf xarajatidin qutilursizlar, dedi.

Bizlar tashakkur e’lon qilduk.Andin so’ng ul yerdan avtomobilga minib otash arava mashinalarini va vagonlarini yasayturgon temir do’koniga borib tamosha qildikkim, ul do’konda u ming amlo xizmat qilur erkan. Oning ajoyibotlaridin tomosha qilgandin so’ng qaytib no’merimizda ondak istirohat qilib shahar ko’chalarini avtomobil birlan to xuftongacha sayl qildirdilar.Seshanba kuni Qoshg’ar konsuli va oqsoqoli kelib suhbat qilib ketdilar.Ushbu vaqt xorijiya komissaridin da’vat xati kelib, borib bir necha soat so’zlashib, xususiya majlis qilib yaqindan tanishmoq uchun chaqirganini,Russiyaning har vaqt Xorazm jumhuriyatiga yordam bermakka hozir erkanini bayon etib, yana bir necha muhim maslahat va kengashlar berdi.So’ngra qaytib kelib kechda ot o’yiniga olib borib tomosha qildirdilar.Chorshanba kuni qozi Abdulvohid Maxsum uylariga chaqirib, ziyofat qildilar.

Shul kuni xorijiya komissaridin kishi kelib,Chorjav tobeidin Xo’jaqa’la degan mavzeda o’ldurulgan Xorazmli Arslonboyni Buxoro amiridin so’rashmoq uchun oning ahvolitin yozib olib ketdilar.moskavdagi Russiya xorijiya komissari Xorazm vakillariga salom aytib yuborganini va olarning tezlik birlan Maskavga kelmaklariga orzumand erkanini xabar berdilar.Payshanba kuni Toshkant Ijroiya qo’mitasiga da’vat qilinib, bir oz suhbat qilishgandin so’ng ba’zi muzokaralar uchun yana bir kun kelmak va’dasi birlan qaytib no’mirimizga kelgandin so’ng maskavdin kelgan Turkkomissiyasiga da’vat qilinib, namozi shomdin so’ng u yerga borduk.Hay’at raisi Xorazm vakillari uchun mufassal bir tabrik nutqi so’ylab, so’ngra faqirga tutavaji bo’lib dedikim:
—Bizlar Siz birodarlarimizni tasliya berib bul yerga chaqirganimizdin maqsadimiz Sizlar birlan xususiy so’zlashib, tonishmoq va dog’i o’zlarimizning mahkamamizda xalq uchun nima ishlar ishlab o’lturganimizni Sizlarga ham ko’rguzmakdur.

Faqir dedikim:-dunyoda hamma xalqdin ko’proq ezilgan va zulm ko’rgan Sharq musulmonlaridir.Ushbu Sharqda hurriyat va inqilobni mustahkam qilmoq maqsadi birlan Toshkantga kelgan bu hay’atning majlislari muborak majlis bo’lgani jihatidin ixlos birlan tabrik qilib, biz Xorazm vakillariga bu muborak majlisga kelmak muyassar bo’lgani sababdin o’zlarimizni baxtiyor sanarmiz.Va dog’i bu ulug’ majlisni tartibli va adolatli ishlarini ko’rib, foydalansinlar, deb bizlarni chaqirganlaringiz uchun tashakkur,— deb so’zimni tamom qildim.
So’ngra ishlarni qaramoqqa boshladilar.Birinchi hukumatga xizmat qilib yurganlarga qarzixasanaga pul berib, yordam qilmoq, ikkilanchi, Yettisuv viloyatida ekilgan ko’knorni hukumat o’z qo’liga olib qo’ymoq, uchinchi, beuzr vazifasini tark etgan ma’murlarga jazo bermak.Ushbu ishlarni ko’p munozaralar bilan hal qilganlarini tarjimon kalima-kalima bildirgandin so’ng majlis tamom bo’ldi.Taom uyiga borib ziyofat qildilar.Raisi majlis do’stona bir nutq so’zlab, faqir ham bir javob nutqi so’zlab, olarni g’oyatda mamnun qoldirib tarqashdik.
Shanba kuni mazkur komissiyaga yana chaqirilib, Xorazm ishlari to’g’risida muzokara bo’lib, bizlar Turkiston jumhuriyatidin darkor narsalarimizni so’ragan dokladlarimizni berduk.Ushbu dokladda so’ralgan narsalar: ikki polk piyoda askar, bir suvoriy otli askar, jami taxminan 10 ming piyoda askar, bir suvoriy otli askar, jami taxminan 10 ming askar bo’lur.Shunga kifoya qilgidek miltiq va pulemyotlar , to’plar, bombalar, o’qlar va 20 qizil ofitserlar deb so’ragan nimarsalarimizni bizlar Maskavdin qaytmasdin burun bir qismini Xorazmga yubormoq kerak, deduk.Va dori, bir million archin chit, 50 ming pud lampa yog’i, 50 ming pud qora yog’, 2 dona aeroplan, bir dona matbua, 14 muallim erdi.Ushbu dokladimizni javobida aytdilarkim,” mazkur talablaringizni qabul qilduk, sizlar Maskavdin qaytmasdin avval 1000 ( ming) miltiq, 4 to’p, 10 pulemyotni Xorazmga yuborurmiz.Va lekin hozir bizda matbua yo’q turur.Binobarin ul to’g’rida
mazur tutarsiz.Ammo aeroplan o’zimizga ziyoda zarur turur.Oni muzokara qilurmiz.Sizlarga bergudek imkoni bo’lsa berurmiz.400 ming archin chitni Xorazmga paxta birlan muvazza qilmoq uchun yubordik.O’zimizda ham chit oz turur.Binobarin, qolgan chit, chaynik, kosa, yelim kavushlarni Maskavdin so’rarsiz.Boshqalarni bitkazurmiz,xotirjam bo’ling, dedilar.Ko’p tashakkur qilduk.

Maxfiy qolmasinkim, Toshkandek jannat atosi shahri turgan muddatimizda har kecha bir o’yin va har kunda bir ajoyib xonaning mehmondorimiz.Tovarish krijanovtskiy hukumat nomidan tomosha qildirur erdikim, o’ynagan hunarmandlarning hunarlarini, ko’rilgan maxluqlarning ajoyibotlarini birin-ketin bayon qilmoq bu kichik risolaga sig’maytur.Toshkant shahri yangi shahar va eski shahar nomlari bilan ikki bo’lak bo’lib, eski shaharda musulmonlar turib, 400 maschiti bor erkan.Yangi shaharda ruslar bo’lib, bir dona no’g’ay maschiti bor erkan.So’ychin tog’laridin oqib kelgan Chirchiq nomli bir daryo Toshkandin yuqori yiroqda 3-4 adad shoxolarga (irmoqlarga) ayrilib Solor va Anhor degan ariqlari va yana bir necha kichik shoxolari Toshkantning ichidin o’tar erkan.Suvlari g’oyatda faravon,shirin bo’lur erkan.Yakshanba kuni mulla Jumaniyoz Olloqulovning Xorazm vakilligidan ozod qilinganiga Xivadin Polvonniyoz Hoji (Xorazm Xalq Respublikasi hukumati raisi-U.B) va Shokirovdin (RSFSRning Xorazmdagi muxtor vakili-U.B.) telegramm kelgan vajidin, oning qo’lindagi mandatlarini talab qilib olib, dushanba kuni xorijiya komissari o’rnida turgan tovarish G’oyibovga bul so’zni bildirganimizda, ul aytdikim:
-Hamrohlaringizdin Lutkevich ham bu yerda qolib, oning o’rniga tovarish Volodya, ikkinchi Krashev, uchinchi Baumanlarni Sizga yo’ldosh qildilar.Bauman afg’on vakillarining ham Maskavga borganida yo’lboshchisi erdi.Bular Sizga yaxshi xizmat qilib xushvaqt qilsalar kerak.Va dog’i Sizning Maskavga borguncha xarjingiz ham bul yerdan berilur.Va yana mandatlar berilur.Bul xizmatlarning hammasini Bauman bitkazur.Siz xotirjam bo’ling,-dedi.

Seshanba kuni Turkkomissiyaga borib Turkiston bankasidin hay’atning xarajati uchun Xorazm jumhuriyatidin berilgan xatga muvofiq 2 million so’m aqcha qarzga oldik.Bu mablag’larning yarim millionini naqd berib, qolgan bir yarim millionini Maskavdin olmoqimizga xat berdilar.Mazkur kunda aeroplan stantsiyasiga borib aeroplanlarni uchirib tomosha qildirdilar.Va yana o’zlarining bizlarga bergan yarog’lari uchun xat berdilar.Yo’llarda ulug’lar bizlarga har bir ishlarimiz to’g’risida yordam qilib, amin va farog’at yurmakimiz uchun bir mandat berdilar.Bularni olgandin so’ng Kraykom mahkamasiga borib, mahkama raisi birodar Tursun Xo’jaevdin Xorazm jumhuriyatidagi nazoratlari, har bir ishlarni to’g’rilik va adolat birlan yuritmakka yordam va mavovanat qilgudek to’rt musulmon inspektori, ya’ni rahbarlarni tovarish Izmaylovga yordamchi so’rodik. Qabul qilib yubormoqchi bo’ldilar.Har bir mahkamaga borganimizda tovarish Izmaylov Xorazmdagi Nozirlar ahvolini vaqti birlan ko’p so’radilar.”Ko’p yaxshilar” deb javob berduk. “Va lekin ish bilgudek kishilarimiz oz turur.Albatta bul yerdin adolatli musulmon yordamchilari borsalar yaxshi bo’lur erdi”, deduk.”Insholloh Xorazm uchun har nima darkor bo’lsa berurmiz”, dedilar.

Yana maorif komissariga borib Xorazm uchun 10-ibtidoiy maktab muallimi va ikki gimnastika va bir san’at va bir she’r o’qimoq muallimlari so’radik.Qabul qilib, shul jumladin Shorasul Zunnun,ikkinchisi Abdulvois, uchinchi Arslon,to’rtinchi Husin qori, beshinchi Shokirovlarni ma’muriyatdin vakil qilib yubormak uchun xat yozdilar.Va yana xorijiya komissari chorshanba kuni bizlarni Maskavga uzotmoqchi bo’lib bizlar uchun muyaayn bo’lib turgan ikki vagonimiz yoniga yana bir oshxona vagonni band qilib, to’rt qorovul askar birlan ikki vagon xizmatkori tayin qildilar.Va yana birodar Jumaniyoz Olloqulovni ba’zi vajlardin mandat bermay bizlarga yo’ldosh qilmoqdin olib qoldilar.Tovarish Bauman, tovarish Volodya,tovarish Krashilovni yonimizga qo’shib, Toshkant ijroiya qo’mitasi raisi birodar Basirov tarjimonlik qilmoq uchun Ibrohim Burnashevni hamroh qildi.Shuning birlan chorshanba kuni Toshkantdin chiqib, maskavga ravona bo’lduk.

(Shu o’rinda Bobooxun Salimovning kundaliklariga ilova sifatida, XXR hukumati raisi Polyozhoji Yusupovning ham kundaliklarida keltirilgan,nima sababdan rus tilini biladigan diplomat Jumaniyoz Olloqulievning Kremldagi muzokaralarga yuborilmay,Toshkentga borgach vakolatlari bekor qilingani to’g’risidagi fikrlarini keltirib o’tsak.Polyozhoji Yusupovning fikricha, “bir kuni Xivaga xorijiy komissariyatidin Xiva safarotxonasiga telegram kelib qolgan.Mazmuni shul tariqadakim, Xorazm nozirlar sho’rosidin so’rab, Jumaniyoz Ollaqulovni Maskavga yubormay Toshkantda qoldirmoq haqida.Birodar Jumaniyoz Ollaqulov spekultsiya qilib, mol olib bormoqchi , deb ayblangan.Birodar Shokirov (RSFSRning Xorazmdagi muxtor vakili-U.B.)ushbu telegrammani e’lon qildi.Nozirlar sho’rosida majlis bo’lib, qaror qildilar.Birodar jumaniyoz Ollaqulievni qo’lidin shahodatnomani olib,toshkantda qoldirilsin, deb.Bobooxunga ham, xorijiya komissariga ham telegramma yuborildi.Telegramm borgandin so’ng Bobooxun buyurilgan xizmatni bitkarib, Maskavga ketgan.Birodar Ollaqulovni xorijiya komissariyatining osobiy otdeli (Turkiston respublikasining tashqi ishlar komissarligining maxsus bo’limi-U.B) ga buyurib, orestovat qildirgan.Shuning birlan birodar Ollaqulov beso’roq hibsda yotdi.

Maxfiy qolmasinkim, savdo vakili Sholikorov (XXRning vakili nazir Sholikorov-U.B.) Toshkantda erdi.Xivadin telegram yuborduk.Jumaniyoz Ollaqulovni ishlari birlan bunda yuboring, bunda sud bo’lur, deb.Sholikorov tegishli yerlardin so’rashib Ollaqulovni hibsdan chiqarib olgan.Xivaga telegramm yubordi: birodar Jumaniyozni o’zim birlan olib borurman, deb”.Ya’ni o’tkir diplomat Jumaniyoz Olloqulievni RSFSRning Xorazmdagi muxtor vakili Shokirov atayin Moskvaga yubormay, uyushtirilgan chaquv tufayli Toshkentda to’xtatib , XXR qurultoyi bergan mandatini oldirtiradi.Keyinchalik “Olloquliev spekulyatsiya uchun Moskvaga borayapti” degan chaquv yolg’on ekani isbotlanadi-U.B.).Endi yana Bobooxunning kundaliklariga nazar tashlasak.

“….Moskavga ravona bo’ldik.Yo’lda yurib, Chilga degan stantsiyaga kelgan vaqtda taqdiri ilahi poezdlar bir-biriga to’qnashib, bizlarni poezdimiz yana bir qatordagi uch vagonni urib yo’ldan chiqarib, para-para qilib turur.Olloh taoloning karami birlan mingan otarga hech ofat yetishmay, hatto bizlar uyqudan uyg’onamiz.Ushbu hodisani uyqudan turgandin so’ng eshitduk.chilgadin chiqib Sariog’och stantsiyasiga borib, onda ikki soat to’xtadik. Mazkur Oris (shahri) stantsiyasidan bir shoxo yo’l Avliyootaga ketgan vajidin, ushbu yerda ba’zi vagonlarni almashirar erkanlar.Hazrati Xo’ja Ahmad Yassaviyning qabri muboraklarini uzoqdan ko’rib, duoi-fotiha qilduk.borib ziyorat qilmoqqa fursat bo’lmaganligi vajidin stantsiyada birovlarni topib, ming manat sadaqa berib, fotiha olduk.Shul vaqtda tovarish Lenin tomonidan Turkiston ishlarini tahqiq va taftish qilmoq uchun yuborilgan “qizil Sharq” poezdi, nomi g’oyatda ma’zin va ma’sun hay’atning bir a’zosi Sultonbek degan bizning vagonimizga kelib, bizlarning raisimiz tovarish Safarov janoblari sizlarni ko’rmak uchun chaqirur, dedi.Binobarin biz faqir va Mulla O’roz, Mulla Nurmuhammad hamda Onnaxonlar birlan borib ko’rishub, har tarafdin so’zlashib o’lturganda rais afandi dedikim, “bizlar bu ishga ko’p taassub qilurmizkim, Sharq xalqi burungi nikolay zamonlarinda Russiyadan ko’p zulm ko’rganlari vajidin hanuzgacha bizlarga ishonch va e’timad qutqarmoq va hukumatlarini yaxshi yo’lga qo’ymoq uchun Maskavdin kelib erduk.Turkiston hukumatinda “bol`shevik” nomi ostinda zulm qilib yurgan bir necha kishining jazosini berduk.Va lekin ba’zi sabablardin Xorazmga bora bilmay Chorjavdin qaytduk”, dedi. Biz javobinda deduk :
-Albatta shul borgan mamlakatlaringiz qatorida Xorazmga ham bormoq zarur erdi.Adnoyi martaba u to’rt odam o’zlaringizdin yuborsangiz bizlarni inqilobimizni mahkamlashmog’i uchun ko’p yordam bo’lur erdi.Xorazmda toza inqilob qilib, mahkamlashmay turgan bir vaqtda tovarish Broydo borib, ko’p yordam qilib ketdi.Endi nichik ish bo’lsa ham o’tgan ish o’tubdur.Bizlar Xorazm xalqining yuborgan vakillari tururmiz.Bizlarni ishlarimizga Maskavda yordam qilsangiz ham Xorazmga borganingizni o’rnini tutg’usidir,-deduk.

Aytdi: “Sizni ko’rib ko’p xursand bo’ldim.Sizga har qanday yordam qilmoqqa omada tururman.Va boshqalarni ham yordamga dalolat qilgumdir.Hozirda yo’ldagi holingiz yaxshimi, manga ayting?1 Albatta nuqsoni bo’lsa darhol akmal (yaxshilamoq-U.B.) qilurman,-deb bizlarga o’z vagoniga ziyofat qilmoqchi bo’ldi.Bizlar uzr aytib, javob olib vagonimizga qaytib kelgan vaqtimizda Safarov janoblari ham orozai-ziyorat uchun bizning vagonimizga kelib, g’oyatda qizg’in suhbat boshlanib, Xorazm ahvollarini yaxshi taqrir( maqsadini og’zaki anglatib-U.B) qilib, rais afandining muhabbat va iltifotini Xorazmga jalb qilgan vaqtda, afsuskim, poezdimiz zvonok chalib, yurmakka boshlagani jihatidin noiloj o’rnidan turib, harna zarur ishlaringiz bo’lsa manga telegram bilan bildiring”, deb tarjimonimiz Burnashevga Maskavdagi ba’zi ulug’larga bizga yordam berishlari uchun xat ham yozib berdi.Xayriobod (xayrlashdik)qilishduk.So’ngra vagonimiz kechasi birlan borib,Turkiston stantsiyasidan Sovudon, ondin Beshariq, ondin Oqqum, ondin Yangiqo’rg’on, ondin Quyonariq, ondin juma kuni erta birlan Chili degan stantsiyaga yetishduk.Masofasi Toshkantdin 394 chaqirim erkan.Chilidan chiqib Boqcha Qum, andin To’g’ay, andin Suvli tepa, andin Birg’ozi, andin Oqmachit, andin Qorao’zak, andin Teranguzik, andin Yalang’och, andin Qora ketgan, andin Qiziltom, andin Jusali, andin Boyxo’ja, andin Moylibosh, andin Qubik, andin shanba kuni azon birlan Qozoli stantsiyasiga kelduk.(afsuski, Bobooxun yuqoridagi joy nomlari o’z shevasidan yozganligidan ularning bugungi aniq nomini aniqlash imkoni bo’lmadi.Bizning shu va keyingi keltirilgan toponimik maskanlar hozirgi Qozog’iston hududida joylashgan-U.B.)Toshkantdin 814 chaqirim erkan.Andin o’tub Bekbavli, andin qamishli bosh, andin Sayoq, andin Orolsk more labinda Oltiquduqqa kelduk, masofasi toshkantdin 914 chaqirim erkan.Andin o’tub Bekbavli, andin Saksavul, andin Cho’q suv, andin Qorachiqot,andin to’qiz, andin Jaylan, andin Ko’kmo’lla, yakshanba kuni peshinda cholqorga kelduk.masofasi 1137 chaqirimdur.Mazkur yakshanba kuni otash arobamiz tog’u-baland qirlardan oshib o’tmoqda ko’p mashaqqat chekib to’xtalgani jihatidan ko’p yo’l yurabilmadi.

Maxfiy qolmasinkim, ushbu shanba va yakshanba kunlarida saraton mavsuminda hamisha havo bulut bo’lib ikki-uch dafa yomg’ir ko’p yog’di va Orol dengizidan o’tgandin so’ng har yerda o’tga yong’on joylar, vagonlar ko’rinib, so’rashganimizda rus hamrohlarimiz “ o’tgan yil bol`sheviklar bilan otliq kazaklar mahorabasida otliq kazaklar o’t berganlar”, deb javob berdilar.Chalqor stantsiyasidan chiqib Avliyan , andin Saloniy, andin Qovuljahar, andin Qorayog’indi, andin Zarizu, andin Morovadir, andin Qirg’iz, andin Shavolning 19lanchisida dushanba kuni chosh vaqtinda Reyimboyga kelduk.Kecha sovuqdin to’ngib, uyg’onib qish liboslarimizni topib kiyduk.Masofasi 1302 chaqirim erkan.Andin o’tib Qo’rduq, andin o’tib Izimat, andin Chulo’n Qoraqamish, andin Beshtomoq, andin Oqtepaga yetishduk.1482 chaqirim erkan.

Maxfiy qolmasinkim, mazkur kuni bulut yo’q erdi, quyosh chiqib, havo yozga o’xshab har tarafda dehqonchiliklar ko’rinmoqqa boshladi.to’pozonkadin Oqtepaga kelguncha stantsiyalardagi ruslar ko’kartirgan 3-4 dona jigildak va to’rong’udan o’zga aslo dehqonchilik asari ko’rinmagan erdi.Oqtepadan chiqib, Krayli, andin Qorato’rg’ay, andin Martur, andin Poysink, andin Sorochin, andin Oqbuloq, andin Chochran, andin Eltisk, andin Mahobati, andin To’prizli, andin Manboviy,andin chorshanba kuni namozi asir vaqtida Orenburg shahriga kelduk.Masofati Toshkandin 1734 chaqirimdur.Taxminan 220 farsax bo’lgusidir.Borgan oqshom vagonlarimiz orenburgda to’xtab, 22-sinda payshanba kuni yurib ketdi.Soqmor degan daryodin o’tib, Persunskiy, andin Qorog’oli,andin Sirt, andin Perevol`skiy, andin Novo-Serkovskiy, andin Kamelbovka,andin Sarachinskiy, andin Nikolaevskiy, andin Uval, andin Trubetskiy, andin Pokromniy,andin Umakrepskiy, andin Buzolok, andin Yeljanka, andin Kultepa, andin Lesses, andin Nekrek, andin Nemchenko, andin Merolxo’pka, andin Begatav, andin Qo’yliq, andin Krachovka, andin Tarastenko, andin Spiridonovka,andin Kinel` stantsiyalaridir.Toshkantdin 2090 chaqirim erkan.

Mashhur Samara shahriga kelduk.Bir ulug’ shahar erkan.Miltiq, to’p o’qi chiqaradigan zavodlari bor erkankim, qutilarga solingan har turli o’qlari har yerlarda uyib qo’yibdilar.Ushbu yerdin biz tovarish Broydoga telegram berduk.Yo’lboshchilarimiz ham boshqa lozim yerlarga telegram berdilar.Hanuzgacha erib tamom bo’lmagan qorlar ko’rindi.Ushbu Samara gubernasida bug’doy va kartoshka zirori nihoyatda ko’p ekilib, bu yil bug’doylari yaxshi bo’lgan erkan.Ammo Orenburg atroflari bug’doyiga ushbu yil chigirtka va boshqa ofatlar yetishib yaxshi bo’lmagan erkan.Ammo Samaradin Maskovgacha 948 chaqirim,Klindin 1000chaqirim bo’lib, juma kuni Samaradin bir necha stantsiya o’tkandin so’ng Itil daryosining 14 ravoqli temir ko’prigidan o’tub uch-to’rt stantsiya yurgandin so’ng guberniya markazi bo’lgan Sizran` shahriga shanba kuni kelduk.

Maxfiy qolmasinkim, Toshkantdin o’tgandin so’ng to Orenburggacha aksari dashti-biyobon bo’lib, daraxtzorlik oz erdi.Orenburgdin o’tgandin so’ng kam-kam daraxt va to’g’oylar va obodonchilik ko’payib, Samara atroflari ko’p to’g’ay va dehqonchilik bo’lur erkan.Har yerda ekilgan oq bug’doy va suli bug’doylar birlan hosili bir necha chaqirimlarga boradi.Xususan tog’larning boshiga ko’p ekibturlarkim, ziroat va daraxt ekilmagan tog’ yo’q turur.Ammo havosi hamisha salqin va mayin bo’lib aksari kunlar bulut bo’lur erkan.Tarvuz, bodring, kadi(qovoq)ni ko’p ekar ekanlar.Va qizil tut va olma, qoralgan degan mevali daraxtlari bordur.Tutlaridin yedik, ul qadar lazzati yo’qdur.Ammo Sizran` degan shaharda 225 manatga bir qadoq chiq olib yeduk, ko’p shirin va lazzatli erkan.Sizrandin Penza gubernasi hududida Suda otli bir daryodin o’tduk.Ushbu gubernada musulmonlardin Mishar degan jamoa ko’p bo’lub, nihoyat qashshoq bo’lur erkanlar.Hammalarining oyoqlarida yakandin to’qilgan kavushlar bo’lub, ko’rgan odamlardin non so’rab bezor qilurlar.Andin so’ng O’rziev degan katta stantsiyaga kelduk.Bunda ham bir necha musulmon uylari bor erkan.Xalqi mishar erkan.Olti adad machitlari bor erkan.Bir qadoq tuzga bir qadoq yog’ni ko’p yalvarib rag’bat birlan maovaza qilurlar.Ammo qazoq oqchadin 50 so’mga bir yumurtqa( tuxum)ni istirna birlan berurlar.Al hosil shanba va yakshanba kunlari kecha-kunduz yurib, ko’p stantsiyalardin o’tub, shavvolning 26-da dushanba erta birlan Saniya otli daryodin o’tib, Suvsabu degan stantsiyaga yetishduk.Bu uezdda 6 ovul tatar musulmonlari bor erkanlar.Mundin bir necha stantsiya o’tkandin so’ng mazkur kunda Broniya otli daryoning ko’prigidin o’tduk.So’ngra Oka degan daryoning kanaridan( qirg’og’idan) bir soat miqdori daryoni yaqalab yurdik.Ichinda bir necha paroxodlar yurar erkan.Va yana ushbu daryoni mashin birlan qozib yurgan erkanlar.Otash arava yurgan yo’lning bir tarafi mazkur daryo bo’lib, yana bir tarafi tog’ erkankim, ul tog’ning boshlari va kanaralari (qirg’oqlari) olma bor to’qaylari bo’lib, haddi poyoni yo’q turur.Seshanba kuni tong otgandin so’ng yo’lning ikki tarafida sarvi daraxtning to’g’aylaridin to maskavga borguncha yurduk.Bul to’g’oylarning ichinda g’oyatda maziyn (bekor yotgan, kimsasiz-U.B.) oliy imoratlar ko’p ko’rindi.So’raganimizda aytdilarkim, “bul joylar Maskav xalqlarining yozda bo’laturgan joylari turur.Bul joylarni xalq kirayga (ijaraga-U.B.) tutib yoz vaqtlarida 2-3 oy bo’lurlar”.

Mazkur kunda qiyom vaqtida Maskavga dohil bo’lduk.Ikki-uch soat miqdori vagonimizda tavaqub qilganimizdin so’ng xorijiya komissari tarafidin tovarish Karatav birlan Konev vagonga kelib istiqbol qilib, hamma asboblarimiz Valxonka degan ko’chada Kinazaver otli bizlar uchun tayin qilingan joyga oldirib, o’zlarimizni ham avtomobil` birlan Shashina (olti qavatli) joyning ikkilanchi qotinda(qavatida) har ikki kishiga bir uy (xona) berib, hamma darkorli asboblar va xodimlarni tayin qilib bizlarni joylashtirdilar.

 So’ngra tovarish Broydoning (chapdagi surat) Maskovda bor erkanini eshitib telefon orqali so’ylashganimizda ,“ darhol bunda kelsinlar”, degan vajidin Mulla O’roz, Mulla Nurmuhammad, tarjimon Ibrohim afandilarni birga olib tovarish Broydoning joyiga borib, aning birlan ko’rushub biroz suhbatdin so’ngra bizlar birlan hamroh bo’lib, bizlarni joyimizga keldi.Lekin yo’ldin yuborgan telegrammamiz kelmagan erkan.Taom yeb lozim bo’lgan ishlarimiz to’g’risida maslahat qilishub, bir necha soatlardan so’ng o’z joyiga qaytdi.

Shavvolning 28-chisi chorshanba kuni xorijiya komissariyatidan mo»tabar kishilardin sharq ishlarining mutaxassisi, faylasuf tovarish Iskandar (Aleksandr ) Samoylovich ( sharqshunos A.Samoylovich 1905-08 yillari Xiva xonligida bo’lgan olim bo’lib, o’zbek tilini yaxshi bilardi. U.B.) bizlardin yo’l tashvishlarin va o’zga axborotlarini so’rashib, ba’zin qusurlar uchun uzur aytib, xorijiya komissari tovarish Chicherinning ul kishini Xorazm vakillari xizmatiga tayin qilib, qo’liga bergan mandatini ko’rsatdi.Va bir necha soatlar Xorazm ahvollarini, oning hozirgi vaqtdagi hukumatini va tozo bo’lgan inqilobiy Buxoro birlan munosabi haqinda so’zlashib, eshitgan har bir so’zini daftarga yozib, dedikim, “Ertang soat uchda xorijiya komissari noibi tovarish Karaxanning (Bobooxun uni shevada Qaraxon deya yozgan-U.B.) oldiga borursiz.Birganda suhbat ushbu ishlar haqinda bo’lsa kerak.Birinchi -Russiya sho’rolar hukumatining tashakkuri va tabrigi, ikkinchi-Xorazm sho’rolar hukumatining Russiya sho’rolari birlan siyosiy ittifoq va mundin so’ng Russiya sho’rolar hukumatining Xorazm jumhuriyatiga nazar qilishini va oning haqinda tutajak yo’lini tayin qilib, Xorazm uchun bir xat olmoq.Uchinchi-ikki hukumat o’rtasinda tijorat ittifoqi yasamoq, to’rtinchi-Russiya sho’rolar hukumatidin yordam so’ramoq, beshinchi -Buxoro birlan munosabat haqinda fikrlashmoq”. Mazkur majlisda ushbu besh ish haqinda so’z olib, shuni tayyorlashni qaror qilg’onimizdan so’ng u javob olib qaytdi.Ul ketgandin so’ng tovarish Broydo kelib ko’p vaqtlar oning birlan so’ylashib, oni yana Xivaga olib ketmoqni xorijiya komissaridin iltimos qilmoqni tayinlashib tarqashduk.Payshanba kuni soat uchda xorijiya kommisariyatiga borib o’lturib, ondoq muddat o’tgandin so’ng, xorijiya komissarining sharq maorif sho»basi mudiri tovarish Voznesenskiy bir necha Russiya ulug’lari birlan kelib, ko’rishub o’lturgandin so’ng dedikim:” biz muhtaram Xorazm vakillarini ko’rgandin ko’p xursand bo’lduk.Xorazm mamlakati hamma Sharq xalqidin ilgari Inqilob yasab, zolim xonlarning zulmidan qutulganini tabrik qilurmiz”, dedi.

Faqir o’z javobida dedimkim: “ biz Xorazm xalq sho’rolar jumhuriyatining komil huquqli vakillari birlanchi Xorazmning kambag’al va mehnatkash xalqlarini chin ko’ngildan Russiya sho’rolar hukumatiga aytib, yuborgan salomini yetkazurmiz.Ikkilanchi, bizning Osiyo iqlimidagi ba’ziy xonlarning xalqqa zulm-sitamlari Ovro’pa imperatorlarining zulm-sitamlaridin bir necha martaba ortiq erdi.Binobarin Osiyo jumlasidin bo’lgan bizlarning Xorazm xalqi xonlar zulmidan qutulmoqni ko’p istab, ularning tabiatlari inqilobga hamisha moyil bo’lgani jihatidan 1335-hijriy yili (1917 yil) bizlar Isfandiyor xondin hurriyat olib majlisiy oliy-“Idorai Marshrutiya” tashkil qilgan erdik.Va lekin ul vaqtda bizlarga yordamchi oz bo’lib, zolim Nikolay tarafdin borgan generallar Isfandiyorxonga yordamchi bo’lib, bizlarni olgan hurriyatimizni xarob etib, ko’pchilik hurriyatparvarlarimizni o’lturdilar.Ammo bu martabadagi inqilobimizni qizil askarlar bizlarga yordamchi bo’lib, xon Junaid va Isfandiyorxonlarning zulmidan butunlay qutqarib Xorazmda sho’rolar hukumatini tashkil qilib, xalqimiz birinchi qurultoyda Russiya qizil askarlariga tashakkur bayon qilmoq, oning birlan do’stligimizni bayon eturmiz”, deduk.

Tovarish Voznensenskiy dedikim:” Russiya hukumati birlan do’stligingiz tarixiy bo’lajak”. Man dedimkim: “burungi zolim Nikolay hukumati bizlarni goho qo’rqitib, goho aldab firib berib, o’z aytganini bizlarga qildirur erdi.Hozirgi sho’rolar hukumati albatta oningdek bo’lmasa kerak.Bizning manfaatimizni doimo nazarda tutajagiga ishonurmiz.Binobarin bizlar mamlakatimiz istiqlolini muhofaza qilmoq birlan o’zlarimizni zarur yetishmasdek har bir ishlarda Russiya sho’rolar hukumati birlan siyosiy ittifoqda yashamoqni istarmiz”.U o’z javobinda dedikim:” Xorazmning ayrim jumhuriyat, mustaqil alohida bir mamlakat erkanini bizlar Ovro’pa davlatlariga ham e’lon qilduk.Siz ondin xotirjam bo’lingkim, Xorazm alohida mustaqil mamlakatdir”, dedi.

Faqir 48 yildin beri qo’limizdan ketgan istiqlolimiz hozir qaytadan beri qo’limizga kirib Maskavdagi markaz ulug’lari oni tasdiq qilganiga va tasdiqqa faqirning sabab bo’lganiga nihoyat xursand bo’lib, ollohtaoloning dargohiga ko’p shukurlar qildim.So’ngra tovarish Vozenesenskiy dedikim: “bizlarning bu majlisimiz g’ayri rasmiy suratda bir maslahat va tanishuv majlisi turur.Insholloh ulug’ majlislar bundin so’ng bo’lur.Bizlar Sizlar birlan Nikolay zamonlaridagidek tantana va dabdaba birlan yo’liqishib, so’ylashmoqchi ermasmiz.Balki birodardek muomila qilishmoqchimiz.Bizlar Xorazm inqilobiga g’oyatda zo’r daraja ahamiyat berib, onga e’tibor qilurmiz.Chunki Xorazm xalqi Sharqda qilmoqimiz bo’lgan matlub inqilobni Sharq xalqidin ilgari boshladi”, dedi.Man javobida avval tashakkur qilib so’ngra dedim: “Xorazm Sharq viloyatlarining kichkina bir mamlakati bo’lsa ham inqilob haqinda hammadin ilgari harakat qilib birinchi safga o’tdi.Va hammadin burun Russiya sho’rolar hukumatining keyngiga ergashib, Russiya sho’rolar hukumatini o’zining ulug’ birodari deb tanidi.Binobarin umid qilamizkim, albatta Russiya sho’rolar hukumati ham Xorazmni o’zining kichik birodari bilib, har ishlarida yordam qilib, tezlikda oni madaniy mamlakatlar qatorida qilsa erkan”, deduk.So’ngra yana, “ Xorazm mamlakatiga sho’rolar Russiyasi yordam berib tursa Xorazm mamlakati ham madaniy millatlar qatoriga kirsa Sharq inqilobi uchun albatta zarurdir.Xorazmda inqilobiy askar quvvatli bo’lsa Buxoro, Eron va Afg’oniston, Hindiston inqiloblariga ham ko’p foyda keltirsa kerak.Va dog’i iqtisodiy jihatdin ham Xorazmda paxta , qorako’l va boshqa har turlik matolar ko’p bo’lib Russiyaga ham foydasi yetishajak”, deduk.

Javobida tovarish Voznensenskiy dedikim: “ Sizlarga yordam bermakning tariqa va choralarini bu kunlarda bizlar muzokara qilishib yuribmiz.Bizlar Xorazmning hamma tarafdin tijorat munosabatini kesishib qolganini e’tiborga olib va ham hozirgi vaqtda hech bir tarafdin mol va boshqa nimarsa olabilmaganini bilib yordam etmoq niyati birlan Xorazmga bir hay’at yubormoqchi tururmiz.Shul hay’at darkor nimarsalarini olib Sizlar birlan birgalashib borsa albatta xalqingiz ko’p xursand bo’lajakdur.Bu yuborajak nimarsalar Sizlar birlan borganda xalqqa namuna, hadiya bo’lib ko’rinajak”, dedi.

Biz dedikkim: “albatta Russiya sho’rolar hukumatining bizlar birlan Xivaga tijorat hay’atini yuborganini bizning xalqimizga nichuk nazar bilan qaraganini bildirur.Va Xorazm xalqi Russiyaning rost muhabbatli nazari borligini bilib ko’p xursand bo’lajaklar.Chuni xalqimiz mol, tijorat va iqtisod jihatdin ko’p qisilmoqdadir.Avvallarda bizlar Russiyadin ham Buxorodin mol olib turmoqda erdik.Muhoraba sababdin Russiya mamlakati og’ir holga qolib, ondin Xorazmga mol kelmadi.Buxoro ham Xorazmda inqilob bo’lgandin so’ng bizlarga kor etib, hech mol bermay, munosabatni butunlay kesdi.Bul voqeadin so’ng bizlar mol olishimizni bilmay hayron bo’lib Buxoroga tijorat to’g’risida elchi yubormakni bir martaba maslahat ham qilishduk.Va lekin oqibat qaror qildikki bu ishni sho’rolar hukumati birlan maslahatlashib qiloyluk.Buxoro hukumati birlan munosabatimizni Rusiya hukumati tuzib bersa ham ehtimoli bor turur”, deb elchi yubormoqni tark qilduk.Shul vaqtlarda bizning qattiq ehtiyojda turgan vaqtimizni g’animat bilib ingliz josuslari harakat qilib, bizlarga eshitdirdilarkim, “Xorazm xalqi bizning tarafdorimiz bo’lsalar viloyatlarini darhol oltin va tijorat moli birlan to’ldirurmiz”, deb.Mollarni ko’rsatib bizning ko’zimizni qizdirmoq uchun Xivaga ingliz molining namunalari ham keldi.Va lekin bizlar bularga hech iltifot qilmadik.Balki Rusiya sho’rolar hukumatining bizlar bu boblarda to’g’ri yo’l ko’rsatmog’iga ishongan vajidin bu ish haqinda ham oning birlan maslahat qilmoqqa qaror berduk.Chunki inglizlar berajak bo’lgan oltin, mollarining barobarinda qaytadin ustimizga Isfandiyorxon va xon Junayidlarni o’lturg’izib, bizlarni yana zolimlarga qul qilajaki ma’lum turur”, dedum.

Javobida tovarish Voznesenskiy dedikim: “hozir Maskavda bir Yaponiyadin boshqa hamma mamlakatlar vakillari yig’ilgandur.Bularning ichinda ingliz vakillarini borligini Sizlar bilursizlar.Bizning Nikolayning inglizlardin bir miqdor qarzi bor edi.Ingliz vakillari burunlarda shul qarzni bizlardin olmoqni talab qilib yurur erdilar.Hozir biz olardin boshqa turluk so’z eshitayapmizkim, aytadurlar: “Siz agar Sharqdagi siyosatingizni berib Sharqqa inqilob kiritishmakdin voz kechsangizlar mazkur qarzni Sizdan talab qilmaymiz”, derlar.Bularning bundoq deganining sababi shuldirkim, to shul kungacha inglizlar frib bila hamma Osiyo iqlimini o’z qo’llari ostida tutib, olarni o’zlariga qul qilib, ul mazlumlarni qonlarini ichmakda erdilar.Hozir Sharqda inqilob boshlanmog’i birlan olarning bul manfaatlari zarariga qaradi.Mundin bir yil muqaddam inglizlar Eronga ham oltin to’ldirmoq birlan va’da qilgan erdilar.Oqibat ma’lum bo’ldikim, inglizlar ul oltinlarni bevaj bermas erkanlar.Balkim oning ostinda ko’p ofat bor erkan.Shunga dalil: hozir kunda eronliklar inglizlarning zulmiga chiday bilmay inqilob qilmoqqa boshladilar.Turkiya va shimoliy Hindistonda ham hozir inqilob boshlandi.Bugun-ertang Hindistonning jami yerlarida ham inqilob chirog’i yonajak.Al hosil inglizlarning Sharq haqidagi savollariga bul tariqa javob aytamizkim: bizning sho’rolar hukumatining onasi-inqilob bo’lib, bu hukumat inqilobdin tug’ildi.Binobarin qaysi bir yerda inqilob bo’lsa, biz onga yordam qilmoqni zarur va lozim deb bilurmiz.Chunki hech bir mamlakatda inqilob bo’lmagan suratda bizning dunyoda yashajagimiz mushkul bo’lajak dermiz”, dedi.

Biz javob berdik: “bizlarning e’tiqodimizga ko’ra hamma Sharqda tez vaqtda inqilob bo’lajak.chunki bizlar Osiyo iqlimida turgan Sharqiy xalq bo’lganimiz jihatidin xalqnig tabiatini yaxshi bilurmizkim, alar dunyoda hammadin ko’proq zulm ko’rgan xalqdir.Binobarin alar Russiya sho’rolar hukumatining mazlumlarga chin yordamchi va zolimlardin qutqaruvchi ekanini bila olsalar, darhol anga ergashib, inqilob yasab, zulmdin qutulmoq istajaklariga hech shak-shubha yo’q turur.Hozirda sho’rolar hukumatining ushbu hurriyatparvarlik maslaki, zulm qorong’usida qolgan Sharq dunyosida ulug’ lampadek ravshanlik yetkurmakka boshladi.Shul yoqtini ko’rgan Sharq xalqi albatta qorong’ulikdin qutulib, ul lampaning atrofiga jamlashayajak”, deduk.

Bunga javoban tovarish Voznesenskiy dedikim: “ albatta shundoq bo’lsa kerak.Ayni sizlar hozirgi kunda iqbolingizni yorligi birlan uchlanchi baynalminalning ikkilanchi majlisiga to’g’ri keldingiz, bu albatta bir zo’r g’animat turur.Chunki munda dunyodagi hamma mamlakatlardin vakillar bo’lajak.Hozir Yaponiyadin o’zga hamma yurtlardin vakillar keldilar.Endi Sizlar ushbu Sharq vakillari birlan so’zlashib, bir-birlaringizni fikrlaringizni bilajaksizlar.Endiki vaqtda vakillarning maslak fikrlari shulki, hozirgi kunda ko’hna tartibda zinodokanchilik (yashamoqlik-U.B.) qilmoq yaramaydur, deb hammalari bu ko’hna tartiblarga tagiyir (barham-U.B.) berib,toza tartiblar yasamoq niyatida turadurlar.Va dog’i ushbu zinokanchilikni ijtimoiy sho’rolar asosida ko’rmoq tarafdoridurlar.Bul tartib boylarga og’ir ko’rinur.Chunki ul vaqtda mulk va boylik tanho ularni qo’lida turmas, balki mehnatkashlar qo’liga o’tajak.Shunga ko’ra ijtimoiy inqilobning dushmanlari ko’p bo’lajak”, dedi.

Javobida biz aytdikkim: “Sharq xalqi og’ir zulmdan ozod bo’lishi lozim turur.Chunki olarning zolimlardin ko’rgan zulm va qattiq haqoratlarini Ovro’pada hech xalq ko’rgan emas”, deduk. Tovarish Voznesenskiy dedikim: “biz ham Sharq xalqini shul tariqa mazlumlarini bilganimiz jihatidan olarga yordamchi bo’lajakmiz.Xususan inqilob yasab, xonlar zulmidin ozod bo’lgan Xorazm jumhuriyatiga yordam qilmoqni o’ziga farz deb bilurmiz”.

Javobida biz deduk:”Siz bizning ulug’ birodarimiz manzalasida( darajasida-U.B.) bo’lganingiz so’ng, albatta kichik birodaringizga yordam berishingiz lozim bo’lsa kerak”.
Ul aytdi: “ balki bizlar Xorazmga ona o’z bolasiga qaraganday muhabbat birlan qaraymiz”.

Man aytdim: “bizlarga birinchi darajali muhim yordam askarlarimizni tezlik birlan tashkil qilmoqkim, muning inqilob uchun ham foydasi ko’p bo’lur.chunki Xorazm Sharqning o’rta yerida bo’lganligidin Buxoro, Afg’oniston hatto Hindiston inqiloblariga ta’siri bo’lajak.Ikkilanchi, maorif ishlarimiz uchun ham yordam kerakkim, burungi xonlarimiz ilm va hunarni mamlakatimizda shoyi’ qilmoqqa say’i etmaganlar.Aksarlari o’z
nafsini va roxatini izlaganlar.Binobarin biz xalqdin din ilmidin o’zga ilm-hunar yo’q kabi, ozdur”.
Tovarish Voznesenskiy dedikim: “Bizlar bu xususda ham yordam yetkazurmiz.Xorazmga yuborajak hay’atlarimiz matbaa va hunar kitoblari olib borurlar. Shuning birlan xalq tezlikda har ishning haqiqatini bilajak”, dedi.

Va yana bir tariqa muhim, darkor so’zlarni so’ylashgandin so’ng javob olib o’z joylarimizga qaytub ketduk.Mohi zulqa’daning birinchi juma kuni xabar keldikim, “ertang soat uch yarimda xorijiya komissari tovarish Chicherin birlan muloqat qilishursizlar”, deb.So’ngra tovarish kuni Broydo kelib zomon oning birlan suhbat qilishgandin so’ngra ul dedikim: “ man hozir xorijiya komissariga borib ertang bo’lajak majlis haqinda muzokara qilib qo’yarman”, deb ketdi.So’ngra shanba kuni xorijiya mahkamasidin ma’murlar kelib bizning domla O’roz, mulla Nurmuhammad,va Onnaxon, Muhammad Yoqub oxun, Muhammad Rahimboy, Ibrohim Burnashevlarni avtomobilga mindirib Chicherinning joyiga olib bordilarkim, g’oyatda ulug’ va har tarafida anvoyi suratlar va har turluk naqshlar birlan ziynatlanib, oq marmardin bino etilgan imorat erkan.Darvozasidin kirib birinchi zinaga qadam qo’ygan vaqtimizda xorijiya komissariyatidagi sharq sho»ba mudiri tovarish Voznesenskiy tabassum birlan istiqbol qilib, ko’rushub, yo’l boshlab, bir necha joylardin o’tub g’oyatda ulug’ va haybatli bir saroyga kirduk.Tovarish Chicherinning noibi tovarish Karaxan va tovarish Broydo va yana ulug’lardin tovarish Il`ya hammalari birlan ko’rishub, tarjimonimiz birodar Burnashev olarni bizlarga, bizlarni olarga ta’rif qilib tonishtirdi.Va ta’rif qildi.So’ngra tovarish Chicherin shul oyoq ustinda turgan holda so’zga boshlab dedikim:”birinchi darajadagi do’stimiz Xorazm mamlakatining birinchi vakillarini salomatlik birlan ko’rganimga nihoyat darajada xursand bo’lub, siz hurmatli birodarlarni ko’rmak davlatiga muyassar bo’lganim jihatidan o’zimni bag’oyat baxtiyor sanayturmanXorazmning ushbu inqilobi bizlar uchun g’oyatda qadrli va muhimdir.Chunki ul Sharqda boshlangan birinchi inqilobdir.Ul inqilobdin Xorazmning taraqqiy va saodati uchun ko’p foydalar tegsa kerak.Shul jihatdin man Xorazmni va uning xalqini tabrik qilurman”, dedi.

Faqir javobida dedikim: “ siz hurmatlining biz kaminalarga bul tariqa iltifotlaringiz uchun ko’p tashakkur qilurmiz va dog’i Xorazm kambag’al xalqlarining chin ko’ngildin aytib yuborgan salomlarini sizga yetururmiz.va yana bizlarning burungi inqilobimizda Nikolayning Xivaga yuborgan generallari Isfandiyorxonga tarafdorlik qilib, bizlarni yasagan inqilobimizni buzgan erdilar.Ammo bu martabadagi vajidin zolimlarni butun tomiridin qo’porib viloyatimizda jumhuriyat e’lon qilib, hurriyat davlatiga yetishduk.Binobarin, xalqimiz birinchi qurultoyida bizlarni qizil askarga tashakkur qilmoq uchun vakil qilib yubordilar.Shul sababdin bizlar qilgan yordamlari jihatdin Russiya qizil askarlarga minnatdorligimizni izhor qilib, Russiya sho’rolar jumhuriyatini ushbu tutgan maslaki birla tabrik qilurmiz”, deduk.

So’ngra tovarish Chicherin ko’p vaqt oyoq ustinda turib charchagansiz, o’lturing deb taklif qilgani jihatidin hammalarimiz kirib kursida o’lturdik.So’ngra tovarish Chicherin yo’lning horg’inchiligi va tashvishlaridin so’radi.
Dedikkim: “alhamdullilooh Russiya sho’rolar hukumatining yordami birlan to Maskavga kelguncha hech bir vajdin tashvish yetishmadi.Ko’p forig’bonlik (xotirjamlik-U.B.) birlan kelduk.Andoq yo’lning horg’inchiligi bo’lsa ham do’stlarni salomat ko’rgandin so’ng xushvaqtligi birlan xotiradin chiqib ketdi”.
So’ngra dedikim: “Maskavning ajoyiboti ko’p turur.Albatta, ularni ko’rmak orzuying bor”, dedi.Man dedimkim: “rost fahm qilursiz, orzuyimiz ko’pdir va lekin tanho tomosho uchun ham ermas, balki ko’rgan narsalarimizdin ibrat olib, darkor va lozimlari bo’lsa viloyatimizda ijod etmoq uchun ko’rmakni istarmiz”, deduk.

So’ngra mushfiqona( mehribonlik, marhamat bilan-U.B.) dedikim:”Sizni bu martabayi tassali berib chaqirganimiz zaruriy ishlar muzokarasi uchun ermas, balki harchand fursatimiz bo’lmasa ham Sizning birlan ko’rishub va tonishib, do’stlik muhabbati ila biroz so’ylashmoq uchun chaqirgan erduk.Binobarin, yana bir saroyda omoda qilingan joy ziyofatga borib choy ichaylik”, deb tovarish Chicherin o’rnidan turib boshlab hammalarimizni joy tayyor qilingan saroyga borib ziyofatda o’lturduk.So’ngra tovarish Chicherin yana so’z boshlab Maskavdagi istiqomatlarimizni tariqalarini va hech bir nimarsaga ehtiyojimiz bori-yo’qini, ko’ngillarimizni qisilgan yoki xushmi erkanini so’rab qofi va shofi javoblar eshitgandin so’ng tovarish Karaxan “ Xorazmdagi inqilob dushmanlari butunlay yo’q bo’ldimi yoki hanuz ham bor tururmi”, deb so’radi.

Biz javobda xon Junayidning ahvolatini bayon qilib,” bizlar ketganda Xivaning janubidagi qumda qochib yurgan erdi.Bizlar ketgandin so’ng kelib,Xiva askari birlan urushib, o’g’li va o’zi jarohatli bo’lib qochibdi, deb eshitduk.Haqiqat holini bilaolmaduk”,deb javob berdim. So’ngra Buxoro birlan inqilobdan burungi va hozirdagi munosabatlarimizni so’radi.Javobida:” inqilobdan avval munosabatimiz ko’p do’stona erdi.Inqilobdin so’ng hech munosabat qolmadi.Hozir bir-birimizga dushman nazari birlan qarashib o’lturmiz”, dedim.Yana so’radilarkim,”Xivadagi bo’lgan askarlar xalqqa dinlari vajidin va yo boshqa vajdin tashvish va ozor yetkururlarmi?”.
Javobida dedim: “Russiya askarlari Skalov va Shaydakovlar birlan tozo o’tgan vaqtlarida xalqqa tashvish va ozor berdilar.Ammo tovarish Broydo borib ketgandin so’ng ul tashvishlar yo’q bo’lib, hozirda ko’p farog’atlik turur”, dedim.

So’ngra mulla O’roz birlan mulla Nurmuhammaddin so’radikim, “o’zbeklar birlan turkmanlar orasinda adolat va ixtilof bormi?”.
Olar javob berdilar”, hozir hech ixtilof yo’q turur.Hamma Amudaryodin suv ichgan xalq bir otaning bolasidek bo’lib o’lturubmiz”, dedilar.Andin so’ngra so’radikim:”inqilobdin oldin ixtilof bormi erdimiu?” ,javobida “bor erdi”, dedilar.”Qondorlik, bir-birlarini o’ldurmoq va molini o’g’irlamoq ko’p bo’lur erdi” dedilar.Shul vaqtda ul majlisdin bir-ikki kun burun tovarish Iskandar (Aleksandr) Samoylovich mustashhad (iltimos qilib so’ragan-U.B.) bo’lgani vajidin faqirni paroxodda, otash aravada mashq qilgan bir g’azalini yozdirib olib ketgan erdi.She’r bul turur:

Ro’zi shab andar paroxod sayri daryo mekunam,
Qudrati bori tooloro tomosha mekunam,

Mavotan gashtam va sod hasrat zo orushti juda,
Va naedanam bidomon chikas mekunam.

To bamuzlumon xorazmiy shavam rohat rason,
Chun alif qomat darij afkori duta mekunam,

Xalqi olamro musovot oz zoboni soz odil,
Go dar Toshkand va go Maskav insho mekunam.

Ushbu she’rni tovarish Iskandar (Aleksandr Samoylovich) jizdani( cho’ntagi-U.B.)din chiqarib, tovarish Eliavaga ohistalik birlan: bilmadim qaysi tariqada bayon qilib o’ltirganiga tovarish Chicherinni nazari tushib, so’rashib, bizning she’rimiz erkanini bilgandin so’ng o’qib berishimizni va tovarish Iskandarning tarjima qilg’onini iltifot qildi.Tovarish Chicherin nihoyat xursandlik izhor etib, dedikim: “ushbu she’rda ham Sharqning ruhi ham hozirgi muvofiq ma’nolari bor erkan.Bizlar Xorazmda sizlardek yaxshi kishilar borligidan bexabar erdik.Alhamdulliloh, sizning sharofatingiz va g’ayratingiz orqali Xorazm xalqi tez maqsudlariga yetsa kerak”, dedi.
avobida man: “iltifotingizga ko’p tashakkurlar qilurman.Albatta siz ham bizlarni ishlarimizni mumkin qadar tez bitkarib, bizlarni tez yurtimizga qaytarsangiz insholloh tez maqsudiga yetarlar”, deduk.Javobida kulib, “ albatta shundoq bo’lur, insholloh yana tezlik birlan yo’liqishurmiz”, deganlaridin so’ng qaytmoqqa ruxsat so’radik.Hammalari bizni uzatib, to darvozagacha chiqib, avtomobilga mindirib qoldilar.Yakshanba kuni tovarish Iskandar Samoylovich birlan xotini madam Raisa va o’g’li, va Turkiya taraflaridin Izmirli Nazmi Sodiqbek va otauli, doktor Fuvodbek va yana bir turk askari kelib, to kechgacha olar birlan suhbat qilishub uzotdiqqkim, g’oyatda fozil va huzurdoqlik yigitlar erkanlar.Hammalari har turluk farang va lisonlarga oshno va dono bo’lib, olamning hozirdagi anvoyi siyosatidin xabardor erkanlar.Nazmi Sodiqbek o’tgan muhorabada Nikolay askarlariga asir bo’lib, Sibiriya taraflariga yuborilgan erkan.Hozir yurtlariga qaytmoq maqsadi birlan u tarafdagi asir birodari bul kishini vakil qilib Moskvaga yuborgan erkanlar.Ammo doktor Fuvodbek Bokudin turk vakili bo’lib kelgan erkan.Suhbat sartopo, samiymona muhabbatlar bila itmomig’a yetib, askar ta’limi uchun Xorazmga bir necha yaxshi zabut yubormaqchi bo’lganlaridin so’ng vidoshlashib torqoshduk.Dushanba kuni tovarish Iskandar (Samoylovich) kelib dedikim: “tovarish Broydodin eshitdim, aytgan so’zlaringiz hohlagandek bo’lib bitar ermish.S’ezd o’tmoqqa mavqub bo’lib turgandir”, deb bashorat berib ketdi.

Mazkur kuni tovarish Kel`ber rahbar bo’lib muzeyxona saroyiga olib borib, ul kuni bir qismini sayr so’nggi kuni taqvirot(maqsadni og’zaki anglatmoq-U.B.) qismini qilib, kechda chorshanba oqshomi teatr tomoshasiga borib qaytduk. Chorshanba kuni ulug’ muzeyxonaga tovarish Iskandar (Samoylovich) yo’ldosh borib, ular suratlarini tomosha qilib, itmomiga yetkazaolmay qaytduk.Mazkur kunda Buxoro amiri vakillarining kelganlarini eshitdikim, ismlari bu turur: Birinchi-Mirzo Ma’di Xo’ja dodhohboti;ikkinchi-Navro’zbiy-sarkarda; uchunchi-Xo’ja Mirzo to’qsabo; beshinchi Jo’rabek Xo’ja to’qsabo; oltinchi-Habibbulo Xo’ja miroxo’r.Payshanba kuni tovarish Kel`ber kelib avtomobil birlan teatr tomoshasiga olib bordi.Teatrda tovarish Broydo birlan yo’liqib, ul dedikim:
-Baynalminal s’ezdda Sizlarning o’rningizni Buxoro amirining vakillari birlan bir yerda qilmoqchi erdilar.Maslahat bila Xorazm sho’rolar hukumati jumhuriyat bo’lib bizga do’st va davlatho bo’lgani vajidin oning vakillarini ajnabiylar qatorida avlo turur, deb qaror qildilar”, dedi.

Man tashakkur qildim.So’ngra tovarish Kel`ber dedikim:
-”Tovarish Voznesenskiy Petrogradga borganda ondagi ishchilar vakillari ko’rmakni orzu qilib Voznesenskiydin iltimos qilibdurlar.Ul kishi ham Sizlarni targ’ib qilib petrogradga yubormoqni va’da qilibdur.Ammo ixtiyor sizlarning o’zlaringizda turur.Ammo borganingiz yaxshi bo’lur”, dedi. Javobida aytdim: “bizlarning ko’z tikkanimiz ishlarimizni bitmaki turur.Hozir bitgan ishimiz bo’lmagani jihatidin ko’nglimiz ko’p xijolatda turur.Agar ishlarimiz bitsa yo bitmagi tayinlsa, ondin so’ng sayil qilsak loyiq bo’lur”, deduk. Va dag’i Tatariston jumhuriyati raisi birodar Saidaliev yana bir ma’muri birlan kelib ko’p vaqt o’lturib taom yeb, Xorazmga maktab kitoblari va muallim va ofitserlar yuborib yordam qilmoqni va’da qilib ketdi. Mazkur kunda gazeta muxbiri kelib Xorazm axborotlarini so’rab yozib ketdi.Va yana turk zobiti Nazmi Sodiqbek va turk vakili a’zolaridan Ibrohim afandilar kelib turk hay’ati raisi va tozo turkhukumatining xorijiya noziri Jamol poshshoning Xorazm vakillarini ko’rmak orzusi borligini aytib, bizlar ham kelsalar ko’p yaxshi mamnun bo’lur erduk,deb javob aytganimizdan so’ng qaytib ketdilar.

Mohi zulqa’daning sakkizida juma kuni bizlarni sayil uchun Petrogradga bormoqimiz xorijiya komissari yonida tayinlangan xabarni eshitduk.Mazkur kunda Xorazm uchun yordam so’ragan dokladlarimizni tovarish Iskandar (Samoylovich) birlan xorijiya komissariga topshirdik.Va dog’i alhamdulloh Russiya sho’rolar hukumatining har kuni bir daraja ziyoda bo’lib o’tgan seshanba kuni xabar keldimkim,” shul kundin e’tiboran Xorazm hay’atining har nima xarji bo’lsa Russiya sho’rolar hukumati hisobiga berilur”, dedilar. Va dog’i dedilarkim, “44 yil umringiz Xorazmda o’tgan erkan, bir yil umringizni Maskavda do’stlar birlan o’tkazmaysizmi? Shuning uchun ul qadar qistonmang.Insholloh hamma ishlaringiz tezlik bila ko’nglingizdagidek bitib yurtingizga sog’-salomat borursiz” deb dildorlik qildilar.

Seshanba kuni peshindin burunroq biz va mulla Muhammad Yoqub , Mulla O’roz, Mulla Nurmuhammad,Onnaxon va Burnashev, tovarish Kel`ber, tovarish Krashilovga avtomobil kelib, petrogradga sayil etmoq uchun vokzalga borib, soat 9 da Toshkantdin minib kelgan o’z vagonimizda yo’lga ravona bo’lduk.Maskavdin Petrogradgacha 611 chaqirim erkan.Petrogradga telegramm yuborduk.Maskavdin chiqib Kerikov, andin Kelin degan stantsiyaga borib, andin aksar stantsiyalarda hech to’xtamay, ba’zilarida 2
-3 minut to’xtab, kechasi birlan yurib, yakshanba kuni petrogradga dohil bo’lduk.Vokzalda to’xtagan vaqtimizda Russiya xorijiya komissarining Petrograddagi vakili kelib ko’rushub, biz va Mulla O’roz, Mulla Nurmuhammad, Onnaxon va Burnashevlarni avtomobilga mindirib ajnabiy mamlakat hukumatlaridan kelgan mehmonlar turmoq uchun omoda qilingan “Baynalminal” (Internatsional) otli bir oliy imoratga tushirub avval tamoxonaga borib taom yeb, choy ichkandin so’ng bizlar uchun tayin etilgan joyga olib borib, har kishiga hamma asboblar omoda bir uy berdilar.

Ushbu Petrograd shahri tozo imoratli bo’lib, ko’chalari Maskav ko’chalaridek egri bo’lmay nihoyat suzu-soyi to’g’ri erkan.Bizlar tushgan ko’chani oltin va briliiantlar birlan nazim bo’lgan rus ibodatxonasiga nisbat berib Isakovskiy ploshad deb atar erkanlar.Andoq istirohat qilgandin so’ng Neva daryosidin o’tib musulmonlarning maschitiga borduk.Samirulla Axtanov shul maschitga muazzin erkan.Mashhur Musabekov imom bo’lib, ul hozir Petrogradda yo’q erkan.Muazzin afandi birlan maschitning hamma yerlarini tomosho qildikkim, binosi marmar toshdin bo’lib darvozasi oldidagi rovoq va peshtoqi va ikki minorasining muazanasidin-yuqorisi va ulug’ gumbazi qadimiy islom imoratlari tarzida ko’k rang birlan naqsh etilib, pishirilgan g’ishtdin yasalgandir.Maschitning imorati ikki qabaot bo’lub, yuqori qabotida xotinlar namoz o’imog’i uchun alohida joy tayin qilingan erkan.Muazzinga jom’e sharifning ichinda bir ayoti kalima o’qitib duo qilgandin so’ng chiqib, avtomobilga minib imperatorlar zamonidagi generallardin birisining joyiga bordikkim,Petrogradning birinchi pokiza joylaridin bo’lub, hozirda xalqning ojiz va bechoralarini istiqomat qilmoqlari uchun tayin etilgan erkan.Bizlar borganimizda
hurriyat she’rlari o’qib bizlarni istiqbol etib, borganimizga tashakkur qildilar.Hamma joylarni sayl etib, qilgan ziyofatlari izhori qilib, vidolashib, bo’lgandin so’ng qaytganimizda yana hammalari uzotib joylarning oldiga chiqib hurriyat she’rlarini o’qib turdilar.Bizlar ham xursandlik izhori qilib, vidolashib,Neva daryosi yoqasidin yurib imperatorlar va ulug’ boylarning maxsus sayrgoh to’qoylari ichindan o’tib,Boltiq dengizi kanoriga chiqib, paroxodlarni tamosho qilib, bir zamon istirohatdin so’ng qaytib joylarimizga kelib, taom yeb, qaytadin teatrga ketduk.Yo’lda nihoyatsiz yomg’ir yog’di.Va lekin burundin suv yo’llari omoda ham ko’chalari tosh va taxta birlan parish etilgani jihatidan hech yerda bir qatra suv qolmay, bemalol teatrga borib, tomosho tamom bo’lgandin so’ng kun botgan vaqtda joyimizga qaytib kelduk.Dushanba kuni Petrograd xorijiya vakili tovarish Yeroshin va Mixaylovlar birlan muzeyxonalarni sayr qilmoqchi bo’lub, avtomobil birlan borib bir ulug’ muzeyxonaga borib tomosho qilduk.Qumirsqadin boshlab, to fil va kark degan maxluqlargacha, dunyoda nima maxluq bo’lsa majmui anda turur.Hatto Nuh alayhissalom to’fonidan so’ng nasli minqarz (inqiroz) bo’lib, hech bir kitoblarda nomi eshitilmagan ba’zi ulug’ maxluqlarning jasadlari yer ostidan topilib, mazkur muzeyxonada qo’yilgan erkankim, qozoq jamoasining qora uyidan ham ulug’roq turur.Va dog’i hozirgi zamondagi o’tparast xalqlarning ko’p turli butlari bordirkim, anvoyi suratda tururlar.Andin chiqib, bir temir zavodiga bordikkim, Nikolay zamonida onda 14 ming kishi ishlar erkan.Hozir 4 ming kishi xizmat qilur ermish.Bu zavodning sho»balari ko’p bo’lganligi vajidin hammasini sayr qilmoqqa vaqtimiz musaida qilmay, mahariba asbobi yasaydigan joylarni sayr qilib, ba’zilari har daqiqada 40 marotaba otilur.Bir ulug’ to’plar ko’rduk.Uzuni 28 archin kelib, o’qining og’irligi 32 pud kelur.Otganda 25 chaqirim yerga borur erkan.To’pning o’zining og’irligi besh pud kelur erkan.
So’ngra ko’p horigan jihatdin joyimizga qaytib kelib, taom yeb seshanba kunida bo’lajak ulug’ s’ezdga yetishmak uchun to’xtovsiz qaytsinlar deb bizlarga Maskavdagi xorijiya komissaridan telegramm kelgani sababdin darhol mazkur kunda vokzalga kelib, tayyor turgan vagonlarimizga minib Maskavga ravona bo’lduk.Maskavga kelib to’g’ri burungi podsholarning Kreml` otliq arklarining oldida barpo qilingan ulug’ majlisiga kelib bizlar uchun tayinlangan o’rinda o’lturdik.

Rasmiy kecha ijro qilinib besh yarim soatgacha oldimizdan askarlar va har turli mahoraba asboblari va sayr xalqlar alam va turlari birla o’tib ulug’larga ta’zim qiluv erdilar.Majlis tamom bo’lgandin so’ng tovarish Broydo birlan joylarimizga borib, taom yeb, istirohat qilib tarqashdik.Zulqa’daning o’nlanchisida chorshanba kuni avtomobil bilan hukumat joyidin bizlar uchun tayinlangan tovarish Kel`berni yo’lboshchi qilib tomoshaga ketdik.Bir oliy joyga borib,Germaniya vakillari yonidagi bir xonaga o’ltirib tomoshaga mashg’ul bo’ldikkim, tozodin aksarisi ikki oylikda olingan erkak va qiz askarlar muntazam tartib bila ko’p turlik hunarlar ko’rsatdilarki, olarni bir-bir tahrir qilmoqqa risola qanchayish bermaydi.Mazkur tomosha tamom bo’lgandan so’ng qaytib kelib, kun botgan vaqtlarida s’ezdning umumiy ziyofatiga bordikkim, bir ulug’ joyning ichinda taxminan ikki mingga qadar erkak va xotinlar jam bo’lib, ko’p mamlakatning vakillari bor erkan.Hatto muhit dengizi ichidagi Jovu degan musulmon mamlakati elchilari ham bor ekan.Bu majlisda turk vakili Fuvodbek va amerika sayyohi va tovarish Iskandar (Samoylovich) va tovarish Broydo va yana ikki ozod turk vakillari birlan hamsuhbat bo’lduk.Ko’p turluk taomlar chekilib, erkak va qizlar raqs qilib, o’ynab va soz chalinib, tong otmoqqa yaqin vaqtlarda majlis tamom bo’lgandin so’ng hammamiz qaytib joylarimizga kelduk.Ushbu majlisda tovarish Broydo dedikim:”ertang siz xorijiya komissarining noibi tovarish Qaraxanga borursiz.Onda sizlarning ishlaringiz uchun maslahat majlisi yasab, majlisning rayosatini o’zim qilurman”, dedi.Payshanba kuni tovarish Qaraxonning zaruriy ishlari bo’lib, bul majlis bo’lmay qoldi.Va dog’i chorshanba kuni Iskandar turk hay’atlari birlan qo’shulub Turkiyaga keturman, deb bizlardin ruxsat oldi.Va yana payshanba kuni tovarish Krashilov “ovulimga borib ota-onamni ko’rib tez kelurman” deya ketdi.Juma kuni xorijiya komissariyatidan faytun kelib biz, Mulla O’roz, Mulla Nurmuhammad, Burnashevlar birlan Sharq sho»ba mudiri tovarish Voznesenskiyning o’rniga tozo tayinlangan tovarish Yansinning mahkamasiga borib ko’rushub tozo mansabni muborakbod qilgandin so’ng, ul borib tovarish Qaraxan birlan yo’liqib javob olib kelgandin so’ng, birga Qaraxanning mahkamasiga borib ko’rushub o’lturdik.
-Bizlar Sizlarni yurtlaringizga tez qaytmoqni orzu qilganingizni bilib, Sizlarni bergan iltimoslaringizni qarab, bul to’g’rida bir komissiya yasamoqqa qaror qilduk.oning a’zolari Sizlar va tovarish Broydo va tovarish Yansin va harbiy komissariyatdin bir kishi hamda Sizlarni ishlaringizga taaulluqli komissariyatdin ham a’zolar bo’lurlar.Lozim bo’lsa bizlar ham borurmiz, shul komissiyada.Hamma ishlaringiz qaralib, bitib tez qaytarsizlar,-dedi.
Javobida deduk: -Bizlar yurtimizdan bul tarafga ketgan vaqtda xon Junayidning pisqi-pasodi bir taraf bo’lgani yo’q erdi.Yurtimizdin to shu kungacha hech xabar va telegramm olabilmadik.Shul jihatdin qistanganimiz rost turur,-deduk.
So’ngra xorijiya komissariyatiga uch-to’rt kun burun Xorazm uchun har turli nimarsalar so’rab bergan iltimosnomamizni qo’liga olib, dedikim:
-Bul xatda so’ralgan nimarsalaringiz albatta berilur, deb umid qilurman.Va so’ralgan harbiy mutaxassislar va tabiblar o’zlaringiz birlan ketsa ham mumkindir.Va lekin tovarish Broydoning ketmagini bilolmadim.Aning ixtiyori manda ermas.Hukumatga ayturman, agar yuborsa ko’p yaxshi bo’lur,-dedi.

Shu vaqtda majlisga tovarish Broydo ham kelib o’lturdi.Javobida dedikkim:-tovarish Broydoning Xorazmga bormog’i tanho Xorazm xalqining manfaati uchun ham ermasdur.Balki Russiya sho’rolar hukumatiga ham manfaati bor turur.Chunki burungi martabada tovarish Broydo Xivaga borgandin avvali bizning xalqimiz sho’rolar hukumatining qaysi maslakda erkanidin ogoh ermas erdilar.Balki Qizil askarlarning Xivaga kirganini bir zo’rlik deb fahm qilur erdilar.Broydo borgandin so’ng sho’rolar hukumati ishchilar va fuqarolar tarafdori erkanini va hech xalqning mamlakati va diniga tajovuz qilmayajagini bilib, xalqimiz Russiya sho’rolar hukumatiga mehr va muhabbat qila boshladilar.Va lekin tovarish Broydo Xivada oz vaqt to’xtab boshlagan ishlarini hammasini notamom holda qoldirdi.Yana bir oz vaqt suhbat qilib zaruriy so’zlarimizni aytgandin so’ng komissiya qilmoqqa qaror berishib, javob olib joylarimizga qaytduk.

Shanba kuni uyqudin tursak bizlarni sayr qildirmoq uchun Nikolaydin qolgan ikki faytun kelgan erkan.Darhol olarni minib, tirik hayvonot bog’iga borib, pashshadin to filgacha, jahonda necha ming turlik hayvonot bo’lsa, hammasini ko’rib bo’lgandin so’ng, ajoyibotxona mudiri o’lik hayvonot jasadlarini ham ko’rmakimizni iltimos qilib, faytun birlan onga borib, sayri-tomosha qilganimizdan so’ng, qaytib joylarimizga kelduk.Ushbu hayvonot bog’laridagi ko’rgan ko’p ajoyibotlarimiz ozginasi shuldirkim, bir kichik oq rang tovus ko’rduk.Quyrug’ining uzunligi besh arshin keladi.Yana kichikroq itdek maxluq ko’rdikkim, kindikining to’shigini musht sig’gudek miqdor ulug’ bo’lib, qorni ichida bir xaltadek xoli joy bor turur.Muzeyxona mudiri dedikim, “bu maxluqning bachchasi tavallud qilgandin so’ng qirq hafta o’tguncha hohlagan vaqtda onasining kindikin to’shigidan mazkur joyga kirib, yana hohlagan vaqtda chiqar”, dedi.

Mazkur maxluqning ba’zilarining boshi onasining kindikini to’shigidan chiqib turganlarini ko’rduk.Yana ba’zi qushlarni ko’rdukkim, har biri bir qarich kelgudek ikki jundiki bordir.Va ba’zi ilonlar ko’rduk, to’rt oyog’i bordur.Ba’zi ilonlar ko’rduk bolardin ham yo’g’onroq bo’lib, 8-9 arshin qadar uzundir.Yana mudir bir kichik maxluqni ko’rsatib aytdi: bul maxluq insonni ko’rsa, g’oyatda sassiq siydigini sochib yuboradur, agar libosga tegsa, bir yilgacha badbo’yligi ketmaydur.Agar badanga tegsa, darhol ul kishini aqlidin begona etib, majnun qiladur.Va dog’i shtraus degan qushni ko’rduk.Maymunlarning anvoyi 100turlukdin ham ziyod ekan.Sherning 10 navidin ziyodrog’ini ko’rduk.

So’ngra qiyom vaqtidin so’ng, ma’sul komissiyani barpo qilmoq uchun xabar kelib, bizlar ham tovarish Kel`ber birlan xorijiy komissariyatning xususiy mehmonxona joyiga borduk.

DAVOMI BOR

Maxsus «Xurshid Davron kutubxonasi» uchun tayyorlandi.