Асрор Валиевичнинг, айниқса, рангларни фарқлашда ажибтовур қобилияти бор. У “бу кўк”, “бу яшил” деб қўя қолмайди. У турфа нимрангларни, нимчорак рангларни ва ҳатто ниммингрангларгача кўради. Масалан, матоларнинг нусхаларини кўздан кечирар экан, “бу биз келишгандай яшил эмас”, “бу арғувон тус бўлиши керак эди”, “ҳаво ранг бундай бўлмайди” каби жуда кўп қисқа, лекин заҳарханда танбеҳлар айтади…

Усмон АЗИМ
ИШХОНАДАГИ КЎРГАЗМА

Асрор Валиевич ишнинг одами. Бугунги юмушни эртага қўймай, жон-жаҳди билан тиришиб ишлайдиганлар тоифасидан. У идорасига келиб тақаладиган юзлаб муаммоларнинг калаваларини қўлида маҳкам ушлаб туради. Бу калава чувалиб-чувалиб, адо бўлгунга қадар зинҳор-базинҳор кўздан қочирмайди. Дастурланган аллақандай машинадай бир меъёрда эринмай меҳнат қилади. Ҳамма нарсани эслайди, ҳамма нарсани билади, ҳамма нарсани назорат қилади. Унинг қўлидан ўтмай, бир парча қоғоз ҳам ташқарига чиқмайди. Калласи ҳам компьютернинг ўзи – керакли пайтда зарур рақамми, кўчирмами, чиқиб келаверади. Бир минг тўққиз юз эллик учинчи йил мамлакатда экин майдони қанча бўлган? Асрор Валиевич шифтга қараб бироз ўйланади-да, сўнг қоғоздан қийналиброқ ўқиётган каби ҳар бир сўзни дона-дона айтишга тушади: ”Бир… миллион…” Фалончи завод қачон ишга туширилган? Яна шифтга қарайди. ”Бир минг…” Фалончи йиғинда пистончи нима деган эди? Яна шифтга кўз тикади. “Хўш, ёзинг.. “Биз халқнинг манфаатини ўзимизнинг манфаатдан…” Уни яхши билмаганлар табло-мабло йўқми дегандай шифтга ҳам қараб қўядилар. Баъзилар китоб очиб, текшириб ҳам кўришган: ҳеч қандай хато йўқ! Рақамлар ҳам, кўчирмалар ҳам худди Асрор Валиевич айтгандай!

Айтишларича, Асрор Валиевич энгашган бошини илкис бир кўтарса, тепадаги кабинетларнинг полини бемалол тешиб чиқади. У ўша кабинетлардаги креслоларда ўтирса ҳам ярашади. Аммо ишга кўмилган бу одам, бошини кўтаришни хаёлига ҳам келтирмайди. Шундоқ ҳам ундан негадир барча чўчийди, тепадагилар эса ҳурмат қилади. Идораларда бепошна гапириш жонкуярлик намунаси сифатида расмга кириб кетаётган ҳозирги замонда ҳам унга ҳеч ким овоз кўтариб гапиролмайди.

У ходимлари билан ҳам тенг муомала қилади. Овозини паcтлатмайди ҳам, баландлатмайди ҳам; бировни яқин ҳам олмайди, олислатиб ҳам юбормайди. Бу ўринда ҳам аллақандай машинага ўхшашлик сезилиб туради. Ишни дўндириб қўйдингми? Раҳмат. Расво қилдингми? Яна бир урин. Қўлингдан келмадими? Бошқа жойдан иш топишингга тўғри келади… Бировнинг ўртага тушмоғига ҳожат йўқ. Чунки бу тўнка ишдан бошқа ҳеч нарсани билмайди, ҳеч нарсани юзхотир қилмайди. Бундай вазиятда, айниқса, хушомадгўйларга қийин: раҳбарлар қўйнига кириб кетишнинг машқини олган бу кимсалар, янги ходимликларида Асрор Валиевичнинг ҳам иссиқ бағрига бир-икки талпиниб кўрадилар. Аммо “акахон”нинг иссиқ бағри тугул, тафти уриб турадиган масофага ҳам етиб келолмай, бироз гангиб юришгач, ўзларига хос уддабуронлик билан, фаолиятларига кенг майдон ахтариб, бошқа идорага ишга ўтиб кетадилар.

Асрор Валиевичнинг, айниқса, рангларни фарқлашда ажибтовур қобилияти бор. У “бу кўк”, “бу яшил” деб қўя қолмайди. У турфа нимрангларни, нимчорак рангларни ва ҳатто ниммингрангларгача кўради. Масалан, матоларнинг нусхаларини кўздан кечирар экан, “бу биз келишгандай яшил эмас”, “бу арғувон тус бўлиши керак эди”, “ҳаво ранг бундай бўлмайди” каби жуда кўп қисқа, лекин заҳарханда танбеҳлар айтади. Тажрибали мутахассислар унинг танбеҳларини ортиқча мулоҳазаларсиз, тақдирнинг ҳукмидай қабул қилишади. Чунки Асрор Валиевич рангни сезишда тенгсиз эканлигини ичларида аллақачон тан олишган. Улар бир-бирларига ним табассум-ла кўз уриштиришиб, “қойил” дегандай бошларини сарак-сарак қилиб қўйишади, холос. Баъзан янгилардан бирортаси ишонқирамай, андаза нусхани пеш этиб қолган пайтлари ҳам бўлади. Бундай пайтларда Асрор Валиевич эътироз билдирмайди, фақат бу ҳақталабга кўрга қарагандай ачиниб бир назар ташлайди-да, “Ван Гог”ни чақиришларини сўрайди.

“Ван Гог”, идоранинг тан олинган қизиқчиларидан Шодмонбеков айтгандай, “сонда йўғу сифатда бор”лардан. Кам гап, одамови, сочлари елкасига тушган, бир қадар исқиртроқ кийиниб юрадиган бу одамнинг асл исми Боқибек. Идорада у нима вазифада ишлашини ҳеч ким билмайди. Лекин бўш ўтирганини ҳам ҳеч ким кўрмаган. Шиор ёзадими-ей, баннер ясайдими-ей, компьютерда сурат соладими-ей… Идорадаги ҳамма хоналарнинг дизайни ҳам шу “Ван Гог”нинг қўлидан чиққан. Бу хоналарнинг бирортасига иш билан кирган одам, “аммо… лекин… зўр-ку!..” қабилидаги сўзларни чайнаб, нимага келганини бир дам унутиб қўяди. Улардан баъзилари идораларини ёки уйини худди шу йўсинда ясантирмоқ орзусида Боқибекни “аренда”га ҳам олмоқчи бўлганлар. Аммо устаси фаранг уларнинг таклифини бош эгиб эшитгану, лекин ҳеч ёққа бормаган. Гапи ерда қолишга кўникмаган баъзилар қизишиб, катта-катта пул ҳам ваъда этишган. Боқибек тушунмагандай елка қисиб қўя қолган. “Бу болани қўйинглар, – деган гапи қайтмайдиганларнинг дунё кўрганларидан бири. – Пулга қизиқмас экан. Шунча пулни ваъда бериб турибмизу кўзи ялтирамади-я!” Боқибек баъзан беш-тўрт кун ишда кўринмай қолади. “Ичаяпти”, дейишади бу ёлғончи дунёда бирор-бир яхшилик рўй беришидан умидини узганлар; ҳали ҳам ғаройиб мўъжизалардан умидворлар эса, у “сурат чизаётганидан” башорат қилишади. Ходимлар бўлимининг бошлиғи Муяссар Қодировнанинг қиёфаси эса бу кунлар жуда ўзгариб кетади: қовоғи осилади, ранги ўчади, ингичка лаблари янада ингичкалашади. Унинг юриш-туриши жангда ҳалок бўлган эри учун қасос ўтида ўртанаётган ёсуманними-ей, жодугарними-ей эслатади. У йўлакда дуч келиб, ҳол сўраганларга идорада тартиб қолмаганидан шикоят қилади. Сталин замонида бундай тартиббузар зараркундаларни “турма”га тиқишганини телевизордан ўз қулоғи билан эшитганини аллақандай орзумандликда сўзлаб беради. Бизда эса!.. Идорада қизиқ воқеалар рўй бермаса, зерикиб қоладиганлар, Боқибекнинг шохи йўқлигини Муяссар Қодировнага эслатадилар. Бир парча қоғозга рапорт ёзиб, “катта”нинг олдига киришни маслаҳат берадилар. Муяссар Қодировна Ван Гогни шохли тарзда тасаввур этади, шекилли, бенажот қўл силтайди-да, жаҳлғайрат юришда ўз хонасига йўл олади. Унинг бўзариб кетган юзи энди кўкимтир тус ола бошлаганини барча аниқ кўради. Шу идора ҳам ўлиб кетсин, Ван… Нима эди?… Ўша ҳам ордона қолсин! Нима, “катта”га рапорт ёзиб кирмаганми? Кирган. Бир эмас, бир неча марта кирган. Асрор Валиевич ўқиб кўргач, унинг кўзи олдида рапортни йиртиб, чиқинди қутига ташлаган! Бечора Муяссар Қодировна унинг бу ишини англишмовчиликка йўйиб, гап сабабсиз уч кун ишга чиқмай, меҳнат интизомини қўпол тарзда бузган Боқибек ҳақида кетаётганини айтган. Гап нима ҳақида кетяпти? Асрор Валиевич ўз одатига кўра ҳис-туйғусиз – бирор-бир сўзга урғу бермасдан сўраган бўлса ҳам, жеркиниброқ гапиргани ҳар ҳолда сезилган. Меҳнат интизоми учун жон куйдириб турган содда Муяссар Қодировна буни пайқармиди! Боқибек-чи… Нормуродов… Ван Гўнгми… Ўша алкаш уч кундан буён… У охиригача гапиролмаган. Бошлиқнинг лабида зоҳир бўлган билинар-билинмас заҳарханда табассумга назари тушгач, миясида фикри бир дамда чалкашиб, ноқулай тортиб, сўздан тўхтаган. Сизга бир топшириқ бор, деган Асрор Валиевич. Муяссар Қодировна шоша-пиша қалам-дафтар олиб, ёзишга чоғланган. Хўш?.. Бундан буён Боқибек Нормуродовнинг устидан шикоят билан бу кабинетга кирманг. Нега? Ахир… Тушунмаган ишингизга аралашманг… Шу алкашни тушунмайдими? Тушунмайсиз. Боринг. Ван Гўнгларингиз билан шуғулланиб юраверинг. Ҳа, айтгандай одамларни таъқиб қилишни ҳам бас қилинг. Бу ер ЦРУ эмас, идора. Одамлар эркин ўтириб, эмин ишлаши керак…

Муяссар Қодировна ер билан битта бўлиб чиқиб кетган. Айниқса, бироз вақт ўтгач, Шодмонбековдай тилининг суяги йўқлар орқаваротдан унга ҳам “Ван Гўнг” деб лақаб қўйиб олганларини сезган. Булар Муяссар Қодировнанинг илдизи қаерга бориб тақалишини билмайдиларми? Билишади. Билиб туриб гапиришади. Умрида бирор бир китоб ўқимаган Муяссар Қодировна яна телевизорда эшитган Сталин замонини эслайди.

Хуллас, Асрор Валиевич йўқлагандан кейин Ван Гог кабинетга салом-аликсиз кириб келади. Бошлиқнинг имосидан сўнг, андозага ва бошлиқнинг эътирозига сабаб бўлган матога бир қур назар ташлайди-да, бош чайқайди. Бу ҳаракат – унинг қатъиян қарор чиқаргани. Асрор Валиевич Ван Гогни саволга тутади. Нима бўлган экан? Шу… Нима шу? Бу мато андозадигидай мовий эмас. Нега? Технология бузилганми? Йўқ. Нима бўлган? Бўёқни аяшган.

Бошлиқ Боқибекка жавоб беради-да, у билан баҳслашишга журъат этган ҳақталабга ўгирилади. Нима деди? Бўёқдан тежалган дедими? Жайдари тил билан айтилса, ўғирланган… Ҳақталаб нодон нимадир демоқчи бўлади. Аммо Вали Асрорович чилла аёзининг нафаси уфуриб турган бир қараш билан унинг тилини танглайига ёпиштириб қўяди. Сўнг аллақандай беҳис – ўша машина овозда бир текис гапира бошлайди: “Ё бу соҳанинг одами эмассиз, ё ишлашни билмайсиз, ё фирибгарсиз, ё фирибгарларнинг қўлида ўйинчоқсиз! Илтимос, эртага соат ўнда тахминларимнинг қайси бири тўғри эканлигидан мени ҳам хабардор этиб қўйинг… Хўш, энди навбатдаги масалага ўтамиз”…

Бутун мамлакат бўйлаб шох отган бу идорада иш тиғиз, ҳатто аллақандай залворли. Масъулиятнинг зилини барча хизматчилар ҳар дақиқада елкасида сезиб ишлашади. Бу ерда вақт ҳам аллатовур зич бир тарзда ўтади. Вазифа аниқ эканлигидан пайдо бўладиган қизғинлик бу ерда яралиб, идорадан ташқарига ловуллаб чиқади. Аммо барибир иш залвори одамларни толиқтиради. Шунда бир хилликка яна Ван Гог аллақандай ўзгача бир ранг киргазади.

Эрталаб ишга келган одамлар ишхонанинг фойеси ва йўлаклари бирдан ўзгариб, ажабтовур тусга кирганини ҳис қиладилар. А!.. Деворларда расмлар… Ранго-ранг, турли-туман расмлар! Улар ўзга дунёлардан келган мўъжизалар каби атрофга билинар-билинмас – аллақандай сирли мавжлар тараб турганини ҳамма бирдан сезади. Идоранинг бирор ходими одатдагидай шошиб хонасига ўтиб кетолмайди. Суратлардан оқаётган мафтункор куч уларни беихтиёр тўхтатади. Ҳамма суратларни томоша қилишга тушади. “Жуда зўр экан!”, дейди кимдир, кимдир вақт топиб, музейларга бормаганидан афсусланади, кимдир жимгина “Қойил!” дегандай бош чайқайди. Коллежни битириб, бу идорага яқиндагина ишга келган ёшгина қиз – Жасмина фойега кирган заҳотиёқ, деворларга бир қарайди-да, бирдан қувончда ярқираб, “Вой!” деб юборади. Нафақа ёшидан ошиб, ишдан бўшатилишини қўрқибгина кутиб юрган Жўра Олимович эса “Бизлар ҳам юрган эканмиз” дейди, юз-кўзи ёришиб. У негадир тетик тортади. Бош ҳисобчи Жамила Ғофуровна эса, қип-қизил гуллар акс эттирилган натюрмортга тикилганча кўзлари ёшланади. Аёл кўзёшларини билдирмай артаркан, қачонлардир унга совға қилинган қирмизи гулдастани эслайди. Гулдастанинг ранги шу қадар нафис, шу қадар жозибали эдики, кейинчалик бирор-бир анвойи гул ўшанда туйган шавқини унга ҳадя этолган эмас. Кўнглида ҳозиргача ярали қонга менгзаб яшовчи гулларни ҳаётда ҳеч қачон учратолмади. Мана энди ўша гулдаста рамкага солинган мана бу суратдан, тирикликдан тирик бир аснода, унинг кўз олдида шовуллаб турибди…

Ходимлар ўзларини ҳамишагидай тутишга ҳаракат қилишади, аммо аниқ фикрлашдан бошқа ҳеч нарса йўлламайдиган бу ишхонада нимадир ўзгаргани шундоқ сезилиб туради. Топишнингми, йўқотишнингми, ёхуд соғинчнингми – армонли бир сурурнинг бўйи ҳавони тутган, бу ҳол кўнгилларни майда-чуйда ташвишлардан бирдам озод этиб, одамлар унутиб юборёзган ҳурликками-ей, чексизликками-ей – аллатовур кўнгил йўлига чорлаётгани тобора аён бўлиб боради.

Бу хатарни барчадан аввал Муяссар Қодировна пайқайди.

– Иш вақти бошланди! – дейди у аллақандай расмий, бир қадар роботнинг овозини эслатадиган қуруқ товушда.

Ҳамма ўзига келади. Чунки деярли тириклик аломати сезилмайдиган бу овознинг оҳангида аллақандай пинҳон ваҳима бор эди. Бу овоз – темир мантиқли қонунларнинг, улуғвор идораларнинг, деразасиз мошиналарнинг, погонли одамларнинг – инсон тақдирини бир имо билан ҳал этадиган даҳшатли қудратнинг шу ергача етиб келган оқаваси эканлигини ҳамма билади. Ходимлар азиз бир нимадан айрилиб қолаётгандай юраклари ачиб, суратларга яна бир қур назар ташлаган кўйи, негадир хижолат тортиб, хоналарига тарқашга ҳозирланадилар ва… бирдан тараддудланиб тўхтайдилар. Биров шоша-пиша қўлини кўксига қўяди, бировнинг юзида ясама кулгу жилваланади…

Фойега Асрор Валиевич кириб келади. У одатдагидай, ходимларнинг саломига йўл-йўлакай алик олганча, шиддат билан йўлак тўрида жойлашган кабинети томонга йўналади. Аммо бир-икки қадам босгач, нимнигоҳи билан деворлардаги расмларни пайқайди-да, шиддати пасайиб, тўхтайди. “Адашмадимми?” деган аснода деворларга бетартиб осилган расмларга негадир гарангсиб қарайди… ва ўзгара бошлайди. У лаҳзада атрофидаги одамларни, ишхонани, ишхонага нима келганини, мартабасининг виқорини – ҳамма нарсани тамом унутади. Ҳатто атрофдагиларга у ўзининг кимлигини ҳам эсдан чиқараётгандай туюлади. Ходимлар уни аллақандай бир тарзда ичидан нурлана бошлаганини ва ҳозир юракларни не ажиб кўйларга солган деворлардаги расмларга нимаси биландир ўхшай бошлаганини ҳис қиладилар. Асрор Валиевич, суратлардан кўз узмаган ҳолда, унга машинанинг олдида пешвоз чиқишга улгурмаган, шу сабабдан ортиқча шошиб, йўлакдан югургилаб чиққан ёрдамчисига плашини ва портфелини ним беҳушлик янглиғ бир ҳолатда узатади-да, суратларни ютоқиб томоша қилишга тутинади. Қачонлардир ўлиб кетган азиз одамини ногаҳон тирик учратиб қолган каснинг карахт ҳайронлигига менгзаш бу ютоқиш уни бутун вужудини қамраб олган – у ҳадеб ютинади, бурни ва пешонасида реза тер пайдо бўлади.

Негадир жимлик чўкади. Асрор Валиевич бу жимликни ҳам сезмайди. Муяссар Қодировнани эса энди беихтиёр бошлиқни ҳаяжонланиб томоша қилишга тушган одамлар хавотирга солади. Улар негадир ҳозиргина суратга лолу ҳайронликда термулишгандай бошлиққа тикилиб қолишган эди. Хуллас, бу ерда ходимлар бўлими бошлиғининг фаҳми етмайдиган нимадир рўй бераётгандай… “Нима, раҳбар ҳайвонот боғидаги маймунмидики, улар томоша қилишса!”, деб кучи етганича ўйлайди аёл.

– Иш вақти бўлди! – дейди у энди қатъийлик билан.

Муяссар Қодировна бу гапини кўпроқ бошлиқ эшитишини хоҳлайди. Аммо Асрор Валиевич эшитмайди.

Унинг овозининг темир жаранги фақат ходимларни ҳушёр торттиради. Улар фойени қамраб олган, аллақандай нафис ва соғинчли бўйларга тўлган ҳавони тарк этгилари келмай, истар-истамас, икки тарафга шох отиб кетган йўлакларга тараладилар. Бошлиқ эса картиналарни бирин-бирин томоша қиларкан, вақт ўтаётганини сезмайди. Ҳар кун эрталабки қисқа мажлисга кўниккан катта-кичик раҳбарчалар дафтарчалару ручкаларини ҳозирлаб, одатдагидай, Асрор Валиевичнинг қабулхонаси тарафига йўналадилар. Аммо бошлиқ ҳамон фойеда эканлигини кўришиб, аросатда тўхтаб қолишади. Муяссар Қодировна энди бу қуюшқондан чиқишга жиддий аралашмаса бўлмаслигини жону танига сингиб кетган теран масъулият билан ҳис этади. У одамларга қўли билан “йўқолинглар” ишорасини қилади. Уларнинг ғойиб бўлганига ишонч ҳосил қилгач:

– Асрор Валиевич… – дейди юрак ютиб. – Асрор Валиевич…

Бошлиқ унга қайрилиб ҳам қарамайди. Фақат расмлардан кўз узмаган аснода, бутун вужуди билан оғриниб:

– Жим, – дейди. – Жим!..

У расмларни навбат билан, синчиклаб томоша қила бошлайди. Айниқса, бир картина рўпарасида узоқ ушланиб қолади.

…Булутсиз осмон. Ҳувуллаган дашту қир. Қип-яланғоч. Ўт-ўланни ёзу куз аллақачон янчиб, вақтга совуриб юборган. Бир четдан аҳён-аҳёнда ўтадиган машиналарнинг изи қолган жайдари тупроқ йўл. Йўлнинг четида бир қишлоқи чол невараси билан мошина кутиб ўтиришибди. Эгнида чопон. Бошида салла. Невараси ҳам чопонгинада. Улар жуда митти тасвирланган, ҳатто юз-кўзлари ҳам кўринмайди. Аммо уларнинг бу ушоқ тасвирларидан аллақандай интиқлик, интизорлик, шу билан бирга юракни орзиқтирадиган номаълумликнинг ҳавоси таралмоқда… Умри шу дашту қирларда ўтган чол неварасини қай тақдир сари бошламоқда? Улар қаерга кетяпти? Кимни кутишяпти? Уларнинг бошидан не савдолар кечади? Нечун бунчалар ҳасрат? Дала-даштнинг сукунатига қоришган бу кексалигу ёшлик аллақандай чексиз қамровли қудратнинг чангалида нега бу қадар соме турибди? Тақдир уларни қайга учириб кетади?..

Бир пасдан сўнг Асрор Валиевич илкис безовталанади-да, кўзларини расмдан узолмай, бир қўлини ортига чўзиб, кўрлар каби ниманидир бетоқат излашга тушади:

– Қани! – дейди у бесабрлик билан. – Қани!..

Муяссар Қодировна ҳеч нарсани тушунмай, лекин ташаббускор ходимга хос шижоат билан бошлиқ сўраётган нарсани муҳайё қилгани йўлакка отилади. Аммо бу бемаънилик югуришининг муддаосини ўзи ҳам англамай, тўхтаб қолади:

– Асрор Валиевич! Нимани олиб келай?

Бошлиқ ўзига ўхшамай ғижинади:

– Қанақа “нима”?.. Ван Гогни топинг!

Илоё, шу Боқибой Ван Гўнг бўлмай адо бўлсин! Шунга шунча ваҳима-я! Юргандир-да бир очиқ лаҳатда, ипирисқи тортиб! У тартиб-интизомни писанд қилармиди! Ўзи хон, сояси майдон! Мушугини “пишт” деб бўлмаса! Ишдан ҳайдаб бўлмаса!..

Бу сўзсиз монолог Муяссар Қодированинг аламли юрагидан бир “тиз” этиб, товушсиз отилади… ва шу заҳотиёқ ходимлар бўлими бошлиғининг кўзи Асрор Валиевич томон шарпасиз юриб келаётган Ван Гогга тушади. Вой, қуриб кетгур! Арвоҳга ўхшамай, баттар бўлгур! Осмондан тушдими?

– Топибсан! – дейди Ван Гогга аллақандай ҳаяжонланиб бошлиқ. – Жуда топибсан! Яйдоқ куз бўлгани ҳам яхши! Мезонлар учадиган пайтда, а?

– Сездингизми? – дейди Ван Гог кўзлари беозор нурланиб. – Албатта, мезонлар учиб юрибди-да!

Сўнг жиддий бир тарзда қўшиб қўяди:

– Буни кўрган кўради!..

Муяссар Қодировна ҳам картинага илк бор кўз ташлайди. Бу иккови уни масхара қилишяптими? Мезон қани? Жинни-пинни бўлиб қолишмаганми?

– Шамол-памол йўқ! – баттар қувонади Асрор Валиевич. – Мезонлар ҳавода беҳушгина сузиб юрибди…

– Ҳа-а!.. – дейди бошлиқнинг тушунаётгани маъқуллаб Боқибой. Кейин аллақандай ўйга толиб гапира бошлайди. – Бу картинани, шу… каттароқ қилиб чизиш керак эдими-ей! Ўшанда яна-да…

– Йўқ! – Кескин эътироз билдиради бошлиқ. – Шу ҳолида яхши! Умуман тегинманг! Ўзи худо берган нарсалар бўлади! Бу картинани сизга худо берган! Тегманг! Бузасиз!

– Энди… – Сўз ахтариб каловланади Боқибой. – Янада… картинада ҳаво мўл бўлардими, деб ўйлаяпман-да…

– Э, дунёнинг ҳамма ҳавоси бор бу картинада…

– Шошманг-да… – Ван Гогнинг тилига яна сўз келмайди.

– Бу-за-сиз!

Боқибой кўнмай бош чайқайди. Асрор Валиевич негадир қувониб, Боқибойнинг елкасидан қучади:

– Юринг, ичкарида гаплашамиз! Юринг!..

Бошлиқ ажиб бир ғайрату шижоатда Боқибойни елкасидан қўйиб юбормай, кабинети томон бошлайди.

Муяссар Қодировна серрайиб қолади. Сўнг йўлакдан чиқиб келаётган бош ҳисобчи Жамила Ғофуровнага кўзи тушади. У ходимлар бўлимининг бошлиғини кўрмагандай ўтади-да, тескари турганча, қирмизи гуллар чизилган картинани томоша қилишга тушади. Юзи кўринмаса-да, бош ҳисобчининг ҳаяжон гирдобида тўлғонаётганини, чуқур-чуқур нафас олганини; ҳатто зўриқишини босиб, бесас хўрсинишга ҳаракат қилаётганини Муяссар Қодировна ҳис қилади ва ногоҳ унинг елкаси титраётганини кўради.

– Нима бўлди?

Муяссар Қодировна шошганча бориб, бош бухгалтернинг елкасига астагина қўл ташлайди:

– Нима бўлди?

Жамила Ғофуровна аллақандай карахтликда бурилиб, танимагандай унга қарайди. Кўзлари жиққа ёшга тўлган. Сўнг илкис ўзини қўлга олиб, ёшларини шошиб артади:

– Ўзим… – дейди жилмайишга ҳаракат қилиб. – Ўзим…

Аммо ичини ўпириб келаётган ўкрик юзларини қийшайтириб юборади. У бош эгганча, йўлакка отилади.

Шу кун идорада маром бузилади. Натижада, антиқа воқеалар рўй бера бошлайди. Аввало, бу идора пайдо бўлганидан буён ўтказиладиган, нафас олиш каби одатий ҳолга айланиб қолган эрталабки йиғин ўтмай қолади.

Қабулхонага одатдагидай биринчи бўлиб Шодмонбеков бош суқади ва ҳамишанги ҳазили билан котибага мурожааат қилади:

– Ёсуманхон, – дейди у кабинетга имо қилиб. – Кираверайликми?

Котибанинг пешонаси тиришади:

– Юз марта айтаман, Зафар Расулович, меня зовут Жас-ми-на!

Шодмонбеков ҳам юзинчи бор гапидан қайтмай, такрорлайди:

– Ўзбекчаси “Ёсуман” бўлади-да, онажоним! Давлат тилида айтаяпман!

– Ну, что мне теперь делать? Родителларим ўрисча ўқиган…

– Майли, онам, майли… Фақат мустақил бўлганимизга ҳам, мана, йигирма йилча бўлиб қолди-ёв… Шу исмингизни ўзбекча қилиб, ёздириб олинг, тамом-вассалом!

Котиба баттар тутоқади:

– “Ёсуман” деб ёзолмайман! У, ахир ўзбекчасига, оказывается… Нақа… “Жодугар” дегани ҳам экан-ку!

Шодмонмонбеков хандон отиб кулади.

– Ёсуман шунақа гул, онам. Унга қўнган ҳашорат қайтиб учолмайди. Ёпишади-қолади. Сеҳрлаб ташлайди. Худди сизнинг ўзингиз! Сизга ҳам бир кўзи тушган ишқингизда жодуланиб, адо бўлади! Сиз эса уларга ҳашоратга қарагандай ҳам қарамайсиз! Воҳ, қанча одам кўйингизда ҳашоратдай ўлиб кетди!.. Эҳ, Ёсуманхон! Ёсуманхон!.. – У яна Асрор Валиевичнинг кабинетига имо қилади: – Кираверайликми?

Жасмина постда тургани эсга тушгандай, бирдан жиддий тортади:

– Йўқ, – дейди у ва компьютерда қандайдир бир матнни жадал тера кетади. Бу – котибанинг “гап тамом, ҳазил тугади” дегани эканлигини ҳамма билади. Аммо эрталабки йиғинни бекор қилиш…

Шодмонбеков ҳам ҳазиллашишни унутади:

– Ҳозир… мажлис!

Жасмина вазиятнинг аҳамиятига мос сукунат сақлайди.

– Асрор Валиевич, – дейди у сўнг негадир қизишиб. – “Ҳеч кимни киргизманг”, деди! Мен: “Ҳозир пятиминутка”, сказала. “Ўзбекчани тушунмайсизми?” деди у киши… Ну, дался мне этот узбекский!..

Жасминаннинг бармоқлари негадир жуда жадал ишлай бошлайди.

Шодмонбеков нима бўлганини тушунолмай гарангсирайди. Ахир бу идорада йигирма йилдан буён хизмат қилади. Худо берган иш куни шу йиғин билан бошланган. Бу йиғин кайфиятингу кўнглингга қарамасдан, “аввал мендан ўтиб ол, қолганини кўрамиз” йўсинида безрайиб, худди тақдирнинг тавқи лаънатидай нақ саккиз яримда йўлингни қароқчидай тўсади. Бунинг устига анаву Асрор Валиевич!.. На бир ҳазилни билади, на бир хуш гапни… Худди мошинанинг ўзи! Ундан кўра темир билан, тош билан мажлис ўтказган яхши! Ҳар ҳолда уларнинг кўзи йўқ. Бошлиқнинг кўзи! Бир совуқ қараса, музинг бир ҳафта эримайди!.. Энди қандай қилиб?…

Хоҳласа ҳаммани гап билан ўтқизиб қўядиган, хоҳласа мутойиба билан кўнгилларни баҳор қиладиган Шодмонбеков бирдан довдирайди:

– Мен… нима қилай?

Жасмина бирдан ишдан тўхтайди:

– Зафар Расулович… Как-то… нақа.. а? Не то!…

– Онам, ичкарида бирор одам борми?

Жасмина давлат аҳамиятидаги сирни ошкор этишга чоғлангандай чуқур нафас олади. Клавишларни ўзлари топиб ишлаётган бармоқлари кескин тўхтайди.

– Бор! – дейди у. – Бор! Ану… Как его… Ван Гог! Они так бес-се-дуют!… Шунақа гаплашишаяти-и-и!…

– А-а…

Шодмонбеков бирдан ниманидир фаҳмлайди. У дуч келмагани аллақандай ҳақиқат бу ишхонага оралаб қолганини, бу ҳақиқатни фақат ичкаридагилар – мажлисни бир тийин қилиб ўтирган Асрор Валиевичу суратлар осиб, фойени сеҳрли бир масканга айлантирган Ван Гог англашини; улар ҳозир бу англамоқнинг шавқида масту аласт суҳбат қураётганларини негадир юраклари орзиқиб тасаввур қилади. У Жасминанинг ҳам аллатовур хаёлланиб турганини кўради.

– Яхши бўлди-я, Зафар ака? – дейди қиз алланечук бўлиб. – Суратлар… Как хорошо!..

– Нимасини айтасиз!..

Шодмонбеков мана шу юрак орзиқиши етагида ўрнидан хаёлланиб туради-да, кўкси нотаниш – фарраҳли ҳавога тўлиб, фойега қараб жўнайди.

У суратлар осилган фойе ҳам мана шу нотаниш ҳаво билан тўлганини, бу ҳаво фойедан тошиб йўлакка, хоналарга, кабинетларга – бутун ишхонага ва ҳатто хизматчиларнинг юракларига ҳам сочилиб бораётганини; ишхонанинг деворларидан ошиб ўтиб, тушунуксиз соғинч ва ҳазинлик сочганча дунё бўйлаб таралиб бораётганини ҳам ҳис қилади.

Жасмина эса шу алланечук кайфиятда ўтириб қолади. Боши қушга айланиб, бехос учиб кетаётгандай калласини икки қўли билан маҳкам чангаллайди. Кўзларини юмган тариқа, бор бўйича ўзига чўкиб, ўйга толади. Сўнг ногоҳ ёнғин хизматига фалокатдан хабар берадиган одам ҳовлиқишида шошилиб, телефон рақамларини тера бошлайди.

– Алло… Алло!.. Мени кечир!.. – дейди у ўртаниб телефонга. – Прости!.. Мен айбдорман!.. Нима? Встретимся? Кўришамизми? Қаерда?… Тушунарли! Могу! Бораман! Ҳозир жавоб оламан-да, югураман! Бегу, жоним! Бегу!…

У шошганча ўрнидан туради-да, Асрор Валиевичнинг кабинетига қараб юради. Сўнг “э, нима бўлса, бўлар” қабилида қўл силтаб, йўлакка, йўлакдан одамлар суратларни томоша қилаётган фойега, фойедан гўё йиқилиб тушаётган осмонга кўзи тушгандай ваҳимада турган Муяссар Қодировнанинг ёнидан югургилаб ўтганча уни кутаётган, соғинаётган, ўртанаётган ташқарига йўл олади.

– Ниҳоятда қувондим, – дейди Асрор Валивич хонасида чир айланиб юрар экан. – Зўр! Бунақа бўлади деб ўйламаган эдим! Қойил! Фақат… у суратни бузманг!

Ван Гог бошлиқни танимайди. Бу сўзидан кўнгил бўйи уфуриб турган одам қайдаю, Асрор Валиевич қайда! Тўғри, Асрор Валиевич уни жуда ҳурмат қилишини, ҳатто меҳр билан ардоқлашини у ҳамиша сезиб, қадрлаб юрган, аммо унинг ичидан қуёш чиқиб келаётгандай порлаб туришини биринчи бор кўраяпти! Гўё қаршисида самимият таратиб кўнгилнинг ўзи сўзлаётгандай!

Ван Гог беозор жилмаяди:

– Йўқ… Мен сезиб турибман-да, агар…

– Мен ҳам сезиб турибман! – Асрор Валиевич ижодкорларда бўладиган қизғинликда унинг гапини шартта кесади. – У мукаммал сурат! Тушинаяпсизми? Му-кам-мал! Қош қўяман, деб, кўз чиқариб қўясиз!..

– Э!.. – Ван Гог ҳам илкис ўрнидан туриб кетади. – Чалалиги бор-да!..

– Бу асар, – Асрор Валиевич Ван Гогнинг қаршисига баҳс мавжида юриб келади. – Мана шу чалалиги билан гўзал!..

Энди Ван Гог ҳам қаршисида бошлиқ турганини тамом унутиб қизишади:

– Тавба, чала асар ҳам мукаммал бўлар эканми?

Асрор Валиевич ҳам нимадир демоқчи бўлади, аммо бирдан жиддий тортиб, Ван Гогнинг кўзига тик қарайди:

– Ичмаймизми?.. – дейди у зўриқиброқ. – Йигирма йилдан буён ичмаганман. Аммо ҳозир… бир ўтирайлик!

Ван Гог юзида яна беозор жилмайиш пайдо бўлади.

– Майли, – дейди у бошлиқнинг гапидаги зўриқишни илғамагандай ва ташқарига қараб йўналади.

– Тўхта!

Асрор Валиевич бурчакдаги деворга ўрнатилган сейф ёнига шахдам юриб боради-да, аллақандай ғайрат билан мурватларни “шарақ”латиб бураб, эшикни очади. Бир пачка пул олиб, Ван Гогга узатади.

– Ол! – дейди у ғайрати қўзиб. – Бир ўтирайлик!.. Газак олишни ҳам унутма.

Ван Гог пулни олади-ю, негадир иккиланиб туради.

– Балки… – дейди бошлиққа синовчангина назар ташлаб. – Ташқарида, бирор пастқам жойда ўтирармиз…

Асрор Валиевич деразага, чексиз ташқари ҳувуллаб ётган тарафга негадир нохос чўчиб қарайди:

– Йўқ, – дейди у шошиб. Унинг юзида бир зумгина нимадандир чўчиш аломати “лип” этиб пайдо бўлади. Аммо Асрор Валиевич унга ён босмайди: – Йўқ! Шу ерда ўтирамиз! Шу ерда!..

– Гап-пап бўлмайдими?

Бошлиқ “бўлса, бўлавермайдими” дегандай қўл силтайди.

Ван Гог негадир қувониб, чиқиб кетади.

Йиғиннинг бўлмаслиги ҳақидаги хабар ишхонага бир пасда тарқалади. Ишхона бугун жанг қилиш-қилмаслигини билмайдиган қўшиндай беқарор бир вазиятда туриб қолади. Гўё қурол аслаҳа тайёр турибди, душман мўлжалга олинган, аммо ўқ-дори етказиб берадиган аравалар карвони номаълум бир жойда қолиб кетгандай. Департаменту бўлим бошлиқлари мажҳул бир қиёфада йўлакда санқишга тушадилар. Ҳар-ҳар жойда майда-чуйда суҳбатлар давраси пайдо бўлади. Аммо бир зум ўтиб, ҳамма фойега йиғилади. Бошқа ходимлар ҳам хоналардан бирин-кетин чиқиб келиб, суратларни томоша қилишга тушадилар.

– Ўртоқлар! Иш бошланди!

Аммо негадир Муяссар Қодировнанинг гапига эҳтимол илк бор ҳеч ким парво қилмайди. У намойишкорона тарзда бу тартиббузарларни рўйхат қила бошлайди. Маошидан чегириб ташлашсин, кейин билишади сурат томоша қилишни! Қовун қовундан ранг олади дейишади. Барча ходимлар шу калласи айниган Ван Гўнгнинг ишлашига ўтиб олса, нима бўлади? Ишхонанинг ишхоналиги қоладими? Дунё остин-устин бўлиб кетади-ку!.. Ана, бошланди!.. Ясан-тусандан бошқа нарсани билмайдиган бўйнинг узилгур Жасмина унга парво қилмай, югургилаб кўчага чиқиб кетди. Бир пас ўтиб, Ван Гўнг ҳам сирли жилмайганча, ўзининг бешарпа юришида кўчага сирғалиб чиқади…

Ва фойеда Муяссар Қодировнанинг ақлига сиғмайдиган ишлар рўй бера бошлайди. У аввал Шодмонбековнинг, сўнг Жўра Олимовичнинг оёқлари ердан узилиб кетаётганини кўради. Аёл ақлдан озмадимми, деган хаёлда кўзларини очиб юмади. Аммо бирин-кетин бошқаларнинг ҳам ҳавога кўтарилаётганини фаҳмлайди. Муяссар Қодировна ҳам негадир ўзини ердан кўтаришга уринади. Аммо зил-замбил гавдасини ердан узиб бўлмаслигини пайқайди. Шу билан бирга бу парвозларнинг олдини олиш кераклигини, агар олинмаса, дунё тўс-тўполон гирдибодида адойи тамом бўлишини аниқ тасавваур қилади. Одам қушмас-ку, ахир! Идоранинг ишини ким бажаради? Охир-оқибат “кўзинг қаёқда эди, нега бунга йўл қўйдинг”, деб ундан сўрашади-ку! Тезроқ бу тартибсизликнинг олдини олиш керак. “Бир тош йиқилса, тоғ қулайди”, деб қайси бир шоирми, машойихми айтган-ку, ахир! У бор жон-жаҳди билан бақиради:

– Мен сизларга айтаяпман! Иш бошланди!

Ходимлар бўлимининг бошлиғининг овози бу сафар ниҳоятда ваҳимали ва қўрқинчли тарзда жаранглайди.

Биринчи бўлиб, оқсоқол Жўра Олимович ерга “тап” этиб тушади.

– Оббо!.. – дейди у. – Одам ҳам шунча нодон бўладими? Инсон, бу кўргазма ҳар кун бўлаётгани йўқ-ку! Худо шу ишхонага бир иноят қилиб юборибди! Бу бўлса…

Жўра Олимович гапини тугатмай, анчадан буён кечираётган эҳтиёткор умргузаронлигидан ногоҳ тошқинлаб, жадал юришда хонасига чиқиб кетади.

Асабий бир сукунат фойени тутади. Оёқлари ердан узилган ходимлар бирдан Ернинг ториш кучини ҳис қиладилар ва уларнинг парвозлари сўлиш олиб, қовжираб, бирин-кетин ерга қайтиб туша бошлайди. Улар ходимлар бўлимининг бошлиғидан таралаётган қудратни ҳам бирдан ҳис қиладилар ва энди нима бўлишини кутган асно, қизариб-бўзариб кетган Муяссар Қодировнанинг қаршисида карахтланиб турадилар. Бироздан сўнг Жўра Олимович тошқин юришда фойега чиқиб келади-да, лолу ҳайронликдаги халойиқнинг кўзи олдида унинг бу мисли кўрилмаган қилмишидан карахтланиб қолган Муяссар Қодированинг қўлига бир варақ қоғоз тутқазади:

– Мана! Ариза! Шу идорада димиқиб ўлиб кетмасимдан, нафақага чиқиб олай! Ахир, дунёда кўнгил бор-ку! Дунё кенг-ку, ахир! Дунёни бунча тор қилиб юбордингиз! Нафас олиб бўлмайди-я!..

У Муяссар Қодировнадан шартта терс ўгирилади-да, картиналарни томоша қилишга тушади.

Аммо идораларда рўй бериб турадиган ҳар кунги кўнгил хираликлардан бири бўлмиш бу можаронинг ғуборидан расмлар жозибасини бир пасда йўқотади. Уларни кўнгиллар билан боғлаб турган ришталар “чирс-чирс” узилиб кетаётганинии ходимлар шундоқ сезиб турадилар ва нохос уйқудан уйғонгандек, ғалати бир аҳволга тушадилар. Сўнг уят иш қилиб қўйган кас каби уялганнамо бир ҳолатда хоналарга аста-аста тарқала бошлайди. Ходимларнинг бу ҳол кетишидан эса Муяссар Қодированинг руҳи кўтарилади. У ғолиб бир юришда хонасига шахдам йўналади. Аммо қип-қизил гулдастани бағрига босганча, йўлакдан учиб келаётган Жасминага ногоҳ кўзи тушади-да, эси оққудай бўлиб, тўхтаб қолади. У учаётган одамни биринчи кўриши эди. “Э, одамзот бу дунёда ивирсиб-ивирсиб, ўлиб кетади” дегучи эди раҳматли онаси. Бу гап Муяссар Қодировнанинг қулоғига маҳкам ўрнашиб қолган. Шунинг учунми, аёл кўзларига ишонмайди ва ваҳима ичида ўзини четга олади. Жасмина эса ногоҳ пайдо бўлган бу тўсиқ ёнидан қанот қоқиб ўтганча, парвозини узмасдан, қабулхонага кириб кетади.

Жасминанинг тўсатдан учиб киришидан қабулхона ҳам бир сесканиб тушади-да, ҳушидан кетгудай бир алфозда лол қотиб қолади: телевизор телевизорлигини эсдан чиқаради, телефонлар жарангламайди; ҳатто хонага қамалиб қолган арига менгзаб мудом ғўнғиллаб турадиган музлатгичнинг ҳам ашуласи хаёлидан кўтарилади. Жасмина эса уларга парво ҳам қилмасдан уча-уча қўлидаги қип-қизил гулдастани гулдонга қўяди. Гулнинг гулдонда барқ уриб туришига қанот қоққанча эркаланиб қарайди. Сўнг капалак монанд ҳавода бир-икки чарх уради-да, компьютер қаршисидаги креслога илкис қўнади. Ва бирдан мудом ишлаб турадиган компьютер юзи қоронғи тортиб турганини кўради. Аммо у компьютернинг бу ҳоли ўзи билан боғлиқ эканлигини ҳис қилмайди.

– Черт! – дейди у учиб бориб, чироқ тугмани “шиқил”латиб кўрар экан. – Яна ток йўқ…

Шу пайт эшикдан Жамила опа кириб келади. У ҳорғин. Йиғи нуқси қолган юзу кўзлари шишинқирагандай…

– Асрор Валиевич?..

Жамила опанинг сўзи чала қолади.

Унинг кўзи гулдондаги гулларга тушади.

– Вой!..

Аллақайдандир бостириб келган бехос қувонч бош ҳисобчининг юзу кўзидан йиғи нуқсини бир лаҳзада ювиб кетади.

– Бу гуллар… қаердан?

Жасмина бахтиёр кулади:

– Подарили!.. Совға қилишди!..

Унинг гап-сўзи, бутун вужудидан ёғилиб келаётган шодиёна бу гулларни ким тортиқ қилганини шундоқ айтиб туради.

– Қуллуқ бўлсин! – дейди Жамила опа ҳам ажиб бир бахтиёрлик ичида. – Худди ўзи… Ана у.. Фойедаги қизил гуллар солинган расмни кўрдингизми?

– Натюрмотними?

– Ҳа-ҳа!.. Ўшанинг худди ўзи… Ўша гуллар! Ўша!… Бу қиз қаёққа учиб кетяпсиз десам!..

– Қаерда кўрдингиз?

– Кўчада… Деразадан кўрдим! Билсам, қизил гулларни бу қиз ҳам соғинган экан-да!.. Жасмина, сиз бу гуллар қайси узоқлардан келганини билмайсиз!

Жамила опа бирдан ердан кўтарилади-да, мастона бир учишда гулларга энгашади. Кўзларини юмган тариқа ҳидлайди. Юзларига гулларни оҳиста теккизиб силайди – эркалайди…

Шу пайт Муяссар Қодировна эшикда пайдо бўлади.

– Ярим соат ишда бўлмадингиз! – дейди у Жасминага юракларга ваҳима соладиган расмий оҳангда. – Тушунтириш хати ёзинг!

Жасмина ҳам, Жамила опа ҳам нохос ернинг тортиш кучи пайдо бўлганини, қанотлари эса қовжираб қолаётганини ҳис қилади. Улар суянчлари бирдан йўқолиб, осмону фалакдан ерга бор бўйларича – беаёв қулаб тушганиларини сезадилар.

Асрор Валиевич деразадан кўчага тикилиб турибди.

Кўчада куз. Сариғу қизғиш рангларда алангалаётган куз. Дарахтлардан тўкилаётган барглар бешамол ҳавода қалқиниб-қалқиниб ерга, кўчанинг икки четида қатор териб қўйилган машиналарнинг устига беозор қўнади. Йўловчи автомобилларнинг ортидан хазон тўзғиб қолади. Ишхонани ўраб турган кўм-кўк чимзорда ўрикнинг қирмизи барглари сочилган… Хазонрез! Дарахтларда, ҳавода, йўлкаларда, гулзорда — бутун дунёда хазон! Нақадар бу кузнинг ҳасрати улкан. Дунёнинг бор-будини – ҳар бир заррасигача – бу заъфарон сўлғинлик забт этгандай!

Асрор Валиевич деразадан кўчага неча йиллардан буён негадир илк бор қўрқмай қараяпти. У ҳатто кузнинг баҳайбат ғуссаси деразадан сизиб ўтиб, зимиллаб юрагига кираётганини ҳам пайқайди. Нима бўлса, бўлди! Қаршилик қилмайди. Майли, кирсин!.. Майли, унинг ҳам юраги хазон бўлсин! Ахир бир кунгина юраги ихтиёрида яшаши мумкин-ку! Уни асир олиб кетиши мумкин бўлган дунёдан қанчалар яшириниб яшади. Қанчалар қочди. Қишнинг ҳам, баҳорнинг ҳам, ёзнинг ҳам, ҳатто мана шу суюкли кузнинг ҳам кўзига тик қарамади. О, бу жодугар фаслни у қанчалар яхши кўради! Аммо куз билан юракни очиб, жим суҳбат қилишдан қанчалар қўрқди! Чунки аниқ билади: куз уни кўнгли қумсаган томонларга олиб кетади. У шунча йиллар ўзини жиловлаб, кишанлаб қурган ҳаётидан мосуво бўлади! Кунпаякун бўлади ҳаёти!

У ичидаги тубсиз зиндонга ўзи ташлаган нарсанинг кучини яхши билади! Ҳар он унинг ҳамлага тайёр қувватини ҳам сезиб туради! Бироз эркини ихтиёрига берсанг, гирдобига тортади-кетади! Осмону ернинг фарқи қолмайди ўшанда! Сезгиларинг ўткирлашади. Дунё кўзингга алдоқсиз кўринади. Гўзалликлари, жилвалари, тошқинлари, фожеалари, меҳру муҳаббати; адолати ва адолатсизлиги; пастлиги ва юксаклиги; саёзлиги ва теранлиги билан қаршингда намаён бўлади. Сен эса бу кўринишнинг беаёв азобида тўлғонасан!

Унга қачонлардир бу азобдан халос этишга кўмак беришган. “Одам бўлиб яшаш” илмини ўргатишган. Ҳамма қатори кун кўриш лозимлигини уқтиришган ва гўё барча одамлар ўйнаб-кулиб яшаётган кўчага киритиб қўйишган. У ўшанда бу кўчада Мунис борлиги учун абадул-абад бахтиёр бўлдим, деб бутун руҳу вужуди билан ишонган.

Аммо барига куз сабаб…

Бундан йигирма йил аввал куз уни жоду айлаб, Муниснинг ортидан сарсон-саргардон эргаштирмаганмиди? О, ўша куз! Дарахтлардан бешамол ҳавога ихтиёрини ташлаб, узилиб-узилиб тушаётган, йўлкаларга бенажот чўзилиб ётган хазон япроқлар! Йўлканинг бошида хазонни босиб ўтишга журъат тополмаётгандай турган қиз… Куз минг жилвада тўлғонаркан, шу қизга рўбарў этган. Асрор эса ақлу ҳушидан айрилиб – ўзи ҳам тушунмайдиган кучнинг уни учириб бораётган тақдирининг қанотлари чирсиллаб ёниб бораётганини илғаб турса ҳам қаршилик қилишнинг иложини тополмаган. Умидини, мақсадини, жону жаҳонини бахшида этиб юбораверган. Аммо тақдир тинчгина ёниб кетавермас экан-да! Бурқсиб, чўғланиб, ғашланиб, кўнгилини кул тўзонига чўлғаб, кунларини хуфтон этганча, ортидан ит каби эргашиб келаверган. Бу таъқибнинг безовта ҳасрати уни бир лаҳза ҳам тинч қўймаган. У эса фақат ўша кузда учраган қиз кўзига тикилганча, қанчонлардир гарданига қўйилган мажбуриятни бор кучию иродаси билан бажаришга уринаверган. Шунинг учун ҳам уни чорлаб, ҳар дамда қайларгадир – кўнгилни маст-аласт этиб, ернинг қаъригами, етти қават фалакками, олиб кетгиси келиб турадиган дунёга тик қарашдан чўчиган. Айниқса, куздан кўзларини олиб қочган! Бу фасл – сеҳргар! Қўйиб берсанг, инон-ихтиёрингдан бир зумда жудо қилади!

Аммо бугун бу ногаҳоний кўргазма, ўзини ўзи зўрлаб тиққан зиндонларидан уни бехос озод қилди! Мана, дунёга шундоқ тикка қараяпти! Нима бўлса, бўлар!.. Бу Ван Гог деган даҳонинг ҳунарини қаранг! Тавба, ранглар ҳам шунақа ўртанадими? Бу суратларнинг қаршисида ўтириб, фақат ўкириб йиғласанг! Вужудинг йўқолиб, нурга айланганча ҳўнграсанг! Бунинг устига бу куз!…

Темир ирода билан ясагани – ҳаяжону жўшишлардан холи зиндоннинг темир эшиклари қулаб, юрак-бағри ҳурлик ҳавосида тўйиб нафас ола бошлаганини у яққол сезиб турибди! Нима, темир эшикларнинг тоқати тоқ бўлиб, қулашга баҳона излаб турганмиди ё?…

Эшикдан Ван Гог киради. Лабларида ўша беозор табассум. Қўлида қаппайган елимхалта. Аммо энди юриш-туришида қандайдир ишчанлик ва билинар-билинмас тантанаворлик бор. У бошлиқнинг кабинетини беш қўлдай биладиган одамдай кенгу мўл кабинетнинг тўридаги истироҳатхона эшигига имо қилади:

– Кирамизми?

Асрор Валиевич эса ичишни бетоқат кутаётган ароқхўр каби хуррам кайфиятда кафтларини бир-бирига ғайрат билан ишқалайди.

– Э, тезроқ бўл! Шу ерда оча қол!

Ван Гог қўлидаги елим халтани кабинетнинг бир тарафини эгаллаган кенг- мўл “мажлис” столнинг устига қўяди. У ёқ-бу ёққа қараб, Асрор Валиевичнинг столи устидаги газетани олади-да, столнинг бир четига дастурхон қабилида тўшайди. Халтачадан паласмасса идишларни чиқариб, бир зумда қопқоқларини очиб қўяди. Кейин қаердандир қўлида очқич пайдо бўлади. Сеҳрли халтадан чиққан консервалар ҳам ҳадемай елканли антиқа қайиқлар шаклига кириб, уларнинг ҳукмига ҳозиру нозирлик ҳолида турадилар… О! Ван Гог бундай ишларни қойил қилар экан-ку! Тажрибаси борлиги шундоқ кўриниб турибди. Шўр помидору бодринг, колбаса, қоқланган балиқ, шпрот, кабоб… Бунинг устига, қисқа қадаҳ сўзи – “Қани! Қани!”га беҳад қизғин маъно киргизадиган қанча газаклар! Иштаҳани очиб, сабрни йўқотадиган мўъжизалар! Бу туйғуни у қачон туйган эди? Ҳа, йигирма икки йил аввал! Йигирма икки йил!…

– Тезроқ очсанг-чи!

Ван Гог бошлиқнинг бетоқат буйруғига парво ҳам қилмай, тўғри истироҳатхонага йўл олади-да, лаҳзада иккита пиёла кўтариб чиқади.

– Қадаҳингиз ҳам йўғ-а!..

– Бўл!..

Ван Гог халтачадан ниҳоят шишани олади.

– Ўзимизники. Лекин зўр!

Пиёлаларга Ван Гог аниқ ҳаракатлар билан ароқни қуяди.

– Аммо лекин қойил! – дейди бошлиқ кимгадир тақлид қилиб. – Бу ишда ҳам аълочи экансан!

Ван Гог эса қўрқинчли бошлиқнинг бу бола қилиқларига парво ҳам қилмайди:

– Қани!

– Ичдим!..

Асрор Валиевич ногаҳон байрамга дуч келиб қолган бола каби қувониб, пиёлани бир кўтаришда бўшатади. Юзларини бужмайтириб, газакни худди эртаклардагидай бир ямлаб, икки ютади. Сўнг жилмайганича Ван Гогнинг ичиб бўлишини кутиб туради. Улфати пиёлани бўшатиб столга қўйгач эса, бирдан жиддий тортиб, гап бошлайди:

– Биласанми, – дейди у, бу гапларни энди кашф қилётгандай. – Ҳаётнинг маъноси нимада? Санъатда!..

У аллақайдан кўнглига оқиб кираётган, ўзи ҳам, унут бўлиб кетган даврадош биродарлари ҳам сархуш ҳушёрликда қачонлардир гапирган фикрларни такрорлаётганини сезиб туради. Аммо сўзлар экан, руҳу вужуди яйраб қизишаётганини, бу тарздаги суҳбатларни чидаб бўлмас интиқликда соғинганини ҳис қилади.

Муяссар Қодировна бугун бирдан масъулиятни унутиб қўйган бошлиқсиз ҳам, идорани йўлга солганидан, ишхона худди соатдай бир маромда “чиқиллаб” ишлай бошлаганидан ғурурланиб, йўлакларни икки-уч бор айланиб чиқади. Сўнг хонасини ичидан беркитиб, Жўра Олимовичнинг “дело”сини олади. Ҳар бир варақни синчиклаб кўздан ўтказади. Айниқса, қариндош-уруғлари ҳақидаги маълумотларни алоҳида ўрганиб чиқади. Бу қурғур мияси ачиган чол бекорга дағдаға қилмаётгандир? Бирор суянган тоғи бордирки, ҳамманинг орасида аризани Муяссар Қодировнанинг юзига отиб чиқиб кетди! Ишонган тоғи бор!

Аммо Муяссар Қодировна қанча ўрганмасин, мияси ачиган чолнинг ишонган тоғини тополмайди. Маълумотларни қайта-қайта кўздан кечиради. Йўқ! Теп-текис! Саҳро!.. Энди уйи куйди бунинг! Ҳеч киминг йўқ экан, нега кўпирасан? Тинчгина юрмайсанми, маошингнинг устига нафақангнинг ярмини қуртдай санаб олиб! Энди кетдинг! Ҳар ойда нафақани кути-и-иб, тўрт девор ичида ўлгандай бўлиб ўтираверасан! Сен ҳали Муяссар Қодировна билан ўчакишасанми? Мана, ҳозир феълингга яраша буйруқ тайёр бўлади! Қарабсанки, нафақахўрсан! Бу идорани энди тушингда кўрасан! Ҳе, ўлиб кет!..

Ходимлар бўлимининг бошлиғи мана шундай ғалвали ишлардан бош кўтаролмай ўтираркан, ишхонада нималар рўй берётганидан ҳам, қачон иш куни тугаганини ҳам бехабар қолади.

Муяссар Қодировнанинг зуғумидан кейин қанотлари синган қушдай қунишиб, ишга қўли бормай, деразага қараб ўтирган ходимлар эса яна бир антиқа воқеага гувоҳ бўладилар. Тушликка яқин Ван Гог ишхона эшигидан аллақандай бир мастона парвозда учиб чиқиб, баргларини сочиб ётган дарахтларни оралаб бир пас парвоз этгач, қайсидир бир фалак сори қанот қоқиб кетганини аниқ кўрадилар. Йўқ, кўпчилик бунга ажаблангани йўқ! Чунки у девона одам-да! Учса, учиб кетаверади! Аммо улар аллақандай завқ-шавқли парвозда ишхонадан отилиб чиққан Асрор Валиевичга кўзлари тушганда, ўзларга ишонмай, лолу карахтликда кўчага қараганча қотиб қоладилар.

Асрор Валиевич пиёда юрмаганига анча бўлган. Шунинг учунми, кузга қоришиб ётган шаҳарни аввал танимади.

Бунинг устига, машинада юраверганиданми, машина ойнасидан бўлса ҳам дунёга дадил кўз билан қарашга чўчиганиданми, кўрганлари билан кўнгли ўртасида девор ташлаб, атрофга назар ташлаганиданми, бу жойлар унга нотанишдай туюлди. Ахир, уч-тўрт йўналишдан машина уни ғизиллатганча олиб бориб, олиб келаверган – уйдан хизматга, хизматдан уйга, идорадан фалон мажлисга, мажлисдан ишга, ишдан уйга… Демак, бу шаҳарнинг шакли шамойили хотирасидан кўтарилганига ажабланмаса ҳам бўлади. Демак, қачонлардир умрини етаклаб кетаётган девонаваш тақдирдан айрилиш осон кечмаган! Бунинг учун инсон хотирасини, ҳатто ўзини ҳам эсдан чиқаришга мажбур бўлар экан-да!

Аммо Асрор Валиевич нохос атрофида сочилиб ётган кузни танийди. Қачонлардир бу кузакдан олган тошқин ғуссали дарслар қайлардандир келиб, вужудини яна тўлдирганча, юрагини бошлаб кетаётганини илғайди. Қаёққа кетяпти? Қаёққа? Чўчимаслик керак? Юрак алдамайди! Йўқ, алдамайди!.. Ҳа, у бугун чалғиди. Камгап ҳайдовчини ҳайрон қолдирганча, кутилмаган бир жойда ҳаприқиб, “Тўхтат!”, деди-да, машинадан шартта тушди. Юраги бошлаётган ёққа шошилиб кетаркан, машинаси ёнида унга ҳайрон қараб турган ҳайдовчига “кетавер” ишорасини қилгач, биров ушлаб қоладигандай, шошганча йўлидан давом этди. Нега чалғиди? Эҳтимол, чалғимагандир?. Эҳтимол, қодир парвардигор фақат унинг учун яратган йўлга қайтиб тушаётгандир?..

Нима бўлса ҳам, кўнгли қайларгадир ишонч билан бошлаб кетаётганини сезиб турибди.

Қаерга келиб қолди? Анҳор бўйидаги бу боғни нега танимайди?.. А, ўша боғ-ку! Хазонлари шамолсиз ҳавода беҳуш қалқиган ўша боғ! Танимаганини қаранг. Ахир, шу чорбоғда Мунисни учратганди-ку. Мунис… Кузги боғнинг шундоқ чегарасида – масту аласт хазонрезга халақит беришдан чўчиб, йўлак бошида тўхтаган қиз! Маҳобатли хазонрез тўлғонишларининг бир четида журъатсизгина турган қиз унга сеҳрли ва ниҳоятда гўзал кўринган. У юраги ҳилвираб, маҳлиё бўлганча серрайиб қолган…

Сўнг қизнинг ортидан эргашиб кетаверган. Кетаверган. Ўзини унутиб, дунёни унутиб – мақсаду орзулардан мосуво бўлгунча кетаверган. Токим қиз уни бир кўргандан яхши кўриб қолганини, лекин отаси қизини унга бермаслигини айтгунча, эргашиб юраверган. Бу қиз бахт ва бебахтликни қандай қилиб бир жумлага жо этди? Гарчи Асрор бу оғир гапни эшитганда, бир қалқиниб, тўхтаб қолган бўлса ҳам, бахтга ўраб ташланган қаршисидаги нохос тоғдан, ошиқларга хос беписандлик билан сакраб ўтган. Ўтган-да, яна эргашиб кетаверган. Кетаверган, кетаверган…

Бориб-бориб Муниснинг отаси – Самиғ Ниғматович Миркалоновнинг рўбарўсидан чиққан.

Самиғ Ниғматович – катта одам. Номини ҳамма билади. Бирор маъраками, тўйга шотирлари билан кириб келса, барча типирчилаб қолади. Югур-югур бошланади. Алоҳида тайёрланган хосхонага киргизилади. Хизмат талош бўлади. Савлатидан шаҳар ҳуркийдиган одамлар ҳам товоқ кўтарибми-ей, шиша кўтарибми-ей, ниманидир баҳона қилганча хосхонага кириб, “шундай улуғ одамга” бир кўриниш беришга ҳаракат қиладилар. Бирор бир милиса машинангни тўхтатса, “ака”га қарашли одамлигингга ишора этсанг, бўлди, узр сўрашу чест беришларни қойилмақом этиб, ҳурматингни жойига қўйишади. Қўзғолганингдан кейин “хайрият-ей” деб қутулганига шукур қилади.

Унинг исму шарифи қандайдир бир парол. Бировга эслатсанг, битмаган ишинг битганини билмай қоласан. Ҳурмату ваҳима аралалаш нимадир одамларни югургилатиб хизмат қилдиради…

Шундай одам сенинг тақдирингни ўн беш дақиқада ҳал қилди. Нақа… Аҳролмисан? Яхши… Ростини айтсам, сенга берадиган қизим йўқ эди, хўпми? Аммо бир ишинг ёқиб қолди. Ҳамдам Расуловичнинг ўғлини калтаклаганингга қойил қолдим, хўпми? Ёнидагиларни ҳам қўшиб урибсан! Қизларга гап отганнинг жазоси шу! Сени милисадан ўзим олиб қолдим. Хўпми? Аммо энди бундай ишларни йиғиштир? Хўпми? Нега жим турибсан? Қизиқ бола экансан-ку! “Хўп” демайсанми? Бошингга бахт қуши қўняпти… Хўпми?

Асрор “хўп” деди. Самиғ Ниғматович нима айтса, Мунис тайинлагандай, фақат маъқуллади.

Бу касбингни ташлайсан, хўпми? Хўп! Қайтиб қўлингга нақани… мўйқаламни теккизмайсан, хўпми? Хўп! Тикистилда ўқийсан, гаплашиб қўйдим, хўпми? Хўп. Мани битта-ю битта фарзандим мана шу Мунис. Агар тўй бўлса, менга ўғил бўласан, хўпми? Хўп! бу уй-жойлар икковларингники бўлади, хўпми? Хўп. Мен сени кўтараман. Мендай ҳамма ҳурмат этадиган раҳбар бўласан, худо хоҳласа, хўпми? Хўп! Хўп!… Хўп!.. Хўп!…

Асрор ҳамма шартга рози бўлди. Бу шартларни бажариш нима бўпти! Жонини сўрашса ҳам беради-ку! Фақат Мунис ёнида бўлса бас! Нимадан кеч дейишса, кечади! Нима қил дейишса, қилади! Ахир Муниссиз бу ҳаётнинг нима кераги бор?

Йигит Мунис учун бор дунёсидан кечди. Ташлаб кетгани орзу-мақсадига бурилиб қарамасликка қарор қилди. О, у кучли одам! Бироқ Асрор кечган дунё, у Муниснинг ортидан қандай эргашган бўлса, худди шундай изма-из изиллаб келаверди. Ташлаб кетилган тақдир оғриниб, ўртаниб, куйиб, ўксиниб, бир қийноқ дардга айланиб, жон-ҳолига қўймади. Йигирма икки йил уни тинмай таъқиб қилган тақдирнинг тайзиқига миқ этмай дош берди. Кўнглининг равишини тош ирода ичида тутди. Раҳматлик қайнатасининг режаси ва раҳнамолиги остида қураётган янги тақдирини чиндан уриниб қурди: соҳа одамларининг тилига тушган мутахассис бўлди; меҳнатидан униб, “кўтарилди” ҳам. Худди Самиғ Ниғматовичнинг орзусидагидай одам бўлди. Аммо бугун… Ҳаммасига Ван Гог ва мана шу куз айбдор! Мана, у кўнгил етагида, боши оққан тарафга кетяпти…

Асрор Валиевич боғ тўридаги пештоқига ёнарҳарфлардан “СУҲБАТ” деб ёзиб қўйилган иморатга кўзи тушгач, қувониб кетди. Ие, ўзлари-ку! Шунча тўс-тўполондан омон қолибдилар-да! Баракалло! Пешонангизга ёнарҳарфлардан мақтовингизни келтирадиган рекламалар қўндириб олганингизни ҳисобга киритмасак, ҳеч ўзгармабсиз, биродар! Ҳақиқатдан ҳам биродаримсиз-да! Ижоддан чарчаган, ижодга ташна, ижоднинг сиру асрорини билишга интилган, кўнгилдошларини учратганидан бахтиёр одамлар даврасини бағрига бемалол сиғдирган бу камтар қаҳвахона биродар бўлмасдан, нима бўлади! О, сизда… Кечирасиз, “сен”лаб гапирсам бўладими?. Раҳмат!.. Хуллас, сенда ҳур базмларимиз қандай гуриллаган! Рауф Парфи айтганидай, “дарвишлар базми”! Шоирнинг ўзи ҳам сенга ишга келгандай қатнаган. Ароқ билан бошланган баҳс пивога қадар тушиб келган; пиводан бошланган суҳбат, ароқ билан юксалган. У суҳбатларнинг ниҳояси бўлмаган. Сенда авжланган дарё суҳбат, кейин ирмоқлару ариқларга бўлиниб, қаерларгадир, зилзиладан сўнг бузилмай қолган увада ҳовличаларга, ижара уйларга, рассомларнинг устахонасига, ётоқхоналарга оқиб борган. Сенда бошланган мавжланиш кўнгиллардан кўнгилга ўтган, тошлар эриган, дарахтлар мева берган, ниҳоллар боғ бўлган, бу тошқинларда бутун Тошкент мавжланган. Худди шундай! Мен ҳам мавжланганман! Мен ишлаган суратлар денгиздай тўлғонган! “Ну, его!.. – деган раҳматлик Рўзи Чориев кўз ёшини артиб. – Йиғлатади!” Ҳа, мен ҳам одамларни йиғлатганман! Ким чизган суратларимни кўрган бўлса, лолу ҳайронликда қотганлиги рост! Фақат Мунис… У суратларимга совуққина қараган-да, “яхши” деб қўя қолган, холос. Суратлардаги туғёнлардан унга ҳеч нарса ўтмаган. Суратлар ҳам ундан бегонасираган… Мен Мунисни шеъру суратларга ошно этишни, ўзимдай мавжланишини жуда истаганман. Уни денгиздай тўлғониб ётган даврага бошлаб ҳам келганман. Аммо у озроқ ҳадиксирабми, озроқ жирканибми-ей бир четда ўтирган. Дастурхонга қўл чўзмаган, суҳбатга қўшилмаган, бир пас ўтмасдан унга “кетдик” деб ишора қила бошлаган. Серфаҳм Рауф Парфи буни илғаган: “Сизнинг бу келишингиздан умидим катта эди, – деган у ҳаммага ёқадиган табассумида Мунисга. – Сафимиз яна бир дарвишкага кўпаяди деб ўйловдим. Афсус, ишончимни оқламайдиган кўриняпсиз. Энди… Асрорни ҳам ўғирлаб кетасиз-да, а!” “Илоё, шу қиз мени ўғирласин!”, деб худога нола қилиб ўтирган йигитни ўғирлаб кетиш осон: Мунис ўша заҳотиёқ бир имо билан олди, кетди! На парвардигор унга атаган тақдир қолди, на кўнгилда тинчлик…

О, хаёлларга берилиб кетибман!..

Кўринишинг яхши! Боғнинг тўрида, хазонрез сочқинига елкангни тутиб, менга кулибгина қараб турибсан. Танидингми? Нимани эслаяпсан? Ўша хотиралар ҳозир ҳам шу ерда яшаяптими? Қолдириб кетилган тақдирлар бу боғни арвоҳлардай айланиб, сени безовта этаётгандир? Ёки улар фақат куз келганда, эшигингни тақиллатиб, нохос келадиларми? Сен мени ҳам арвоҳ деб ўйлаётгандирсан?… Жуда сирли кўринаяпсан. Остонангдан ҳатлаб кирсам… нима қиласан?

У ўзининг теварагига қурган ҳамма ҳушёр чегаралардан бир неча соатларда ҳатлаб ўтганини ва бу яхшиликка олиб келмаслигини англаб туради. Агар қаршисида турган қаҳвахона сари бир неча қадам масофани босиб ўтса, орқага ҳеч қачон қайтиб бўлмаслигини шундоқ ҳис этади, вужудида қўзғолган аллақандай зилзила оғушида титраб-қақшайди. Шу билан бирга, қудратли бир куч Асрор Валиевич ўзини зўрлаб киргазгани темир қобиқдан қўпориб, аллақандай сурурли, мастона дунёлар тарафига учириб бораётганини ҳам тушунади. Узоқлардан бўйлари элас-элас келиб турадиган, қачонлардир оғушида озод учгани – ўша қолиб кетган дунёни соғинганини, унингсиз ортиқ яшолмаслигини; ҳамма қатори кун кечилишга ҳаракат этиб қурган омонат ҳаётидан бир зарб билан воз кечиши шартлигини ҳам фаҳмлайди. Зотан, бугун Ван Гогнинг кўргазмасидан сўнг, бу зарб ичида етилиб келганини, “тақдирим” деб ўйлаб авайлаб-асраган умргузаронлиги устида қандайдир бир шавқ-ла парвозда кўтарилганини ва энди… таваккал этиш лозимлигини сезади.

Худойим! Нега таваккал этмай? Нега?.. Ахир, бу кузни – умримнинг ўша кунида қолган мана бу фасли ҳам рўбарўмдан чиқариб турибсан-ку!.. Мен уни, синовинггга дош беролмай ташлаб кетган эдимми? Демак, ҳаётимни қачонлардир узилган жойидан энди қайта бошлашим керакдир-да!.. Бошла, мени бошла!

Асрор Валиевич қаҳвахонага киради. Қаҳвахона ўша пайтлардагидай ёруғ эмас, нимқоронғи эди. Аммо кираверишда – авалгидай – бар! Бироқ у ниҳоятда олифта кўриниш олган; столлар ҳам ўша пайтдагидай: ярим айлана залнинг деворлари бўйлаб терилган. Бироқ энди ҳар бир столнинг сатҳига девордан пастга қараб ўрнатилган чироқлар хира-шира нур тарайди. Нимқоронғиликда столлар оролларга ўхшайди. Ўша пайтлардагидай барда пиво ҳам сотишяпти. Фақат энди қўлларида қўш-қўш бокалларни тутиб, пиво талашаётган пивохўрлар йўқ. Янгича нафис идишлардан кўпиклари тошиб турган пиволарни официантлар патнисларга солиб, хўрандаларга олдига қўйишяпти. Ҳамма жой озода, илгариги бақир-чақириқнинг ҳам уни ўчган.

Бармен унга кўзи тушган заҳоти бир сесканиб тушади:

– Ие, Аброр ока! Қўрқиб кетдим-э!

У шошиб зал томонга қарайди ва кулиб юборади:

– Эгизмисизлар?

Асрор Валиевич гап нимадалигини тушунмаса-да, бу майда гапнинг тагига етгиси келмайди:

– Ҳа, – деб қўя қолади у. – Эгизмиз.

– Аброр ока бир дақиқа бурун залга кириб кетган эдилар. Қарасам, яна кириб келяптилар!.. Жинни-пинни бўлдимми деб!.. Бор бўлинглар-э! Ўтакамни ёриб юбордиларинг!.. Ҳўв ана, ўтирибдилар!…

Асрор Валиевич у кўрсатган тарафга бир қараб олади. Сўнг шошмасдан барнинг токчаларига териб қўйилган ичимликларга кўз югуртиради.

– Анавудан борми? – дейди у француз коньягига ишора қилиб.

– Бизда ҳаммаси бор-де, ока! Қанча?..

– Икки юз…

– Буни оз-оздан ичилса, жа роҳат… – Бармен Асрор Валиевичнинг юзига бир кўз ташлаб, ундан таралиб турган виқорни кўргач, гапи оғзида қолади: – Хўп-де, ока!

Асрор Валиевич конъякни, бармен учун кутилмаганда, жуда осон ичади. На юзи буришади, на чуқур нафас олади. Сўнг илтифот билан узатилган шаколад бўлагига парво ҳам қилмасдан, бармен кўрсатган стол тарафга юради.

Асрор Валиевич столга яқинлашиб келаркан, унга тескари ўтирган одамлар стулларни тарақлатиб, ўрнидан қўзғолишади. “Мени кутишаётган экан”, деган фикр Асрор Валиевичнинг кўнглидан “йилт” этиб ўтади. У бу хаёлнинг мантиқсизлигини ўйлаб кўрмайди ҳам .

– О, инсон!.. Инсон келди!

Давра уни шу хитоб билан шодон кутиб олади. У соғингани раҳматлик одамга юзма-юз келгандай, бирдан сесканиб кетади. Бу сўзлар қаердан келди? Ҳали ҳам шу тарзда айтишадими?… Кимдир уни бағрига босади, кимдир қўлларини ҳаводан айлантириб кафтига кафт уради, кимдир юзига юз уриштирди.

– Қани, қани…

Бу жумла ҳам қадрдон! О, Рауф Парфининг меҳмонга илтифоти! Ўша!…Наҳотки, устоз шу ерда бўлса!.. У кўрсатилган ўриндиққа чўкар экан, атрофдагиларга бир-бир қарайди. Йўқ, Рауф Парфи йўқ. Аммо кимдир қарашининг маъносини илғайди:

– У киши йўқ. Давра тўлиб кутиб ўтирган эдик. Уч-тўрт киши сизни кута-кута кетиб қолишди.

– Дунёнинг иши-да!..

Бу кимнинг гапи?.. Ўзиники! Бир пайтлар шу жумлани бўлган-бўлмаган жойда ишлатиб, барча дўстларнинг кайфиятини кўтарар эди. Фалончи ўқишга кирибди? Дунёнинг иши-да! Пистончи ишдан ҳайдалибди. Дунёнинг иши-да! Кеча тонггача ўтирибмиз! Дунёнинг иши-да! Им-м… Бошим оғрияпти! Дунёнинг иши-да! Бир тийиним ҳам йўғ-а! Дунёнинг иши-да!..

Асрор Валиевич даврадагиларга яна бир бор разм солиб чиқади. Тавба! Бу нотаниш одамлар унга… таниш эди. Ҳатто қадрдон! Ҳатто улар билан умргузаронликда ҳаётнинг аччиқ-чучугини биргаликда тотишгандай эди. У ўзи бир пайтлар айтган гапини такрорлаган одамга синчиклаб қарайди. Бу одам… бу одам… бу одам унга ўхшар эди. Эски жинси ва дағал жемпер кийиб олган, сигаретни олифталик билан пуфлаб, гапни палахмоннинг тошидай ҳар тарафга отганча, гулгун очилиб ўтирган бу ўрта ёш одам унинг худди ўзи эди. Бармен уни шу одам билан адаштирганини Асрор Валиевич англайди.

Давра қулфи калитсиз – ниҳоятда очилиб ўтирар, шу сабабданми, унга сингиб кетиш жуда осон кечади. Бунинг устига, Асрор Валиевичнинг кўнгли ҳам авж бахтиёрлик ҳаволарида жўшган, у бу авжнинг тошқинида ҳар қандай даврага ёқишини аниқ ҳис қилади.

– Келдингизми? – дейди унга қиёфадоши худди кеча кўришган одамнинг оҳангида. – Бу бозор дунё сизни ҳам тамом ютиб юбордими, деб хавотирда эдик.

– Ютолмади! – дейди у . – Катталик қилдим!

– Зўр! – дейди қиёфадоши.

Негадир унинг бу гапи барчага ёқади. Ҳамма кулади.

– Албатта, катталик қилган, албатта! – деб негадир қийналиб гапиради ориққина одам. – Мен ҳам катталик қиламан! Ютиб бўпти!.. Мана!.. – У муштини кимгадир қўрқмай кўрсатиб, пўписа қилади.

– Бу ерда ҳамма омон қолганлар – дунёнинг оғзига сиғмаганлар ўтирибди! – дейди барваста одам. – Бизни ютолмайди! Хўш, энди… Меҳмон келди… Мурод-мақсадга етамизми?

У чаққонлик билан қадаҳларга ароқ қуяди.

– Бу финжонни энди келган инсон учун кўтарамиз!

Яна Рауф Парфининг овози! У қаерда? Ё биров тақлид қиляптими? Асрор Валиевич бу қадаҳсўзни ким айтганини англамай қолади.

– Эй!.. Инсон йиғлаб дунёга келади, йиғлаб дунёдан кетади!.. Давайте!

У бу гапни ҳам ким айтганини кўрмайди. Аммо бу гап Рўзи аканинг – устоз Рўзи Чориевнинг ўрисча ўзбекчаси эканлигини билади-ку! У ҳам шу ерда, шу ерда!…

– Ичинг-да энди! – деб уни ўзига келтиради қиёфадошининг ҳазил аралаш қувноқ товуши. – Кечикиб келганингиз етмагандай, тиралиб ўтиришингизни қаранг!..

Асрор Валиевич қадаҳни бир кўтаришда бўшатади.

Асрор эртаси тонгда уйғониб, кеча нима бўлганини эслай олмайди. Кўзини юмиб ётар экан, нималардир элас-элас хаёлида жонланади. Аввал мастона давранинг бетўхтов ҳазил-ҳузилу, тортишуву баҳслари қандай гуриллагани хотирасидан ўтади! Ў, қандай яйраб ўтиришди! На Кафка қолди, на Гоген, на Беҳзод, на… Ҳаммасининг ижоди кавлаб чиқилди! Ўзи… Ўзи нима қилди? Ҳа, ҳеч кимга гап бермай, монологлар ўқиди! Мияси бирдан ёришиб, аллақандай қотиб қолган ҳақиқатларнинг авра-астарини ағдариб ташлади; барчанинг оғзини очганча, санъат энди қандай ривожланиши ҳақида эҳтирос билан нутқ ирод этди; нима учун тасвирий санъатга томошабин кераклиги ҳақида, бешафқат тақдирнинг ўйинлари даҳоларнинг бошига минг турфа савдолар солиши тўғрисида куйиб-ёниб гапирди. Фикрати мантиқ довонларидан енгил сакраганча, учиб борар экан, шу дақиқаларда яйраб яшаётганини ҳис қилди! Даврадагилар ҳам бир эрка маъқуллашда уни қўллаб-қуватлаб туришди. Бадиҳа фикрлаш миянинг қатларида мудраб ётган нотаниш маъноларни шиддатли туғёнларда ўйғотиб борар экан, вужуди қанотланиб бораётгани фаҳмлади… Ҳатто учиб кетётгани ҳис қилди… Ҳа, учди! Илгари у шундай яшаган! Фақат учган!..

Кейин… кейин… кейин… нима бўлди?

Алламаҳал қаҳвахонадан ҳамма бирга учиб чиққанини билади, аммо бошқалар қайси тарафга парвоз қилганини эслай олмайди. Уни ҳалиги қиёфадоши Аброр устахонасига таклиф қилгач, бу таклифга бир вақтлар ёшликда кечадиган каби осонгина рози бўлади. Чунки рози бўлмаса, бу ажиб парвознинг қанотлари шу заҳотиёқ қовжираб қолишини тушунади. Иккаласи чироқлар тилкалаб ташлаган кечага ним яширинган кузакни оралаб, бугун ечими қийналмай топилаётган мангу муаммолардан баҳслашганча қизғин суҳбат асносида шаҳарнинг қоқ марказида жойлашган рассомларнинг уйига – шундоқ биринчи қаватдаги ижодхонага учиб кирадилар.

Ижодхонага киришлари билан Асрор Валиевич бутун вужуди бесабр бетоқатликда ўртанаётганини сезади. У ҳозир нимадир – аллақандай мўъжиза юз беришини англаб туради.

Ҳамроҳи Аброр ҳам мана шу бетоқатликда ҳаракатланади – қўлидаги шишаларни ва газакларни шошиб чой столига қўяди ва “ҳозир… ҳозир” деганича, девордаги чироқёқар тугмачаларни бирин-кетин босади.

Деворлардаги ва шифтдаги чироқлар порлайди-да, ижодхона чарақлаб кетади.

Ижодхона жуда катта: унда нарсалар фақат ижодкоргагина тушунарли бетартиб тартибда сочилиб ётар ва бутун хона ногаҳон келадиган илҳомни ушлаб қоладиган антиқа ҳушёрликда эди.

Асрор Валиевич эски жавондаги китобларни, ерга тўшалган қандайдир катта ҳайвоннинг терисини, деворларга осилган қўнғиротча ойнахалта, тузлиқ ва белқарсларни, кираверишдаги бурчакда қўполгина йўнилиб ва шу билан бирга ажиб дид билан ясалган стол-стулларни, чала ишланган суратли мольбертни, дароз табуретка устидаги бежирим вазага солиб қўйилган мўйқаламларни – устахонадаги бор нарсаларни негадир юраги зирқираб, томоша қилади.

Бу устахона ва ундаги жиҳозлар Асрор Валиевичга таниш эди.

У бу устахонани қаерда кўрганини эслашга зўриқиб уринади ва… топади! Бу ўша устахона! Ўша!.. Ёшлик чоғлари унинг хаёлида минг бор жонланган устахона! У хаёлида ўзининг бўлажак устахонасини худди шундай тасаввур этган! Жаҳонни забт этадиган суратлар худди шу устахонада яратилиши лозим эди. Асрор Валиевич мақсадини ташлаб кетгач, эгасиз қолган орзу, наҳот, бу ерга келиб қўнган бўлса…

Аброр эса унга парво қилмай, “ҳозир… ҳозир”ни тилидан қўймаган асно, устахонанинг бир томонини бор бўйича бекитиб турган узун пардани шариллатиб тортади ва ҳозиргина сеҳргарлигини қойилмақом бажариб, ўзини олқишлаш учун томошабинга ижозат бераётган сеҳргар каби икки қўлини назокат билан тепага кўтаради.

Асрор Валиевич энтикиб кетади.

Деворда суратлар… суратлар… суратлар… Деворнинг энини ҳам, бўйини ҳам суратлар забт этган! Осилган, деворга суянган – катта-кичик, рамкали ва рамкасиз суратлар…

– Ў!.. – деёлади холос Асрор Валиевич.

У юраги ҳапқириб, суратларни томоша қилишга тутинади, аммо Аброр “ҳозир”лаганча, уни устахонанинг тўрига бошлайди-да, устига бўз ташлаб қўйилган одам бўйи картинанинг устидан матони юлқиб олади ва бўш қўли билан яна сеҳргарга хос “марҳамат, томоша қилаверинг!” дегандай ҳаракат қилади.

Картинадан сурати бор бўйича ишланган ёшгина аёл этаги ергача чўзилган зангори кўйлакда, қўлларида қирмизи кузги барглардан хазондаста тутган кўйи ажиб бир жоду қарашда нақ… Аброр Валиевичнинг кўзига тикилиб турар эди. Аброр Валиевич лол карахтликда қотиб қолади. Мунис?.. Бу нимаси?

– Бу қизни ёшликда девона бўлиб яхши кўрганман, – деб суратга изоҳ бера бошлайди Аброр. – Аммо ажралиб кетишга тўғри келди. Ўлиб кетсам керак дегандим… Аммо ўлмадим! Худо қўллади…

– Нега, – дейди Асрор Валиевич овози титраниб. – Ажралиб кетгансизлар?

– Тўғри келмаган… Унинг уйидагилар… Ўзи ҳам “рассомликдан кечсанг…” деган шарт қўйган…

Асрор Валиевичнинг боши ҳаяжондан зимиллаб кетади.

– Сиз… кўндингизми?

– Йўқ, – дейди Аброр қатъий, аммо билинар-билинмас ҳасрат анқиган овозда. – Йўқ! Мен рассомликни ташлаёлмадим. Худо буюрган ишдан қаёққа қочиб кетаман… Бу дунёга одам йиғлаб келади, йиғлаб кетади!.. Ҳозир!..

У кираверишдаги жавондан ликоблар ва финжонлар олади-да, чой столи устида бўлажак “тонготди” суҳбат учун емак ва газаклар тайёрлай бошлайди.

– Шу портретни Париждаги кўргазмага қўйганимда, бир ҳинд миллиардери миллионга сотиб олмоқчи бўлган эди… Сотмаганман! Ҳозир ҳам одам қўйиб юрибди… Аммо сот-май-ман!.. “Одамларнинг суратлари ўзларидан чиройли!” Қайси шоир айтган? Нозим Ҳикматми?…

Асрор Валиевич Аброрнинг гапларини эшитмайди. У Муниснинг қаршисида илон қаршисида сеҳрланган жонивордай қотиб туради. Сўнг Муниснинг кўзларидан кўзини аранг олиб қочиб…

…бошқа суратларга кўз ташлайди…

Э, худойим! Парвардигор! Мени нима қиляпсан? Бу суратлар ҳам… Булар ҳам… Девордаги ҳамма суратларни унинг хотираси бирин-бирин танийди – бу картиналарнинг бир қисмини у бир вақтлар чизишни ўйлаган, бир қисми эса… агар… агар… рассомликни давом эттирса, хаёлига илҳом олиб келадигани расмлар эди. У ҳаётини, кўнгил буюргандай қурганда, худди шу расмларни чизган бўларди! Худди шундай!..

Э, Худойим!…
Яратган!..
Парвардигор!…

Кейин… кейин… Нима бўлди?
Эсида йўқ.
Ҳеч эсида йўқ.

Асрор Валиевич ишхонага келиб, Рассомлар академиясига қўнғироқ қилади. Яхшимисиз, дўст… Бир зўр рассомларингиз бор экан-а! Даҳо! Исму шарифи Аброр Рихси… Танимайсизлар? Нега? Шундай зўр рассомни ҳам билмасаларингиз… Манзили? Ҳозир… Ҳозир… Байрам кўчаси, биринчи уй, биринчи хонадон… Нима? Бу манзилда мен яшайман деяпсизми? Йўғ-е! Байрам кўчаси, биринчи уй, биринчи… Мен адашмайман. Худога шукр, хотирам жойида… Ростдан айтаяпсизми? Бунақа рассом йўқ денг… Ҳа, эҳтимол… эҳтимол… чалкаштиргандирман… Хўп… Хўп… Саломат бўлинг…

У гўшакни қўйиб ўйланиб қолади.

Э, Худойим!..
Яратган!
Парвардигор!

У ўзига ғарқ бўлиб, қимирламасдан узоқ ўтиради.

Асрор Валиевич энди ҳаммасини тушунган: бу дунёни яратган қодир Эгамнинг қудрати билан у кеча ўзи билан, ташлаб кетгани тақдирдаги ўзи билан учрашган эди. Бу хаёлдан кўнгли ногоҳ равшан тортиб, вужуди кучга тўлаётганини, руҳи эса қанотланиб бораётгани шундоқ сезиб туради. Ўзининг сукут туришига аранг сиғиб ўтирар экан, эндиги ҳар қандай ҳаракати ўша қачонлардир ташлаб кетилган Ўзи сари бошлашини тушунади ва негадир бениҳоя қувонади. Асрор Валиевич шартта ручка олади-да, юз-кўзидан нурли бир табассум таралганича, ўзига ўзи овоз чиқариб айтиб турган кўйи, ёзишга тутинади.

Хўш…

“…га Ариза… …ўз аризамга кўра… лавозимимдан озод этишингизни сўрайман…”.

Хўш… Мана, энди гажак қилиб имзо қўямиз… Хўш… Санасини қани? Уни ҳам ёзамиз… Икки минг ўн учинчи йилнинг йигирманчи ноябри… Баракалло! Қойил!

У бир пасда йиғиштириниб, портфелини кўтарганча қабулхонага чиқади ва Жасминани ҳайратга қолдириб, бахтиёр енгилтакликда “гуд бай” деганча, хонадан шундоқ… учиб чиқиб кетади. Жасмина югуриб бориб, деразадан қарайди. Ишхонадан учиб чиққан Асрор Валиевичнинг олдини ҳайдовчи тўсади. Унга қўл телефонини кўрсатиб, нималардир дейди-да, шошиб машина эшигини очади. Бошлиқни машинага таклиф қилади. Асрор Валиевич унга парво ҳам этмай, бир қалқиниб, адл ҳавога кўтарилади… у дарахтларни оралаган асно юксалиб борар экан, молу дунё орттириш, кийишу ейиш, маишат қилиш, қорин ғамида тентираш, юксаклик ва тубанлик аро довдираш, тушуниш ва тушунмаслик, муҳаббату нафрат, душманлигу дўстлик… – минг турфа савдоларда ғимирлаб ётган дунёга фалакдан қарайди. У бу дунёнинг оғриғи шундай кўтарилиб, жисми жаҳонини забт этганини ҳис этади. Энди бу Дардларнинг суратини чизмаса, шу учишда чилпарчин бўлиб, қулаб тушишини ҳам фаҳмлайди. Асрор уни парвоз эттираётган қудратнинг исмини ҳам билади. Аниқ билади. Ижод. Фақат бу парвоз тугамай ўзини топиб олса, бўлди. Ўзинг кўмак бер! Ўзинг қўлла! Биламан, бу йўлдан қайтмасам, мени учириб толдирмайсан! Чунки сен энг… энг.. энг улуғ ижодкорсан! Чексиз-чегарасиз ижодкорсан… Чексиз-чегарасиз!

Ё, Раҳмон!
Ё, Раҳим!
Ё, Қаҳҳор!..

Манба: «Шарқ юлдузи» журналидан 2016 йил, 7-сон

Usmon AZIM
ISHXONADAGI KO’RGAZMA

Asror Valievich ishning odami. Bugungi yumushni ertaga qo’ymay, jon-jahdi bilan tirishib ishlaydiganlar toifasidan. U idorasiga kelib taqaladigan yuzlab muammolarning kalavalarini qo’lida mahkam ushlab turadi. Bu kalava chuvalib-chuvalib, ado bo’lgunga qadar zinhor-bazinhor ko’zdan qochirmaydi. Dasturlangan allaqanday mashinaday bir me’yorda erinmay mehnat qiladi. Hamma narsani eslaydi, hamma narsani biladi, hamma narsani nazorat qiladi. Uning qo’lidan o’tmay, bir parcha qog’oz ham tashqariga chiqmaydi. Kallasi ham komp`yuterning o’zi – kerakli paytda zarur raqammi, ko’chirmami, chiqib kelaveradi. Bir ming to’qqiz yuz ellik uchinchi yil mamlakatda ekin maydoni qancha bo’lgan? Asror Valievich shiftga qarab biroz o’ylanadi-da, so’ng qog’ozdan qiynalibroq o’qiyotgan kabi har bir so’zni dona-dona aytishga tushadi: ”Bir… million…” Falonchi zavod qachon ishga tushirilgan? Yana shiftga qaraydi. ”Bir ming…” Falonchi yig’inda pistonchi nima degan edi? Yana shiftga ko’z tikadi. “Xo’sh, yozing.. “Biz xalqning manfaatini o’zimizning manfaatdan…” Uni yaxshi bilmaganlar tablo-mablo yo’qmi deganday shiftga ham qarab qo’yadilar. Ba’zilar kitob ochib, tekshirib ham ko’rishgan: hech qanday xato yo’q! Raqamlar ham, ko’chirmalar ham xuddi Asror Valievich aytganday!

Aytishlaricha, Asror Valievich engashgan boshini ilkis bir ko’tarsa, tepadagi kabinetlarning polini bemalol teshib chiqadi. U o’sha kabinetlardagi kreslolarda o’tirsa ham yarashadi. Ammo ishga ko’milgan bu odam, boshini ko’tarishni xayoliga ham keltirmaydi. Shundoq ham undan negadir barcha cho’chiydi, tepadagilar esa hurmat qiladi. Idoralarda beposhna gapirish jonkuyarlik namunasi sifatida rasmga kirib ketayotgan hozirgi zamonda ham unga hech kim ovoz ko’tarib gapirolmaydi.

U xodimlari bilan ham teng muomala qiladi. Ovozini pactlatmaydi ham, balandlatmaydi ham; birovni yaqin ham olmaydi, olislatib ham yubormaydi. Bu o’rinda ham allaqanday mashinaga o’xshashlik sezilib turadi. Ishni do’ndirib qo’ydingmi? Rahmat. Rasvo qildingmi? Yana bir urin. Qo’lingdan kelmadimi? Boshqa joydan ish topishingga to’g’ri keladi… Birovning o’rtaga tushmog’iga hojat yo’q. Chunki bu to’nka ishdan boshqa hech narsani bilmaydi, hech narsani yuzxotir qilmaydi. Bunday vaziyatda, ayniqsa, xushomadgo’ylarga qiyin: rahbarlar qo’yniga kirib ketishning mashqini olgan bu kimsalar, yangi xodimliklarida Asror Valievichning ham issiq bag’riga bir-ikki talpinib ko’radilar. Ammo “akaxon”ning issiq bag’ri tugul, tafti urib turadigan masofaga ham yetib kelolmay, biroz gangib yurishgach, o’zlariga xos uddaburonlik bilan, faoliyatlariga keng maydon axtarib, boshqa idoraga ishga o’tib ketadilar.

Asror Valievichning, ayniqsa, ranglarni farqlashda ajibtovur qobiliyati bor. U “bu ko’k”, “bu yashil” deb qo’ya qolmaydi. U turfa nimranglarni, nimchorak ranglarni va hatto nimmingranglargacha ko’radi. Masalan, matolarning nusxalarini ko’zdan kechirar ekan, “bu biz kelishganday yashil emas”, “bu arg’uvon tus bo’lishi kerak edi”, “havo rang bunday bo’lmaydi” kabi juda ko’p qisqa, lekin zaharxanda tanbehlar aytadi. Tajribali mutaxassislar uning tanbehlarini ortiqcha mulohazalarsiz, taqdirning hukmiday qabul qilishadi. Chunki Asror Valievich rangni sezishda tengsiz ekanligini ichlarida allaqachon tan olishgan. Ular bir-birlariga nim tabassum-la ko’z urishtirishib, “qoyil” deganday boshlarini sarak-sarak qilib qo’yishadi, xolos. Ba’zan yangilardan birortasi ishonqiramay, andaza nusxani pesh etib qolgan paytlari ham bo’ladi. Bunday paytlarda Asror Valievich e’tiroz bildirmaydi, faqat bu haqtalabga ko’rga qaraganday achinib bir nazar tashlaydi-da, “Van Gog”ni chaqirishlarini so’raydi.

“Van Gog”, idoraning tan olingan qiziqchilaridan Shodmonbekov aytganday, “sonda yo’g’u sifatda bor”lardan. Kam gap, odamovi, sochlari yelkasiga tushgan, bir qadar isqirtroq kiyinib yuradigan bu odamning asl ismi Boqibek. Idorada u nima vazifada ishlashini hech kim bilmaydi. Lekin bo’sh o’tirganini ham hech kim ko’rmagan. Shior yozadimi-yey, banner yasaydimi-yey, komp`yuterda surat soladimi-yey… Idoradagi hamma xonalarning dizayni ham shu “Van Gog”ning qo’lidan chiqqan. Bu xonalarning birortasiga ish bilan kirgan odam, “ammo… lekin… zo’r-ku!..” qabilidagi so’zlarni chaynab, nimaga kelganini bir dam unutib qo’yadi. Ulardan ba’zilari idoralarini yoki uyini xuddi shu yo’sinda yasantirmoq orzusida Boqibekni “arenda”ga ham olmoqchi bo’lganlar. Ammo ustasi farang ularning taklifini bosh egib eshitganu, lekin hech yoqqa bormagan. Gapi yerda qolishga ko’nikmagan ba’zilar qizishib, katta-katta pul ham va’da etishgan. Boqibek tushunmaganday yelka qisib qo’ya qolgan. “Bu bolani qo’yinglar, – degan gapi qaytmaydiganlarning dunyo ko’rganlaridan biri. – Pulga qiziqmas ekan. Shuncha pulni va’da berib turibmizu ko’zi yaltiramadi-ya!” Boqibek ba’zan besh-to’rt kun ishda ko’rinmay qoladi. “Ichayapti”, deyishadi bu yolg’onchi dunyoda biror-bir yaxshilik ro’y berishidan umidini uzganlar; hali ham g’aroyib mo»jizalardan umidvorlar esa, u “surat chizayotganidan” bashorat qilishadi. Xodimlar bo’limining boshlig’i Muyassar Qodirovnaning qiyofasi esa bu kunlar juda o’zgarib ketadi: qovog’i osiladi, rangi o’chadi, ingichka lablari yanada ingichkalashadi. Uning yurish-turishi jangda halok bo’lgan eri uchun qasos o’tida o’rtanayotgan yosumannimi-yey, jodugarnimi-yey eslatadi. U yo’lakda duch kelib, hol so’raganlarga idorada tartib qolmaganidan shikoyat qiladi. Stalin zamonida bunday tartibbuzar zararkundalarni “turma”ga tiqishganini televizordan o’z qulog’i bilan eshitganini allaqanday orzumandlikda so’zlab beradi. Bizda esa!.. Idorada qiziq voqealar ro’y bermasa, zerikib qoladiganlar, Boqibekning shoxi yo’qligini Muyassar Qodirovnaga eslatadilar. Bir parcha qog’ozga raport yozib, “katta”ning oldiga kirishni maslahat beradilar. Muyassar Qodirovna Van Gogni shoxli tarzda tasavvur etadi, shekilli, benajot qo’l siltaydi-da, jahlg’ayrat yurishda o’z xonasiga yo’l oladi. Uning bo’zarib ketgan yuzi endi ko’kimtir tus ola boshlaganini barcha aniq ko’radi. Shu idora ham o’lib ketsin, Van… Nima edi?… O’sha ham ordona qolsin! Nima, “katta”ga raport yozib kirmaganmi? Kirgan. Bir emas, bir necha marta kirgan. Asror Valievich o’qib ko’rgach, uning ko’zi oldida raportni yirtib, chiqindi qutiga tashlagan! Bechora Muyassar Qodirovna uning bu ishini anglishmovchilikka yo’yib, gap sababsiz uch kun ishga chiqmay, mehnat intizomini qo’pol tarzda buzgan Boqibek haqida ketayotganini aytgan. Gap nima haqida ketyapti? Asror Valievich o’z odatiga ko’ra his-tuyg’usiz – biror-bir so’zga urg’u bermasdan so’ragan bo’lsa ham, jerkinibroq gapirgani har holda sezilgan. Mehnat intizomi uchun jon kuydirib turgan sodda Muyassar Qodirovna buni payqarmidi! Boqibek-chi… Normurodov… Van Go’ngmi… O’sha alkash uch kundan buyon… U oxirigacha gapirolmagan. Boshliqning labida zohir bo’lgan bilinar-bilinmas zaharxanda tabassumga nazari tushgach, miyasida fikri bir damda chalkashib, noqulay tortib, so’zdan to’xtagan. Sizga bir topshiriq bor, degan Asror Valievich. Muyassar Qodirovna shosha-pisha qalam-daftar olib, yozishga chog’langan. Xo’sh?.. Bundan buyon Boqibek Normurodovning ustidan shikoyat bilan bu kabinetga kirmang. Nega? Axir… Tushunmagan ishingizga aralashmang… Shu alkashni tushunmaydimi? Tushunmaysiz. Boring. Van Go’nglaringiz bilan shug’ullanib yuravering. Ha, aytganday odamlarni ta’qib qilishni ham bas qiling. Bu yer SRU emas, idora. Odamlar erkin o’tirib, emin ishlashi kerak…

Muyassar Qodirovna yer bilan bitta bo’lib chiqib ketgan. Ayniqsa, biroz vaqt o’tgach, Shodmonbekovday tilining suyagi yo’qlar orqavarotdan unga ham “Van Go’ng” deb laqab qo’yib olganlarini sezgan. Bular Muyassar Qodirovnaning ildizi qaerga borib taqalishini bilmaydilarmi? Bilishadi. Bilib turib gapirishadi. Umrida biror bir kitob o’qimagan Muyassar Qodirovna yana televizorda eshitgan Stalin zamonini eslaydi.

Xullas, Asror Valievich yo’qlagandan keyin Van Gog kabinetga salom-aliksiz kirib keladi. Boshliqning imosidan so’ng, andozaga va boshliqning e’tiroziga sabab bo’lgan matoga bir qur nazar tashlaydi-da, bosh chayqaydi. Bu harakat – uning qat’iyan qaror chiqargani. Asror Valievich Van Gogni savolga tutadi. Nima bo’lgan ekan? Shu… Nima shu? Bu mato andozadigiday moviy emas. Nega? Texnologiya buzilganmi? Yo’q. Nima bo’lgan? Bo’yoqni ayashgan.

Boshliq Boqibekka javob beradi-da, u bilan bahslashishga jur’at etgan haqtalabga o’giriladi. Nima dedi? Bo’yoqdan tejalgan dedimi? Jaydari til bilan aytilsa, o’g’irlangan… Haqtalab nodon nimadir demoqchi bo’ladi. Ammo Vali Asrorovich chilla ayozining nafasi ufurib turgan bir qarash bilan uning tilini tanglayiga yopishtirib qo’yadi. So’ng allaqanday behis – o’sha mashina ovozda bir tekis gapira boshlaydi: “YO bu sohaning odami emassiz, yo ishlashni bilmaysiz, yo firibgarsiz, yo firibgarlarning qo’lida o’yinchoqsiz! Iltimos, ertaga soat o’nda taxminlarimning qaysi biri to’g’ri ekanligidan meni ham xabardor etib qo’ying… Xo’sh, endi navbatdagi masalaga o’tamiz”…

Butun mamlakat bo’ylab shox otgan bu idorada ish tig’iz, hatto allaqanday zalvorli. Mas’uliyatning zilini barcha xizmatchilar har daqiqada yelkasida sezib ishlashadi. Bu yerda vaqt ham allatovur zich bir tarzda o’tadi. Vazifa aniq ekanligidan paydo bo’ladigan qizg’inlik bu yerda yaralib, idoradan tashqariga lovullab chiqadi. Ammo baribir ish zalvori odamlarni toliqtiradi. Shunda bir xillikka yana Van Gog allaqanday o’zgacha bir rang kirgazadi.

Ertalab ishga kelgan odamlar ishxonaning foyesi va yo’laklari birdan o’zgarib, ajabtovur tusga kirganini his qiladilar. A!.. Devorlarda rasmlar… Rango-rang, turli-tuman rasmlar! Ular o’zga dunyolardan kelgan mo»jizalar kabi atrofga bilinar-bilinmas – allaqanday sirli mavjlar tarab turganini hamma birdan sezadi. Idoraning biror xodimi odatdagiday shoshib xonasiga o’tib ketolmaydi. Suratlardan oqayotgan maftunkor kuch ularni beixtiyor to’xtatadi. Hamma suratlarni tomosha qilishga tushadi. “Juda zo’r ekan!”, deydi kimdir, kimdir vaqt topib, muzeylarga bormaganidan afsuslanadi, kimdir jimgina “Qoyil!” deganday bosh chayqaydi. Kollejni bitirib, bu idoraga yaqindagina ishga kelgan yoshgina qiz – Jasmina foyega kirgan zahotiyoq, devorlarga bir qaraydi-da, birdan quvonchda yarqirab, “Voy!” deb yuboradi. Nafaqa yoshidan oshib, ishdan bo’shatilishini qo’rqibgina kutib yurgan Jo’ra Olimovich esa “Bizlar ham yurgan ekanmiz” deydi, yuz-ko’zi yorishib. U negadir tetik tortadi. Bosh hisobchi Jamila G’ofurovna esa, qip-qizil gullar aks ettirilgan natyurmortga tikilgancha ko’zlari yoshlanadi. Ayol ko’zyoshlarini bildirmay artarkan, qachonlardir unga sovg’a qilingan qirmizi guldastani eslaydi. Guldastaning rangi shu qadar nafis, shu qadar jozibali ediki, keyinchalik biror-bir anvoyi gul o’shanda tuygan shavqini unga hadya etolgan emas. Ko’nglida hozirgacha yarali qonga mengzab yashovchi gullarni hayotda hech qachon uchratolmadi. Mana endi o’sha guldasta ramkaga solingan mana bu suratdan, tiriklikdan tirik bir asnoda, uning ko’z oldida shovullab turibdi…

Xodimlar o’zlarini hamishagiday tutishga harakat qilishadi, ammo aniq fikrlashdan boshqa hech narsa yo’llamaydigan bu ishxonada nimadir o’zgargani shundoq sezilib turadi. Topishningmi, yo’qotishningmi, yoxud sog’inchningmi – armonli bir sururning bo’yi havoni tutgan, bu hol ko’ngillarni mayda-chuyda tashvishlardan birdam ozod etib, odamlar unutib yuboryozgan hurlikkami-yey, cheksizlikkami-yey – allatovur ko’ngil yo’liga chorlayotgani tobora ayon bo’lib boradi.

Bu xatarni barchadan avval Muyassar Qodirovna payqaydi.

– Ish vaqti boshlandi! – deydi u allaqanday rasmiy, bir qadar robotning ovozini eslatadigan quruq tovushda.

Hamma o’ziga keladi. Chunki deyarli tiriklik alomati sezilmaydigan bu ovozning ohangida allaqanday pinhon vahima bor edi. Bu ovoz – temir mantiqli qonunlarning, ulug’vor idoralarning, derazasiz moshinalarning, pogonli odamlarning – inson taqdirini bir imo bilan hal etadigan dahshatli qudratning shu yergacha yetib kelgan oqavasi ekanligini hamma biladi. Xodimlar aziz bir nimadan ayrilib qolayotganday yuraklari achib, suratlarga yana bir qur nazar tashlagan ko’yi, negadir xijolat tortib, xonalariga tarqashga hozirlanadilar va… birdan taraddudlanib to’xtaydilar. Birov shosha-pisha qo’lini ko’ksiga qo’yadi, birovning yuzida yasama kulgu jilvalanadi…

Foyega Asror Valievich kirib keladi. U odatdagiday, xodimlarning salomiga yo’l-yo’lakay alik olgancha, shiddat bilan yo’lak to’rida joylashgan kabineti tomonga yo’naladi. Ammo bir-ikki qadam bosgach, nimnigohi bilan devorlardagi rasmlarni payqaydi-da, shiddati pasayib, to’xtaydi. “Adashmadimmi?” degan asnoda devorlarga betartib osilgan rasmlarga negadir garangsib qaraydi… va o’zgara boshlaydi. U lahzada atrofidagi odamlarni, ishxonani, ishxonaga nima kelganini, martabasining viqorini – hamma narsani tamom unutadi. Hatto atrofdagilarga u o’zining kimligini ham esdan chiqarayotganday tuyuladi. Xodimlar uni allaqanday bir tarzda ichidan nurlana boshlaganini va hozir yuraklarni ne ajib ko’ylarga solgan devorlardagi rasmlarga nimasi bilandir o’xshay boshlaganini his qiladilar. Asror Valievich, suratlardan ko’z uzmagan holda, unga mashinaning oldida peshvoz chiqishga ulgurmagan, shu sababdan ortiqcha shoshib, yo’lakdan yugurgilab chiqqan yordamchisiga plashini va portfelini nim behushlik yanglig’ bir holatda uzatadi-da, suratlarni yutoqib tomosha qilishga tutinadi. Qachonlardir o’lib ketgan aziz odamini nogahon tirik uchratib qolgan kasning karaxt hayronligiga mengzash bu yutoqish uni butun vujudini qamrab olgan – u hadeb yutinadi, burni va peshonasida reza ter paydo bo’ladi.

Negadir jimlik cho’kadi. Asror Valievich bu jimlikni ham sezmaydi. Muyassar Qodirovnani esa endi beixtiyor boshliqni hayajonlanib tomosha qilishga tushgan odamlar xavotirga soladi. Ular negadir hozirgina suratga lolu hayronlikda termulishganday boshliqqa tikilib qolishgan edi. Xullas, bu yerda xodimlar bo’limi boshlig’ining fahmi yetmaydigan nimadir ro’y berayotganday… “Nima, rahbar hayvonot bog’idagi maymunmidiki, ular tomosha qilishsa!”, deb kuchi yetganicha o’ylaydi ayol.

– Ish vaqti bo’ldi! – deydi u endi qat’iylik bilan.

Muyassar Qodirovna bu gapini ko’proq boshliq eshitishini xohlaydi. Ammo Asror Valievich eshitmaydi.

Uning ovozining temir jarangi faqat xodimlarni hushyor torttiradi. Ular foyeni qamrab olgan, allaqanday nafis va sog’inchli bo’ylarga to’lgan havoni tark etgilari kelmay, istar-istamas, ikki tarafga shox otib ketgan yo’laklarga taraladilar. Boshliq esa kartinalarni birin-birin tomosha qilarkan, vaqt o’tayotganini sezmaydi. Har kun ertalabki qisqa majlisga ko’nikkan katta-kichik rahbarchalar daftarchalaru ruchkalarini hozirlab, odatdagiday, Asror Valievichning qabulxonasi tarafiga yo’naladilar. Ammo boshliq hamon foyeda ekanligini ko’rishib, arosatda to’xtab qolishadi. Muyassar Qodirovna endi bu quyushqondan chiqishga jiddiy aralashmasa bo’lmasligini jonu taniga singib ketgan teran mas’uliyat bilan his etadi. U odamlarga qo’li bilan “yo’qolinglar” ishorasini qiladi. Ularning g’oyib bo’lganiga ishonch hosil qilgach:

– Asror Valievich… – deydi yurak yutib. – Asror Valievich…

Boshliq unga qayrilib ham qaramaydi. Faqat rasmlardan ko’z uzmagan asnoda, butun vujudi bilan og’rinib:

– Jim, – deydi. – Jim!..

U rasmlarni navbat bilan, sinchiklab tomosha qila boshlaydi. Ayniqsa, bir kartina ro’parasida uzoq ushlanib qoladi.

…Bulutsiz osmon. Huvullagan dashtu qir. Qip-yalang’och. O’t-o’lanni yozu kuz allaqachon yanchib, vaqtga sovurib yuborgan. Bir chetdan ahyon-ahyonda o’tadigan mashinalarning izi qolgan jaydari tuproq yo’l. Yo’lning chetida bir qishloqi chol nevarasi bilan moshina kutib o’tirishibdi. Egnida chopon. Boshida salla. Nevarasi ham choponginada. Ular juda mitti tasvirlangan, hatto yuz-ko’zlari ham ko’rinmaydi. Ammo ularning bu ushoq tasvirlaridan allaqanday intiqlik, intizorlik, shu bilan birga yurakni orziqtiradigan noma’lumlikning havosi taralmoqda… Umri shu dashtu qirlarda o’tgan chol nevarasini qay taqdir sari boshlamoqda? Ular qaerga ketyapti? Kimni kutishyapti? Ularning boshidan ne savdolar kechadi? Nechun bunchalar hasrat? Dala-dashtning sukunatiga qorishgan bu keksaligu yoshlik allaqanday cheksiz qamrovli qudratning changalida nega bu qadar some turibdi? Taqdir ularni qayga uchirib ketadi?..

Bir pasdan so’ng Asror Valievich ilkis bezovtalanadi-da, ko’zlarini rasmdan uzolmay, bir qo’lini ortiga cho’zib, ko’rlar kabi nimanidir betoqat izlashga tushadi:

– Qani! – deydi u besabrlik bilan. – Qani!..

Muyassar Qodirovna hech narsani tushunmay, lekin tashabbuskor xodimga xos shijoat bilan boshliq so’rayotgan narsani muhayyo qilgani yo’lakka otiladi. Ammo bu bema’nilik yugurishining muddaosini o’zi ham anglamay, to’xtab qoladi:

– Asror Valievich! Nimani olib kelay?

Boshliq o’ziga o’xshamay g’ijinadi:

– Qanaqa “nima”?.. Van Gogni toping!

Iloyo, shu Boqiboy Van Go’ng bo’lmay ado bo’lsin! Shunga shuncha vahima-ya! Yurgandir-da bir ochiq lahatda, ipirisqi tortib! U tartib-intizomni pisand qilarmidi! O’zi xon, soyasi maydon! Mushugini “pisht” deb bo’lmasa! Ishdan haydab bo’lmasa!..

Bu so’zsiz monolog Muyassar Qodirovaning alamli yuragidan bir “tiz” etib, tovushsiz otiladi… va shu zahotiyoq xodimlar bo’limi boshlig’ining ko’zi Asror Valievich tomon sharpasiz yurib kelayotgan Van Gogga tushadi. Voy, qurib ketgur! Arvohga o’xshamay, battar bo’lgur! Osmondan tushdimi?

– Topibsan! – deydi Van Gogga allaqanday hayajonlanib boshliq. – Juda topibsan! Yaydoq kuz bo’lgani ham yaxshi! Mezonlar uchadigan paytda, a?

– Sezdingizmi? – deydi Van Gog ko’zlari beozor nurlanib. – Albatta, mezonlar uchib yuribdi-da!

So’ng jiddiy bir tarzda qo’shib qo’yadi:

– Buni ko’rgan ko’radi!..

Muyassar Qodirovna ham kartinaga ilk bor ko’z tashlaydi. Bu ikkovi uni masxara qilishyaptimi? Mezon qani? Jinni-pinni bo’lib qolishmaganmi?

– Shamol-pamol yo’q! – battar quvonadi Asror Valievich. – Mezonlar havoda behushgina suzib yuribdi…

– Ha-a!.. – deydi boshliqning tushunayotgani ma’qullab Boqiboy. Keyin allaqanday o’yga tolib gapira boshlaydi. – Bu kartinani, shu… kattaroq qilib chizish kerak edimi-yey! O’shanda yana-da…

– Yo’q! – Keskin e’tiroz bildiradi boshliq. – Shu holida yaxshi! Umuman teginmang! O’zi xudo bergan narsalar bo’ladi! Bu kartinani sizga xudo bergan! Tegmang! Buzasiz!

– Endi… – So’z axtarib kalovlanadi Boqiboy. – Yanada… kartinada havo mo’l bo’lardimi, deb o’ylayapman-da…

– E, dunyoning hamma havosi bor bu kartinada…

– Shoshmang-da… – Van Gogning tiliga yana so’z kelmaydi.

– Bu-za-siz!

Boqiboy ko’nmay bosh chayqaydi. Asror Valievich negadir quvonib, Boqiboyning yelkasidan quchadi:

– Yuring, ichkarida gaplashamiz! Yuring!..

Boshliq ajib bir g’ayratu shijoatda Boqiboyni yelkasidan qo’yib yubormay, kabineti tomon boshlaydi.

Muyassar Qodirovna serrayib qoladi. So’ng yo’lakdan chiqib kelayotgan bosh hisobchi Jamila G’ofurovnaga ko’zi tushadi. U xodimlar bo’limining boshlig’ini ko’rmaganday o’tadi-da, teskari turgancha, qirmizi gullar chizilgan kartinani tomosha qilishga tushadi. Yuzi ko’rinmasa-da, bosh hisobchining hayajon girdobida to’lg’onayotganini, chuqur-chuqur nafas olganini; hatto zo’riqishini bosib, besas xo’rsinishga harakat qilayotganini Muyassar Qodirovna his qiladi va nogoh uning yelkasi titrayotganini ko’radi.

– Nima bo’ldi?

Muyassar Qodirovna shoshgancha borib, bosh buxgalterning yelkasiga astagina qo’l tashlaydi:

– Nima bo’ldi?

Jamila G’ofurovna allaqanday karaxtlikda burilib, tanimaganday unga qaraydi. Ko’zlari jiqqa yoshga to’lgan. So’ng ilkis o’zini qo’lga olib, yoshlarini shoshib artadi:

– O’zim… – deydi jilmayishga harakat qilib. – O’zim…

Ammo ichini o’pirib kelayotgan o’krik yuzlarini qiyshaytirib yuboradi. U bosh eggancha, yo’lakka otiladi.

Shu kun idorada marom buziladi. Natijada, antiqa voqealar ro’y bera boshlaydi. Avvalo, bu idora paydo bo’lganidan buyon o’tkaziladigan, nafas olish kabi odatiy holga aylanib qolgan ertalabki yig’in o’tmay qoladi.

Qabulxonaga odatdagiday birinchi bo’lib Shodmonbekov bosh suqadi va hamishangi hazili bilan kotibaga murojaaat qiladi:

– Yosumanxon, – deydi u kabinetga imo qilib. – Kiraveraylikmi?

Kotibaning peshonasi tirishadi:

– Yuz marta aytaman, Zafar Rasulovich, menya zovut Jas-mi-na!

Shodmonbekov ham yuzinchi bor gapidan qaytmay, takrorlaydi:

– O’zbekchasi “Yosuman” bo’ladi-da, onajonim! Davlat tilida aytayapman!

– Nu, chto mne teper` delat`? Roditellarim o’rischa o’qigan…

– Mayli, onam, mayli… Faqat mustaqil bo’lganimizga ham, mana, yigirma yilcha bo’lib qoldi-yov… Shu ismingizni o’zbekcha qilib, yozdirib oling, tamom-vassalom!

Kotiba battar tutoqadi:

– “Yosuman” deb yozolmayman! U, axir o’zbekchasiga, okazivaetsya… Naqa… “Jodugar” degani ham ekan-ku!

Shodmonmonbekov xandon otib kuladi.

– Yosuman shunaqa gul, onam. Unga qo’ngan hashorat qaytib ucholmaydi. Yopishadi-qoladi. Sehrlab tashlaydi. Xuddi sizning o’zingiz! Sizga ham bir ko’zi tushgan ishqingizda jodulanib, ado bo’ladi! Siz esa ularga hashoratga qaraganday ham qaramaysiz! Voh, qancha odam ko’yingizda hashoratday o’lib ketdi!.. Eh, Yosumanxon! Yosumanxon!.. – U yana Asror Valievichning kabinetiga imo qiladi: – Kiraveraylikmi?

Jasmina postda turgani esga tushganday, birdan jiddiy tortadi:

– Yo’q, – deydi u va komp`yuterda qandaydir bir matnni jadal tera ketadi. Bu – kotibaning “gap tamom, hazil tugadi” degani ekanligini hamma biladi. Ammo ertalabki yig’inni bekor qilish…

Shodmonbekov ham hazillashishni unutadi:

– Hozir… majlis!

Jasmina vaziyatning ahamiyatiga mos sukunat saqlaydi.

– Asror Valievich, – deydi u so’ng negadir qizishib. – “Hech kimni kirgizmang”, dedi! Men: “Hozir pyatiminutka”, skazala. “O’zbekchani tushunmaysizmi?” dedi u kishi… Nu, dalsya mne etot uzbekskiy!..

Jasminanning barmoqlari negadir juda jadal ishlay boshlaydi.

Shodmonbekov nima bo’lganini tushunolmay garangsiraydi. Axir bu idorada yigirma yildan buyon xizmat qiladi. Xudo bergan ish kuni shu yig’in bilan boshlangan. Bu yig’in kayfiyatingu ko’nglingga qaramasdan, “avval mendan o’tib ol, qolganini ko’ramiz” yo’sinida bezrayib, xuddi taqdirning tavqi la’natiday naq sakkiz yarimda yo’lingni qaroqchiday to’sadi. Buning ustiga anavu Asror Valievich!.. Na bir hazilni biladi, na bir xush gapni… Xuddi moshinaning o’zi! Undan ko’ra temir bilan, tosh bilan majlis o’tkazgan yaxshi! Har holda ularning ko’zi yo’q. Boshliqning ko’zi! Bir sovuq qarasa, muzing bir hafta erimaydi!.. Endi qanday qilib?…

Xohlasa hammani gap bilan o’tqizib qo’yadigan, xohlasa mutoyiba bilan ko’ngillarni bahor qiladigan Shodmonbekov birdan dovdiraydi:

– Men… nima qilay?

Jasmina birdan ishdan to’xtaydi:

– Zafar Rasulovich… Kak-to… naqa.. a? Ne to!…

– Onam, ichkarida biror odam bormi?

Jasmina davlat ahamiyatidagi sirni oshkor etishga chog’langanday chuqur nafas oladi. Klavishlarni o’zlari topib ishlayotgan barmoqlari keskin to’xtaydi.

– Bor! – deydi u. – Bor! Anu… Kak yego… Van Gog! Oni tak bes-se-duyut!… Shunaqa gaplashishayati-i-i!…

– A-a…

Shodmonbekov birdan nimanidir fahmlaydi. U duch kelmagani allaqanday haqiqat bu ishxonaga oralab qolganini, bu haqiqatni faqat ichkaridagilar – majlisni bir tiyin qilib o’tirgan Asror Valievichu suratlar osib, foyeni sehrli bir maskanga aylantirgan Van Gog anglashini; ular hozir bu anglamoqning shavqida mastu alast suhbat qurayotganlarini negadir yuraklari orziqib tasavvur qiladi. U Jasminaning ham allatovur xayollanib turganini ko’radi.

– Yaxshi bo’ldi-ya, Zafar aka? – deydi qiz allanechuk bo’lib. – Suratlar… Kak xorosho!..

– Nimasini aytasiz!..

Shodmonbekov mana shu yurak orziqishi yetagida o’rnidan xayollanib turadi-da, ko’ksi notanish – farrahli havoga to’lib, foyega qarab jo’naydi.

U suratlar osilgan foye ham mana shu notanish havo bilan to’lganini, bu havo foyedan toshib yo’lakka, xonalarga, kabinetlarga – butun ishxonaga va hatto xizmatchilarning yuraklariga ham sochilib borayotganini; ishxonaning devorlaridan oshib o’tib, tushunuksiz sog’inch va hazinlik sochgancha dunyo bo’ylab taralib borayotganini ham his qiladi.

Jasmina esa shu allanechuk kayfiyatda o’tirib qoladi. Boshi qushga aylanib, bexos uchib ketayotganday kallasini ikki qo’li bilan mahkam changallaydi. Ko’zlarini yumgan tariqa, bor bo’yicha o’ziga cho’kib, o’yga toladi. So’ng nogoh yong’in xizmatiga falokatdan xabar beradigan odam hovliqishida shoshilib, telefon raqamlarini tera boshlaydi.

– Allo… Allo!.. Meni kechir!.. – deydi u o’rtanib telefonga. – Prosti!.. Men aybdorman!.. Nima? Vstretimsya? Ko’rishamizmi? Qaerda?… Tushunarli! Mogu! Boraman! Hozir javob olaman-da, yuguraman! Begu, jonim! Begu!…

U shoshgancha o’rnidan turadi-da, Asror Valievichning kabinetiga qarab yuradi. So’ng “e, nima bo’lsa, bo’lar” qabilida qo’l siltab, yo’lakka, yo’lakdan odamlar suratlarni tomosha qilayotgan foyega, foyedan go’yo yiqilib tushayotgan osmonga ko’zi tushganday vahimada turgan Muyassar Qodirovnaning yonidan yugurgilab o’tgancha uni kutayotgan, sog’inayotgan, o’rtanayotgan tashqariga yo’l oladi.

– Nihoyatda quvondim, – deydi Asror Valivich xonasida chir aylanib yurar ekan. – Zo’r! Bunaqa bo’ladi deb o’ylamagan edim! Qoyil! Faqat… u suratni buzmang!

Van Gog boshliqni tanimaydi. Bu so’zidan ko’ngil bo’yi ufurib turgan odam qaydayu, Asror Valievich qayda! To’g’ri, Asror Valievich uni juda hurmat qilishini, hatto mehr bilan ardoqlashini u hamisha sezib, qadrlab yurgan, ammo uning ichidan quyosh chiqib kelayotganday porlab turishini birinchi bor ko’rayapti! Go’yo qarshisida samimiyat taratib ko’ngilning o’zi so’zlayotganday!

Van Gog beozor jilmayadi:

– Yo’q… Men sezib turibman-da, agar…

– Men ham sezib turibman! – Asror Valievich ijodkorlarda bo’ladigan qizg’inlikda uning gapini shartta kesadi. – U mukammal surat! Tushinayapsizmi? Mu-kam-mal! Qosh qo’yaman, deb, ko’z chiqarib qo’yasiz!..

– E!.. – Van Gog ham ilkis o’rnidan turib ketadi. – Chalaligi bor-da!..

– Bu asar, – Asror Valievich Van Gogning qarshisiga bahs mavjida yurib keladi. – Mana shu chalaligi bilan go’zal!..

Endi Van Gog ham qarshisida boshliq turganini tamom unutib qizishadi:

– Tavba, chala asar ham mukammal bo’lar ekanmi?

Asror Valievich ham nimadir demoqchi bo’ladi, ammo birdan jiddiy tortib, Van Gogning ko’ziga tik qaraydi:

– Ichmaymizmi?.. – deydi u zo’riqibroq. – Yigirma yildan buyon ichmaganman. Ammo hozir… bir o’tiraylik!

Van Gog yuzida yana beozor jilmayish paydo bo’ladi.

– Mayli, – deydi u boshliqning gapidagi zo’riqishni ilg’amaganday va tashqariga qarab yo’naladi.

– To’xta!

Asror Valievich burchakdagi devorga o’rnatilgan seyf yoniga shaxdam yurib boradi-da, allaqanday g’ayrat bilan murvatlarni “sharaq”latib burab, eshikni ochadi. Bir pachka pul olib, Van Gogga uzatadi.

– Ol! – deydi u g’ayrati qo’zib. – Bir o’tiraylik!.. Gazak olishni ham unutma.

Van Gog pulni oladi-yu, negadir ikkilanib turadi.

– Balki… – deydi boshliqqa sinovchangina nazar tashlab. – Tashqarida, biror pastqam joyda o’tirarmiz…

Asror Valievich derazaga, cheksiz tashqari huvullab yotgan tarafga negadir noxos cho’chib qaraydi:

– Yo’q, – deydi u shoshib. Uning yuzida bir zumgina nimadandir cho’chish alomati “lip” etib paydo bo’ladi. Ammo Asror Valievich unga yon bosmaydi: – Yo’q! Shu yerda o’tiramiz! Shu yerda!..

– Gap-pap bo’lmaydimi?

Boshliq “bo’lsa, bo’lavermaydimi” deganday qo’l siltaydi.

Van Gog negadir quvonib, chiqib ketadi.

Yig’inning bo’lmasligi haqidagi xabar ishxonaga bir pasda tarqaladi. Ishxona bugun jang qilish-qilmasligini bilmaydigan qo’shinday beqaror bir vaziyatda turib qoladi. Go’yo qurol aslaha tayyor turibdi, dushman mo’ljalga olingan, ammo o’q-dori yetkazib beradigan aravalar karvoni noma’lum bir joyda qolib ketganday. Departamentu bo’lim boshliqlari majhul bir qiyofada yo’lakda sanqishga tushadilar. Har-har joyda mayda-chuyda suhbatlar davrasi paydo bo’ladi. Ammo bir zum o’tib, hamma foyega yig’iladi. Boshqa xodimlar ham xonalardan birin-ketin chiqib kelib, suratlarni tomosha qilishga tushadilar.

– O’rtoqlar! Ish boshlandi!

Ammo negadir Muyassar Qodirovnaning gapiga ehtimol ilk bor hech kim parvo qilmaydi. U namoyishkorona tarzda bu tartibbuzarlarni ro’yxat qila boshlaydi. Maoshidan chegirib tashlashsin, keyin bilishadi surat tomosha qilishni! Qovun qovundan rang oladi deyishadi. Barcha xodimlar shu kallasi aynigan Van Go’ngning ishlashiga o’tib olsa, nima bo’ladi? Ishxonaning ishxonaligi qoladimi? Dunyo ostin-ustin bo’lib ketadi-ku!.. Ana, boshlandi!.. Yasan-tusandan boshqa narsani bilmaydigan bo’yning uzilgur Jasmina unga parvo qilmay, yugurgilab ko’chaga chiqib ketdi. Bir pas o’tib, Van Go’ng ham sirli jilmaygancha, o’zining besharpa yurishida ko’chaga sirg’alib chiqadi…

Va foyeda Muyassar Qodirovnaning aqliga sig’maydigan ishlar ro’y bera boshlaydi. U avval Shodmonbekovning, so’ng Jo’ra Olimovichning oyoqlari yerdan uzilib ketayotganini ko’radi. Ayol aqldan ozmadimmi, degan xayolda ko’zlarini ochib yumadi. Ammo birin-ketin boshqalarning ham havoga ko’tarilayotganini fahmlaydi. Muyassar Qodirovna ham negadir o’zini yerdan ko’tarishga urinadi. Ammo zil-zambil gavdasini yerdan uzib bo’lmasligini payqaydi. Shu bilan birga bu parvozlarning oldini olish kerakligini, agar olinmasa, dunyo to’s-to’polon girdibodida adoyi tamom bo’lishini aniq tasavvaur qiladi. Odam qushmas-ku, axir! Idoraning ishini kim bajaradi? Oxir-oqibat “ko’zing qayoqda edi, nega bunga yo’l qo’yding”, deb undan so’rashadi-ku! Tezroq bu tartibsizlikning oldini olish kerak. “Bir tosh yiqilsa, tog’ qulaydi”, deb qaysi bir shoirmi, mashoyixmi aytgan-ku, axir! U bor jon-jahdi bilan baqiradi:

– Men sizlarga aytayapman! Ish boshlandi!

Xodimlar bo’limining boshlig’ining ovozi bu safar nihoyatda vahimali va qo’rqinchli tarzda jaranglaydi.

Birinchi bo’lib, oqsoqol Jo’ra Olimovich yerga “tap” etib tushadi.

– Obbo!.. – deydi u. – Odam ham shuncha nodon bo’ladimi? Inson, bu ko’rgazma har kun bo’layotgani yo’q-ku! Xudo shu ishxonaga bir inoyat qilib yuboribdi! Bu bo’lsa…

Jo’ra Olimovich gapini tugatmay, anchadan buyon kechirayotgan ehtiyotkor umrguzaronligidan nogoh toshqinlab, jadal yurishda xonasiga chiqib ketadi.

Asabiy bir sukunat foyeni tutadi. Oyoqlari yerdan uzilgan xodimlar birdan Yerning torish kuchini his qiladilar va ularning parvozlari so’lish olib, qovjirab, birin-ketin yerga qaytib tusha boshlaydi. Ular xodimlar bo’limining boshlig’idan taralayotgan qudratni ham birdan his qiladilar va endi nima bo’lishini kutgan asno, qizarib-bo’zarib ketgan Muyassar Qodirovnaning qarshisida karaxtlanib turadilar. Birozdan so’ng Jo’ra Olimovich toshqin yurishda foyega chiqib keladi-da, lolu hayronlikdagi xaloyiqning ko’zi oldida uning bu misli ko’rilmagan qilmishidan karaxtlanib qolgan Muyassar Qodirovaning qo’liga bir varaq qog’oz tutqazadi:

– Mana! Ariza! Shu idorada dimiqib o’lib ketmasimdan, nafaqaga chiqib olay! Axir, dunyoda ko’ngil bor-ku! Dunyo keng-ku, axir! Dunyoni buncha tor qilib yubordingiz! Nafas olib bo’lmaydi-ya!..

U Muyassar Qodirovnadan shartta ters o’giriladi-da, kartinalarni tomosha qilishga tushadi.

Ammo idoralarda ro’y berib turadigan har kungi ko’ngil xiraliklardan biri bo’lmish bu mojaroning g’uboridan rasmlar jozibasini bir pasda yo’qotadi. Ularni ko’ngillar bilan bog’lab turgan rishtalar “chirs-chirs” uzilib ketayotganinii xodimlar shundoq sezib turadilar va noxos uyqudan uyg’ongandek, g’alati bir ahvolga tushadilar. So’ng uyat ish qilib qo’ygan kas kabi uyalgannamo bir holatda xonalarga asta-asta tarqala boshlaydi. Xodimlarning bu hol ketishidan esa Muyassar Qodirovaning ruhi ko’tariladi. U g’olib bir yurishda xonasiga shaxdam yo’naladi. Ammo qip-qizil guldastani bag’riga bosgancha, yo’lakdan uchib kelayotgan Jasminaga nogoh ko’zi tushadi-da, esi oqquday bo’lib, to’xtab qoladi. U uchayotgan odamni birinchi ko’rishi edi. “E, odamzot bu dunyoda ivirsib-ivirsib, o’lib ketadi” deguchi edi rahmatli onasi. Bu gap Muyassar Qodirovnaning qulog’iga mahkam o’rnashib qolgan. Shuning uchunmi, ayol ko’zlariga ishonmaydi va vahima ichida o’zini chetga oladi. Jasmina esa nogoh paydo bo’lgan bu to’siq yonidan qanot qoqib o’tgancha, parvozini uzmasdan, qabulxonaga kirib ketadi.

Jasminaning to’satdan uchib kirishidan qabulxona ham bir seskanib tushadi-da, hushidan ketguday bir alfozda lol qotib qoladi: televizor televizorligini esdan chiqaradi, telefonlar jaranglamaydi; hatto xonaga qamalib qolgan ariga mengzab mudom g’o’ng’illab turadigan muzlatgichning ham ashulasi xayolidan ko’tariladi. Jasmina esa ularga parvo ham qilmasdan ucha-ucha qo’lidagi qip-qizil guldastani guldonga qo’yadi. Gulning guldonda barq urib turishiga qanot qoqqancha erkalanib qaraydi. So’ng kapalak monand havoda bir-ikki charx uradi-da, komp`yuter qarshisidagi kresloga ilkis qo’nadi. Va birdan mudom ishlab turadigan komp`yuter yuzi qorong’i tortib turganini ko’radi. Ammo u komp`yuterning bu holi o’zi bilan bog’liq ekanligini his qilmaydi.

– Chert! – deydi u uchib borib, chiroq tugmani “shiqil”latib ko’rar ekan. – Yana tok yo’q…

Shu payt eshikdan Jamila opa kirib keladi. U horg’in. Yig’i nuqsi qolgan yuzu ko’zlari shishinqiraganday…

– Asror Valievich?..

Jamila opaning so’zi chala qoladi.

Uning ko’zi guldondagi gullarga tushadi.

– Voy!..

Allaqaydandir bostirib kelgan bexos quvonch bosh hisobchining yuzu ko’zidan yig’i nuqsini bir lahzada yuvib ketadi.

– Bu gullar… qaerdan?

Jasmina baxtiyor kuladi:

– Podarili!.. Sovg’a qilishdi!..

Uning gap-so’zi, butun vujudidan yog’ilib kelayotgan shodiyona bu gullarni kim tortiq qilganini shundoq aytib turadi.

– Qulluq bo’lsin! – deydi Jamila opa ham ajib bir baxtiyorlik ichida. – Xuddi o’zi… Ana u.. Foyedagi qizil gullar solingan rasmni ko’rdingizmi?

– Natyurmotnimi?

– Ha-ha!.. O’shaning xuddi o’zi… O’sha gullar! O’sha!… Bu qiz qayoqqa uchib ketyapsiz desam!..

– Qaerda ko’rdingiz?

– Ko’chada… Derazadan ko’rdim! Bilsam, qizil gullarni bu qiz ham sog’ingan ekan-da!.. Jasmina, siz bu gullar qaysi uzoqlardan kelganini bilmaysiz!

Jamila opa birdan yerdan ko’tariladi-da, mastona bir uchishda gullarga engashadi. Ko’zlarini yumgan tariqa hidlaydi. Yuzlariga gullarni ohista tekkizib silaydi – erkalaydi…

Shu payt Muyassar Qodirovna eshikda paydo bo’ladi.

– Yarim soat ishda bo’lmadingiz! – deydi u Jasminaga yuraklarga vahima soladigan rasmiy ohangda. – Tushuntirish xati yozing!

Jasmina ham, Jamila opa ham noxos yerning tortish kuchi paydo bo’lganini, qanotlari esa qovjirab qolayotganini his qiladi. Ular suyanchlari birdan yo’qolib, osmonu falakdan yerga bor bo’ylaricha – beayov qulab tushganilarini sezadilar.

Asror Valievich derazadan ko’chaga tikilib turibdi.

Ko’chada kuz. Sarig’u qizg’ish ranglarda alangalayotgan kuz. Daraxtlardan to’kilayotgan barglar beshamol havoda qalqinib-qalqinib yerga, ko’chaning ikki chetida qator terib qo’yilgan mashinalarning ustiga beozor qo’nadi. Yo’lovchi avtomobillarning ortidan xazon to’zg’ib qoladi. Ishxonani o’rab turgan ko’m-ko’k chimzorda o’rikning qirmizi barglari sochilgan… Xazonrez! Daraxtlarda, havoda, yo’lkalarda, gulzorda — butun dunyoda xazon! Naqadar bu kuzning hasrati ulkan. Dunyoning bor-budini – har bir zarrasigacha – bu za’faron so’lg’inlik zabt etganday!

Asror Valievich derazadan ko’chaga necha yillardan buyon negadir ilk bor qo’rqmay qarayapti. U hatto kuzning bahaybat g’ussasi derazadan sizib o’tib, zimillab yuragiga kirayotganini ham payqaydi. Nima bo’lsa, bo’ldi! Qarshilik qilmaydi. Mayli, kirsin!.. Mayli, uning ham yuragi xazon bo’lsin! Axir bir kungina yuragi ixtiyorida yashashi mumkin-ku! Uni asir olib ketishi mumkin bo’lgan dunyodan qanchalar yashirinib yashadi. Qanchalar qochdi. Qishning ham, bahorning ham, yozning ham, hatto mana shu suyukli kuzning ham ko’ziga tik qaramadi. O, bu jodugar faslni u qanchalar yaxshi ko’radi! Ammo kuz bilan yurakni ochib, jim suhbat qilishdan qanchalar qo’rqdi! Chunki aniq biladi: kuz uni ko’ngli qumsagan tomonlarga olib ketadi. U shuncha yillar o’zini jilovlab, kishanlab qurgan hayotidan mosuvo bo’ladi! Kunpayakun bo’ladi hayoti!

U ichidagi tubsiz zindonga o’zi tashlagan narsaning kuchini yaxshi biladi! Har on uning hamlaga tayyor quvvatini ham sezib turadi! Biroz erkini ixtiyoriga bersang, girdobiga tortadi-ketadi! Osmonu yerning farqi qolmaydi o’shanda! Sezgilaring o’tkirlashadi. Dunyo ko’zingga aldoqsiz ko’rinadi. Go’zalliklari, jilvalari, toshqinlari, fojealari, mehru muhabbati; adolati va adolatsizligi; pastligi va yuksakligi; sayozligi va teranligi bilan qarshingda namayon bo’ladi. Sen esa bu ko’rinishning beayov azobida to’lg’onasan!

Unga qachonlardir bu azobdan xalos etishga ko’mak berishgan. “Odam bo’lib yashash” ilmini o’rgatishgan. Hamma qatori kun ko’rish lozimligini uqtirishgan va go’yo barcha odamlar o’ynab-kulib yashayotgan ko’chaga kiritib qo’yishgan. U o’shanda bu ko’chada Munis borligi uchun abadul-abad baxtiyor bo’ldim, deb butun ruhu vujudi bilan ishongan.

Ammo bariga kuz sabab…

Bundan yigirma yil avval kuz uni jodu aylab, Munisning ortidan sarson-sargardon ergashtirmaganmidi? O, o’sha kuz! Daraxtlardan beshamol havoga ixtiyorini tashlab, uzilib-uzilib tushayotgan, yo’lkalarga benajot cho’zilib yotgan xazon yaproqlar! Yo’lkaning boshida xazonni bosib o’tishga jur’at topolmayotganday turgan qiz… Kuz ming jilvada to’lg’onarkan, shu qizga ro’baro’ etgan. Asror esa aqlu hushidan ayrilib – o’zi ham tushunmaydigan kuchning uni uchirib borayotgan taqdirining qanotlari chirsillab yonib borayotganini ilg’ab tursa ham qarshilik qilishning ilojini topolmagan. Umidini, maqsadini, jonu jahonini baxshida etib yuboravergan. Ammo taqdir tinchgina yonib ketavermas ekan-da! Burqsib, cho’g’lanib, g’ashlanib, ko’ngilini kul to’zoniga cho’lg’ab, kunlarini xufton etgancha, ortidan it kabi ergashib kelavergan. Bu ta’qibning bezovta hasrati uni bir lahza ham tinch qo’ymagan. U esa faqat o’sha kuzda uchragan qiz ko’ziga tikilgancha, qanchonlardir gardaniga qo’yilgan majburiyatni bor kuchiyu irodasi bilan bajarishga urinavergan. Shuning uchun ham uni chorlab, har damda qaylargadir – ko’ngilni mast-alast etib, yerning qa’rigami, yetti qavat falakkami, olib ketgisi kelib turadigan dunyoga tik qarashdan cho’chigan. Ayniqsa, kuzdan ko’zlarini olib qochgan! Bu fasl – sehrgar! Qo’yib bersang, inon-ixtiyoringdan bir zumda judo qiladi!

Ammo bugun bu nogahoniy ko’rgazma, o’zini o’zi zo’rlab tiqqan zindonlaridan uni bexos ozod qildi! Mana, dunyoga shundoq tikka qarayapti! Nima bo’lsa, bo’lar!.. Bu Van Gog degan dahoning hunarini qarang! Tavba, ranglar ham shunaqa o’rtanadimi? Bu suratlarning qarshisida o’tirib, faqat o’kirib yig’lasang! Vujuding yo’qolib, nurga aylangancha ho’ngrasang! Buning ustiga bu kuz!…

Temir iroda bilan yasagani – hayajonu jo’shishlardan xoli zindonning temir eshiklari qulab, yurak-bag’ri hurlik havosida to’yib nafas ola boshlaganini u yaqqol sezib turibdi! Nima, temir eshiklarning toqati toq bo’lib, qulashga bahona izlab turganmidi yo?…

Eshikdan Van Gog kiradi. Lablarida o’sha beozor tabassum. Qo’lida qappaygan yelimxalta. Ammo endi yurish-turishida qandaydir ishchanlik va bilinar-bilinmas tantanavorlik bor. U boshliqning kabinetini besh qo’lday biladigan odamday kengu mo’l kabinetning to’ridagi istirohatxona eshigiga imo qiladi:

– Kiramizmi?

Asror Valievich esa ichishni betoqat kutayotgan aroqxo’r kabi xurram kayfiyatda kaftlarini bir-biriga g’ayrat bilan ishqalaydi.

– E, tezroq bo’l! Shu yerda ocha qol!

Van Gog qo’lidagi yelim xaltani kabinetning bir tarafini egallagan keng- mo’l “majlis” stolning ustiga qo’yadi. U yoq-bu yoqqa qarab, Asror Valievichning stoli ustidagi gazetani oladi-da, stolning bir chetiga dasturxon qabilida to’shaydi. Xaltachadan palasmassa idishlarni chiqarib, bir zumda qopqoqlarini ochib qo’yadi. Keyin qaerdandir qo’lida ochqich paydo bo’ladi. Sehrli xaltadan chiqqan konservalar ham hademay yelkanli antiqa qayiqlar shakliga kirib, ularning hukmiga hoziru nozirlik holida turadilar… O! Van Gog bunday ishlarni qoyil qilar ekan-ku! Tajribasi borligi shundoq ko’rinib turibdi. Sho’r pomidoru bodring, kolbasa, qoqlangan baliq, shprot, kabob… Buning ustiga, qisqa qadah so’zi – “Qani! Qani!”ga behad qizg’in ma’no kirgizadigan qancha gazaklar! Ishtahani ochib, sabrni yo’qotadigan mo»jizalar! Bu tuyg’uni u qachon tuygan edi? Ha, yigirma ikki yil avval! Yigirma ikki yil!…

– Tezroq ochsang-chi!

Van Gog boshliqning betoqat buyrug’iga parvo ham qilmay, to’g’ri istirohatxonaga yo’l oladi-da, lahzada ikkita piyola ko’tarib chiqadi.

– Qadahingiz ham yo’g’-a!..

– Bo’l!..

Van Gog xaltachadan nihoyat shishani oladi.

– O’zimizniki. Lekin zo’r!

Piyolalarga Van Gog aniq harakatlar bilan aroqni quyadi.

– Ammo lekin qoyil! – deydi boshliq kimgadir taqlid qilib. – Bu ishda ham a’lochi ekansan!

Van Gog esa qo’rqinchli boshliqning bu bola qiliqlariga parvo ham qilmaydi:

– Qani!

– Ichdim!..

Asror Valievich nogahon bayramga duch kelib qolgan bola kabi quvonib, piyolani bir ko’tarishda bo’shatadi. Yuzlarini bujmaytirib, gazakni xuddi ertaklardagiday bir yamlab, ikki yutadi. So’ng jilmayganicha Van Gogning ichib bo’lishini kutib turadi. Ulfati piyolani bo’shatib stolga qo’ygach esa, birdan jiddiy tortib, gap boshlaydi:

– Bilasanmi, – deydi u, bu gaplarni endi kashf qilyotganday. – Hayotning ma’nosi nimada? San’atda!..

U allaqaydan ko’ngliga oqib kirayotgan, o’zi ham, unut bo’lib ketgan davradosh birodarlari ham sarxush hushyorlikda qachonlardir gapirgan fikrlarni takrorlayotganini sezib turadi. Ammo so’zlar ekan, ruhu vujudi yayrab qizishayotganini, bu tarzdagi suhbatlarni chidab bo’lmas intiqlikda sog’inganini his qiladi.

Muyassar Qodirovna bugun birdan mas’uliyatni unutib qo’ygan boshliqsiz ham, idorani yo’lga solganidan, ishxona xuddi soatday bir maromda “chiqillab” ishlay boshlaganidan g’ururlanib, yo’laklarni ikki-uch bor aylanib chiqadi. So’ng xonasini ichidan berkitib, Jo’ra Olimovichning “delo”sini oladi. Har bir varaqni sinchiklab ko’zdan o’tkazadi. Ayniqsa, qarindosh-urug’lari haqidagi ma’lumotlarni alohida o’rganib chiqadi. Bu qurg’ur miyasi achigan chol bekorga dag’dag’a qilmayotgandir? Biror suyangan tog’i bordirki, hammaning orasida arizani Muyassar Qodirovnaning yuziga otib chiqib ketdi! Ishongan tog’i bor!

Ammo Muyassar Qodirovna qancha o’rganmasin, miyasi achigan cholning ishongan tog’ini topolmaydi. Ma’lumotlarni qayta-qayta ko’zdan kechiradi. Yo’q! Tep-tekis! Sahro!.. Endi uyi kuydi buning! Hech kiming yo’q ekan, nega ko’pirasan? Tinchgina yurmaysanmi, maoshingning ustiga nafaqangning yarmini qurtday sanab olib! Endi ketding! Har oyda nafaqani kuti-i-ib, to’rt devor ichida o’lganday bo’lib o’tiraverasan! Sen hali Muyassar Qodirovna bilan o’chakishasanmi? Mana, hozir fe’lingga yarasha buyruq tayyor bo’ladi! Qarabsanki, nafaqaxo’rsan! Bu idorani endi tushingda ko’rasan! He, o’lib ket!..

Xodimlar bo’limining boshlig’i mana shunday g’alvali ishlardan bosh ko’tarolmay o’tirarkan, ishxonada nimalar ro’y beryotganidan ham, qachon ish kuni tugaganini ham bexabar qoladi.

Muyassar Qodirovnaning zug’umidan keyin qanotlari singan qushday qunishib, ishga qo’li bormay, derazaga qarab o’tirgan xodimlar esa yana bir antiqa voqeaga guvoh bo’ladilar. Tushlikka yaqin Van Gog ishxona eshigidan allaqanday bir mastona parvozda uchib chiqib, barglarini sochib yotgan daraxtlarni oralab bir pas parvoz etgach, qaysidir bir falak sori qanot qoqib ketganini aniq ko’radilar. Yo’q, ko’pchilik bunga ajablangani yo’q! Chunki u devona odam-da! Uchsa, uchib ketaveradi! Ammo ular allaqanday zavq-shavqli parvozda ishxonadan otilib chiqqan Asror Valievichga ko’zlari tushganda, o’zlarga ishonmay, lolu karaxtlikda ko’chaga qaragancha qotib qoladilar.

Asror Valievich piyoda yurmaganiga ancha bo’lgan. Shuning uchunmi, kuzga qorishib yotgan shaharni avval tanimadi.

Buning ustiga, mashinada yuraverganidanmi, mashina oynasidan bo’lsa ham dunyoga dadil ko’z bilan qarashga cho’chiganidanmi, ko’rganlari bilan ko’ngli o’rtasida devor tashlab, atrofga nazar tashlaganidanmi, bu joylar unga notanishday tuyuldi. Axir, uch-to’rt yo’nalishdan mashina uni g’izillatgancha olib borib, olib kelavergan – uydan xizmatga, xizmatdan uyga, idoradan falon majlisga, majlisdan ishga, ishdan uyga… Demak, bu shaharning shakli shamoyili xotirasidan ko’tarilganiga ajablanmasa ham bo’ladi. Demak, qachonlardir umrini yetaklab ketayotgan devonavash taqdirdan ayrilish oson kechmagan! Buning uchun inson xotirasini, hatto o’zini ham esdan chiqarishga majbur bo’lar ekan-da!

Ammo Asror Valievich noxos atrofida sochilib yotgan kuzni taniydi. Qachonlardir bu kuzakdan olgan toshqin g’ussali darslar qaylardandir kelib, vujudini yana to’ldirgancha, yuragini boshlab ketayotganini ilg’aydi. Qayoqqa ketyapti? Qayoqqa? Cho’chimaslik kerak? Yurak aldamaydi! Yo’q, aldamaydi!.. Ha, u bugun chalg’idi. Kamgap haydovchini hayron qoldirgancha, kutilmagan bir joyda hapriqib, “To’xtat!”, dedi-da, mashinadan shartta tushdi. Yuragi boshlayotgan yoqqa shoshilib ketarkan, mashinasi yonida unga hayron qarab turgan haydovchiga “ketaver” ishorasini qilgach, birov ushlab qoladiganday, shoshgancha yo’lidan davom etdi. Nega chalg’idi? Ehtimol, chalg’imagandir?. Ehtimol, qodir parvardigor faqat uning uchun yaratgan yo’lga qaytib tushayotgandir?..

Nima bo’lsa ham, ko’ngli qaylargadir ishonch bilan boshlab ketayotganini sezib turibdi.

Qaerga kelib qoldi? Anhor bo’yidagi bu bog’ni nega tanimaydi?.. A, o’sha bog’-ku! Xazonlari shamolsiz havoda behush qalqigan o’sha bog’! Tanimaganini qarang. Axir, shu chorbog’da Munisni uchratgandi-ku. Munis… Kuzgi bog’ning shundoq chegarasida – mastu alast xazonrezga xalaqit berishdan cho’chib, yo’lak boshida to’xtagan qiz! Mahobatli xazonrez to’lg’onishlarining bir chetida jur’atsizgina turgan qiz unga sehrli va nihoyatda go’zal ko’ringan. U yuragi hilvirab, mahliyo bo’lgancha serrayib qolgan…

So’ng qizning ortidan ergashib ketavergan. Ketavergan. O’zini unutib, dunyoni unutib – maqsadu orzulardan mosuvo bo’lguncha ketavergan. Tokim qiz uni bir ko’rgandan yaxshi ko’rib qolganini, lekin otasi qizini unga bermasligini aytguncha, ergashib yuravergan. Bu qiz baxt va bebaxtlikni qanday qilib bir jumlaga jo etdi? Garchi Asror bu og’ir gapni eshitganda, bir qalqinib, to’xtab qolgan bo’lsa ham, baxtga o’rab tashlangan qarshisidagi noxos tog’dan, oshiqlarga xos bepisandlik bilan sakrab o’tgan. O’tgan-da, yana ergashib ketavergan. Ketavergan, ketavergan…

Borib-borib Munisning otasi – Samig’ Nig’matovich Mirkalonovning ro’baro’sidan chiqqan.

Samig’ Nig’matovich – katta odam. Nomini hamma biladi. Biror ma’rakami, to’yga shotirlari bilan kirib kelsa, barcha tipirchilab qoladi. Yugur-yugur boshlanadi. Alohida tayyorlangan xosxonaga kirgiziladi. Xizmat talosh bo’ladi. Savlatidan shahar hurkiydigan odamlar ham tovoq ko’taribmi-yey, shisha ko’taribmi-yey, nimanidir bahona qilgancha xosxonaga kirib, “shunday ulug’ odamga” bir ko’rinish berishga harakat qiladilar. Biror bir milisa mashinangni to’xtatsa, “aka”ga qarashli odamligingga ishora etsang, bo’ldi, uzr so’rashu chest berishlarni qoyilmaqom etib, hurmatingni joyiga qo’yishadi. Qo’zg’olganingdan keyin “xayriyat-yey” deb qutulganiga shukur qiladi.

Uning ismu sharifi qandaydir bir parol. Birovga eslatsang, bitmagan ishing bitganini bilmay qolasan. Hurmatu vahima aralalash nimadir odamlarni yugurgilatib xizmat qildiradi…

Shunday odam sening taqdiringni o’n besh daqiqada hal qildi. Naqa… Ahrolmisan? Yaxshi… Rostini aytsam, senga beradigan qizim yo’q edi, xo’pmi? Ammo bir ishing yoqib qoldi. Hamdam Rasulovichning o’g’lini kaltaklaganingga qoyil qoldim, xo’pmi? Yonidagilarni ham qo’shib uribsan! Qizlarga gap otganning jazosi shu! Seni milisadan o’zim olib qoldim. Xo’pmi? Ammo endi bunday ishlarni yig’ishtir? Xo’pmi? Nega jim turibsan? Qiziq bola ekansan-ku! “Xo’p” demaysanmi? Boshingga baxt qushi qo’nyapti… Xo’pmi?

Asror “xo’p” dedi. Samig’ Nig’matovich nima aytsa, Munis tayinlaganday, faqat ma’qulladi.

Bu kasbingni tashlaysan, xo’pmi? Xo’p! Qaytib qo’lingga naqani… mo’yqalamni tekkizmaysan, xo’pmi? Xo’p! Tikistilda o’qiysan, gaplashib qo’ydim, xo’pmi? Xo’p. Mani bitta-yu bitta farzandim mana shu Munis. Agar to’y bo’lsa, menga o’g’il bo’lasan, xo’pmi? Xo’p! bu uy-joylar ikkovlaringniki bo’ladi, xo’pmi? Xo’p. Men seni ko’taraman. Menday hamma hurmat etadigan rahbar bo’lasan, xudo xohlasa, xo’pmi? Xo’p! Xo’p!… Xo’p!.. Xo’p!…

Asror hamma shartga rozi bo’ldi. Bu shartlarni bajarish nima bo’pti! Jonini so’rashsa ham beradi-ku! Faqat Munis yonida bo’lsa bas! Nimadan kech deyishsa, kechadi! Nima qil deyishsa, qiladi! Axir Munissiz bu hayotning nima keragi bor?

Yigit Munis uchun bor dunyosidan kechdi. Tashlab ketgani orzu-maqsadiga burilib qaramaslikka qaror qildi. O, u kuchli odam! Biroq Asror kechgan dunyo, u Munisning ortidan qanday ergashgan bo’lsa, xuddi shunday izma-iz izillab kelaverdi. Tashlab ketilgan taqdir og’rinib, o’rtanib, kuyib, o’ksinib, bir qiynoq dardga aylanib, jon-holiga qo’ymadi. Yigirma ikki yil uni tinmay ta’qib qilgan taqdirning tayziqiga miq etmay dosh berdi. Ko’nglining ravishini tosh iroda ichida tutdi. Rahmatlik qaynatasining rejasi va rahnamoligi ostida qurayotgan yangi taqdirini chindan urinib qurdi: soha odamlarining tiliga tushgan mutaxassis bo’ldi; mehnatidan unib, “ko’tarildi” ham. Xuddi Samig’ Nig’matovichning orzusidagiday odam bo’ldi. Ammo bugun… Hammasiga Van Gog va mana shu kuz aybdor! Mana, u ko’ngil yetagida, boshi oqqan tarafga ketyapti…

Asror Valievich bog’ to’ridagi peshtoqiga yonarharflardan “SUHBAT” deb yozib qo’yilgan imoratga ko’zi tushgach, quvonib ketdi. Ie, o’zlari-ku! Shuncha to’s-to’polondan omon qolibdilar-da! Barakallo! Peshonangizga yonarharflardan maqtovingizni keltiradigan reklamalar qo’ndirib olganingizni hisobga kiritmasak, hech o’zgarmabsiz, birodar! Haqiqatdan ham birodarimsiz-da! Ijoddan charchagan, ijodga tashna, ijodning siru asrorini bilishga intilgan, ko’ngildoshlarini uchratganidan baxtiyor odamlar davrasini bag’riga bemalol sig’dirgan bu kamtar qahvaxona birodar bo’lmasdan, nima bo’ladi! O, sizda… Kechirasiz, “sen”lab gapirsam bo’ladimi?. Rahmat!.. Xullas, senda hur bazmlarimiz qanday gurillagan! Rauf Parfi aytganiday, “darvishlar bazmi”! Shoirning o’zi ham senga ishga kelganday qatnagan. Aroq bilan boshlangan bahs pivoga qadar tushib kelgan; pivodan boshlangan suhbat, aroq bilan yuksalgan. U suhbatlarning nihoyasi bo’lmagan. Senda avjlangan daryo suhbat, keyin irmoqlaru ariqlarga bo’linib, qaerlargadir, zilziladan so’ng buzilmay qolgan uvada hovlichalarga, ijara uylarga, rassomlarning ustaxonasiga, yotoqxonalarga oqib borgan. Senda boshlangan mavjlanish ko’ngillardan ko’ngilga o’tgan, toshlar erigan, daraxtlar meva bergan, nihollar bog’ bo’lgan, bu toshqinlarda butun Toshkent mavjlangan. Xuddi shunday! Men ham mavjlanganman! Men ishlagan suratlar dengizday to’lg’ongan! “Nu, yego!.. – degan rahmatlik Ro’zi Choriev ko’z yoshini artib. – Yig’latadi!” Ha, men ham odamlarni yig’latganman! Kim chizgan suratlarimni ko’rgan bo’lsa, lolu hayronlikda qotganligi rost! Faqat Munis… U suratlarimga sovuqqina qaragan-da, “yaxshi” deb qo’ya qolgan, xolos. Suratlardagi tug’yonlardan unga hech narsa o’tmagan. Suratlar ham undan begonasiragan… Men Munisni she’ru suratlarga oshno etishni, o’zimday mavjlanishini juda istaganman. Uni dengizday to’lg’onib yotgan davraga boshlab ham kelganman. Ammo u ozroq hadiksirabmi, ozroq jirkanibmi-yey bir chetda o’tirgan. Dasturxonga qo’l cho’zmagan, suhbatga qo’shilmagan, bir pas o’tmasdan unga “ketdik” deb ishora qila boshlagan. Serfahm Rauf Parfi buni ilg’agan: “Sizning bu kelishingizdan umidim katta edi, – degan u hammaga yoqadigan tabassumida Munisga. – Safimiz yana bir darvishkaga ko’payadi deb o’ylovdim. Afsus, ishonchimni oqlamaydigan ko’rinyapsiz. Endi… Asrorni ham o’g’irlab ketasiz-da, a!” “Iloyo, shu qiz meni o’g’irlasin!”, deb xudoga nola qilib o’tirgan yigitni o’g’irlab ketish oson: Munis o’sha zahotiyoq bir imo bilan oldi, ketdi! Na parvardigor unga atagan taqdir qoldi, na ko’ngilda tinchlik…

O, xayollarga berilib ketibman!..

Ko’rinishing yaxshi! Bog’ning to’rida, xazonrez sochqiniga yelkangni tutib, menga kulibgina qarab turibsan. Tanidingmi? Nimani eslayapsan? O’sha xotiralar hozir ham shu yerda yashayaptimi? Qoldirib ketilgan taqdirlar bu bog’ni arvohlarday aylanib, seni bezovta etayotgandir? Yoki ular faqat kuz kelganda, eshigingni taqillatib, noxos keladilarmi? Sen meni ham arvoh deb o’ylayotgandirsan?… Juda sirli ko’rinayapsan. Ostonangdan hatlab kirsam… nima qilasan?

U o’zining tevaragiga qurgan hamma hushyor chegaralardan bir necha soatlarda hatlab o’tganini va bu yaxshilikka olib kelmasligini anglab turadi. Agar qarshisida turgan qahvaxona sari bir necha qadam masofani bosib o’tsa, orqaga hech qachon qaytib bo’lmasligini shundoq his etadi, vujudida qo’zg’olgan allaqanday zilzila og’ushida titrab-qaqshaydi. Shu bilan birga, qudratli bir kuch Asror Valievich o’zini zo’rlab kirgazgani temir qobiqdan qo’porib, allaqanday sururli, mastona dunyolar tarafiga uchirib borayotganini ham tushunadi. Uzoqlardan bo’ylari elas-elas kelib turadigan, qachonlardir og’ushida ozod uchgani – o’sha qolib ketgan dunyoni sog’inganini, uningsiz ortiq yasholmasligini; hamma qatori kun kechilishga harakat etib qurgan omonat hayotidan bir zarb bilan voz kechishi shartligini ham fahmlaydi. Zotan, bugun Van Gogning ko’rgazmasidan so’ng, bu zarb ichida yetilib kelganini, “taqdirim” deb o’ylab avaylab-asragan umrguzaronligi ustida qandaydir bir shavq-la parvozda ko’tarilganini va endi… tavakkal etish lozimligini sezadi.

Xudoyim! Nega tavakkal etmay? Nega?.. Axir, bu kuzni – umrimning o’sha kunida qolgan mana bu fasli ham ro’baro’mdan chiqarib turibsan-ku!.. Men uni, sinovinggga dosh berolmay tashlab ketgan edimmi? Demak, hayotimni qachonlardir uzilgan joyidan endi qayta boshlashim kerakdir-da!.. Boshla, meni boshla!

Asror Valievich qahvaxonaga kiradi. Qahvaxona o’sha paytlardagiday yorug’ emas, nimqorong’i edi. Ammo kiraverishda – avalgiday – bar! Biroq u nihoyatda olifta ko’rinish olgan; stollar ham o’sha paytdagiday: yarim aylana zalning devorlari bo’ylab terilgan. Biroq endi har bir stolning sathiga devordan pastga qarab o’rnatilgan chiroqlar xira-shira nur taraydi. Nimqorong’ilikda stollar orollarga o’xshaydi. O’sha paytlardagiday barda pivo ham sotishyapti. Faqat endi qo’llarida qo’sh-qo’sh bokallarni tutib, pivo talashayotgan pivoxo’rlar yo’q. Yangicha nafis idishlardan ko’piklari toshib turgan pivolarni ofitsiantlar patnislarga solib, xo’randalarga oldiga qo’yishyapti. Hamma
joy ozoda, ilgarigi baqir-chaqiriqning ham uni o’chgan.

Barmen unga ko’zi tushgan zahoti bir seskanib tushadi:

– Ie, Abror oka! Qo’rqib ketdim-e!

U shoshib zal tomonga qaraydi va kulib yuboradi:

– Egizmisizlar?

Asror Valievich gap nimadaligini tushunmasa-da, bu mayda gapning tagiga yetgisi kelmaydi:

– Ha, – deb qo’ya qoladi u. – Egizmiz.

– Abror oka bir daqiqa burun zalga kirib ketgan edilar. Qarasam, yana kirib kelyaptilar!.. Jinni-pinni bo’ldimmi deb!.. Bor bo’linglar-e! O’takamni yorib yubordilaring!.. Ho’v ana, o’tiribdilar!…

Asror Valievich u ko’rsatgan tarafga bir qarab oladi. So’ng shoshmasdan barning tokchalariga terib qo’yilgan ichimliklarga ko’z yugurtiradi.

– Anavudan bormi? – deydi u frantsuz kon`yagiga ishora qilib.

– Bizda hammasi bor-de, oka! Qancha?..

– Ikki yuz…

– Buni oz-ozdan ichilsa, ja rohat… – Barmen Asror Valievichning yuziga bir ko’z tashlab, undan taralib turgan viqorni ko’rgach, gapi og’zida qoladi: – Xo’p-de, oka!

Asror Valievich kon’yakni, barmen uchun kutilmaganda, juda oson ichadi. Na yuzi burishadi, na chuqur nafas oladi. So’ng iltifot bilan uzatilgan shakolad bo’lagiga parvo ham qilmasdan, barmen ko’rsatgan stol tarafga yuradi.

Asror Valievich stolga yaqinlashib kelarkan, unga teskari o’tirgan odamlar stullarni taraqlatib, o’rnidan qo’zg’olishadi. “Meni kutishayotgan ekan”, degan fikr Asror Valievichning ko’nglidan “yilt” etib o’tadi. U bu xayolning mantiqsizligini o’ylab ko’rmaydi ham .

– O, inson!.. Inson keldi!

Davra uni shu xitob bilan shodon kutib oladi. U sog’ingani rahmatlik odamga yuzma-yuz kelganday, birdan seskanib ketadi. Bu so’zlar qaerdan keldi? Hali ham shu tarzda aytishadimi?… Kimdir uni bag’riga bosadi, kimdir qo’llarini havodan aylantirib kaftiga kaft uradi, kimdir yuziga yuz urishtirdi.

– Qani, qani…

Bu jumla ham qadrdon! O, Rauf Parfining mehmonga iltifoti! O’sha!…Nahotki, ustoz shu yerda bo’lsa!.. U ko’rsatilgan o’rindiqqa cho’kar ekan, atrofdagilarga bir-bir qaraydi. Yo’q, Rauf Parfi yo’q. Ammo kimdir qarashining ma’nosini ilg’aydi:

– U kishi yo’q. Davra to’lib kutib o’tirgan edik. Uch-to’rt kishi sizni kuta-kuta ketib qolishdi.

– Dunyoning ishi-da!..

Bu kimning gapi?.. O’ziniki! Bir paytlar shu jumlani bo’lgan-bo’lmagan joyda ishlatib, barcha do’stlarning kayfiyatini ko’tarar edi. Falonchi o’qishga kiribdi? Dunyoning ishi-da! Pistonchi ishdan haydalibdi. Dunyoning ishi-da! Kecha tonggacha o’tiribmiz! Dunyoning ishi-da! Im-m… Boshim og’riyapti! Dunyoning ishi-da! Bir tiyinim ham yo’g’-a! Dunyoning ishi-da!..

Asror Valievich davradagilarga yana bir bor razm solib chiqadi. Tavba! Bu notanish odamlar unga… tanish edi. Hatto qadrdon! Hatto ular bilan umrguzaronlikda hayotning achchiq-chuchugini birgalikda totishganday edi. U o’zi bir paytlar aytgan gapini takrorlagan odamga sinchiklab qaraydi. Bu odam… bu odam… bu odam unga o’xshar edi. Eski jinsi va dag’al jemper kiyib olgan, sigaretni oliftalik bilan puflab, gapni palaxmonning toshiday har tarafga otgancha, gulgun ochilib o’tirgan bu o’rta yosh odam uning xuddi o’zi edi. Barmen uni shu odam bilan adashtirganini Asror Valievich anglaydi.

Davra qulfi kalitsiz – nihoyatda ochilib o’tirar, shu sababdanmi, unga singib ketish juda oson kechadi. Buning ustiga, Asror Valievichning ko’ngli ham avj baxtiyorlik havolarida jo’shgan, u bu avjning toshqinida har qanday davraga yoqishini aniq his qiladi.

– Keldingizmi? – deydi unga qiyofadoshi xuddi kecha ko’rishgan odamning ohangida. – Bu bozor dunyo sizni ham tamom yutib yubordimi, deb xavotirda edik.

– Yutolmadi! – deydi u . – Kattalik qildim!

– Zo’r! – deydi qiyofadoshi.

Negadir uning bu gapi barchaga yoqadi. Hamma kuladi.

– Albatta, kattalik qilgan, albatta! – deb negadir qiynalib gapiradi oriqqina odam. – Men ham kattalik qilaman! Yutib bo’pti!.. Mana!.. – U mushtini kimgadir qo’rqmay ko’rsatib, po’pisa qiladi.

– Bu yerda hamma omon qolganlar – dunyoning og’ziga sig’maganlar o’tiribdi! – deydi barvasta odam. – Bizni yutolmaydi! Xo’sh, endi… Mehmon keldi… Murod-maqsadga yetamizmi?

U chaqqonlik bilan qadahlarga aroq quyadi.

– Bu finjonni endi kelgan inson uchun ko’taramiz!

Yana Rauf Parfining ovozi! U qaerda? YO birov taqlid qilyaptimi? Asror Valievich bu qadahso’zni kim aytganini anglamay qoladi.

– Ey!.. Inson yig’lab dunyoga keladi, yig’lab dunyodan ketadi!.. Davayte!

U bu gapni ham kim aytganini ko’rmaydi. Ammo bu gap Ro’zi akaning – ustoz Ro’zi Chorievning o’rischa o’zbekchasi ekanligini biladi-ku! U ham shu yerda, shu yerda!…

– Iching-da endi! – deb uni o’ziga keltiradi qiyofadoshining hazil aralash quvnoq tovushi. – Kechikib kelganingiz yetmaganday, tiralib o’tirishingizni qarang!..

Asror Valievich qadahni bir ko’tarishda bo’shatadi.

Asror ertasi tongda uyg’onib, kecha nima bo’lganini eslay olmaydi. Ko’zini yumib yotar ekan, nimalardir elas-elas xayolida jonlanadi. Avval mastona davraning beto’xtov hazil-huzilu, tortishuvu bahslari qanday gurillagani xotirasidan o’tadi! O’, qanday yayrab o’tirishdi! Na Kafka qoldi, na Gogen, na Behzod, na… Hammasining ijodi kavlab chiqildi! O’zi… O’zi nima qildi? Ha, hech kimga gap bermay, monologlar o’qidi! Miyasi birdan yorishib, allaqanday qotib qolgan haqiqatlarning avra-astarini ag’darib tashladi; barchaning og’zini ochgancha, san’at endi qanday rivojlanishi haqida ehtiros bilan nutq irod etdi; nima uchun tasviriy san’atga tomoshabin kerakligi haqida, beshafqat taqdirning o’yinlari daholarning boshiga ming turfa savdolar solishi to’g’risida kuyib-yonib gapirdi. Fikrati mantiq dovonlaridan yengil sakragancha, uchib borar ekan, shu daqiqalarda yayrab yashayotganini his qildi! Davradagilar ham bir erka ma’qullashda uni qo’llab-quvatlab turishdi. Badiha fikrlash miyaning qatlarida mudrab yotgan notanish ma’nolarni shiddatli tug’yonlarda o’yg’otib borar ekan, vujudi qanotlanib borayotgani fahmladi… Hatto uchib ketyotgani his qildi… Ha, uchdi! Ilgari u shunday yashagan! Faqat uchgan!..

Keyin… keyin… keyin… nima bo’ldi?

Allamahal qahvaxonadan hamma birga uchib chiqqanini biladi, ammo boshqalar qaysi tarafga parvoz qilganini eslay olmaydi. Uni haligi qiyofadoshi Abror ustaxonasiga taklif qilgach, bu taklifga bir vaqtlar yoshlikda kechadigan kabi osongina rozi bo’ladi. Chunki rozi bo’lmasa, bu ajib parvozning qanotlari shu zahotiyoq qovjirab qolishini tushunadi. Ikkalasi chiroqlar tilkalab tashlagan kechaga nim yashiringan kuzakni oralab, bugun yechimi qiynalmay topilayotgan mangu muammolardan bahslashgancha qizg’in suhbat asnosida shaharning qoq markazida joylashgan rassomlarning uyiga – shundoq birinchi qavatdagi ijodxonaga uchib kiradilar.

Ijodxonaga kirishlari bilan Asror Valievich butun vujudi besabr betoqatlikda o’rtanayotganini sezadi. U hozir nimadir – allaqanday mo»jiza yuz berishini anglab turadi.

Hamrohi Abror ham mana shu betoqatlikda harakatlanadi – qo’lidagi shishalarni va gazaklarni shoshib choy stoliga qo’yadi va “hozir… hozir” deganicha, devordagi chiroqyoqar tugmachalarni birin-ketin bosadi.

Devorlardagi va shiftdagi chiroqlar porlaydi-da, ijodxona charaqlab ketadi.

Ijodxona juda katta: unda narsalar faqat ijodkorgagina tushunarli betartib tartibda sochilib yotar va butun xona nogahon keladigan ilhomni ushlab qoladigan antiqa hushyorlikda edi.

Asror Valievich eski javondagi kitoblarni, yerga to’shalgan qandaydir katta hayvonning terisini, devorlarga osilgan qo’ng’irotcha oynaxalta, tuzliq va belqarslarni, kiraverishdagi burchakda qo’polgina yo’nilib va shu bilan birga ajib did bilan yasalgan stol-stullarni, chala ishlangan suratli mol`bertni, daroz taburetka ustidagi bejirim vazaga solib qo’yilgan mo’yqalamlarni – ustaxonadagi bor narsalarni negadir yuragi zirqirab, tomosha qiladi.

Bu ustaxona va undagi jihozlar Asror Valievichga tanish edi.

U bu ustaxonani qaerda ko’rganini eslashga zo’riqib urinadi va… topadi! Bu o’sha ustaxona! O’sha!.. Yoshlik chog’lari uning xayolida ming bor jonlangan ustaxona! U xayolida o’zining bo’lajak ustaxonasini xuddi shunday tasavvur etgan! Jahonni zabt etadigan suratlar xuddi shu ustaxonada yaratilishi lozim edi. Asror Valievich maqsadini tashlab ketgach, egasiz qolgan orzu, nahot, bu yerga kelib qo’ngan bo’lsa…

Abror esa unga parvo qilmay, “hozir… hozir”ni tilidan qo’ymagan asno, ustaxonaning bir tomonini bor bo’yicha bekitib turgan uzun pardani sharillatib tortadi va hozirgina sehrgarligini qoyilmaqom bajarib, o’zini olqishlash uchun tomoshabinga ijozat berayotgan sehrgar kabi ikki qo’lini nazokat bilan tepaga ko’taradi.

Asror Valievich entikib ketadi.

Devorda suratlar… suratlar… suratlar… Devorning enini ham, bo’yini ham suratlar zabt etgan! Osilgan, devorga suyangan – katta-kichik, ramkali va ramkasiz suratlar…

– O’!.. – deyoladi xolos Asror Valievich.

U yuragi hapqirib, suratlarni tomosha qilishga tutinadi, ammo Abror “hozir”lagancha, uni ustaxonaning to’riga boshlaydi-da, ustiga bo’z tashlab qo’yilgan odam bo’yi kartinaning ustidan matoni yulqib oladi va bo’sh qo’li bilan yana sehrgarga xos “marhamat, tomosha qilavering!” deganday harakat qiladi.

Kartinadan surati bor bo’yicha ishlangan yoshgina ayol etagi yergacha cho’zilgan zangori ko’ylakda, qo’llarida qirmizi kuzgi barglardan xazondasta tutgan ko’yi ajib bir jodu qarashda naq… Abror Valievichning ko’ziga tikilib turar edi. Abror Valievich lol karaxtlikda qotib qoladi. Munis?.. Bu nimasi?

– Bu qizni yoshlikda devona bo’lib yaxshi ko’rganman, – deb suratga izoh bera boshlaydi Abror. – Ammo ajralib ketishga to’g’ri keldi. O’lib ketsam kerak degandim… Ammo o’lmadim! Xudo qo’lladi…

– Nega, – deydi Asror Valievich ovozi titranib. – Ajralib ketgansizlar?

– To’g’ri kelmagan… Uning uyidagilar… O’zi ham “rassomlikdan kechsang…” degan shart qo’ygan…

Asror Valievichning boshi hayajondan zimillab ketadi.

– Siz… ko’ndingizmi?

– Yo’q, – deydi Abror qat’iy, ammo bilinar-bilinmas hasrat anqigan ovozda. – Yo’q! Men rassomlikni tashlayolmadim. Xudo buyurgan ishdan qayoqqa qochib ketaman… Bu dunyoga odam yig’lab keladi, yig’lab ketadi!.. Hozir!..

U kiraverishdagi javondan likoblar va finjonlar oladi-da, choy stoli ustida bo’lajak “tongotdi” suhbat uchun yemak va gazaklar tayyorlay boshlaydi.

– Shu portretni Parijdagi ko’rgazmaga qo’yganimda, bir hind milliarderi millionga sotib olmoqchi bo’lgan edi… Sotmaganman! Hozir ham odam qo’yib yuribdi… Ammo sot-may-man!.. “Odamlarning suratlari o’zlaridan chiroyli!” Qaysi shoir aytgan? Nozim Hikmatmi?…

Asror Valievich Abrorning gaplarini eshitmaydi. U Munisning qarshisida ilon qarshisida sehrlangan jonivorday qotib turadi. So’ng Munisning ko’zlaridan ko’zini arang olib qochib…

…boshqa suratlarga ko’z tashlaydi…

E, xudoyim! Parvardigor! Meni nima qilyapsan? Bu suratlar ham… Bular ham… Devordagi hamma suratlarni uning xotirasi birin-birin taniydi – bu kartinalarning bir qismini u bir vaqtlar chizishni o’ylagan, bir qismi esa… agar… agar… rassomlikni davom ettirsa, xayoliga ilhom olib keladigani rasmlar edi. U hayotini, ko’ngil buyurganday qurganda, xuddi shu rasmlarni chizgan bo’lardi! Xuddi shunday!..

E, Xudoyim!…
Yaratgan!..
Parvardigor!…

Keyin… keyin… Nima bo’ldi?
Esida yo’q.
Hech esida yo’q.

Asror Valievich ishxonaga kelib, Rassomlar akademiyasiga qo’ng’iroq qiladi. Yaxshimisiz, do’st… Bir zo’r rassomlaringiz bor ekan-a! Daho! Ismu sharifi Abror Rixsi… Tanimaysizlar? Nega? Shunday zo’r rassomni ham bilmasalaringiz… Manzili? Hozir… Hozir… Bayram ko’chasi, birinchi uy, birinchi xonadon… Nima? Bu manzilda men yashayman deyapsizmi? Yo’g’-ye! Bayram ko’chasi, birinchi uy, birinchi… Men adashmayman. Xudoga shukr, xotiram joyida… Rostdan aytayapsizmi? Bunaqa rassom yo’q deng… Ha, ehtimol… ehtimol… chalkashtirgandirman… Xo’p… Xo’p… Salomat bo’ling…

U go’shakni qo’yib o’ylanib qoladi.

E, Xudoyim!..
Yaratgan!
Parvardigor!

U o’ziga g’arq bo’lib, qimirlamasdan uzoq o’tiradi.

Asror Valievich endi hammasini tushungan: bu dunyoni yaratgan qodir Egamning qudrati bilan u kecha o’zi bilan, tashlab ketgani taqdirdagi o’zi bilan uchrashgan edi. Bu xayoldan ko’ngli nogoh ravshan tortib, vujudi kuchga to’layotganini, ruhi esa qanotlanib borayotgani shundoq sezib turadi. O’zining sukut turishiga arang sig’ib o’tirar ekan, endigi har qanday harakati o’sha qachonlardir tashlab ketilgan O’zi sari boshlashini tushunadi va negadir benihoya quvonadi. Asror Valievich shartta ruchka oladi-da, yuz-ko’zidan nurli bir tabassum taralganicha, o’ziga o’zi ovoz chiqarib aytib turgan ko’yi, yozishga tutinadi.

Xo’sh…

“…ga Ariza… …o’z arizamga ko’ra… lavozimimdan ozod etishingizni so’rayman…”.

Xo’sh… Mana, endi gajak qilib imzo qo’yamiz… Xo’sh… Sanasini qani? Uni ham yozamiz… Ikki ming o’n uchinchi yilning yigirmanchi noyabri… Barakallo! Qoyil!

U bir pasda yig’ishtirinib, portfelini ko’targancha qabulxonaga chiqadi va Jasminani hayratga qoldirib, baxtiyor yengiltaklikda “gud bay” degancha, xonadan shundoq… uchib chiqib ketadi. Jasmina yugurib borib, derazadan qaraydi. Ishxonadan uchib chiqqan Asror Valievichning oldini haydovchi to’sadi. Unga qo’l telefonini ko’rsatib, nimalardir deydi-da, shoshib mashina eshigini ochadi. Boshliqni mashinaga taklif qiladi. Asror Valievich unga parvo ham etmay, bir qalqinib, adl havoga ko’tariladi… u daraxtlarni oralagan asno yuksalib borar ekan, molu dunyo orttirish, kiyishu yeyish, maishat qilish, qorin g’amida tentirash, yuksaklik va tubanlik aro dovdirash, tushunish va tushunmaslik, muhabbatu nafrat, dushmanligu do’stlik… – ming turfa savdolarda g’imirlab yotgan dunyoga falakdan qaraydi. U bu dunyoning og’rig’i shunday ko’tarilib, jismi jahonini zabt etganini his etadi. Endi bu Dardlarning suratini chizmasa, shu uchishda chilparchin bo’lib, qulab tushishini ham fahmlaydi. Asror uni parvoz ettirayotgan qudratning ismini ham biladi. Aniq biladi. Ijod. Faqat bu parvoz tugamay o’zini topib olsa, bo’ldi. O’zing ko’mak ber! O’zing qo’lla! Bilaman, bu yo’ldan qaytmasam, meni uchirib toldirmaysan! Chunki sen eng… eng.. eng ulug’ ijodkorsan! Cheksiz-chegarasiz ijodkorsan… Cheksiz-chegarasiz!

YO, Rahmon!
Yo, Rahim!
Yo, Qahhor!..

Manba: «Sharq yulduzi» jurnalidan 2016 yil, 7-son