Олдингиздан икки йўл чиқди, дейлик. Ўнгга дегани – илҳом бўлди. Бу – оддий одамларга узатилган ички илҳом. Ижодкор илҳомида эса ҳол ва маъно бирлашади. Ижодкорнинг ички олами фаоллашади, тезлашади, хуш туйғулар лаззати тиғизлашади, фикр ва маънолар қуйилади, ижодкор тоқат қилиб бўлмас гўзал ҳолга кириб қолади. Ва анормал ҳолда нормал ва ҳатто комил бир ишни адо этади. Бу ҳолатни сўфийнинг жазба ҳолига ўхшатиш мумкин. Илҳом, ишқ, жазба жўш уриб инсон кўнглида кучайганда, оромбахш азоблар ёки азоббахш оромлар орқали чўққига кўтарилади.

ХАЗИНА ҚАЛБНИНГ ЎЗИДИР
Шоир Йўлдош Эшбек билан суҳбат
Суҳбатдош — Абдумурод Тилавов

Абдумурод Тилавов: Йўлдош ака, адабиёт мисли бир уммон. Унинг ичига шўнғисангиз, турфа хил дуру марваридга дуч келасиз. Рухсат берсангиз, суҳбатимизни ана шу жавоҳирлардан ҳисобланган илми яқийн ва илми ладуннийнинг нима эканлигини тушунишдан бошласак. Умуман, бу илмларнинг адабиётга таъсири бор деб ўйлайсизми?

Йўлдош Эшбек: Бу саволга бир суҳбат давомида ва умуман ҳам жавоб бериш мушкул иш. Шундай бўлса-да, Худо қодир қилганича жавоб қайтаришга ҳаракат қиламиз, етишмаган жойларни алломаларимиз ёрдам бериб тўлдирадилар, деган умиддамиз. Келинг, яхшиси, манбаларга мурожат этайлик: “Ишончли, мустаҳкам, соғлом, шубҳасиз ва қатъий ўлароқ билмоқ. Кўз билан кўрароқ, мушоҳада этароқ билмак. Масалан, узоқда бир тутун кўрамиз. У ерда оташ (аланга, олов) борлигини илман биламиз, демакдир. Бу билим даражасига илм-ал яқийн, дейилади. Оташга яқинлашиб, кўзимиз билан кўрсак, бунга айн-ал яқийн билмак, дейилади. Агар барча ҳисларимиз билан олов борлигини англасак; ёқишини, куйдиришини, бошқа сифатларини ҳам билиб олсак, бу илмимиз даражасига Ҳаққ-ал яқийн, дейилади. (Ҳаққ-ал яқийн: абд (қул)нинг сифатлари Ҳақ сифатларида фоний бўлиб, ўзи у билан илман, шуҳудан ва ҳолан бақо топмоқдир. О.Насухи; Исломий-илмий-фалсафий “Янги луғат”. Абдуллоҳ Яғин). Демак, яқийн илмининг уч турини кўрдик.

Энди ладунн илмига юзланайлик. Илми ладунний ғаройиб, сирли, нодир, ноёб бир илмнинг номидир. Ладуният – Оллоҳ таоло хос тарзда ато этган ботиний эҳсонлардир. Адабиётга таъсирига келсак, бутун мумтоз адабиётимиз шу илмлар таъсиридадир.

Абдумурод Тилавов: Замондош ижодкорлар асарларида тасаввуф асари сезилиб турадими?

Йўлдош Эшбек: Албатта сезилади. Чунки бизда истиқлол туфайли бу соҳага ҳам ҳурлик берилди. Масалан, Нажмиддин Комил домла истеъдодли ва таниқли шоир Саъдулла Ҳакимнинг “Кўҳна нақл” китобига ёзган гўзал сўзбошида “Сўз жамоли” деган кўп маъноли, сирли шеърини таҳлил қилар экан, шундай ёзади: “Менимча, шеъридаги сиру синоат, унинг таъсир кучи ҳам шунда: Англамоқда сир қолмаса, моҳиятда маъно ҳам бўлмайди”, дейди ва ҳикмат(афоризм)га баробар сўз айтади. Бу сўзни тасаввуфдан бехабар одам айта олмайди. Домланинг бумарҳамати ҳам сирусиноатлидир. Ва С.Ҳаким ижодига, хусусан, зикр этилган шеърига юқори баҳо беради: “Шу боис “Сўз жамоли» шеъри илоҳий бир сўз ҳақида бамисоли мадҳия каби жаранглайди ва ботиний, романтик туйғуларимизни мавжлантириб юборади».

Абдумурод Тилавов: Сиру синоат фақат тасаввуфий асарлардагина мавжудми?

Йўлдош Эшбек: Йўқ. Лекин сирда сир бор.

Абдумурод Тилавов: П.Коело ва “Алкимёгар” асари-чи?

Йўлдош Эшбек: Ҳа, “Алкимёгар” бизнинг мумтоз асарларимиз цингари уловни кўнгил хазинаси томон бургани учун ҳам ўзбек китобхонларига манзур бўлди. Бу асарда Сир ва сеҳр бор. Сеҳр ҳам икки хил. Гўзалликдан сеҳрланиш ва сеҳргарнинг сеҳри. Инсон биридан туғилади, биридан боғланади. Бадииятда ҳам шундай. Ҳатто янада нозикроқ. Гап ана шу нозикликни илғашда. Пауло Коело ҳозирги ёзувчиларнинг пешволаридан ва оммавийларидан. Тилимизда бир эмас, уч таржимаси бор. Ҳозир қўлимда истеъдодли шоир Азиз Саид таржимаси бор экан, шундан бир иккита мисол калтираман. Мавзудан чиқмасак-да, сал айланиб юриб ўтишга тўғри келади. Бу – наср. Лекин поезия қоришиқ. Афсуски, баъзи асосий тушунчалар ҳам баъзан қоришиб кетади. Асосий қаҳрамонлардан Кимёгар тилидан: “Кимки ўз Тақдири Йўлидан кетаётган экан, ҳамма нарсани билади ва ҳамма нарсага қодир!” дейилади.

Абдумурод Тилавов: Сўзингизни бўлганим учун узр. Кучли инсон кимўзи?

Йўлдош Эшбек: Бандаи ожизлигини билган, Яратгандан қўрққан киши жуда ҳам кучлидир. Инсон Тақдир Йўлидан чиқиб, ўзганииг Тақдир Йўлига ўтиб кетолмайди. Ҳамма ўз Тақдир Йўлидан кетади, барча мағлубият ва муваффақиятлар шу йўл ичида кечилади. Инсон тақдирни эмас, тақдир ичида баъзан мағлубият, баъзан муваффақият яратади.

Абдумурод Тилавов: У қўрқув қандай қўрқув?

Йўлдош Эшбек: Бу махлуқдан – итдан ёки одамдан қўрқувга кўп ҳам ўхшамайди. Инсон билиб-билмай, ошкор-яширин гуноҳ содир этгач, йўлда-юзда, уловда ўзим, яқинларим юрамиз, эй Худо, бир кори ҳол бўлмаса эди, дея қўрқишига менгзайди. Олдига қўйган мақсад чизиғига бу кирмайди чоғи П.Коело қаҳрамонларида бу туйғу кўринмайди, лекин Сантягода махлуқдан қўрқув, ҳатто Алкимёгарда хавотир сезилиб турадики, кайфиятининг мана шу палласи босиб кетгандек. Бу инсон камолот даражасини белгилайдиган туйғудир. “Хазина қаерда бўлса, қалбинг ҳам шу ерда бўлади”, – деган эди унга (Сантягога – Й.Э) Алкимёгар.

Абдумурод Тилавов: Буларни яхшироқ ҳис этиш учун аввал қалб-кўнгул, руҳ, илҳом нима – билиб олсак, тушунарлироқ бўлармиди?..

Йўлдош Эшбек: Тўғри. Лекин булар юқоридаги ладунн ва яқийн илмларидан ҳам нозик ва қалтис бўлгани учун ҳам ўтган улуғларимиз бу мавзуда эҳтиётан фикрлашмаган маъқул, деганлар. Айниқса, тақдир, қазо, қадар мавзуи…

Имом Ғаззолий айтадики: “Қалб (кўнгил – Й.Э.) амр-фармон оламининг сиридир”. Баъзи олимлар қалб-кўнгул маркази юрак деса, баъзи олимлар қалб маркази “димоғингиз чоғми” сўзи улуғ ҳол сўраш эканини айтади. Шулардан келиб чиқиб, кўнгил-қалб юрак билан мустаҳкам боғлиқ эса-да, юракнинг айнан ўзи эмаслиги маълум бўлади. Яъни кўнгул тан аъзоси бирла боғлиқ эса-да, тан аъзоси эмас. Фикримизга далил сифатида Хожа Абдулхолиқ ҳазратларининг “Санубар сувратлиғ гўштпораға мажозан дил ва қалб дерлар”, сўзини келтириш мумкин.

“Янги луғат”га яна мурожат этсак: “Қалбдан мақсад санавбарий эт парчаси эмас, латифа-и Раббониядир” (Латиф – нозик, гўзал, майин, кўзга кўринмас, жисмсиз, яширин, сирли). Юрак ишласа, тўхтаса, жасад қай ҳолда бўлса, инсон ички оламида, маънавияти-маърифатида кўнгул моҳиятан шундай.

Энди тасаввуримиз яна бироз ойдинлашиши учун камина таржима қилган Фотима Темур қизининг “Тазкирот ул-авлиё”сидан кичик бир ҳикоя ўқиймиз:

Ҳазрат Алоуддийн Аттор дейдилар: “Дарвишларнинг бири бир куни мендан қалб қандай бўлишини сўради. “Қандай эканини билмайман”, дедим. У: “Мен қалбни уч кунлик ой каби кўраман”, деди. Буни устозим, жанобим ва шайхим Шоҳи Нақшбанд ҳазратларига айтдим.

– Бу – унинг қалбига оид, қалбига кўра (ёки бу қалб унга кўрадир), – дедилар. Тик турардик. Оёқларини оёғим устига қўйдилар. Бирдан ўзимдан кетдим. Бир орада (ёки бу орада) барча мавжудотни, Арши аълони қалбимда кўрдим. Ўзимга келгач:

– Кўрганларингизни айтинг, – дедилар. Айтдим. Ҳазрат Хожа:

– Кўнгул будир. У дарвиш айтгандай эмас. Оллоҳ таолога энг яқини кўнгул, кўнгулдай ҳеч нарса яқин эмас. Қалб – номаълум, сирларга тўла оламдир. Ҳар не ундан топилур. Кўрилгани каби қалб ҳар недан шарафли, бепоён бир латифликдир. Шундай бўлгач, киши уни қандай англай олур?! Шунинг учун ҳадиси қудсийда Оллоҳ марҳамат этади: “Еру кўкларга сағмасман, мўминнинг кўнглига сиғурман”. Бу теран сирлардандир, дедилар”.

Латифликка юқорида бир қадар изоҳ бериб ўтдик. Ундан ташқари латифликнинг яна илҳомбахш, ёқимли, ширин, теран, махфий, кўп лутф этувчи, деган маънолари ҳам бор. Кўряпсизми, кўп лутф этувчилик сифати – Оллоҳнинг сифатидир. Шунинг учун ҳам бу мавзуларда сўзлаганда жуда эҳтиёт бўлишимиз даркор экан. Чунки хавф бор – бу нарсалар махлуқми, махлуқ эмасми – кескин айтолмаймиз. Ўзимизга яраша сўнгсиз мулоҳазаларимиз бўлса-да, ошкор этиш бу ёқда турсин, баъзан ўйлашга, фикр юритишга қўрқамиз. Ишқ, илҳом кабилар ҳам сир, сирли, латифдир. Шулар кўнгулда бўлади. Илҳом ва ишқ билан кўнглингиз тўлганда, бепоён ички оламингиз ларзага келади, ҳеч кўрилмаган ширинлик ва бахт чидаб бўлмайдиган ҳолга сизни олиб келади. Бу Холиқнинг тажаллийсидир. Бу вуслатдир. Ҳазрат марҳамат этган кенгишлик, бепоёнлик деб билганимиз – миллиметрнинг миллиарддан биридан камдир, балки миллиметрнинг миллиарддан бири бепоёнликдан ҳам сўнгсиздир. Балки, бу борада масофа аҳамиятсиздир. Чунки Оллоҳ таоло: “Еру кўкларга сиғмасман, мўминнинг кўнглига сиғурман”, демоқда.

Абдумурод Тилавов: Бироз маърифатланиб олдик. Энди баъзи асарлардан, масалан яна П.Коелодан савол бераман: “На саҳро, на шамоллар, на қуёш ва на одамзод ўзларини нима учун яратилганлигини билмайдилар”, дейилади унда.

Йўлдош Эшбек: Мўмин инсон нима учун яратилганини яхши билади. Яратган унга Китоб ва Пайғамбар (с.а.в.) юбориб, инсон ва жинни Ўзига ибодат этиши, Ўзини таниши учун яратганини билдирган. Инсон тақдирини, эртасини, оқибатини билмайди. Билганида, умидлар, ниятлар, мақсадлар, талпинишлар, интилишлар, орзиқишлар, энтикишлар, ҳаракатлар қаёқда қоларди?! Шуниси яхши эмасми? Шу билан бирга, “инсоннинг ўз ишида ихтиёри йўқ”, дегувчилар тарафдори ҳам эмасмиз. Яратган инсонга ихтиёр ато этган.

Абдумурод Тилавов: “Менинг қалбим изтиробдан қўрқади”, дейди Сантяго Алкимёгарга. Қаранг! “Ўз орзуларини рўёбга чиқариш учун йўлга тушган бирор-бир қалб изтироб чекмайди, чунки ушбу изланишларнинг ҳар лаҳзаси Оллоҳ билан, Абадият билан мулоқотдир”. Шу ўринда сиз нима деган бўлардингиз?

Йўлдош Эшбек: Алкимёгарнинг жавоби сохта кўтаринкиликка, сохта юпатувга ўхшайди ва чигал. Бизда ақлий ва нақлий мезонимиз бор. Ҳар фикрни, ҳар сўзни шунга қўйиб қараймиз, ҳатто у мажоз бўлса ҳам. Бу изтироб ва қўрқувнинг қандайлигига ва қай тарафдан қарашга боғлиқ. Бу ухровий изтироб қўрқуви бўлса, ғоят гўзал. Даҳшатли бўлиши мумкин, лекин оқибати хайрли. Бундай изтироб қўрқуви изтиробнинг ўзидан даҳшатли эмас. Гўзал. Шу қўрқув туфайли ҳам инсон ўзини ўнглайди, яхши ишларга отланади ва қўл чўзади. “Ўз орзуларини рўёбга чиқариш учун йўлга тушган қалб изтироб чекмайди”. Яхши сўз. “Чунки ушбу изланишларнинг ҳар лаҳзаси Оллоҳ билан, Абадият билан мулоқотдир”. Яхши. Фақат чигалроқ. Қоришиқроқ. Изтиробдан қўрқув, изтиробнинг ўзидан даҳшатли бўлмаса ҳам, даҳшат бўлса ҳам гўзал. Ўзига, ўзгага изтироб етказишдан қўрқув – гўзал изтиробдир. Изтироб эса гўзал. Буни тушунган тушунади. Чунки изтироб мўминнинг даражотидир. Яъни даражани ва мартабани белгиловчидир. Мўмин инсон изтироби билан хотиржамдир. Изтироб – унинг қалбини обод, умид – хотиржам этади. Ҳз. Пайғамбар (с.а.в.) “Мўминнинг юзида табассум, қалби эса маҳзун бўлади”, деганлар. Ана шу ҳазинлик, табассум – изтироб ва хотиржамликдир. Унинг улуғ умиди бор. Бу умид ўхшашсиз. Фақат мўминлар умидига ўхшайди. Эшитган сўзимиз, ўқиган асарларимиз кўнглимиздан ўтади, агар кўнгил кўнгил бўлса, ота-боболар эътиқоди билан мустаҳкам бўлса, ўтаётган нарсалар сараланади. Йўқса, йўқ. Бу ҳам муҳим. Фақат эротик асарлар эмас, ақидавий зид ва ақидавий чигал чалкаш асарлар ҳам инсониятни паришон айлайди. Сантяго Алкимёгардан сўрайди: “Умр бўйи олтин излаган ва унга эришолмаган алкимёгарлар ҳам бор. Улар қаерда хато қилишган?” Алкимёгар жавоб беради: “Хатолари шундаки, улар фақат олтин излашган. Улар йўлда яширинган хазинани излашган. Йўлнинг ўзини эса айланиб ўтишган”. Кучли жавоб.

Абдумурод Тилавов: Йўлдош ака, жуда улкан ва кенг инсоний англамда олиб қаралса, П.Коело ва қаҳрамонлари ҳозир келтирган сўзга ўзлари амал қилишмагандек.

Йўлдош Эшбек: Чунки ҳақиқат йўли бутун инсоният учун битта. Ният самимий, мақсад яхши бўлгани билан шу мақсадга эришиш мушкул. Фақат муваффақиятларга эришиш мумкин.

Абдумурод Тилавов: Бу катта муваффақиятлар мақсадларигача суриб бориб қўйиши ҳам мумкин-ку!

Йўлдош Эшбек: Йўқ. Бу муваффақиятлар даврийдир. “Алкимёгар” асари бадиий заиф эмас, нозик мажозий фикрларга бой. “Қалблар изтиробни ёмон кўради”. Бу – тўғри. Лекин биз бошқачароқ қараймиз. Изтиробнинг мукофоти маълум бўлгач, бу дунёнинг ўзида ҳам мева бера бошлайди. Ва бошқачароқ қарашимиз тўғри эканлигига амин бўламиз. Изтиробсиз кўнгил, кўнгил эмас. Кўнгил – маънавиятнинг юраги дедик, юракдан фарқли ўлароқ кўнгилнинг (“Алкимёгар” мўлжалга аниқ ололмаган) ўлмасдан мангу қоладиган дориси бор, бу оби ҳаёт ишқдир. Ишқи ҳақиқий. “Алкимёгар” айтганидек: “Кимки бу ал-иксирдан ичса, хасталик нималигини билмайди” эмас, кимки ичса, тузалиш нималигини билмай қолади, тўғрироғи, истамай қолади. Чунки бу иксир, бу оби ҳаёт дард ташналигини ёки ташналик дардини суғоради. Юрак тўхтаса ҳам, кўнгил яшайди.

Ҳақиқий ошиқнинг вирди, оби ҳаёти, иксири – ишқи илоҳийдир. “Алкимёгар”га зид ҳолда, ошиқнинг бемор қалби шу ишқ билан тирик. Беморлиги – соғлиги, соғлиги – беморлиги.

Абдумурод Тилавов: “Хазина қаерда бўлса, қалбинг ҳам ўша ерда бўлади”, деган эди Алкимёгар. Йўлдош ака, сиз нима деган бўлардингиз?

Йўлдош Эшбек: Аксинча, хазина қалбда бўлади. Қалб қаерда бўлишини билмайман. Менимча, ҳеч қаерда бўлмайди. Қалб ва хазина бир-бирида бўлади. Хазина қалбнинг ўзидир. Ул хазинада беқиёс бойлик бор. Мурод-мақсад ҳам, бахт ҳам, висол ҳам, ҳақиқат ҳам шудир. Мен “Алкимёгар”ни ўқиётган 22 миллион ўқувчининг ашаддийларидан эмасман. Ҳозиргидай зарурат бўлгандагина мурожаат этаман. Ва буюк бобокалонларимиз тақиб келган кўзойнак билан қарайман, бусиз ҳеч иложи йўқ. Қўрғошинлар олтинга, олтин қўрғошинга айланиб кетади. Қалб ва хазина ҳақидаги сўзга “Алкимёгар”нинг ўзида ҳам жавоб бор: қанча эски бўлса, шунча афзал, қанча такрорланса, шунча гўзал.

Абдумурод Тилавов: Ижодкор илҳомига қандай таъриф берган бўлардингиз?

Йўлдош Эшбек: Олдингиздан икки йўл чиқди, дейлик. Ўнгга дегани – илҳом бўлди. Бу – оддий одамларга узатилган ички илҳом. Ижодкор илҳомида эса ҳол ва маъно бирлашади. Ижодкорнинг ички олами фаоллашади, тезлашади, хуш туйғулар лаззати тиғизлашади, фикр ва маънолар қуйилади, ижодкор тоқат қилиб бўлмас гўзал ҳолга кириб қолади. Ва анормал ҳолда нормал ва ҳатто комил бир ишни адо этади. Бу ҳолатни сўфийнинг жазба ҳолига ўхшатиш мумкин. Илҳом, ишқ, жазба жўш уриб инсон кўнглида кучайганда, оромбахш азоблар ёки азоббахш оромлар орқали чўққига кўтарилади.

Абдумурод Тилавов: Илҳом билан ёзилган миллий ва умуминсоний битта шеър ўқисангиз.

Йўлдош Эшбек:

Ишқ вафодан сўзлаганларим,
Бир кун бўлур сенга пушаймон,
Ёдга тушар бўзлаганларим,
Мен оламдан ўтганим замон.

Қалтирарсан ажиб сезгидан,
Ҳар бир сўзим кашф этар жаҳон,
Жудо бўлдинг буюк севгидан,
Мен оламдан ўтганим замон.

Сен ёнимдан кета олмассан,
Кўзларингда бўлгум намоён,
Севгимни рад эта олмассан,
Мен оламдан ўтганим замон.

Кўплаб дунё олимлари баъзи (модерн) асарларни тушуниб бўлмаслигини, тушуниш шарт ҳам эмаслигини айтишган. Шунга яқин фикрни академик Лихачев ҳам Жойснинг “Улисс” романи устида сўзлаган. (Узр, манба ёнимда бўлмагани учун сўзма-сўз келтиролмадим). Булардан ташқари ўзимнинг ҳам мустақил ақлий далилим бор, масалан, шундай асарлар мавжудки, мутолааси таассуроти – рангтасвир кўргандай ёки мусиқа тинглагандай оромбахш. Асар фақат биз истагандек, фақат биз кўникиб қолганимиздек бўлиши керакми? Тақдимот (2012 йил, 15 июн) “ЎзАС”да, дунё ва рус адабиётининг билимдони Неъматуло Мамажоновнинг “Шеър ва шоир ҳақида” жуда зарур адабий ўйлари эълон қилинди: “Муҳими – янги, ҳали ишлатилмаган, фавқулодда, тасодифий, ёрқин ташбеҳ, қиёслашларни топиш. Бундан ҳам муҳими, шу образ ва ўхшатишлар маънога бўйсуниши, у билан яхлит бир бутунликни ҳосил қилиши керак”, дейилган унда. Келинг, шу сўзни Турсун Али шеърига тадбиқ этиб кўрайлик. “Йилга сиғмай қолган олмалар” – тасодифийдир, лекин ёрқин ташбеҳ эмас. “Эски аравадай ўтади кунлар” ҳам эски, ишлатилган ўхшатиш ва қиёс, “маънога бўйсуниб, у билан яхлит бир бутунликни” ҳосил қиляпти ёки қилмаяпти, деёлмаймиз. Маънога бўйсуняптими? Менимча, ҳозирча битта ёки бирорта маънога бўйсунаётгани йўқ. Шу билан бирга, маъносиз ҳам эмас. Лекин қани ўша маъно? Бу ерда гап ташбеҳнинг фавқулоддалигида эмас, балки ташбеҳнинг фавқулодда шеър даражасига кўтарилганида. Бундай шеърлар узоқ вақтларда бир-бир ёзилади. Бу шеър маънавий эҳтиёжнинг – сирнинг ўзи ҳақидаги сирли шеър, дея оламиз. Т.Алининг ўзи ҳам уқиш ва ўқиш ҳақидаги сўзининг давомида ўз шеърининг шарҳига ҳам ёрдам бергандек ва шу ҳақдаги фикримизни қўллаб қўйгандек бўлади: “Ўқиганимда фақат қулоғимга эмас, вужудимнинг денгиздан-да теран жойларига кутилган нур – шуъла оқиб-оқиб киради”. Бу ўша юқорида айтганимиз – сирлар нури – нури асрордир. Ичимизни, кўнглимизни ёритиб, ёриштириб юборади. Гўзаликка ғарқ бўламиз. Сирлар нуридан баҳраманд бўламиз. Ўзини англаш эса мушкулдир. Гўзаллик нурига, сирлар нурига чўмиш сирнинг ўзини англашдан, уқишдан кўра гўзалроқдир!

Абдумурод Тилавов: Энди узунроқ, кенгроқ, бирлаштириброқ шеър, ишқ, сир, шоир ва шуларнинг улуғлари ҳақида сўрайман.

Йўлдош Эшбек: Севги, муҳаббат, ишқ – фарқли, бири бирининг ёки иккинчисининг, учинчисининг даражаси, дейишади. Буни инкор қилмаган ҳолда, биз деймизки, ҳаммаси бир-у, даражаси ҳар хил. Гап – нимани, кимни қандай севишда. Демак, севгининг исми ва сифати бор. “Муҳаббатдан муҳаббат бўлди пайдо, Муҳаббатсиз кишидан қоч, Ҳувайдо”. Сирнинг ҳам маъноси кўп. Яширин ҳақиқат. Яширин иш. Халқ орасида салбий маънолари ҳам бор. (Талофат кўрдим маъносида, сир кўриб қолдим, дейишади). Ҳар кимга, ҳаммага айтилмайдиган нарса. Сақланадиган сўз. Муҳаббатуллоҳнинг қалбдаги мақоми – латифа (латифлик – латиф нуқта ва нукта). Инсон ақли эришмаган нарса. Ҳақ ҳикмати. Шеър бунақа бўлади ва бўлиши керак. Ишқ, сир ва шеър улуғлиги ҳақида шоирлардан мисоллар келтирдик. Булар таърифсиз мавзулар ёки таърифи шу қадар кўпки, келтиролмаймиз. Биз муҳтарам мунаққидларимиз назари кам тушадиган саноқлигина шеърларни танладик. Бундай шеърлар мумтоз адабиётимизда, бошқа буюк шоирларимиз ижодида учраб туради. Негадир кўпинча бир хил номлар атрофида кечади. Илмда эса ҳаракат номлар атрофида эмас, асарлар атрофида кечади. Тўғрироғи, кечиши керак.

Абдумурод Тилавов: Яна шундай назардан четда қолган сирли, гўзал бир мисра келтирсангиз.

Йўлдош Эшбек: Бу – Абдул Жалилнинг “Ғам чўғининг япроғи” деган шеъри. Битта ёки яримта сатр шеър ҳам, сир ҳам, ишқ ҳам шоирда мужассам. Бари ишқдан туғилади:

Оппоқ “жой”га мук тушиб зикр этасан
зикр тушиб оқартасан ёки “жой”ни
бориб-бориб оққа сингиб кетасан
эслатасан кўкка синггиб кетган ойни
димоғинг чоғ бўлар яъни вақтинг хуш
келгандай бўлади орзунгдаги туш
кўргандай бўласан
қушманми дейсан
ё ўзим бахтманми
тушманми дейсан.

Абдумурод Тилавов: Сизнингча, виждон нима? Алоҳида таъриф бера оласизми? Шундай таърифингниз борми?

Йўлдош Эшбек: Бор. Лекин дафъатан таърифласам, тушуниксиз чиқиши мумкин. Луғатларда айтилишича, виждон – масъулият туйғуси, инсоф, дин-диёнат, ишонч, шуур, ботил билан Ҳақни танимоқ ва ажратмоқ, инсон ичидаги яхшини ёмондан айириб билувчи, яхшилик қилишдан лаззат туювчи, ёмонликдан алам-оғриқ чекувчи маънавий ҳисдир. Виждоннинг тўрт унсури ва руҳнинг тўрт хусусияти бор: ирода, зеҳн, ҳис, латифаи Раббония, ҳар бирининг бир ғоятул ғояти (асосий юксак ғояси) бор, ироданики – ибодат, зеҳнники – маърифатуллоҳ, ҳисники – муҳаббатуллоҳ, латифликники – мушоҳадатуллоҳдир. Тақво дейилгувчи ибодати комила тўртовини ҳам ўз ичига олади. Шу билан бирга, мен яна виждон ва тақво унсурларига афсус-надоматни ҳам қўшган бўлардимки, кишини ёмонликлардан сақланиб туришига ёрдам бергувчи туйғудир. Агар одамда виждон бўлса, бўлганда ҳам улуғ бўлса, оғримасдан, ўртанмасдан ҳеч иложи йўқ. Ва ўзга чораси ҳам йўқдир. Ана шу улкан оғриқлар буюк ўртанишлар элни эл, юрт­ни юрт, ватанни обод айлайди. Ана шу оғриқлар ва ўртанишлар икки дунё саодатидир. Булар эса, аввало, виждонда бўлади. Шунинг учун бўлса керакки, валий зотларни, улуғ шоирларни халқнинг, миллатнинг виждони деймиз. Улардан ибрат оламиз. Ҳазрати Фаридуддин Аттор “Тазкират ул-авлиё” (Авлиёлар китоби)да ёзадилар: “Ҳасани Басрий болаликда билмай бир қабиҳ иш қилиб қўйган ва бундан доимо надомат чекар, шу қабоҳатни ёқасига ёзиб қўйган эдилар. Ёзувга ҳар гал кўзлари тушганда, шу қадар йиғлар эдиларки, ёзув ҳўл бўлиб кетарди”. Виждон ҳақида бундан ўтказиб ё бунга баробар айтиш биз учун мушкул. Бундай зоти шарифларнинг муборак маноқибларидан келиб чиққан ҳолда деймизки, виждон – валий, шоир, қаҳрамоннинг титилган кўнгли ёки кўнглининг илма тешикларидир. Халқимиз: осилсанг, баланд дорга осил, дейди. Чунки бу ҳалокат эмас, дунёга келиш, туғилиш, улкан умид ва мўлжаллардир. Халқимиз ана шу улуғ мўлжалу манзилларга буюк умидлар билан улкан қадамлар ташлади. Ҳар соҳада улкан муваффақиятлар ёр бўлмоқда. Иншаоллоҳ, бундан кейин ҳам юзи ёруғ, жаҳон халқлари олдида виждони покдир!

Жавобимга виждон байроғи “ғам чўғининг япроғи” (каби)дир, дея қўшган бўлардим. Чунки ғам-қайғу ҳам фаол, сирли туйғу экани Абдул Жалилнинг ҳам юксак сатри, гўзал иборасидан сезилиб туради.

Абдумурод Тилавов: Модерн ва миллийлик. Адабиётга ва инсонга таъсири ҳақидаги фикрларингизни баҳам кўрсангиз.

Йўлдош Эшбек: Бу – мураккаб. Инсонга таъсири десангиз ҳам бўлади, модерн инсонга, кейин адабиётга, сўнг турмуш тарзига яхши-ёмон, у-бу тарз ва даражада таъсир этади. Бу тескарисига санаганимизнинг охиридан бошига, масалан, турмуш тарзига ва кейин адабиётга ёки аралаш, деярли бир вақтда ўзаро таъсир рўй бериши мумкин. Албатта, биз миллий ва айни вақтда, умуминсоний асарларни ёқтирамиз. Лекин аввал ўзимизга қарайлик, сизу бизнинг устимиздаги кийим миллийми ёки миллийлашиб бўлдими ёки энди миллийлашаётирми? Агар ўзгараётган бўлса, қай вақтдан бошлаб ўзгараётир ва нима учун? Бу ўзгариш зарарми ёки фойдами, нафи борми? Мана шу саволларга жавоб топсангиз, модерннинг адабиётга ва инсонга таъсири ҳақидаги саволнинг жавобига яқинлашасиз. Чунки ҳар икки ҳол ҳам руҳий янгиланиш ҳодисаси ва натижаси. Ҳар икки ҳол ҳам шунчаки кўнгилхушлик эмас, кийиниш ҳам, адабиёт ҳам миллатнинг маданий қиёфасини намоён этади. Шунингдек, албатта санъатнинг бошқа соҳасидаги асарлар ҳам. Адабиётимизда модерн таъсири кўнгилдагидек эканини кўпчилик эътироф этишди ва бу қувончли ҳолдир. Асар ҳам, миллийлик ҳам, бадиий савия ҳам жанрга, оқимга эмас, истеъдодга боғлиқ.

Миллийлик нима? Қисқа жавоб берадиган бўлсак, миллатга хос хусусият. Бу – кийинишда ҳам, қўшиқ айтишда ҳам, адабиётда ҳам акс этади. Адабиётимизнинг ахлоққа, ҳаёга “итоат” этиши унинг энг буюк миллий хислатидир. Адабиётда ҳам, меъморчиликда ҳам, умуман, санъатда миллийлик – жавҳари ибо, ахлоқ бўлган бадиий маҳоратдир. Албатта, ташқари таъсирини (ёмон таъсирини) қонун йўли билан тўсиш қандай натижаларга олиб келиши ҳақда дангалроқ бир нарса дейишим қийин. Мен буни адабиёт соҳасидагина эмас, умуман айтаяпман. Бу борада мен онг ва тафаккур бўшлиғи бўлмаслиги тарафдориман. Бу нима дегани? Бу, аввало, эътиқодий барқарорлик дегани. Бу фақат ёшлар учунгина эмас, барча учун, юртимиздаги барча соҳа вакиллари учун энг биринчи асосдир. Бу ҳам билим ва истеъдод билан амалга оширилади. Миллийлик либосдир – у миллат вакилининг ички дунёсини, ахлоқини акс эттиради. (Муҳтарам муҳаррир, шу жойни қисқартирмасангиз, илтимос). Шўро даврида ҳам кавказ халқлари ўз исмлари, оталари исм (фамилия)ларини ўзларига хос қўшимчалари билан сақлаб қололдилар. Бу ҳам миллийликка киради. Бу борада ўша даврларда нисбатан катта халқ бўлганимиз учун қаршиликлар ҳам каттароқ бўлган. Шукурки, энди қонунларимиз эркинлигимизни, миллийлигимиз ривожини таъмин этади. Ва талаб ҳам этади. Миллийлик ҳам тўла, комил намоён этиладиган гўзал хислатлардир. Албатта, унга бўладиган жаҳоний таъсирнинг нозиклиги ҳақида “Алкимёгар” устидаги сўзимизда тўхталдик. Жаҳон билан ҳисоблашмасликнинг иложи йўқ. Лекин эътиқодни мустаҳкамлашнинг иложи бор. Бу соҳа истеъдодларга боғлиқ. Ва эътиқод хусусида матбуотда, айниқса, ойнаи жаҳонда кўп суҳбатлар ўтказиш мақсадга мувофиқ. Чунки элни эл, юртни юрт айлайдиган бу фуқаронинг эътиқодидир. Миллийлик ҳам, умуминсонийлик ҳам эътиқод устида ўсади.

Абдумурод Тилавов: Тилакларингиз?

Йўлдош Эшбек: Ўзимга тилаганни барчага тилайман – икки дунё саодати, маънавий бойлик, тан сиҳатлик, тинчлик-хотиржамлик, кетмас давлат – бағрикенглик тилайман!

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2014 йил, 6-сон

XAZINA QALBNING O’ZIDIR
Shoir Yo’ldosh Eshbek bilan suhbat
Suhbatdosh — Abdumurod Tilavov

Abdumurod Tilavov: Yo‘ldosh aka, adabiyot misli bir ummon. Uning ichiga sho‘ng‘isangiz, turfa xil duru marvaridga duch kelasiz. Ruxsat bersangiz, suhbatimizni ana shu javohirlardan hisoblangan ilmi yaqiyn va ilmi ladunniyning nima ekanligini tushunishdan boshlasak. Umuman, bu ilmlarning adabiyotga ta’siri bor deb o‘ylaysizmi?

Yo‘ldosh Eshbek: Bu savolga bir suhbat davomida va umuman ham javob berish mushkul ish. Shunday bo‘lsa-da, Xudo qodir qilganicha javob qaytarishga harakat qilamiz, yetishmagan joylarni allomalarimiz yordam berib to‘ldiradilar, degan umiddamiz. Keling, yaxshisi, manbalarga murojat etaylik: “Ishonchli, mustahkam, sog‘lom, shubhasiz va qat’iy o‘laroq bilmoq. Ko‘z bilan ko‘raroq, mushohada etaroq bilmak. Masalan, uzoqda bir tutun ko‘ramiz. U yerda otash (alanga, olov) borligini ilman bilamiz, demakdir. Bu bilim darajasiga ilm-al yaqiyn, deyiladi. Otashga yaqinlashib, ko‘zimiz bilan ko‘rsak, bunga ayn-al yaqiyn bilmak, deyiladi. Agar barcha hislarimiz bilan olov borligini anglasak; yoqishini, kuydirishini, boshqa sifatlarini ham bilib olsak, bu ilmimiz darajasiga Haqq-al yaqiyn, deyiladi. (Haqq-al yaqiyn: abd (qul)ning sifatlari Haq sifatlarida foniy bo‘lib, o‘zi u bilan ilman, shuhudan va holan baqo topmoqdir. O.Nasuxi; Islomiy-ilmiy-falsafiy “Yangi lug‘at”. Abdulloh Yag‘in). Demak, yaqiyn ilmining uch turini ko‘rdik.

Endi ladunn ilmiga yuzlanaylik. Ilmi ladunniy g‘aroyib, sirli, nodir, noyob bir ilmning nomidir. Laduniyat – Olloh taolo xos tarzda ato etgan botiniy ehsonlardir. Adabiyotga ta’siriga kelsak, butun mumtoz adabiyotimiz shu ilmlar ta’siridadir.

Abdumurod Tilavov: Zamondosh ijodkorlar asarlarida tasavvuf asari sezilib turadimi?

Yo‘ldosh Eshbek: Albatta seziladi. Chunki bizda istiqlol tufayli bu sohaga ham hurlik berildi. Masalan, Najmiddin Komil domla iste’dodli va taniqli shoir Sa’dulla Hakimning “Ko‘hna naql” kitobiga yozgan go‘zal so‘zboshida “So‘z jamoli” degan ko‘p ma’noli, sirli she’rini tahlil qilar ekan, shunday yozadi: “Menimcha, she’ridagi siru sinoat, uning ta’sir kuchi ham shunda: Anglamoqda sir qolmasa, mohiyatda ma’no ham bo‘lmaydi”, deydi va hikmat(aforizm)ga barobar so‘z aytadi. Bu so‘zni tasavvufdan bexabar odam ayta olmaydi. Domlaning bumarhamati ham sirusinoatlidir. Va S.Hakim ijodiga, xususan, zikr etilgan she’riga yuqori baho beradi: “Shu bois “So‘z jamoli» she’ri ilohiy bir so‘z haqida bamisoli madhiya kabi jaranglaydi va botiniy, romantik tuyg‘ularimizni mavjlantirib yuboradi».

Abdumurod Tilavov: Siru sinoat faqat tasavvufiy asarlardagina mavjudmi?

Yo‘ldosh Eshbek: Yo‘q. Lekin sirda sir bor.

Abdumurod Tilavov: P.Koelo va “Alkimyogar” asari-chi?

Yo‘ldosh Eshbek: Ha, “Alkimyogar” bizning mumtoz asarlarimiz singari ulovni ko‘ngil xazinasi tomon burgani uchun ham o‘zbek kitobxonlariga manzur bo‘ldi. Bu asarda Sir va sehr bor. Sehr ham ikki xil. Go‘zallikdan sehrlanish va sehrgarning sehri. Inson biridan tug‘iladi, biridan bog‘lanadi. Badiiyatda ham shunday. Hatto yanada nozikroq. Gap ana shu noziklikni ilg‘ashda. Paulo Koelo hozirgi yozuvchilarning peshvolaridan va ommaviylaridan. Tilimizda bir emas, uch tarjimasi bor. Hozir qo‘limda iste’dodli shoir Aziz Said tarjimasi bor ekan, shundan bir ikkita misol kaltiraman. Mavzudan chiqmasak-da, sal aylanib yurib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Bu – nasr. Lekin poeziya qorishiq. Afsuski, ba’zi asosiy tushunchalar ham ba’zan qorishib ketadi. Asosiy qahramonlardan Kimyogar tilidan: “Kimki o‘z Taqdiri Yo‘lidan ketayotgan ekan, hamma narsani biladi va hamma narsaga qodir!” deyiladi.

Abdumurod Tilavov: So‘zingizni bo‘lganim uchun uzr. Kuchli inson kimo‘zi?

Yo‘ldosh Eshbek: Bandai ojizligini bilgan, Yaratgandan qo‘rqqan kishi juda ham kuchlidir. Inson Taqdir Yo‘lidan chiqib, o‘zganiig Taqdir Yo‘liga o‘tib ketolmaydi. Hamma o‘z Taqdir Yo‘lidan ketadi, barcha mag‘lubiyat va muvaffaqiyatlar shu yo‘l ichida kechiladi. Inson taqdirni emas, taqdir ichida ba’zan mag‘lubiyat, ba’zan muvaffaqiyat yaratadi.

Abdumurod Tilavov: U qo‘rquv qanday qo‘rquv?

Yo‘ldosh Eshbek: Bu maxluqdan – itdan yoki odamdan qo‘rquvga ko‘p ham o‘xshamaydi. Inson bilib-bilmay, oshkor-yashirin gunoh sodir etgach, yo‘lda-yuzda, ulovda o‘zim, yaqinlarim yuramiz, ey Xudo, bir kori hol bo‘lmasa edi, deya qo‘rqishiga mengzaydi. Oldiga qo‘ygan maqsad chizig‘iga bu kirmaydi chog‘i P.Koelo qahramonlarida bu tuyg‘u ko‘rinmaydi, lekin Santyagoda maxluqdan qo‘rquv, hatto Alkimyogarda xavotir sezilib turadiki, kayfiyatining mana shu pallasi bosib ketgandek. Bu inson kamolot darajasini belgilaydigan tuyg‘udir. “Xazina qaerda bo‘lsa, qalbing ham shu yerda bo‘ladi”, – degan edi unga (Santyagoga – Y.E) Alkimyogar.

Abdumurod Tilavov: Bularni yaxshiroq his etish uchun avval qalb-ko‘ngul, ruh, ilhom nima – bilib olsak, tushunarliroq bo‘larmidi?..

Yo‘ldosh Eshbek: To‘g‘ri. Lekin bular yuqoridagi ladunn va yaqiyn ilmlaridan ham nozik va qaltis bo‘lgani uchun ham o‘tgan ulug‘larimiz bu mavzuda ehtiyotan fikrlashmagan ma’qul, deganlar. Ayniqsa, taqdir, qazo, qadar mavzui…

Imom G‘azzoliy aytadiki: “Qalb (ko‘ngil – Y.E.) amr-farmon olamining siridir”. Ba’zi olimlar qalb-ko‘ngul markazi yurak desa, ba’zi olimlar qalb markazi “dimog‘ingiz chog‘mi” so‘zi ulug‘ hol so‘rash ekanini aytadi. Shulardan kelib chiqib, ko‘ngil-qalb yurak bilan mustahkam bog‘liq esa-da, yurakning aynan o‘zi emasligi ma’lum bo‘ladi. Ya’ni ko‘ngul tan a’zosi birla bog‘liq esa-da, tan a’zosi emas. Fikrimizga dalil sifatida Xoja Abdulxoliq hazratlarining “Sanubar suvratlig‘ go‘shtporag‘a majozan dil va qalb derlar”, so‘zini keltirish mumkin.

“Yangi lug‘at”ga yana murojat etsak: “Qalbdan maqsad sanavbariy et parchasi emas, latifa-i Rabboniyadir” (Latif – nozik, go‘zal, mayin, ko‘zga ko‘rinmas, jismsiz, yashirin, sirli). Yurak ishlasa, to‘xtasa, jasad qay holda bo‘lsa, inson ichki olamida, ma’naviyati-ma’rifatida ko‘ngul mohiyatan shunday.

Endi tasavvurimiz yana biroz oydinlashishi uchun kamina tarjima qilgan Fotima Temur qizining “Tazkirot ul-avliyo”sidan kichik bir hikoya o‘qiymiz:

Hazrat Alouddiyn Attor deydilar: “Darvishlarning biri bir kuni mendan qalb qanday bo‘lishini so‘radi. “Qanday ekanini bilmayman”, dedim. U: “Men qalbni uch kunlik oy kabi ko‘raman”, dedi. Buni ustozim, janobim va shayxim Shohi Naqshband hazratlariga aytdim.

– Bu – uning qalbiga oid, qalbiga ko‘ra (yoki bu qalb unga ko‘radir), – dedilar. Tik turardik. Oyoqlarini oyog‘im ustiga qo‘ydilar. Birdan o‘zimdan ketdim. Bir orada (yoki bu orada) barcha mavjudotni, Arshi a’loni qalbimda ko‘rdim. O‘zimga kelgach:

– Ko‘rganlaringizni ayting, – dedilar. Aytdim. Hazrat Xoja:

– Ko‘ngul budir. U darvish aytganday emas. Olloh taologa eng yaqini ko‘ngul, ko‘ngulday hech narsa yaqin emas. Qalb – noma’lum, sirlarga to‘la olamdir. Har ne undan topilur. Ko‘rilgani kabi qalb har nedan sharafli, bepoyon bir latiflikdir. Shunday bo‘lgach, kishi uni qanday anglay olur?! Shuning uchun hadisi qudsiyda Olloh marhamat etadi: “Yeru ko‘klarga sag‘masman, mo‘minning ko‘ngliga sig‘urman”. Bu teran sirlardandir, dedilar”.

Latiflikka yuqorida bir qadar izoh berib o‘tdik. Undan tashqari latiflikning yana ilhombaxsh, yoqimli, shirin, teran, maxfiy, ko‘p lutf etuvchi, degan ma’nolari ham bor. Ko‘ryapsizmi, ko‘p lutf etuvchilik sifati – Ollohning sifatidir. Shuning uchun ham bu mavzularda so‘zlaganda juda ehtiyot bo‘lishimiz darkor ekan. Chunki xavf bor – bu narsalar maxluqmi, maxluq emasmi – keskin aytolmaymiz. O‘zimizga yarasha so‘ngsiz mulohazalarimiz bo‘lsa-da, oshkor etish bu yoqda tursin, ba’zan o‘ylashga, fikr yuritishga qo‘rqamiz. Ishq, ilhom kabilar ham sir, sirli, latifdir. Shular ko‘ngulda bo‘ladi. Ilhom va ishq bilan ko‘nglingiz to‘lganda, bepoyon ichki olamingiz larzaga keladi, hech ko‘rilmagan shirinlik va baxt chidab bo‘lmaydigan holga sizni olib keladi. Bu Xoliqning tajalliysidir. Bu vuslatdir. Hazrat marhamat etgan kengishlik, bepoyonlik deb bilganimiz – millimetrning milliarddan biridan kamdir, balki millimetrning milliarddan biri bepoyonlikdan ham so‘ngsizdir. Balki, bu borada masofa ahamiyatsizdir. Chunki Olloh taolo: “Yeru ko‘klarga sig‘masman, mo‘minning ko‘ngliga sig‘urman”, demoqda.

Abdumurod Tilavov: Biroz ma’rifatlanib oldik. Endi ba’zi asarlardan, masalan yana P.Koelodan savol beraman: “Na sahro, na shamollar, na quyosh va na odamzod o‘zlarini nima uchun yaratilganligini bilmaydilar”, deyiladi unda.

Yo‘ldosh Eshbek: Mo‘min inson nima uchun yaratilganini yaxshi biladi. Yaratgan unga Kitob va Payg‘ambar (s.a.v.) yuborib, inson va jinni O‘ziga ibodat etishi, O‘zini tanishi uchun yaratganini bildirgan. Inson taqdirini, ertasini, oqibatini bilmaydi. Bilganida, umidlar, niyatlar, maqsadlar, talpinishlar, intilishlar, orziqishlar, entikishlar, harakatlar qayoqda qolardi?! Shunisi yaxshi emasmi? Shu bilan birga, “insonning o‘z ishida ixtiyori yo‘q”, deguvchilar tarafdori ham emasmiz. Yaratgan insonga ixtiyor ato etgan.

Abdumurod Tilavov: “Mening qalbim iztirobdan qo‘rqadi”, deydi Santyago Alkimyogarga. Qarang! “O‘z orzularini ro‘yobga chiqarish uchun yo‘lga tushgan biror-bir qalb iztirob chekmaydi, chunki ushbu izlanishlarning har lahzasi Olloh bilan, Abadiyat bilan muloqotdir”. Shu o‘rinda siz nima degan bo‘lardingiz?

Yo‘ldosh Eshbek: Alkimyogarning javobi soxta ko‘tarinkilikka, soxta yupatuvga o‘xshaydi va chigal. Bizda aqliy va naqliy mezonimiz bor. Har fikrni, har so‘zni shunga qo‘yib qaraymiz, hatto u majoz bo‘lsa ham. Bu iztirob va qo‘rquvning qandayligiga va qay tarafdan qarashga bog‘liq. Bu uxroviy iztirob qo‘rquvi bo‘lsa, g‘oyat go‘zal. Dahshatli bo‘lishi mumkin, lekin oqibati xayrli. Bunday iztirob qo‘rquvi iztirobning o‘zidan dahshatli emas. Go‘zal. Shu qo‘rquv tufayli ham inson o‘zini o‘nglaydi, yaxshi ishlarga otlanadi va qo‘l cho‘zadi. “O‘z orzularini ro‘yobga chiqarish uchun yo‘lga tushgan qalb iztirob chekmaydi”. Yaxshi so‘z. “Chunki ushbu izlanishlarning har lahzasi Olloh bilan, Abadiyat bilan muloqotdir”. Yaxshi. Faqat chigalroq. Qorishiqroq. Iztirobdan qo‘rquv, iztirobning o‘zidan dahshatli bo‘lmasa ham, dahshat bo‘lsa ham go‘zal. O‘ziga, o‘zgaga iztirob yetkazishdan qo‘rquv – go‘zal iztirobdir. Iztirob esa go‘zal. Buni tushungan tushunadi. Chunki iztirob mo‘minning darajotidir. Ya’ni darajani va martabani belgilovchidir. Mo‘min inson iztirobi bilan xotirjamdir. Iztirob – uning qalbini obod, umid – xotirjam etadi. Hz. Payg‘ambar (s.a.v.) “Mo‘minning yuzida tabassum, qalbi esa mahzun bo‘ladi”, deganlar. Ana shu hazinlik, tabassum – iztirob va xotirjamlikdir. Uning ulug‘ umidi bor. Bu umid o‘xshashsiz. Faqat mo‘minlar umidiga o‘xshaydi. Eshitgan so‘zimiz, o‘qigan asarlarimiz ko‘nglimizdan o‘tadi, agar ko‘ngil ko‘ngil bo‘lsa, ota-bobolar e’tiqodi bilan mustahkam bo‘lsa, o‘tayotgan narsalar saralanadi. Yo‘qsa, yo‘q. Bu ham muhim. Faqat erotik asarlar emas, aqidaviy zid va aqidaviy chigal chalkash asarlar ham insoniyatni parishon aylaydi. Santyago Alkimyogardan so‘raydi: “Umr bo‘yi oltin izlagan va unga erisholmagan alkimyogarlar ham bor. Ular qaerda xato qilishgan?” Alkimyogar javob beradi: “Xatolari shundaki, ular faqat oltin izlashgan. Ular yo‘lda yashiringan xazinani izlashgan. Yo‘lning o‘zini esa aylanib o‘tishgan”. Kuchli javob.

Abdumurod Tilavov: Yo‘ldosh aka, juda ulkan va keng insoniy anglamda olib qaralsa, P.Koelo va qahramonlari hozir keltirgan so‘zga o‘zlari amal qilishmagandek.

Yo‘ldosh Eshbek: Chunki haqiqat yo‘li butun insoniyat uchun bitta. Niyat samimiy, maqsad yaxshi bo‘lgani bilan shu maqsadga erishish mushkul. Faqat muvaffaqiyatlarga erishish mumkin.

Abdumurod Tilavov: Bu katta muvaffaqiyatlar maqsadlarigacha surib borib qo‘yishi ham mumkin-ku!

Yo‘ldosh Eshbek: Yo‘q. Bu muvaffaqiyatlar davriydir. “Alkimyogar” asari badiiy zaif emas, nozik majoziy fikrlarga boy. “Qalblar iztirobni yomon ko‘radi”. Bu – to‘g‘ri. Lekin biz boshqacharoq qaraymiz. Iztirobning mukofoti ma’lum bo‘lgach, bu dunyoning o‘zida ham meva bera boshlaydi. Va boshqacharoq qarashimiz to‘g‘ri ekanligiga amin bo‘lamiz. Iztirobsiz ko‘ngil, ko‘ngil emas. Ko‘ngil – ma’naviyatning yuragi dedik, yurakdan farqli o‘laroq ko‘ngilning (“Alkimyogar” mo‘ljalga aniq ololmagan) o‘lmasdan mangu qoladigan dorisi bor, bu obi hayot ishqdir. Ishqi haqiqiy. “Alkimyogar” aytganidek: “Kimki bu al-iksirdan ichsa, xastalik nimaligini bilmaydi” emas, kimki ichsa, tuzalish nimaligini bilmay qoladi, to‘g‘rirog‘i, istamay qoladi. Chunki bu iksir, bu obi hayot dard tashnaligini yoki tashnalik dardini sug‘oradi. Yurak to‘xtasa ham, ko‘ngil yashaydi.

Haqiqiy oshiqning virdi, obi hayoti, iksiri – ishqi ilohiydir. “Alkimyogar”ga zid holda, oshiqning bemor qalbi shu ishq bilan tirik. Bemorligi – sog‘ligi, sog‘ligi – bemorligi.

Abdumurod Tilavov: “Xazina qaerda bo‘lsa, qalbing ham o‘sha yerda bo‘ladi”, degan edi Alkimyogar. Yo‘ldosh aka, siz nima degan bo‘lardingiz?

Yo‘ldosh Eshbek: Aksincha, xazina qalbda bo‘ladi. Qalb qaerda bo‘lishini bilmayman. Menimcha, hech qaerda bo‘lmaydi. Qalb va xazina bir-birida bo‘ladi. Xazina qalbning o‘zidir. Ul xazinada beqiyos boylik bor. Murod-maqsad ham, baxt ham, visol ham, haqiqat ham shudir. Men “Alkimyogar”ni o‘qiyotgan 22 million o‘quvchining ashaddiylaridan emasman. Hozirgiday zarurat bo‘lgandagina murojaat etaman. Va buyuk bobokalonlarimiz taqib kelgan ko‘zoynak bilan qarayman, busiz hech iloji yo‘q. Qo‘rg‘oshinlar oltinga, oltin qo‘rg‘oshinga aylanib ketadi. Qalb va xazina haqidagi so‘zga “Alkimyogar”ning o‘zida ham javob bor: qancha eski bo‘lsa, shuncha afzal, qancha takrorlansa, shuncha go‘zal.

Abdumurod Tilavov: Ijodkor ilhomiga qanday ta’rif bergan bo‘lardingiz?

Yo‘ldosh Eshbek: Oldingizdan ikki yo‘l chiqdi, deylik. O‘ngga degani – ilhom bo‘ldi. Bu – oddiy odamlarga uzatilgan ichki ilhom. Ijodkor ilhomida esa hol va ma’no birlashadi. Ijodkorning ichki olami faollashadi, tezlashadi, xush tuyg‘ular lazzati tig‘izlashadi, fikr va ma’nolar quyiladi, ijodkor toqat qilib bo‘lmas go‘zal holga kirib qoladi. Va anormal holda normal va hatto komil bir ishni ado etadi. Bu holatni so‘fiyning jazba holiga o‘xshatish mumkin. Ilhom, ishq, jazba jo‘sh urib inson ko‘nglida kuchayganda, orombaxsh azoblar yoki azobbaxsh oromlar orqali cho‘qqiga ko‘tariladi.

Abdumurod Tilavov: Ilhom bilan yozilgan milliy va umuminsoniy bitta she’r o‘qisangiz.

Yo‘ldosh Eshbek:

Ishq vafodan so‘zlaganlarim,
Bir kun bo‘lur senga pushaymon,
Yodga tushar bo‘zlaganlarim,
Men olamdan o‘tganim zamon.
Qaltirarsan ajib sezgidan,
Har bir so‘zim kashf etar jahon,
Judo bo‘lding buyuk sevgidan,
Men olamdan o‘tganim zamon.
Sen yonimdan keta olmassan,
Ko‘zlaringda bo‘lgum namoyon,
Sevgimni rad eta olmassan,
Men olamdan o‘tganim zamon.

Ko‘plab dunyo olimlari ba’zi (modern) asarlarni tushunib bo‘lmasligini, tushunish shart ham emasligini aytishgan. Shunga yaqin fikrni akademik Lixachev ham Joysning “Uliss” romani ustida so‘zlagan. (Uzr, manba yonimda bo‘lmagani uchun so‘zma-so‘z keltirolmadim). Bulardan tashqari o‘zimning ham mustaqil aqliy dalilim bor, masalan, shunday asarlar mavjudki, mutolaasi taassuroti – rangtasvir ko‘rganday yoki musiqa tinglaganday orombaxsh. Asar faqat biz istagandek, faqat biz ko‘nikib qolganimizdek bo‘lishi kerakmi? Taqdimot (2012 yil, 15 iyun) “O‘zAS”da, dunyo va rus adabiyotining bilimdoni Ne’matulo Mamajonovning “She’r va shoir haqida” juda zarur adabiy o‘ylari e’lon qilindi: “Muhimi – yangi, hali ishlatilmagan, favqulodda, tasodifiy, yorqin tashbeh, qiyoslashlarni topish. Bundan ham muhimi, shu obraz va o‘xshatishlar ma’noga bo‘ysunishi, u bilan yaxlit bir butunlikni hosil qilishi kerak”, deyilgan unda. Keling, shu so‘zni Tursun Ali she’riga tadbiq etib ko‘raylik. “Yilga sig‘may qolgan olmalar” – tasodifiydir, lekin yorqin tashbeh emas. “Eski aravaday o‘tadi kunlar” ham eski, ishlatilgan o‘xshatish va qiyos, “ma’noga bo‘ysunib, u bilan yaxlit bir butunlikni” hosil qilyapti yoki qilmayapti, deyolmaymiz. Ma’noga bo‘ysunyaptimi? Menimcha, hozircha bitta yoki birorta ma’noga bo‘ysunayotgani yo‘q. Shu bilan birga, ma’nosiz ham emas. Lekin qani o‘sha ma’no? Bu yerda gap tashbehning favquloddaligida emas, balki tashbehning favqulodda she’r darajasiga ko‘tarilganida. Bunday she’rlar uzoq vaqtlarda bir-bir yoziladi. Bu she’r ma’naviy ehtiyojning – sirning o‘zi haqidagi sirli she’r, deya olamiz. T.Alining o‘zi ham uqish va o‘qish haqidagi so‘zining davomida o‘z she’rining sharhiga ham yordam bergandek va shu haqdagi fikrimizni qo‘llab qo‘ygandek bo‘ladi: “O‘qiganimda faqat qulog‘imga emas, vujudimning dengizdan-da teran joylariga kutilgan nur – shu’la oqib-oqib kiradi”. Bu o‘sha yuqorida aytganimiz – sirlar nuri – nuri asrordir. Ichimizni, ko‘nglimizni yoritib, yorishtirib yuboradi. Go‘zalikka g‘arq bo‘lamiz. Sirlar nuridan bahramand bo‘lamiz. O‘zini anglash esa mushkuldir. Go‘zallik nuriga, sirlar nuriga cho‘mish sirning o‘zini anglashdan, uqishdan ko‘ra go‘zalroqdir!

Abdumurod Tilavov: Endi uzunroq, kengroq, birlashtiribroq she’r, ishq, sir, shoir va shularning ulug‘lari haqida so‘rayman.

Yo‘ldosh Eshbek: Sevgi, muhabbat, ishq – farqli, biri birining yoki ikkinchisining, uchinchisining darajasi, deyishadi. Buni inkor qilmagan holda, biz deymizki, hammasi bir-u, darajasi har xil. Gap – nimani, kimni qanday sevishda. Demak, sevgining ismi va sifati bor. “Muhabbatdan muhabbat bo‘ldi paydo, Muhabbatsiz kishidan qoch, Huvaydo”. Sirning ham ma’nosi ko‘p. Yashirin haqiqat. Yashirin ish. Xalq orasida salbiy ma’nolari ham bor. (Talofat ko‘rdim ma’nosida, sir ko‘rib qoldim, deyishadi). Har kimga, hammaga aytilmaydigan narsa. Saqlanadigan so‘z. Muhabbatullohning qalbdagi maqomi – latifa (latiflik – latif nuqta va nukta). Inson aqli erishmagan narsa. Haq hikmati. She’r bunaqa bo‘ladi va bo‘lishi kerak. Ishq, sir va she’r ulug‘ligi haqida shoirlardan misollar keltirdik. Bular ta’rifsiz mavzular yoki ta’rifi shu qadar ko‘pki, keltirolmaymiz. Biz muhtaram munaqqidlarimiz nazari kam tushadigan sanoqligina she’rlarni tanladik. Bunday she’rlar mumtoz adabiyotimizda, boshqa buyuk shoirlarimiz ijodida uchrab turadi. Negadir ko‘pincha bir xil nomlar atrofida kechadi. Ilmda esa harakat nomlar atrofida emas, asarlar atrofida kechadi. To‘g‘rirog‘i, kechishi kerak.

Abdumurod Tilavov: Yana shunday nazardan chetda qolgan sirli, go‘zal bir misra keltirsangiz.

Yo‘ldosh Eshbek: Bu – Abdul Jalilning “G‘am cho‘g‘ining yaprog‘i” degan she’ri. Bitta yoki yarimta satr she’r ham, sir ham, ishq ham shoirda mujassam. Bari ishqdan tug‘iladi:

Oppoq “joy”ga muk tushib zikr etasan
zikr tushib oqartasan yoki “joy”ni
borib-borib oqqa singib ketasan
eslatasan ko‘kka singgib ketgan oyni
dimog‘ing chog‘ bo‘lar ya’ni vaqting xush
kelganday bo‘ladi orzungdagi tush
ko‘rganday bo‘lasan
qushmanmi deysan
yo o‘zim baxtmanmi
tushmanmi deysan.

Abdumurod Tilavov: Sizningcha, vijdon nima? Alohida ta’rif bera olasizmi? Shunday ta’rifingniz bormi?

Yo‘ldosh Eshbek: Bor. Lekin daf’atan ta’riflasam, tushuniksiz chiqishi mumkin. Lug‘atlarda aytilishicha, vijdon – mas’uliyat tuyg‘usi, insof, din-diyonat, ishonch, shuur, botil bilan Haqni tanimoq va ajratmoq, inson ichidagi yaxshini yomondan ayirib biluvchi, yaxshilik qilishdan lazzat tuyuvchi, yomonlikdan alam-og‘riq chekuvchi ma’naviy hisdir. Vijdonning to‘rt unsuri va ruhning to‘rt xususiyati bor: iroda, zehn, his, latifai Rabboniya, har birining bir g‘oyatul g‘oyati (asosiy yuksak g‘oyasi) bor, irodaniki – ibodat, zehnniki – ma’rifatulloh, hisniki – muhabbatulloh, latiflikniki – mushohadatullohdir. Taqvo deyilguvchi ibodati komila to‘rtovini ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, men yana vijdon va taqvo unsurlariga afsus-nadomatni ham qo‘shgan bo‘lardimki, kishini yomonliklardan saqlanib turishiga yordam berguvchi tuyg‘udir. Agar odamda vijdon bo‘lsa, bo‘lganda ham ulug‘ bo‘lsa, og‘rimasdan, o‘rtanmasdan hech iloji yo‘q. Va o‘zga chorasi ham yo‘qdir. Ana shu ulkan og‘riqlar buyuk o‘rtanishlar elni el, yurt­ni yurt, vatanni obod aylaydi. Ana shu og‘riqlar va o‘rtanishlar ikki dunyo saodatidir. Bular esa, avvalo, vijdonda bo‘ladi. Shuning uchun bo‘lsa kerakki, valiy zotlarni, ulug‘ shoirlarni xalqning, millatning vijdoni deymiz. Ulardan ibrat olamiz. Hazrati Fariduddin Attor “Tazkirat ul-avliyo” (Avliyolar kitobi)da yozadilar: “Hasani Basriy bolalikda bilmay bir qabih ish qilib qo‘ygan va bundan doimo nadomat chekar, shu qabohatni yoqasiga yozib qo‘ygan edilar. Yozuvga har gal ko‘zlari tushganda, shu qadar yig‘lar edilarki, yozuv ho‘l bo‘lib ketardi”. Vijdon haqida bundan o‘tkazib yo bunga barobar aytish biz uchun mushkul. Bunday zoti shariflarning muborak manoqiblaridan kelib chiqqan holda deymizki, vijdon – valiy, shoir, qahramonning titilgan ko‘ngli yoki ko‘nglining ilma teshiklaridir. Xalqimiz: osilsang, baland dorga osil, deydi. Chunki bu halokat emas, dunyoga kelish, tug‘ilish, ulkan umid va mo‘ljallardir. Xalqimiz ana shu ulug‘ mo‘ljalu manzillarga buyuk umidlar bilan ulkan qadamlar tashladi. Har sohada ulkan muvaffaqiyatlar yor bo‘lmoqda. Inshaolloh, bundan keyin ham yuzi yorug‘, jahon xalqlari oldida vijdoni pokdir!

Javobimga vijdon bayrog‘i “g‘am cho‘g‘ining yaprog‘i” (kabi)dir, deya qo‘shgan bo‘lardim. Chunki g‘am-qayg‘u ham faol, sirli tuyg‘u ekani Abdul Jalilning ham yuksak satri, go‘zal iborasidan sezilib turadi.

Abdumurod Tilavov: Modern va milliylik. Adabiyotga va insonga ta’siri haqidagi fikrlaringizni baham ko‘rsangiz.

Yo‘ldosh Eshbek: Bu – murakkab. Insonga ta’siri desangiz ham bo‘ladi, modern insonga, keyin adabiyotga, so‘ng turmush tarziga yaxshi-yomon, u-bu tarz va darajada ta’sir etadi. Bu teskarisiga sanaganimizning oxiridan boshiga, masalan, turmush tarziga va keyin adabiyotga yoki aralash, deyarli bir vaqtda o‘zaro ta’sir ro‘y berishi mumkin. Albatta, biz milliy va ayni vaqtda, umuminsoniy asarlarni yoqtiramiz. Lekin avval o‘zimizga qaraylik, sizu bizning ustimizdagi kiyim milliymi yoki milliylashib bo‘ldimi yoki endi milliylashayotirmi? Agar o‘zgarayotgan bo‘lsa, qay vaqtdan boshlab o‘zgarayotir va nima uchun? Bu o‘zgarish zararmi yoki foydami, nafi bormi? Mana shu savollarga javob topsangiz, modernning adabiyotga va insonga ta’siri haqidagi savolning javobiga yaqinlashasiz. Chunki har ikki hol ham ruhiy yangilanish hodisasi va natijasi. Har ikki hol ham shunchaki ko‘ngilxushlik emas, kiyinish ham, adabiyot ham millatning madaniy qiyofasini namoyon etadi. Shuningdek, albatta san’atning boshqa sohasidagi asarlar ham. Adabiyotimizda modern ta’siri ko‘ngildagidek ekanini ko‘pchilik e’tirof etishdi va bu quvonchli holdir. Asar ham, milliylik ham, badiiy saviya ham janrga, oqimga emas, iste’dodga bog‘liq.

Milliylik nima? Qisqa javob beradigan bo‘lsak, millatga xos xususiyat. Bu – kiyinishda ham, qo‘shiq aytishda ham, adabiyotda ham aks etadi. Adabiyotimizning axloqqa, hayoga “itoat” etishi uning eng buyuk milliy xislatidir. Adabiyotda ham, me’morchilikda ham, umuman, san’atda milliylik – javhari ibo, axloq bo‘lgan badiiy mahoratdir. Albatta, tashqari ta’sirini (yomon ta’sirini) qonun yo‘li bilan to‘sish qanday natijalarga olib kelishi haqda dangalroq bir narsa deyishim qiyin. Men buni adabiyot sohasidagina emas, umuman aytayapman. Bu borada men ong va tafakkur bo‘shlig‘i bo‘lmasligi tarafdoriman. Bu nima degani? Bu, avvalo, e’tiqodiy barqarorlik degani. Bu faqat yoshlar uchungina emas, barcha uchun, yurtimizdagi barcha soha vakillari uchun eng birinchi asosdir. Bu ham bilim va iste’dod bilan amalga oshiriladi. Milliylik libosdir – u millat vakilining ichki dunyosini, axloqini aks ettiradi. (Muhtaram muharrir, shu joyni qisqartirmasangiz, iltimos). Sho‘ro davrida ham kavkaz xalqlari o‘z ismlari, otalari ism (familiya)larini o‘zlariga xos qo‘shimchalari bilan saqlab qololdilar. Bu ham milliylikka kiradi. Bu borada o‘sha davrlarda nisbatan katta xalq bo‘lganimiz uchun qarshiliklar ham kattaroq bo‘lgan. Shukurki, endi qonunlarimiz erkinligimizni, milliyligimiz rivojini ta’min etadi. Va talab ham etadi. Milliylik ham to‘la, komil namoyon etiladigan go‘zal xislatlardir. Albatta, unga bo‘ladigan jahoniy ta’sirning nozikligi haqida “Alkimyogar” ustidagi so‘zimizda to‘xtaldik. Jahon bilan hisoblashmaslikning iloji yo‘q. Lekin e’tiqodni mustahkamlashning iloji bor. Bu soha iste’dodlarga bog‘liq. Va e’tiqod xususida matbuotda, ayniqsa, oynai jahonda ko‘p suhbatlar o‘tkazish maqsadga muvofiq. Chunki elni el, yurtni yurt aylaydigan bu fuqaroning e’tiqodidir. Milliylik ham, umuminsoniylik ham e’tiqod ustida o‘sadi.

Abdumurod Tilavov: Tilaklaringiz?

Yo‘ldosh Eshbek: O‘zimga tilaganni barchaga tilayman – ikki dunyo saodati, ma’naviy boylik, tan sihatlik, tinchlik-xotirjamlik, ketmas davlat – bag‘rikenglik tilayman!

“Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 6-son