Вамберининг венгер тилининг келиб чиқишини ўрганишга қизиқиши уни Истамбулга етаклади.20 ёшида Усмонлилар салтанатига келгач, обрўйли турк хонадонлари болаларига ғарб тилларидан таълим беради.Вамбери Истамбулдалик пайтида турк, ўзбек, араб ва форс тилларини ҳам чуқур ўзлаштириб олади.Ислом дини қонун қоидаларини чуқур эгаллайди.Шунингдек, у тилшунослик борасида катта иш қилиб, 1858 йилда 14 минг сўздан иборат «Немисча-туркча», 1860 йилда 40 минг сўзни ўз ичига олган «Ўзбекча-немисча» луғатни Истамбулда нашр этдиради.

Умид Бекмуҳаммад
ВАМБЕРИНИНГ ЯШИРИН САЁҲАТИ

ВАМБЕРИ (Vambery) Арминий (Герман) (1832.19.3, Дуна-Сиердахе- ли — 1913.15.9, Пешт) — шарқшунос, тилшунос, сайёҳ ва ёзувчи. Венгрия ФА мухбир аъзоси (1861). Пештда хонадон ўқитувчиси бўлган (1852—56). Туркия (Истанбул)да яшаган (1857—60). Венгрия ФА ҳомийлигида Эрон ва Туркистонга саёҳат (1863 й.дан) қилган. Вамбери дарвеш (қаланлар) ниқоби остида Маккадан ҳаж сафаридан қайтаётган маҳаллий аҳоли гуруҳига қўшилиб Мозандарондан Болхон кўрфазига келади, сўнг Туркманистон орқали Хива ва Қўнғиротга ўтади. Қизилқумдан ўтиб Бухоро, Самарқанд, Карки ва б. шаҳарларда бўлади. Орқага Ҳирот, Машҳад, Теҳрон ва Истанбул бўйлаб қайтади. Вамбери тилшунослик, адабиётшунослик, фольклор, этнография, тарих ва географияга оид асарлар муаллифи («Немисча- туркча луғат», 1858; «Немисча-чиғатойча луғат», 1860; «Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи», «Менинг ҳаётим», «Шарқ ҳаёти ва урф-одатлари очерклари» ва б.).
«Чиғатой тили дарслиги» (1867) асарида В. туркий халқлар фольклорига оид 30 дан ортиқ асар ҳақида маълумот берган, улардан парчалар келтирган, шунингдек Навоий, Фузулий, Насимий, Сўфи Оллоёр ғазалларидан олинган намуналарни ва 112 та ўзбек мақолини араб ва лотин ёзувида келтириб, немисча таржимада берган. Туркий ва немис тилларини қиёсий ўрганган.

 Икки ясовул унинг қўлтиғидан ушлаб, айвонга ўхшаш баланд супада ўтирган, ўнг қўлида мўъжазгина ҳасса, чап қўлини эса думалоқ, духоба болишга тираб олган киши ёнига олиб боришди.У икки қўлини баланд кўтариб,Қуръони Каримдан қисқа бир сура ўқиди.Шундан кейин ундан сўрашди:
— Сафарингиздан мақсад не?

— Йўлда кўп азият чекдим,—сўз бошлади у,—Оллоҳга шукурки, эсон омон сизнинг ҳузурингизга кела олдим.Мақсадим, шу муборак тупроқда мангу ором топган азиз авлиёлар мозорини зиёрат этмоқдир.

Бу сўзлар маъқул бўлди шекилли, супада ўтирган киши унга йигирма тилло пул ва яхшигина оқ эшак беражаклигини айтди.У «Дарвешлар пулни ҳаром санайдилар» дея пулни қайтариб, эшакни олди.
Эшакни ҳадя сифатида олган киши ўзини туркиялик ҳожи Рашид афанди деб таништирган, аслида эса венгриялик Вамбери эди.Суҳбатдоши эса Хива хони Саид Муҳаммадхон..

ҚИЁФАСИНИ ЎЗГАРТИРГАН АФАНДИ

Ўзини ҳожи Рашид афанди деб таништирган Армин Вамбери, аслида Дунай оролларининг биридаги Дуна Шердахили номли кичик шаҳарчада, 1832 йилда яҳудий оиласида туғилганди.У гарчи ота-онасидан эрта етим қолсада, билим олишга, айниқса тил ўрганишга қизиқди.16 ёшда венгер, лотин, француз, немис, инглиз, рус тилларини яхши ўзлаштирганди.

Вамберининг венгер тилининг келиб чиқишини ўрганишга қизиқиши уни Истамбулга етаклади.20 ёшида Усмонлилар салтанатига келгач, обрўйли турк хонадонлари болаларига ғарб тилларидан таълим беради.Вамбери Истамбулдалик пайтида турк, ўзбек, араб ва форс тилларини ҳам чуқур ўзлаштириб олади.Ислом дини қонун қоидаларини чуқур эгаллайди.Шунингдек, у тилшунослик борасида катта иш қилиб, 1858 йилда 14 минг сўздан иборат «Немисча-туркча», 1860 йилда 40 минг сўзни ўз ичига олган «Ўзбекча-немисча» луғатни Истамбулда нашр этдиради.

Вамбери кўп йиллик орзусини ушалтириш ниятида Истамбуллик ҳожи Рашид афанди исми билан Мозандарон, Болқон ва туркман чўллари орқали 1863 йили 29 майда Хивага кириб келади.

МЎЪЖИЗАЛАР ДИЁРИ

«Мен аввал Хиванинг шунчалик чиройлилигини фақат қиёсдан бўлса керак деб ўйлардим. Йўқ, йўқ! Хива атрофидаги баланд миноралар, соя ташлаб турган кичик ҳовлилар , кўм-кўк яйловлар ва тўкин сочин бозорлар ҳозир ҳам,Европанинг ғоят гўзал шаҳарларини кўрганимдан сўнг ҳам мен учун чиройли бўлиб туюлаяпти» дея ёзганди, кейинчалик Вамбери ўз китобида.

Айниқса Вамберини Гурлан шолиси,Янги Урганчда етиштирилган пахта,Ҳазорасп пилласидан олинадиган ипак, Хива ноки,Карвак олмаси, бутун дунёга машҳур Хоразм қовунлари янада ҳайратга солади.
» Дунёда Амударёга ўхшаши йўқ.Ҳатто машҳур Нил дарёси ҳам бундай эмас.Аминманки, мен билган дарёлар ичида суви ширини Амударёдир» дея ўзи сувини ичгач иқрор бўлганди Вамбери.

Уни, шунингдек,Хива хонлиги ва Россия ўртасидаги муносабатлар, Ўрта Осиёдаги хонликларнинг бир-бири билан алоқаси, бутун қишлоқ хўжалиги, одамларнинг муомиласи, давлатнинг ҳарбий қудрати ҳам қизиқтирарди. Вамбери ўзига керакли маълумотларни етарлича тўплай олди.Айниқса, уни Хоразм қовунлари ўзига мафтун қилган эди.

«Мевалари Эрон ва Туркиядагина эмас, бутун европадагилардан тотли.Тенги йўқ, ажабтовур қовунлари Пекингача маълум.Айтишларича,Усмон салтанатининг султони вақти-вақти билан Урганч қовунларини хушлаб қолар экан.Бу қовунлар Россияда ҳам юқори баҳоланади.Бир арава қишки қовунга, бир арава шакар тўлашади.Уларнинг ширинлиги тўғрисида европалик ҳатто тасаввур ҳам қилолмайди.Улар шу даражада ширин ва хушбўйки оғизда эрийди.Агар улар нон билан ейилса, бизга инъом этган энг яхши таом шу бўлади»

ФИТНАМИ ЁХУД ҲАҚИҚАТ?

Вамбери Хивадалик пайтида хон Шукуриллабой исмли амалдорини ҳожи Рашид афандига шароит яратиб, ҳолидан хабар олиб туришни топширганди.Бу пайтда бой билан меҳтарнинг муносабати ёмон бўлиб, Вамбери унинг ёнида юрганидан фойдаланиб, хонга ҳар куни улар ҳақида маълумот бериб туради.Вазиятдан унумли фойдаланган меҳтар бир йўла бой тўғрисидаям хонга салбий хабарлар етказиб, хондан уни узоқлаштирмоқчи эди.

Қолаверса, карвондаги бир афғон йигити Вамберини меҳтарга жосус деб маълумот берганди.Хоннинг айғоқчилари ҳам хорижлик ҳожининг фақат зиёратгоҳларни эмас, хон ҳадя этган эшакни минган ҳолда ҳамма нарсани кузатаётгани тўғрисидаги хабарни етказишганди.Айниқса, Вамбери шарқ мусиқасига бениҳоя қизиққанидан европаликларга хос » оёқ ўйин» қилиб ер тепкилаганича рақсга тушади.Айғоқчилар учун бу «далил» айни муддао эди.Эҳтиёткорликни йўқотган Вамбери учун бундай ҳаракат хатарли бўлганди.

Қолаверса, ҳамиша огоҳ бўлиш ҳақида Хивага келмасидан бурун уни огоҳлантиришганди.Бу ҳақда у шундай ёзади: » Саёҳат бошланишидан олдин тўғрисўз ва ақлли Илья ва Ҳожи Солиҳ мени четга чақириб, карвонбоши мендан гумон қилиб, ўзи билан бирга олиб юришни ҳоҳламаётганини айтди.Бунинг сабабини сўрасам, у бундан бир неча йил олдин бир фарангини Хивага олиб келган, бу одам йўлда учраган тоғларни, тепаликларни, шаҳарларнинг схемаларини чизган ва бу иш Хива хонига ёқмаган.Шунинг учун хон уни олиб келган икки йўл бошловчини ўлимга буюрган экан.Карвонбоши эса ўлимдан зўрға қутулиб қолади».

Ниҳоят кўп илтимослардан сўнг, карвонбоши Вамберини йўлда ҳеч нарса ёзмаслик, расм, чизмалар чизмаслик шарти билан ўз карвонига олишга рози бўлади.

Бироқ шубҳали ҳаракатлар ва оврупача рақслари билан меҳтар ва айғоқчиларни шубҳалантириб қўйган Вамбери бу ҳолни ўз китобида кейинчалик фитна деб баҳолаганди.Аслида эса бу давлат амалдори ва жосуслик маҳкамаси учун одатий иш, ўз вазифасини бажариш эди.

ИМТИҲОН

Меҳтар ва айғоқчилар ахбороти боис, хон Вамберини синаб кўришга аҳд қилди.Хон барча аъёнлари олдида саройда туриб:
— Эшитдимки, сиз дунёвий илмлар билан ҳам шуғулланар, муболаға услубида мактублар ҳам битар эмишсиз.Қани, бизга намуна тарзида истамбулча бир неча сатр хат битиб беринг-чи»—дейди.

Вамбери эса кўрпачага ўтирган ҳолда қуйидаги сатрларни ёзади: «Эй, куч-қудратда беназир подшоҳ! Сенинг хонлик марҳаматингга сазовор бўлмиш камина қулинг, » жамики хаттотлар нодон бўладир» деган араб мақолига риоя этиб, хаттотлик ила кам машғул бўлғонман ва мана энди » шоҳлар кўнглига ёққан нуқсон фазилат саналур» деган форс мақолига биноан сенга атаб шу сатрларни битишга жазм этдим».

Саид Муҳаммадхонга бу таърифлар маъқул келиб, Вамберини дастурхонга чорлаб суҳбат қурди.Суҳбатда хон атайин сиёсатга мавзуни бурар,Вамбери эса бу борада оғиз ҳам очмасди.Хонга «ҳожи»нинг ўзини тутиши ёқиб,хазинадан ҳар кунига икки тиллодан пул олиб туришини топширади.Шу тахлит Вамбери ўткир зеҳн, ақлу фаросати билангина жосус сифатида зиндонда чириб кетишдан халос бўлади.

Шу тариқа у бир ой муддат Хива хонлигида эшак минганича айланиб юриб, ўзига керакли маълумотларни тўплай олди.Кейинчалик бу маълумотлар асосида у » Ўрта Осиё очерклари», «Ўрта Осиёга саёҳат», «Мовароуннаҳр ёки Бухоро тарихи» асарларини ёзди.

Вамбери шунингдек, Бухоро ва Самарқандда ҳам бўлиб, Қарши орқали Амударёни кечиб ўтиб Ҳиротга йўл олади.Машҳад,Теҳрон орқали Истамбулга, ундан Будапешту Лондонга жўнайди.1865 йилдан Будапешт университетининг профессори бўлиб ишлайди.

Эшак миниб бир ой Хива хонлигида бўлган, буни умри бўйи унутмаган Вамбери—»дарвеш» ҳожи Рашид афанди 1913 йил 15 сентябрда 81 ёшида вафот этади.

Vamberining venger tilining kelib chiqishini o‘rganishga qiziqishi uni Istambulga yetakladi.20 yoshida Usmonlilar saltanatiga kelgach, obro‘yli turk xonadonlari bolalariga g‘arb tillaridan ta’lim beradi.Vamberi Istambuldalik paytida turk, o‘zbek, arab va fors tillarini ham chuqur o‘zlashtirib oladi.Islom dini qonun qoidalarini chuqur egallaydi.Shuningdek, u tilshunoslik borasida katta ish qilib, 1858 yilda 14 ming so‘zdan iborat “Nemischa-turkcha”, 1860 yilda 40 ming so‘zni o‘z ichiga olgan “O‘zbekcha-nemischa” lug‘atni Istambulda nashr etdiradi.

Umid Bekmuhammad
VAMBERINING YASHIRIN SAYOHATI

VAMBERI (Vambery) Arminiy (German) (1832.19.3, Duna-Sierdaxe- li — 1913.15.9, Pesht) — sharqshunos, tilshunos, sayyoh va yozuvchi. Vengriya FA muxbir a’zosi (1861). Peshtda xonadon o’qituvchisi bo’lgan (1852—56). Turkiya (Istanbul)da yashagan (1857—60). Vengriya FA homiyligida Eron va Turkistonga sayohat (1863 y.dan) qilgan. Vamberi darvesh (qalanlar) niqobi ostida Makkadan haj safaridan qaytayotgan mahalliy aholi guruhiga qo’shilib Mozandarondan Bolxon ko’rfaziga keladi, so’ng Turkmaniston orqali Xiva va Qo’ng’irotga o’tadi. Qizilqumdan o’tib Buxoro, Samarqand, Karki va b. shaharlarda bo’ladi. Orqaga Hirot, Mashhad, Tehron va Istanbul bo’ylab qaytadi. Vamberi tilshunoslik, adabiyotshunoslik, fol`klor, etnografiya, tarix va geografiyaga oid asarlar muallifi («Nemischa- turkcha lug’at», 1858; «Nemischa-chig’atoycha lug’at», 1860; «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi», «Mening hayotim», «Sharq hayoti va urf-odatlari ocherklari» va b.).«Chig’atoy tili darsligi» (1867) asarida V. turkiy xalqlar fol`kloriga oid 30 dan ortiq asar haqida ma’lumot bergan, ulardan parchalar keltirgan, shuningdek Navoiy, Fuzuliy, Nasimiy, So’fi Olloyor g’azallaridan olingan namunalarni va 112 ta o’zbek maqolini arab va lotin yozuvida keltirib, nemischa tarjimada bergan. Turkiy va nemis tillarini qiyosiy o’rgangan.

Ikki yasovul uning qo’ltig’idan ushlab, ayvonga o’xshash baland supada o’tirgan, o’ng qo’lida mo»jazgina hassa, chap qo’lini esa dumaloq, duxoba bolishga tirab olgan kishi yoniga olib borishdi.U ikki qo’lini baland ko’tarib,Qur’oni Karimdan qisqa bir sura o’qidi.Shundan keyin undan so’rashdi:
— Safaringizdan maqsad ne?

— Yo’lda ko’p aziyat chekdim,—so’z boshladi u,—Ollohga shukurki, eson omon sizning huzuringizga kela oldim.Maqsadim, shu muborak tuproqda mangu orom topgan aziz
avliyolar mozorini ziyorat etmoqdir.

Bu so’zlar ma’qul bo’ldi shekilli, supada o’tirgan kishi unga yigirma tillo pul va yaxshigina oq eshak berajakligini aytdi.U «Darveshlar pulni harom sanaydilar» deya pulni qaytarib, eshakni oldi. Eshakni hadya sifatida olgan kishi o’zini turkiyalik hoji Rashid afandi deb tanishtirgan, aslida esa vengriyalik Vamberi edi.Suhbatdoshi esa Xiva xoni Said Muhammadxon..

QIYOFASINI O’ZGARTIRGAN AFANDI

O’zini hoji Rashid afandi deb tanishtirgan Armin Vamberi, aslida Dunay orollarining biridagi Duna Sherdaxili nomli kichik shaharchada, 1832 yilda yahudiy oilasida tug’ilgandi.U garchi ota-onasidan erta yetim qolsada, bilim olishga, ayniqsa til o’rganishga qiziqdi.16 yoshda venger, lotin, frantsuz, nemis, ingliz, rus tillarini yaxshi o’zlashtirgandi.

Vamberining venger tilining kelib chiqishini o’rganishga qiziqishi uni Istambulga yetakladi.20 yoshida Usmonlilar saltanatiga kelgach, obro’yli turk xonadonlari bolalariga g’arb tillaridan ta’lim beradi.Vamberi Istambuldalik paytida turk, o’zbek, arab va fors tillarini ham chuqur o’zlashtirib oladi.Islom dini qonun qoidalarini chuqur egallaydi.Shuningdek, u tilshunoslik borasida katta ish qilib, 1858 yilda 14 ming so’zdan iborat «Nemischa-turkcha», 1860 yilda 40 ming so’zni o’z ichiga olgan «O’zbekcha-nemischa» lug’atni Istambulda nashr etdiradi.

Vamberi ko’p yillik orzusini ushaltirish niyatida Istambullik hoji Rashid afandi ismi bilan Mozandaron, Bolqon va turkman cho’llari orqali 1863 yili 29 mayda Xivaga kirib keladi.

MO»JIZALAR DIYORI

«Men avval Xivaning shunchalik chiroyliligini faqat qiyosdan bo’lsa kerak deb o’ylardim. Yo’q, yo’q! Xiva atrofidagi baland minoralar, soya tashlab turgan kichik hovlilar , ko’m-ko’k yaylovlar va to’kin sochin bozorlar hozir ham,Yevropaning g’oyat go’zal shaharlarini ko’rganimdan so’ng ham men uchun chiroyli bo’lib tuyulayapti» deya yozgandi, keyinchalik Vamberi o’z kitobida.

Ayniqsa Vamberini Gurlan sholisi,Yangi Urganchda yetishtirilgan paxta,Hazorasp pillasidan olinadigan ipak, Xiva noki,Karvak olmasi, butun dunyoga mashhur Xorazm qovunlari yanada hayratga soladi.
» Dunyoda Amudaryoga o’xshashi yo’q.Hatto mashhur Nil daryosi ham bunday emas.Aminmanki, men bilgan daryolar ichida suvi shirini Amudaryodir» deya o’zi suvini ichgach iqror bo’lgandi Vamberi.

Uni, shuningdek,Xiva xonligi va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar, O’rta Osiyodagi xonliklarning bir-biri bilan aloqasi, butun qishloq xo’jaligi, odamlarning muomilasi, davlatning harbiy qudrati ham qiziqtirardi. Vamberi o’ziga kerakli ma’lumotlarni yetarlicha to’play oldi.Ayniqsa, uni Xorazm qovunlari o’ziga maftun qilgan edi.

«Mevalari Eron va Turkiyadagina emas, butun yevropadagilardan totli.Tengi yo’q, ajabtovur qovunlari Pekingacha ma’lum.Aytishlaricha,Usmon saltanatining sultoni vaqti-vaqti bilan Urganch qovunlarini xushlab qolar ekan.Bu qovunlar Rossiyada ham yuqori baholanadi.Bir arava qishki qovunga, bir arava shakar to’lashadi.Ularning shirinligi to’g’risida yevropalik hatto tasavvur ham qilolmaydi.Ular shu darajada shirin va xushbo’yki og’izda eriydi.Agar ular non bilan yeyilsa, bizga in’om etgan eng yaxshi taom shu bo’ladi»

FITNAMI YOXUD HAQIQAT?

Vamberi Xivadalik paytida xon Shukurillaboy ismli amaldorini hoji Rashid afandiga sharoit yaratib, holidan xabar olib turishni topshirgandi.Bu paytda boy bilan mehtarning munosabati yomon bo’lib, Vamberi uning yonida yurganidan foydalanib, xonga har kuni ular haqida ma’lumot berib turadi.Vaziyatdan unumli foydalangan mehtar bir yo’la boy to’g’risidayam xonga salbiy xabarlar yetkazib, xondan uni uzoqlashtirmoqchi edi.

Qolaversa, karvondagi bir afg’on yigiti Vamberini mehtarga josus deb ma’lumot bergandi.Xonning ayg’oqchilari ham xorijlik hojining faqat ziyoratgohlarni emas, xon hadya etgan eshakni mingan holda hamma narsani kuzatayotgani to’g’risidagi xabarni yetkazishgandi.Ayniqsa, Vamberi sharq musiqasiga benihoya qiziqqanidan yevropaliklarga xos » oyoq o’yin» qilib yer tepkilaganicha raqsga tushadi.Ayg’oqchilar uchun bu «dalil» ayni muddao edi.Ehtiyotkorlikni yo’qotgan Vamberi uchun bunday harakat xatarli bo’lgandi.

Qolaversa, hamisha ogoh bo’lish haqida Xivaga kelmasidan burun uni ogohlantirishgandi.Bu haqda u shunday yozadi: » Sayohat boshlanishidan oldin to’g’riso’z va aqlli Il`ya va Hoji Solih meni chetga chaqirib, karvonboshi mendan gumon qilib, o’zi bilan birga olib yurishni hohlamayotganini aytdi.Buning sababini so’rasam, u bundan bir necha yil oldin bir farangini Xivaga olib kelgan, bu odam yo’lda uchragan tog’larni, tepaliklarni, shaharlarning sxemalarini chizgan va bu ish Xiva xoniga yoqmagan.Shuning uchun xon uni olib kelgan ikki yo’l boshlovchini o’limga buyurgan ekan.Karvonboshi esa o’limdan zo’rg’a qutulib qoladi».

Nihoyat ko’p iltimoslardan so’ng, karvonboshi Vamberini yo’lda hech narsa yozmaslik, rasm, chizmalar chizmaslik sharti bilan o’z karvoniga olishga rozi bo’ladi.

Biroq shubhali harakatlar va ovrupacha raqslari bilan mehtar va ayg’oqchilarni shubhalantirib qo’ygan Vamberi bu holni o’z kitobida keyinchalik fitna deb baholagandi.Aslida esa bu davlat amaldori va josuslik mahkamasi uchun odatiy ish, o’z vazifasini bajarish edi.

IMTIHON

Mehtar va ayg’oqchilar axboroti bois, xon Vamberini sinab ko’rishga ahd qildi.Xon barcha a’yonlari oldida saroyda turib:
— Eshitdimki, siz dunyoviy ilmlar bilan ham shug’ullanar, mubolag’a uslubida maktublar ham bitar emishsiz.Qani, bizga namuna tarzida istambulcha bir necha satr xat bitib bering-chi»—deydi.

Vamberi esa ko’rpachaga o’tirgan holda quyidagi satrlarni yozadi: «Ey, kuch-qudratda benazir podshoh! Sening xonlik marhamatingga sazovor bo’lmish kamina quling, » jamiki xattotlar nodon bo’ladir» degan arab maqoliga rioya etib, xattotlik ila kam mashg’ul bo’lg’onman va mana endi » shohlar ko’ngliga yoqqan nuqson fazilat sanalur» degan fors maqoliga binoan senga atab shu satrlarni bitishga jazm etdim».

Said Muhammadxonga bu ta’riflar ma’qul kelib, Vamberini dasturxonga chorlab suhbat qurdi.Suhbatda xon atayin siyosatga mavzuni burar,Vamberi esa bu borada og’iz ham ochmasdi.Xonga «hoji»ning o’zini tutishi yoqib,xazinadan har kuniga ikki tillodan pul olib turishini topshiradi.Shu taxlit Vamberi o’tkir zehn, aqlu farosati bilangina josus sifatida zindonda chirib ketishdan xalos bo’ladi.

Shu tariqa u bir oy muddat Xiva xonligida eshak minganicha aylanib yurib, o’ziga kerakli ma’lumotlarni to’play oldi.Keyinchalik bu ma’lumotlar asosida u » O’rta Osiyo ocherklari», «O’rta Osiyoga sayohat», «Movarounnahr yoki Buxoro tarixi» asarlarini yozdi.

Vamberi shuningdek, Buxoro va Samarqandda ham bo’lib, Qarshi orqali Amudaryoni kechib o’tib Hirotga yo’l oladi.Mashhad,Tehron orqali Istambulga, undan Budapeshtu Londonga jo’naydi.1865 yildan Budapesht universitetining professori bo’lib ishlaydi.

Eshak minib bir oy Xiva xonligida bo’lgan, buni umri bo’yi unutmagan Vamberi—»darvesh» hoji Rashid afandi 1913 yil 15 sentyabrda 81 yoshida vafot etadi.