7  май — Буюк ҳинд адиби Рабиндранат Тагор таваллуд топган кун

   Узоқ ҳинд қишлоқларида гарчи муаллифнинг кимлигини билишмасада, шоир шеърларини қўшиқ қилиб куйлашарди, бор овозда ўқишарди, паромдагилар, пода боқувчилар, қишлоқ хўжалигида ишловчилар уни кўп асрлик маданий бойликнинг бир қисми бўлган шоирона совға сифатида қабул қилишарди…

Рабиндранат Тагор
НУР ВА СОЯЛАР
Тўхтасин Жалолов таржимаси

Буюк ҳинд шоири Рабиндранат Тагор 1861 йилнинг 7 май куни Калькуттада, таниқли ва бадавлат оилада ўн тўрт фарзанднинг кенжаси бўлиб дунёга келган. Отаси Махариши Дебендранат Тагор браҳман бўлган, онаси Сарада Деви Тагор ўн тўртга кирганида оламдан ўтган.  Рабиндранат саккиз ёшидан шеър ёза бошлаган, аввал уйда ўқиган, кейин хусусий мактабларда, жумладан, Калькуттадаги Шарқий семинарияда, Бенгал академиясининг педагогика билим юртида таҳсил олган. Ушбу билим юртида бенгал тарихи ва маданиятини ўрганган. 1873 йилда Шимолий Ҳиндистон бўйлаб отаси билан саёҳатга чиққан бола олам гўзаллиги, кўп асрлик маданий меросдан ҳайратга тушади.

1878 йилда Тагорнинг “Шоирнинг тақдири” достони босилиб чиққан. Ўша йили у ҳуқуқдан сабоқ олиш учун Англияга, Лондон университети коллежига боради. Бироқ бир йилдан кейин диплом ололмай, Ҳиндистонга қайтиб келади ва бир муддат Калькуттада яшайди, акалари каби ижод қила бошлайди.  Шоирнинг илк шеърий тўпламлари “Оқшом қўшиқлари” 1882 йилда, “Тонгги қўшиқлар” 1883 йилда нашр этилган ва айтиш мумкинки, бу китоблар Тагорнинг шоирлик истиқболига пойдевор бўлган эди.

 Шоирнинг 1893-1900 йилларда яратилган шеърларида асосан қишлоқ манзаралари ва одатлари устуворлик касб этган. Улар орасида 1894 йилда эълон қилинган “Олтин қайиқ”, 1900 йилдаги “Бир лаҳза” тўпламларини айтиб ўтиш мумкин. Ўша пайтлар ҳақида шоирнинг ўзи шундай ёзган эди: “Бу менинг адабиёт оламидаги ҳаётимнинг энг самарали пайти бўлган эди…” Инсон ҳаётининг вақт оқимидаги мажози , яъни “олтин қайиқ” образи Тагорнинг кейинги асарларида ҳам учрайди.

1901 йилда Тагор Калькутта яқинидаги Шантиникетанга, хонадоннинг шу ердаги мол-мулкига кўчиб келди ва беш нафар ўқитувчи билан бирлашиб мактаб очди. Бунинг учун унинг хотини барча қимматбаҳо буюмларини, ўзи эса асарларини нашр қилиш ҳуқуқини сотишига тўғри келди. Бу йиллари адиб ижодий фаолиятини ўқитувчилик билан қўшиб олиб борди, нафақат шеър, балки романлар, ҳикоялар, Ҳиндистон тарихи ҳақида китоблар, педагогика мавзуидаги ўқув дарсликлари ва мақолалар ҳам ёзди. 1902 йилда унинг хотини оламдан кўз юмди, адибнинг “Хотира” деб номланган китоби ушбу оғир қайғу ва мусибат туйғусини ўзида акс эттирган.1903 йилда шоирнинг бир қизи сил касалидан, 1907 йилда эса кенжа ўғли вабо хасталигидан вафот этишган.

 1912 йилда инглиз рассоми ва адабиётшуноси Ротенстайннинг кўмагида “Ҳиндистон жамияти” нашриётида Уильям Батлер Йитс сўзбошиси билан Тагорнинг “Жонфидо қўшиқлар” китоби босилиб чиқади ва шу сабаб Тагор энди Англия ва АҚШ китобхонига танилади. Йитснинг ўша пайтдаги норасмий котиби бўлган Эзра Паунд Тагор шеърларининг “ ғарбона турмуш тарзи, шаҳарлардаги ғала-ғовур, тижорий адабиёт шовқини, реклама гирдоби ичида одамнинг калласидан чиқиб кетадиган ҳамма нарсани эсга соладиган юксак донолиги”ни эътироф этган эди. Аммо шоирнинг кўплаб мухлислари шоирнинг нафақат ижоди, балки ўзини ҳам бошқача тасаввур қилган, улар Тагорни Ҳиндистон халқининг афсонавий овози сифатида кўрган, аслида эса шоир мазкур мамлакат аҳолисининг бир қисмигина тушунадиган бенгал тилида ёзар эди.

1913 йилда Рабиндранат Тагор “шоирона тафаккури ҳайратли тарзда намоён бўлиб турган, ўз эътирофига кўра, ғарб адабиётининг бир бўлагига айланиб қолган ҳиссиётларга тўла, асл ва гўзал шеърияти учун” адабиёт бўйича Нобель мукофоти билан тақдирланди. Швеция академияси аъзоси Харальд Йерне тақдирлаш маросимида академия аъзоларига шоирнинг, айниқса “Жонфидо қўшиқлар”и катта таассурот қолдирганини қайд этди. Йерне шоирнинг асосан 1913 йилда таржима қилиниб нашрдан чиққан асарларига тўхталди. Тагор шеърларидаги умуминсоний мантиқни эътироф этган нотиқ уни “Шарқ ва Ғарбни яқинлаштирган шахс” дея атади..

Тагорнинг ўзи бу пайтда АҚШда эди, шу сабаб тадбирда қатнаша олмади. У юборган телеграммасида “узоқдагиларни яқин, бегоналарни қадрдон қиладиган кенг феъллик” учун мукофот қўмитасига ўз ҳурматини изҳор этди. Мукофотни Англиянинг Швециядаги элчиси қабул қилди. Пул маблағларини шоиримВизва-Бхаратидаги мактабига сарфлади, мазкур ўқув даргоҳи биринчи жаҳон урушидан сўнг бепул таълим берувчи университетга айлантирилган.

1915 йилда Тагор рицарлик унвонини олди, бироқ орадан тўрт йил ўтгач, Амритсардаги тинч намойишчилар Британия қўшинлари томонидан ўққа тутилганидан сўнг бу унвондан воз кечди. Сўнгги ўттиз йил давомида Тагор Европа, АҚШ, Жанубий Америка ва Яқин Шарқ бўйлаб сафарларда бўлди. Унинг 68 ёшидан бошлаб чиза бошлаган расмлари Мюнхен, Нью-Йорк, Париж, Москва ва дунёнинг бошқа мамлакатларидаги кўргазмаларда намойиш этилган.

Ғарбда Тагорни шоир сифатида яхши билсаларда, у кўплаб пъеса ва ҳикояларнинг ҳам муаллифи эди. Унинг “Қурбонлик”, “Почта” каби саҳна асарлари, асосан бенгал деҳқонлари ҳаётига бағишланган , илк бор инглиз тилида 1913 йилда олам юзини кўрган тўпламларига киритилган кўплаб новеллалари шулар жумласидан.

Тагор Ҳиндистоннинг тўрт университети, Оксфорд университетининг фахрий докторлиги унвонига сазовор бўлган. У 1941 йилда узоқ давом этган касалликдан сўнг Калькуттада вафот этди.

Ҳиндистонлик тадқиқотчи Кришна Крипалани “Тагорнинг энг асосий буюклиги унинг ҳинд маданияти ривожига қўшган турткиси билан изоҳланади. У ўз халқига ўз тилига, маданий ва маънавий меросига бўлган ишончини пайдо қилди…”

I

Кеча кунбўйи ёмғир ёғиб, бу кун тинди, қуёш ва тўзиган булутлар етилаётган эртаги шолипояларга қараб бирин-кетин панжаларини чўзмоқдалар. Кенг ва кўм-кўк далалар қуёш нури тушиши билан бирдан ялт этиб порлайди-ю, яна бир лаҳзада қуймоқ кўланка остида қолиб кетади.

Осмон саҳнасида фақат икки актёр ўйнамоқда — булут ва қуёш, уларнинг ҳар бири ўз ролини бажаради, аммо ер саҳнасида, айни бир вақтда неча жойда, қанча пьесалар ўйналаётганини ҳисоблаш мумкин эмас.

Биз қишлоқ йўли устидаги бир уйда ўйналаётган кичик бир ҳаёт песасини кўрсатиш учун пардани кўтардик. Бу уйнинг фақат кўчага қараган бир хонаси ғиштдан қурилган, унинг икки томонидан бошланиб кетган эски ғишт девор ҳовлини тамом иҳота қилиб, ҳовлидаги бошқа лойшувоқ ҳужраларни ҳам ўз ичига олади. Ярим яланғоч бир йигитчанинг диванда ўтиргани деразадан кўриниб туради, у, қўлидаги китобни ўқишга берилиб, чап қоиидаги хурмо япроғи билан баъзи-баъзида ўзини елпиб, чивинларни ҳайдайди.

Йўл-йўл сорийга ўралган бир қизча кўчада — дераза қаршисида уёқдан-буёққа ўтар ва сорийсининг этагига солиб олган олхўридан битта-битта олиб ер эди. Қизчанинг юз ифодасидан унинг диванда ўтириб китоб ўқиётган йигитча билан ошналиги кўриниб турибди. У бир амаллаб йигитнинг диққатини жалб қилиш ниятида, аммо ўзининг сокин бепарволиги билан, гўё фақат олхўри ейиш билан банду йигитчани пайқамагандай кўринишга тиришади.

Бахтга қарши, қунт билан ўқиётган йигитчанинг кўзлари анча заиф бўлиб, узоқни яхши кўролмаганидан, қизчанинг сокин бепарволиги унга ҳеч таъсир қилмади. Афтидан, қизча буни биларди, шунинг учун бирпасдан кейин, уёқдан-буёққа беҳуда юриш ва сокин бепарволик ўрнига, олхўри данакларини ишга сола бошлади. Кўрга ишинг тушса, ўз қадру ғурурингни сақлаб қолишинг қийин!

Бир неча данак, гўё тасодифан борибёғоч эшикка тиқиллаб текканда, йигитча бошини кўтарди. Муғамбир қизча буни пайқаб, этагидаги олхўрилардан пишканроқларини ажрата бошлади. Йигитча кўзларини қисиб қарагач, қизни таниди: кейин китобни қўйди-да, дераза олдига келиб, табассум билан қизни чақирди.
— Гирибала!

Гирибала зўр бериб олхўри сараларди. Бу машғулотга қаттиқ берилгандай бўлиб, уйдан оҳиста узоқлаша бошлади.

Кўзлари заиф йигитча қизнинг бу қилиғи ўзининг беихтиёр бир жинояти учун берилган жазо эканини дарров англади-да, югуриб кўчага чиқди.

— Ҳой, Гирибала, ўзи нима гап, бугун менга олхўри бермайсанми?

Гирибала унга эътибор этмай, бир олхўрини олиб диққат билан кўздан кечирди-ю, совуққонлик билан емоққа киришди.

Бу олхўрилар Гирибалаларнинг боғидан бўлиб, йигит¬чанинг ҳар куни оладиган совғаси эди. Ким билади, балки бугун Гирибала бу одатини унутгандир, ҳар нучук, унинг ҳаракатлари олхўрини фақат ўзи учунгина келтирганини очиқ кўрсатиб турарди. Ундай десак, нега у олхўрини бировнинг эшиги олдига келиб ейди, масаланинг бу томони равшан эмасди. Йигитча қизнинг олдига келиб, қўлидан ушлади. Дастлаб, Гирибала эгилиб, қўлини бўшатишга уриниб кўрди, аммо бирдан кўзлари жиққа ёшга тўлиб, олхўрилами ерга ташлади-да, йигитнинг қўлидан чиқиб қочиб кетди.

Кечка томон қуёш билан булутлар ўйини тўхтади, оқ момиқдай булутлар осмон уфқига тўпланиб қолди, дарахт япроқларида, ҳовузларда, ёмғирда ювилган табиатнинг ҳар бир заррасида ботаётган қуёшнинг нурлари чақнаб турарди. Панжарали дераза олдида яна ўша қизча юрибди, хонада эса, яна ўша йигитча ўтирибди. Аммо энди қизчанинг этагида олхўри, йигитчанинг қўлида китоб йўқ. Дарвоқе, бу орада бошқа баъзи муҳим ўзгаришлар ҳам рўй берган эди.

Бу гал ҳам қизчанинг нима мақсад билан бу ерда айланиб юрганини айтиш қийин. Ҳар ҳолда, унинг ҳаракатларидан, хонада ўтирган йигит билан гаплашиш ниятида экани кўринмас эди. Қизча эрта билан ташлаб кетган олхўриларим ўсиб чиқмадимикан деб кўргани келган бўлса керак, унинг юриш-туришларига қараб фақат шундай тахмин қилиш мумкин.

Олхўриларнинг ўсиб чиқмаганига бош сабаб шуки, улар ҳозир ерда эмас, диванда — йигитчанинг олдида эди, қизча бир нималарни қидиргандай бўлиб, аҳён-аҳёнда ерга эгилганида, йигитча ўзича кулиб, жиддий қиёфада, меваларни иштаҳа билан бирин-кетин еб битирмоқда эди. Мана бир неча данаклар гўё тасодифий равишда бориб қизчанинг ёнига тушди, ҳатто оёғига ҳам тегди, Гирибала ўзининг парвосизлиги учун йигитча ўч олаётганини англади. Ахир шу яхши ишми». Шўрлик қизча жажжи юрагининг ғурурини босиб, ярашиш учун баҳона қидириб юрганда, унинг оғир йўлига яна ғов солиш ноинсофлик эмасми» У бу гал йигитни хафа қилмай деб кел¬ган эди! Уятдан қизчанинг юзлари қип-қизариб кетди, қочиш учун баҳона қидира бошлади, худди шу пайтда йигитча чиқиб келиб қўлидан ушлади. Қизча қўлини ажратиб олишга уринса ҳам, бу сафар йиғламади. Аксинча, қизариб, бошини ўша бераҳм йигитчанинг орқасига яшириб, қаҳқаҳа уриб кулиб юборди; сўнгра, гўё зўрликка бўйсуниб, панжарали зиндонга кираётган асирадек уйга кириб кетди.

Осмонда қуёш билан булутларнинг ўйини табиий бир ҳол бўлгандек, бу икки мавжудотнинг ердаги ўйини ҳам табиий бир нарсадир. Шунинг билан бирга, қуёш ва булутлар ўйини табиий ҳол эмас, умуман олганда, буни ўйин деб ҳам бўлмайди, у фақат ўйинни эслатади, шунингдек, кишилик жамиятида, кўркам куз кунида рўй бериб турган юзлаб воқеалар орасида бу икки номаълум кишининг қисқагина тарихи, аҳамиятсиздек кўринса-да, аслида ундай эмас. Бепарволик билан абадийликни абадийликка улаштирадиган қадимий, улуғ ва кўзга кўннмас тангри ўша кунги тонг ва оқшомнинг кулгиси-ю кўз ёшларига бир умрнинг бахт ва мусибатлар уруғини сочиб юборган эди. Шундай бўлишига қарамай, қизчанинг сабабсиз гердайиши, ёлғиз томошабинларгагина эмас, ҳатто песанинг бош қаҳрамони бояги йигитчага ҳам тамомила англашилмас эди. Нега бу қиз баъзан жаҳли чиқади, баъзан эса чексиз меҳрибонлик кўрсатади, гоҳо кўплаб совғалар олиб келади-ю, гоҳо илтифотни бутунлай унутади, — буларнинг сабабини англаш осонмас. Букун у, бутун ақлу фикрини, заковатини ишга солиб, йигитни қувонтирмоқ истаса, эртага бор кучини, қайсарлигини ишга солиб, унинг жиғига тегади. Агар йигитни бирор йўл билан хафа қилолмаса, қайсарлиги икки дафъа ортади, мабодо уни хафа қилгудай бўлса, қатъияти пушаймонлик билан чил-чил бўлиб ҳар бир бўлаги кўзёшида эриб кетар, бепоён марҳамат ва меҳрибонлик оқимига айланарди.

Қуёш ва булутлар орасидаги бу аҳамиятсиз ўйиннинг дастлабки аҳамиятсиз тарихи бундан кейинги бобда қисқача бай он этилади.

II

Бутун қишлоқ аҳолиси бир-бирига душман гуруҳларга боиинган, бир-бирларига қарши иғво тарқатадилар ва шакарқамиш экадилар, чақимчилик қиладилар ва жут экадилар.
Фақат Шошибушон билан Гирибалагина фалсафа ва адабиёт ўрганиш билан машғул.

Бу дўстлик ҳеч кимни таажжублантирмас ва қизиқтирмас эди, чунки Гирибала ўн ёшли қизча бўлиб, Шошибу¬шон яқиндагина санъат магистри ва ҳуқуқ бакалаври унвонини олган. Улар қўшни эдилар.

Гирибаланинг отаси Хоркумар бир вақтлар ўз қишлоғида ижарага ер олиб деҳқончилик қиларди, аммо кейин қоии танг келиб, бисотида бор нарсани сотди-да, ўз хўжайинига ноиб бўлиб ишга кирди; хўжайини сира қишлоқда яшамас эди. Хоркумарнинг қишлоғи ўзи ер ижараси йиғиб юрадиган вилоятда, шу сабабли у ўз уйидан узоққа боролмасди.

Санъат магистри унвонини олганда Шошибушон ҳуқуқ фанидан ҳам яхши имтиҳон берди, лекин ҳеч қандай иш билан машғул бўлмади. Ҳеч ким билан ортиқча иноқ ҳам бўлмади; мажлисларга қатнашса ҳам, бирор марта икки оғиз сўзлаган эмас. Кўзи заифроқ бўлганидан, баъзан ошналарини танимай қоларди, — у кўзларини қисиб қарар, одамлар эса, буни нописандлик нишонаси деб ҳисоблар эдилар.

Олам денгизига ўхшаган Калкуттадай катта шаҳарда киши ўз фикрларига берилиб, танҳо яшаса, бу ҳол унга алоҳида улуғворлик бағишлайди, аммо қишлоқда бу хил юриш-туришни тамом бошқача баҳолайдилар.

Шошибушонни ишлашга мажбур этиш учун қилинган ҳарактлари ҳеч қандай натижа бермагач, отаси уни қишлоққа келтириб, хўжаликка қарашиб туришни топширди. Шошибушон қишлоқ аҳолисидан кўпгина мазаммат ва таъналар эшитди. Бунинг ўзига хос сабаблари бор эди: Шошибушон осойишталик, тинчликни яхши кўрарди, шунинг учун уйланишни ҳам хоҳламасди. Қизлари балоғатга етиб, ўзлари юк бўлиб қолган ота-оналар эса, унинг уйланишга майли йўқлигини манманлик деб, шўрликнинг бу «айбини» сира кечирмасдилар.

Шошибушонни қанча безор қилсалар, у шунча уйдан чиқмас бўларди. Йигит одатда бурчакдаги бир хонада диванда ўтирар, атрофида инглизча китоблар сочилиб ётарди, у китобларни танлаб ўтирмас, қўлга тушганини ўқийверарди. Унинг иши шундан иборат эди. Хўжалик ишлари уни қизиқтирмасди.

Биз юқорида айтиб ўтгандек, қишлоқда у билан муомала қиладиган бирдан-бир одам Гирибала эди. Гирибаланинг акалари мактабда ўқирдилар; мактабдан қайтгач, эси паст сингилларига ернинг шакли қандай, ер каттами, қуёш каттами дегандай сўроқлар берар эдилар. Қизча буларга нотўғри жавоб берганда, дарғазаб боииб унинг хатосини тузатардилар. Кўзга ташланиб турган нарсалар қуёшнинг ердан катталиги ҳақидаги фикрга зид келарди, аммо Гирибала жасорат этиб баъзан бу ҳақда ўз тушунчаларини бай он этганда, акалари янада кеккайиб:
— Сен нима деяпсан! — дердилар. — Бизнинг китобда шундай деб ёзилган ахир, сен бўлсанг…

Босма китобларда шундай ёзилганини эшитгач, шўрлик Гирибала қаттиқ зарба егандай жим қолар, унинг учун бошқа далиллар керак бўлмасди.

Қизча акалари цингари ўқишни ўргангиси келарди. Баъзан у ўз хонасида ўтириб, китобни очар, алланималар деб гапирар, ўзини ўқиётгандай кўрсатиб, тез-тез китоб варақлар эди.
Кичик-кичик, тушуниб бўлмайдиган қора ҳарфлар,, елкаларида «и», «о» ва «р» ҳарфларининг белгиларини кўтариб, гўё сирли бир оламнинг дарвозаси олдидаги қоровуллардай ёнма-ён турардилар-у, Гирибаланинг бирор саволига жавоб қайтармас эдилар. «Қотхамала» ҳавасмандлик билан зориқиб турган қизчага ўзининг йўлбарс, шакал, бўри, эшак ва отлар ҳақидаги афсоналарни сўзламасди, «Акеномончжори» бўлса, индамасликка аҳд қилгандек, ўз тарихини сўзламай, жим турарди.

Гирибала акаларидан, ўқишни ўргатинглар, деб ллтимос қилди, аммо акалари буни эшитишни ҳам хоҳламадилар. Унга фақат Шошибушон ёрдам қилди.

Биринчи даврда Шошибушон ҳам қизчага «Котхамала», «Акеномончжори»дек сирли ва тушуниб бўлмайдигандай туюлди.

Темирпанжарали деразалари кўчага қараган кичик хонада ёш бир йигит диванда ўтирар, унинг атрофларида китоблар қалашиб ётарди. Гирибала ташқаридан дераза панжарасига осилиб, ўқишга ортиқ берилган бу ғалати одамга таажжуб билан боқар, китобларнинг кўплигини кўриб, бу одам менинг акаларимдан ҳам билимдонроқ бўлса керак, деган хулосага келарди. Унинг учун бундан кўра таажжуброқ иш йўқ. Қизча, бу йигитнинг «Котхамала»ни ва дунёдаги бошқа энг муҳим китобларни ўқиган бўлишига шубҳаланмасди. Шошибушон китоб варақлар, қизча бўлса, жим туриб, унинг билими чегараларини аниқлаш учун беҳуда уринарди.

Бора-бора Шошибушон бу қизчага эътибор қила бошлади. Бир кун у ёрқин муқовали бир китобни очиб, қизчага қаради:
— Гири, бери кел, сенга суратлар кўрсатаман!

Гири дарҳол қочиб кетди.

Аммо эртасига йўл-йўл сорий кийиб яна дераза олдига келди-да, ўқиётган йигитга жимгина тикилиб тура берди. Шошибушон уни яна чақирди, қизча сочларини силкитиб яна қочиб кетди.

Уларнинг ошналиги шу тариқа бошланган эди, аммо бу ошналикнинг кейин қайси йўл билан дўстликка айланганини, қачондан бери қизчанинг Шошибушон диванидаги китоблар орасидан ўзига муқим жой олганини ҳикоя қилиш учун махсус тарихий текшириш ўтказишга тўғри келади.

Гирибала Шошибушондан ўқишнигина эмас, ёзишни ҳам ўргана бошлади. Бу ўқитувчи ўзининг кичкина шогирдига ўқиш, ёзиш ва грамматикани ўргатиш билан қаноатланмай, унга улуғ ёзувчиларнинг асарларини таржима қилиб бериб, булар ҳақида қизчанинг фикрини сўрар эди десак, ҳамманинг кулиши аниқ. Булардан қизгина бирор нарса англармиди, йўқми — буни худо билади, аммо ўқитувчининг бу қадар жонбозлиги қизчага жуда ёқиб тушгани шак-шубҳасиз. Англашилган ва англашилмаган нарсалар унинг болалик тасаввурида бир-бирига қўшилиб, гўзал лавҳаларни бунёдга келтирарди. У жим туриб, кўзларини катта очиб, диққат билан тинглар, аҳён-аҳёнда ўринсиз саволлар берар ёки бирдан мавзудан четга чиқиб, гапга тушиб кетарди. Шошибушон бундай ҳолларда қизчанинг гапини бўлмас, улуғ асарлар ҳақида кичик танқидчининг фикрларини эшитиб, бениҳоят мамнун бўларди. Бутун қишлоқда унинг дилидагини англайдиган бирдан бир одам шу қизча эди.

Гирибала Шошибушон билан танишганда 8 яшар эди, ҳозир 10 га кирди. Бу икки йил мобайнида у инглиз ва бен¬гал алифбосини ўрганиб, бир қанча бошланғич китобларни ўқиб чиқди. Шошибушон бўлса, ўзининг қишлоқда ўтказган икки йиллик умрини ёлғизликда ўтди деб шикоят қилолмас эди.

III

Гирибаланинг отаси Хоркумар билан Шошибушоннинг муносабати яхши эмас эди. Хоркумар бу магистр ва бакалавраинг олдига дастлаб ҳар хил даъволар ва суд протсесслари муносабати билан маслаҳатга келиб юрди, аммо бакалавр бу хил ишларга қизиқмай, ноибга ўзининг ҳуқуқ бобида ҳеч нарса билмаслигига очиқдан-очиқ иқрор бўлди. Хоркумар буни фақат баҳона деб ўйлади. Шундай қилиб икки йилча вақт ўтди.

Бир кун ўжар бир ижарачининг адабини бериб қўйиш зарурати туғилиб қолди. Ноиб у ижарачини ножўя ҳаракатлари учун судга бермоқчи бўлиб, шу ҳақдаги ариза қандай бўлиши лозим деган мазмундаги саволлар билан Шошибушонга ёпишиб олди. Шошибушоннинг ноибга маслаҳат бермагани-ку майли-я, аммо у қандайдир осойишталик ва қатъият билан Хоркумарга шундай сўзлар айтдики, бу сўзларни унга ёқиб тушади деб ўйлаш асло мумкин эмас!

Хоркумарнинг ижарачиларга қарши бошлаган ҳамма даъволари ўзининг зарарига ҳал бўлди. Жиғибийрони чиққан ноиб, рақибларимга Шошибушон ёрдам қилган деб, нима бўлса ҳам, йигитчани қишлоқдан чиқариб юбориш пайига тушди.

Шошибушоннинг экин майдонларида сигирлар юра бошлади, кимдир ловияларига ўт қўйди, ерларининг увоти ҳақида низолар пайдо бўлди, Шошибушоннинг ижарачилари ижара ҳақи тўлашдан бош тортдилар ва ҳатто, устидан ёлғон махфий хабарлар ёзмоқчи бўлдилар; охири иш шу даражага бориб етдики, агар кечроқ кўчага чиққудай бўлса, ўзини калтаклаб, уйига ўт қўймоқчилар, деган овозалар ҳам тарқалди.

Осойишталикни яхши кўрадиган ювош Шошибу¬шон охири Калкуттага кетишга қарор қилди. У жўнай деб турганда, қишлоққа округ судяси келиб қолди. Унинг югурдаклари, хизматчилари, полициячилари, итлари, отлари ва отбоқари бутун қишлоқни ларзага келтирди.

Болалар, йўлбарс орқасидан кузатиб борган чиябўри галасидек, қизиқиш ва қўрқув билан судя тушган ҳовли атрофида тўдалашиб юрардилар.

Ноиб жаноблари меҳмоннавозликка кетган харажатларини ортиги билан қайтишини эслаб, суд раисини товуқ, тухум, ёғ ва сут билан таъминлаб турди. Ноиб жаноблари фавқулодда тиришқоқлик билан, суд раисига озиқ-овқатни керагидан ортиқ етказиб берди, аммо бир куни эрта билан суднинг фарроши келиб, соҳибнинг итларига тўрт шер ёғ талаб қилганда, Хоркумарнинг тоқати тоқ бўлди. Агар соҳибнинг итлари маҳаллий итлардан кўра кўпроқ ёғни уялмай ҳазм этсалар ҳам, ҳар ҳолда бу қадар ёғ уларнинг саломатликларига зиён қилади деб, фаррошни қуруқ қайтарди.

Фаррош бориб ўз хўжасига: мен ноибнинг олдига бориб итлар учун қаердан гўшт сотиб олиш мумкин деб сўрасам, у кўпчилик олдида паст тоифага мансублигимни пеш қилиб ҳайдади, нописандлик қилиб ҳатто сизга ҳам тил тегизди, деди.

Соҳиблар учун брахманларнинг тоифавий ғурури тоқат қилиб бўлмайдиган ҳол эди, бунинг устига ноиб унинг фаррошини ҳақорат қилган, бунга суд раиси чидай олмади, дарҳол «ноиб чақирилсин» деб буйруқ берди.

Ноиб титраб-қақшаб, калима ўгириб соҳибнинг эшигига келди. Оёқ товушлари эшитилганда суд раиси ташқарига чиқди.

— Нега сен менинг фаррошимни ҳайдаб юбординг? — деб қичқириб сўради у ажнабий талаффуз билан.

Хоркумар таъзим қилиб, шошилган ҳолда, ўзининг ҳеч вақт бу хил безбетликка йўл қўймаслигини айтди; тўғри, дастлаб 4 шер ёғ беришга кўнмаган бўлса ҳам, кейин тўрт оёқлиларга эзгулик қилиш ниятида мазкур нарсани топиш учун кишилар юборган.

Соҳиб кимни, қаерга юбординг деб сўради.

Хоркумар оғзига келган биринчи исмни айтди. Соҳиб инобатли кишиларга бу масалани аниқлашни топшириб, ноибни ўз уйида олиб қолди, юборилган одамлар кечқурун келиб, ҳеч кимни ҳеч ёққа юборган эмас экан, деб хабар қилдилар. Энди суд раисида ноибнинг сўзлари ёлғон, фаррошнинг гаплари тўғри эканига шак-шубҳа қолмаган эди.
Суд раиси ғазаб билан қичқириб, фаррошга буюрди:
— Қани, қулоғидан чўзиб, уйдан чиқариб юбор!

Фаррош фурсатни бой бермай, атрофга тўпланган халқнинг кўз олдида соҳибнинг буйруғини бажарди.

Бу ҳақдаги хабар дарҳол қишлоққа тарқалиб кетди. Ҳақоратланган Хоркумар уйига келганда томоғидан овқат ҳам ўтмай, ўликдай чўзилиб ётди.

Хоркумарнинг лавозими унга кўпгина душманлар орттирган эди, бу хабар уларни жуда мамнун этди. Аммо Калкуттага жўнашга ҳозирланган Шошибушон бу хабарни эшитганда ғоят дарғазаб бўлиб, туни билан ухлай олмади.

Эрта билан у Хоркумарнинг уйига келди. Хоркумар Шошибушоннинг қўлидан ушлаб ўпкаси тўлиб йиғлади.

— Ҳақорат даъвоси билан суд раисини жавобгарликка тортиш керак. Мен сенинг ҳимоячинг бўламан.

Соҳибни судга бериш ҳақидаги фикрни эшитиб, ноиб қўрқиб кетди. Лекин Шошибушон ўз фикрида туриб олди.

Хоркумар ўйлаб кўриш учун фурсат сўради. Бироқ ўзининг хўрлангани ҳақидаги овоза ҳамма ерга тарқа¬либ, душманлари ўз қувончларини яширмай юрганини билгач, у ортиқ чидаб тура олмай, Шошибушондан ёрдам сўраб келди.

— Бабу, менинг эшитишимча, нима учундир сен Калкуттага кетишга қарор қилибсан. Бу фикрингдан қайт. Қишлоқда сендай бир одамнинг бўлиши бизларни руҳлантиради.

IV

Ҳамиша одамлардан яширинб юрган Шошибушон бугун судга келди. Шошибушоннинг гапларини эшитиб боигач, суд раиси уни ўз кабинетига чақириб, шундай деди:
— Шошу бабу, шу ишни овоза қилмай, ўзаро ҳал қила қолсак яхши бўлмасмикин?

Шошибушон заиф кўзларини қисган ҳолда столда ётган қонунлар тўпламининг муқовасига диққат билан назар ташлади.

— Мен ўз ҳимоям остидаги одамга бундай маслаҳат бера олмайман. У халқ орасида ҳақоратланған. Шун¬дай бўлгач, қандай қилиб бу ишни «овоза қилмай ҳал этиб» бўлади?

Қисқагина суҳбатдан соҳиб шуни билдики, бу камгап, кўзлари заиф одамни ўз йўлига киритиши осон эмас экан.

— Ол райт , бабу, кўрамиз, қани бундан нима чиқар экан.

Суд боиадиган кунни белгилаб, раис чиқиб кетди.

Бу орада округ судининг раиси заминдорға шундай деб ёзди: «Сенинг ноибинг менинг хизматкорларимни ҳақорат қилди. Бу билан у менга ҳурматсизлик кўрсатди. Унга муносиб чоралар кўришингга ишонаман».

Заминдор Хоркумарни чақириб келтирди. Хоркумар ҳам заминдорга бўлиб ўтган воқеани батафсил сўзлаб берди. Буни эшитиб заминдор жуда ғазабланиб кетди.

— Ахир, гапни чўзиб ўтирмасдан фаррошга 4 шер ёғни бериб юборсанг бўлмасмиди? Нима, бу билан қашшоқ бўлиб қолармидинг?

Хоркумар ўзининг янглишганини сезди, дарҳақиқат, бундан у ҳеч зиён қилмас эди. Ўз айбига иқрор бўлиб, деди:

— Кўриниб турибдики, мен шу кун чап ёнимдан турган эканман. Шунинг учун шундай аҳмоқлик қилибман.

— Сенга соҳиб устидан шикоят қилишга ким маслаҳат берди?

— Марҳаматлим, мен шикоят қилмоқчи эмас эдим. Бу менинг ҳамқишлоғим Шошининг иши. Унинг суд ишларида ҳеч қандай тажрибаси йўқ, бу ғовғани менинг розилигимсиз шу бола қўзғади.

Заминдор Шошибушондан қаттиқ хафа бўлди: бу янги чиққан ишсиз адвокат ном чиқариш учун ҳар қандай олди-қочдига тайёр! У, иш дарҳол тўхтатилсин, деб ноибга буйруқ берди.
Хоркумар совғага бир қанча мева-чева олиб, округ судининг раиси ҳузурига келди. Соҳиб устидан шико¬ят қилиш менинг таъбимдаги иш эмас, бу ҳалиги она сути оғзидан кетмаган ҳамқишлоғим адвокат Шошибушоннинг иши, у менга ҳеч нарса демасдан, ўзича шундай беҳуда ишни бошлаган, деди. Соҳиб буни эшитиб, Шошибушоннинг хатти-ҳаракатидан бениҳоят дарғазаб бўлиб, ноибнинг узурларидан тўла қаноат ҳосил этди. У, гарчи ғазаб устида ноибга жазо беришга буюрган бўлсам-да, ҳозир ўз қилмишимга афсусланяпман, деди.
Соҳиб яқинда бенгал тилидан яхши имтиҳон бергани учун ҳозир оддий одамлар билан олий услубда гаплашар эди.

— Мен хафа бўлганим йўқ, — деди ноиб, — маълумки ота-оналар ҳам жаҳллари чиққанда болаларига жазо берадилар, аммо кейинча уларни тиззаларига ўтқизиб эркалатадилар.

Округ судининг раисига ва хизматкорларига келтирган совғасини бўлиб бергач, Хоркумар маҳаллий суд раисини кўриш учун унинг олдига борди. Шошибушоннинг юзсизларча ҳаракатини эшитган суд раиси бундай деди:

— Мен ҳам таажжубда қолдим. Мен ҳамиша ноиб бабу ақлли одам деган фикрда эдим, тўсатдан менга: у киши бу ишни бости-бости қилишга рози эмас, ишни судга бериш ниятида, дедилар. Мен ўз қулоқларимга ишонмадим. Энди менга ҳамма нарса тушунарли…

Охири у ноибдан, Шоши Конгресс аъзоси эмасми, деб сўради. Хоркумар, киприк қоқмай «ҳа», деб жавоб берди.

Соҳибнинг ўзига хос тушунчасида бу ишларнинг моҳияти равшан эди: булар бари Конгресснинг қўҲ билан қилинган! Конгресс агентлари яширинча, ҳар ерда иғво қилиб, жанжал чиқаришга имконият қидириб юрадилар, сўнг буни «Амрита базар» газетасида босиб, ҳукумат билан жанжаллашадилар. У ўзига бир зарб билан бу фитначиларнинг ҳаммасини бир ёқли қилишга етарли ҳуқуқ бермагани учун ҳинд ҳукуматини жуда заиф ҳисоблар эди. Аммо Конгрессчи Шошибушоннинг номини дилига тугиб қўйди.

V

Оламда катта воқеалар рўй берганда, кичик воқеалар ҳам оч томирларини чўзиб, фурсатни қўлдан бермай, ўз ҳуқуқларини талаб этадилар.

Шошибушон Хоркумар иши юзасидан ҳаракат бошлаб, катта китоблардан шу ишга доир йўл-йўриқ излаганда, фикран ўз нутқини машқ қилар, гувоҳларни такрор сўроққа чақирар, ҳаяжон билан титраб, терга пишган ҳолда, ўзини суд мажлисида, кўп халқ орасида тўла ғалабага эришгандай тасаввур этарди, ёш шогирди эса ҳар кун белгили бир вақтда унинг эшигига келиб турарди. Қизнинг қўлида эски чорупат , сиёҳ билан ёзиб тўлатилган дафтар, ўз боғларидан гоҳ мева, гоҳ гул, гоҳ ширинлик олиб келарди. Биринчи кунларда Шошибушоннинг қандайдир суратсиз, ваҳимали китоб ўқиётганини кўрди. Илгари у қандай китоб ўқимасин, ундан бирор нарсани Гирибалага тушунтиришга уринарди. Наҳотки энди, шунча кўп катта, қора китобларда унинг учун икки оғиз сўз топилмаса? Наҳотки бунинг сабаби китобларнинг катталигида-ю, унинг кичиклигида бўлса!

Дастлаб ўқитувчининг диққатини жалб қилиш учун ашула айтди, сўнг хат ёзди, охири ёзганларини тебрана-тебрана бор товуши билан қичқириб ўқиди, — ҳеч қандай натижа чиқмади. Қизча катта қора китобдан жуда ҳам хавфа эди. Бу китоб унга қандайдир бадбуруш, бераҳм, ёвуз махлуқдай туюлди. Унинг тушуниб бўлмайдиган ҳар бир саҳифаси Гирибалага сўзсиз нафрат билан қараган қандайдир ёмон одамнинг башарасидай кўринарди. Агар бирор ўғри шу китобни ўғирлаб кетса, уни мукофотлаш учун Гирибала аясининг сандиқчасидан бутун ширинликларни олиб чиққан бўлар эди. Шу китоб нобуд бўлсин деб қиз бечора не-не дуолар билан худоларга мурожаат қилмади. Аммо худолар унга қулоқ солмадилар, шунинг учун мен ҳам бу дуоларнинг мазмунини ўқувчиларимга сўзлаб ўтиришни лозим кўрмадим.

Шунда хафа бўлган қизча уч кунгача ўқитув-чисининг олдига бормасликка қарор қилди. Кейин, кўрган чораларининг натижасини аниқлаш мақсадида яна борди, — албатда, бу бориш тамом бошқа иш билан эди.

Йўлда яширинча Шошибушоннинг деразасига қаради: энди Шошибушон ёнида у қора китоблар йўқ эди. Ўзи хона ўртасида туриб, қўлларини чўзиб, деразанинг темир-панжарисига мурожаат этиб, чет тилда нутқ сўзларди. Эҳтимол, у ўз нутқи судларнинг юрагини эритадими — йўқми деб темирларда синаб кўраётгандир. Ҳаётни фақат китоблардан ўрганган Шошибушон агар қадим замонларда Демосфен, Цицерон, Барк, Шеридан каби нотиқлар ўз нутқлари билан мўжизалар кўрсатган бўлсалар, сўз ўқлари билан адолатсизликни тор-мор этиб, зўравонликни фош этган, такаббурни ерга қаратган бўлсалар, бизнинг замонда ҳам имкондан хориж ҳеч нарса йўқ-ку, деб ўйлар эди. У ўзининг кичкина қишлоқчадаги уйида туриб, мансаб майидан маст бўлган бу инглизни бутун дунё олдида уялтираман, уни ўз қилмишларига пушаймон бўлишга мажбур этаман деб ўйларди. Осмонлардаги худолар уни эшитиб кулдиларми ёки уларнинг илоҳий кўзларидан ёш тўкилдими — буни ҳеч ким билмайди.

Шундай фикрларга шўнғиб кетган Шошибушон, ўша куни Гирибаланинг келганини сезмади. Қизчанинг этагида олхўри йўқ эди — у олхўри данакларининг таъсирига ишонмай қўйди. Энди Шошибушон бепарволик билан: «Гири, букун олхўри йўқми?» деб сўраганда, бу гап қизчага худди масхаралагандай туюлиб: «Бор-э» деб, қочиб кетарди. Букун олхўриси йўқлигидан муғамбирликка ўтди. Бирдан кўзларини узоқларга тикиб, қаттиқ қичқирди:

— Шорно, мени кутиб тур, ҳозир бораман!

Эркак ўқувчилар бу гап қизчанинг узоқдан ўтиб бораётган дугонасига қарата айтилган деб ўйлашлари мумкин, лекин аёл ўқувчилар у ерда ҳеч ким йўқлигини ва бу гап ёнгинасида турган йигитчага айтилганини дарров фаҳмлайдилар. Ҳайҳот бу муғамбирлик кўзлари заиф одамга ҳеч кор қилмади. Шошибушон қизчанинг сўзларини эшитди-ю, лекин маъносини англамади. У, қизчанинг ўйнагиси келяпти, деб ўйлади, унинг эса, ҳозир қизча билан машғул бўлишга вақти йўқ. Бунинг сабаби шуки, у бугун баъзиларнинг юракларига қадаш учун ўткир сўз ўқлари изламоқ билан банд. Аммо кичкина қизчанинг қўли билан отилган ўқлар нишонга тегмагандек, олим одамнинг ўқлари ҳам нишонга тегмай, хато кетганини ўқувчилар биладилар.

Олхўри данакларининг бир яхши жиҳати шуки, уларни би-рин-кетин ота бергач, борди-ю тўрттаси хато кетганда ҳам, бешинчиси бориб мўлжалга тегиши муқаррар. Аммо Шорно ўйлаб топилган ном бўлса-да, «мени кут, мен бораман» дегандан кейин, бу ерда туриш мумкин эмас, мабодо жойида тура берса, одамлар Шорно деган қизнинг борлигига шубҳа қиладилар. Шунинг учун, бу тадбир ҳам натижа бермагач, Гирибала дарров кетишга мажбур бўлди. Аммо шуни ҳам айтиш керакки, унинг ҳаракатида дугонасини кўришга бўлган чин хоҳишнинг табиий қувончлари сезилмас эди. У орқасига қайрилмай, ўз изидан бирор киши келяптими-йўқми, шуни билишга тиришарди. Кетидан ҳеч ким келмаётганини сезгандан кейин ҳам, бир нарсага умид қилгандай, яна орқасига қайрилиб қаради, ҳеч кимни кўрмагач, хўрлик ва алам шиддатидан тўзғиб кетган чарупатни йиртиб-йиртиб, ўзининг сўнгги умидлари билан бирга ерга ташлади. Агар шу топда Шошибушондан ўрганган билимларини қайтариб бериш йўли топилса, уларни ҳам йигитнинг эшиги олдига олхўри данакларидай ирғитиб кетарди. Қизча Шошибушон билан кўришгунгача у ўргатган ҳамма нарсаларни эсдан чиқаришга қаттиқ қарор қилди. У ҳолда, ўқитувчи ундан сўрайди, у эса бирортасига жавоб қайтара олмайди. Ҳа биттасигаям, биттасигаям. Ўшанда у йигит ўзининг қандай ёмон иш қилганини пайқайди!

Аламдан Гирибаланинг кўзлари жиққа ёшга тўлди. Ҳамма нарсани унутганини билиб Шошибушоннинг хафа бўлишини ўйлаганида, қизчанинг эзилган юраги бирмунча тинчланди, аммо Шошибушоннинг айби билан келажакда нодон бўлиб қолишини ўйлаганида, бахтсиз Гирибаланинг ўзига раҳми келарди.

Осмонда булутлар сузарди — ёмғир фасли бош-ланганда бу хил булутларни ҳар кун кўриш мумкин.

Гирибала йўл бўйидаги дарахт орқасига бекиниб, аламига чидолмай йиғлаб юборди. Кунига қанча қизлар шу хилда сабабсиз кўзёши тўкадилар. Бунда диққатга сазовор ҳеч нарса йўқ.

VI

Шошибушоннинг юридик изланишлари ва нотиқлик машқлари нечун беҳуда бўлиб чиққани ўқувчиларга маълум: судга берилган шикоят тўсатдан қайтариб олинди. Хоркумар ўз раёнига фахрий судя этиб тайин қилинди. Энди у кир чапкон кийиб, ёғи чиққан салла ўраб, тез-тез судга борар, шунинг билан бирга ҳар гал, соҳиб ҳузурига кириб, унга таъзим қилиб чиқишни тарк этмасди.

Бир неча кундан кейин Шошибушоннинг қора, катта китоби Гирибаланинг қарғишига учради, — уйнинг қоронғи бир бурчагига ташлаб қўйилган, устини чанг босиб, эсдан чиқиб кетган эди. Ахир Гирибала қаерда, бу мудҳиш китобга бўлган эътиборсизликдан қувонадиган қизча қаерда?

Ўша куни Шошибушон қонун тўпламини ёпиб қўйгач, Гирибаланинг кетиб қолганини фаҳмлади. У хаёл суриб, сўнгги кунларда қизчанинг қилган ҳаракатларини эслади. У Гирибаланинг бир кун эрта билан сорийси этагида ҳали ёмғир нами қуримаган бакул гуллари кўтариб келганини эслади, ўшанда у қизчага қайрилиб ҳам боқмаган эди. Қизча эса дастлаб ўзини йўқотаёзди, лекин кейинча сорийсидан игна-ип олиб, бошини эгиб, гулларни бирин-кетин ипга тиза бошлади, у бу ишни жуда секин қилса ҳам, охири ругатди. Кун кечикиб, Гирибаланинг уйга қайтиш вақти етган эди. Шошибушон бўлса, ҳануз ўқиш билан машғул бўлди. Қиз ғоят хафа бўлиб, гулларни диванда қолдириб чиқиб кетди. Йигитча бу хил бепарволик қизнинг иззат-нафсига текканини фаҳмлаб қолди. Қизча эса унинг олдига кирмай қўйди, фақат аҳён-аҳёнда уйи ёнидан ўтиб қоларди, холос; охири қизча бутунлай келмайдиган бўлиб қолди, — бунга ҳам анча вақт бўлди. Қизчанинг иззат-нафси бу қадар эътиборсизликка бардош бермаслиги муқаррар эди. Сҳошибушон чуқур уф тортиб, гўё бир нарсасини йўқотгандай деворга суянди. Энди унинг кичкина шогирди йўқ эди, ўқишга бўлган ҳар қандай ҳаваси ҳам йўқолди. У китобни олиб, икки-уч саҳифа ўқиб яна жойига қўяр, ёзишга киришар, лекин минут сайин чўчиб, бировни кутгандай кўчага қарар, ёза бошлаган нарсасини ташларди.

Шошибушон Гирибала оғриб-нетиб қолмадимикан деб қўрқди. Эҳтиёт билан суриштириб, ҳавотирнинг ўринсиз эканини билди. Гирибалани яқинда эрга берадилар, шунинг учун уйдан чиқиши мумкин эмас.

Чарупатни йиртиб, лой кўчага ташлаб келган кунининг эртасига, гири сорий этагига ширинликлар солиб, шошилиб уйдан чиқди. Ҳаво димлигидан туни билан ухламай чиққан Хоркумар илк саҳардан белигача яланғоч бўлиб олиб, ҳовлида ўтирган эди.

— Сен қаёққа кетяпсан, — деб сўради у Гиридан.
— Шоши амакимникига.

— Нима қиласан Шоши амакиникида, бор, уйга кир!

Шундан кейин уни сўка бошлади; кап-катта қиз, яқинда эрга тегади-ю, уятни билмайди. Ана шундан кейин, унга кўчага чиқишни ман қилдилар. Энди рухсат сўраш, ёлвориш фойдасиз. Бу ҳол қизнинг ғурурини пой-мол қилди. Манго мевасининг қуюқ шарбати, бетел ва лимонлар қайтиб ўз жойига қўйилди. Ёмғирлар бошланди, бакул гуллари тўкилмоқда, гуави мевалари дарахтда осилиб ётибди, пишиб ерга тўкилган олхўрилами қушлар чўқимоқда. Афсуски, тўзғиган чарупат ҳам энди йўқ бўлиб кетди.

VII

Гирибаланинг тўйида сурнайлар чалинган куни, тантанага таклиф этилмаган Шошибушон қайиқда Калкуттага томон сузиб кетди.

Хоркумар ўз шикоятини қайтариб олгандан бери, Шошибушонни кўришга кўзи йўқ эди. У, Шоши мендан нафратланади, деб қаттиқ ишонарди. У ўзи тасаввур этган бу нафратнинг минглаб нишоналарини Шошибушоннинг кўзларида, юзларида, хатти-ҳаракатида кўрди. У ўзининг бир вақт хўрланганини қишлоқ аҳолиси аллақачон унутган, фақат Шошибушонгина эслаб юради, деб ҳисоблар, шунинг учун йигитчанинг кўзига қаролмасди. Шошибушон билан учрашганда ўнғайсиз ҳолатда қолар, шу билан бирга, йигитчага ғазаби келарди. У, Шошини қишлоқдан кетказаман деб аҳд қилди.

Бундай одамни ўз уйидан чиқиб кетишга мажбур этиш оғир иш эмас. Ноиб жаноблари тез фурсатда ўз муродига ета қолди. Бир кун Шоши қайиққа китоблари билан бир неча темирсандиқни юклади. Уни бу қишлоққа боғлаб турган бирдан-бир ип шу кунги тўй туфайли тамом узилди. У, илгари бу нозик ип қалбини нақадар маҳкам ўраб олганини тасаввур этмас эди. Қайиқ дарё соҳили бўйлаб юриб, таниш дарахтларнинг учлари узоқларда кўздан ғойиб бўла бошлади, тўй музикаси борган сари заифлашарди, бирдан йигитнинг кўнгли бузилиб, нимадир томоғини сиқиб келди, чакка томирлари тез-тез ура бошлади, назарида бутун олам алдовчи саробдай кўринди.

Қайиқ оқим бўйлаб кетган бўлса ҳам, қарши томондан эсган қаттиқ шамол ёини оғирлаштирар эди. Шу пайт дарёда бир воқеа юз бериб, Шошибушон саёҳатининг тўхталишига сабаб бўлди.

Яқинда темир йўлни қўшни раёнлар билан боғлайдиган янги пароход йўли очилган эди. Пароход парраклари билан сувни тўлқинлантириб, пишқирганча оқимга қарши сузиб келарди. Унда янги пароход ёии бошқармасининг раиси ёш соҳиб ва бир қанча пассажирлар бўлиб, бирмунчаси Шошибушоннинг ҳамқишлоқлари эди.

Қандайдир савдогар баркаси пароходни қувиб ўтишга интилиб, гоҳ ўзиб кетар, гоҳ орқада қоларди. Қайиқчи бу мусобақага ҳаддан ташқари қизиқиб, биринчи елкан устига иккинчисини, иккинчиси устига учинчисини кўтарди. Шамолнинг тазйиқидан узун лангар олдинга қараб эгилди. Қайиқ кесиб ўтган баланд тўлқинлар унинг бортларига келиб урилар, баркас эса, сувлиқни тишлаб чопган отдай тез ке¬тар эди. Дарё бир оз қайрилиб оққан ерда баркас пароход йўлини кесиб ўтиш учун шиддат билан илгари ҳаракат қилди, пароходдан ўзиб кетди. Панжарага тирсагини тираб турган соҳиб бу мусобақани зўр қизиқиш билан кузатиб борарди. Баркаснинг юриши тезлашиб, пароходдан жиндак ўтганда, бирдан соҳиб милтиғини олиб, шишиб турган елканни нишонга олиб отди. Елкан йиртилиб, баркас тўнтарилди. Па¬роход дарёнинг қайрилишида ғойиб бўлди. Бошқарма раиси нега бундай қилди, буни айтиш қийин. Биз, бенгалликлар инглизларнинг нимадан қувонишларини сира англай олмаймиз. Эҳтимол, у ҳинд баркасининг мусобақадаги ғалабасига чидамагандир; балки шишган катта елканнинг бир лаҳзада бурда-бурда бўлиб кетиши унинг учун бир ҳаловатдир; балки, дадил кемачанинг ўйинини бирдан бузишда, унинг бир неча жойидан тешилишида бирор иблисона лаззат бордир, — билмадим. Аммо бир нарса шубҳасиз: инглиз бу ҳазил учун ўзига ҳеч нарса бўлмаслигига қаттиқ ишонарди ва тўғрисини айтганда, баркас эгасини ҳам, командани ҳам одам қаторида санамас эди.

Соҳиб милтиқни олиб отганда, баркас тўнкарилиб ғарқ бўлганда, Шошибушон шу ҳодиса рўй берган жойда бўлиб, ҳамма ҳодисани ўз кўзи билан кўрди. У ағдарилган баркас олдига дарҳол сузиб бориб, қайиқчи ва эшкакчиларни ҳалокатдан қутқазди. Фақат бир кишини қутқазиб бўлмади — у, фалокат юз берган чоғда баркас айвончаси остида зиравор янчиб ўтирган экан.

Шошибушоннинг томирларида қон қайнаб кетди. Адолат фавқулодда секин ҳаракат қилади, у худди катта ва мураккаб машина: ҳамма «тарафдор» ва «қаршиларни» ўлчаб, далиллар тўплайди ва тўла совуққонлик билан жазо беради, унда одам юрагидай юрак йўқ. Аммо Шошибушоннинг назарида жазо билан ғазабни бир-биридан айриб қараш — тўқликни очликдан, хоҳишни қаноатдан айриб қараш каби ғайритабиий бўлиб кўринди. Кўп жиноятлар борки, улар томошабиндан тезда бирор чора кўришни талаб этади, акс ҳолда, у томошабин ўз қалбида яширинган самовий жазога гирифтор бўлади. У ҳолда адолатга ишониб ўзини тинчитиш кишини уқубатли андишага солади. Бироқ адолат машинаси ҳам пароход бошқармаси раисини Шошибушондан узоққа олиб кетди. Жамиятнинг бу воқеада нима фойда қилганини билмайман, лекин Шошибушоннинг «ҳинд ғуссадорлигини», шубҳасиз, кучайтирди.

Шоши ўзи халос этган кишилар билан қишлоққа қайтди. Баркас юксиз ётарди. Уни чиқариб олиш учун кишилар юборди ва қайиқчига бошқарма раиси устидан судга шикоят қилишни таклиф этди.

Қайиқчи рози бўлмади.

— Қайиқ-ку ғарқ бўлди, нима, мен энди ўзимни ҳам ғарқ қилайми?— деди у.— Аввало, бунинг учун пул тўлаш зарур, сўнгра, ишни ташлаб, емоқ, ухламоқни унутиб, бунинг орқасидан судма-суд юриш керак, бундан ташқари, соҳибга қарши бошланган бу ишнинг нима билан тамом боиишини бир худодан бўлак ҳеч ким билмайди.

Охири Шошибушоннинг адвокатлигини, суд харажатларини унинг ўзи тўлашга тайёрлигини ва ҳамма фактлар унинг фойдасига ишлаб, суд қайиқчининг кўрган зиёнларини тўлашга ҳукм чиқариши муқарралигини билгандан кейин, қайиқчи рози бўлди. Бироқ, Шошибушоннинг пароходда келган ҳамқишлоқлари судда гувоҳлик беришга рози бўлмадилар. Улар Шошибушонга бундай дедилар:

— Жаноб, биз ҳеч нарсани кўрганимиз йўқ, биз пароходнинг бошқа томонида эдик, сувнинг шариллаши ва роашинанинг пишқиришидан милтиқ товушини эшитганимиз ҳам йўқ.

Юрагида ватандошларини лаънатлаб, Шошибушон бошқарма раиси устидан ўзи шикоят қилди.

Гувоҳларга эҳтиёж ҳам сезилмади. Бошқарма раиси милтиқ отганига чиндан иқрор бўлди. У бундай деди: осмонда қатор турналарни кўриб, нишонга олдим. Пароход ғоят тезлик билан юриб, милтиқ отилган пайтда дарёнинг қайрилиб оқадиган ерига келиб қолган эди. Бинобарин, қарғани ўлдирдимми, турнани отдимми ёки баркасни ғарқ қилдимми, билолмадим. Ҳавода ва ерда ов тўлиб ётганда, ҳеч бир ақлли одам, гарчи бир ўқ чорак пайса турса ҳам уни бекорга хайф қилиб, ифлос латтага отмайди.

Соҳиб оқланди ва сигарет тутунини бурақсатиб, карта ўйнаш учун клубга кетди. Зиравор янчиб турган одамнинг ўлигини ҳодиса юз берган жойдан тўққиз мил нарида, тўлқин қирғоққа чиқариб ташлаган жойдан топиб олдилар. Шошибушон кўнгли бузилган ҳолда қишлоғига қайтиб келди.

У қайтиб келган куни Гирибалани қайнатасиникига олиб бориш учун қайиқлар тайёрланган эди. Гарчи Шошибушонни ҳеч кирн таклиф этмаган бўлса-да, у дарё соҳилига келди. Пристан ёнида одамлар тўпланган эди, у одамлардан бир оз нарироқ ўтиб турди. Қайиқ пристандан жўнаб, унинг олдидан сузиб ўтганда, у бир лаҳзагина келинни кўриб қолди; у гамто билан ўраган бошини пастга эгиб ўтирарди. Гирибала узоқ вақтгача, бирор йўл топиб, кетиш олдида Шошибушон билан кўришиб қоларман, деб умид қилган эди, энди бўлса, у шўрлик ўқитувчиси яқинида — соҳилда туриб унга қараётганини била олмади. У бирор марта бошини кўтармай, товушсиз йиғлар, кўз-ёшлари юзларидан оқиб тушар эди.

Қайиқ борган сари олға қараб сузиб, ниҳоят, кўздан ғойиб бўлди. Эртанги қуёш нурлари сувда порлай бошла-ди, ёнгинада, манго дарахти шохида, папияр қуши баланд товуш билан ўзининг интиҳосиз қўшиғини куйлай кетди, қайиқчилар юкларни бир соҳилдан иккинчи соҳилга ўтказа бошлашди. Пристанга сувга келган хотинларнинг қайнатасиникига кетишини муҳокама қилар эдилар. Шошибушон кўзойнагини олиб, жиқ ёшга тўлган кўзларини артди. Шундан сўнг, йўл бўйидаги, деразалари темирпанжарали уйига кетди. Бирдан унинг қулоғига Гирибаланинг товуши эшитилгандай бўлди: «Шоши амаки!» Ажабо, қаерда у, қаерда? У ҳеч ерда кўринмайди! На уйда, на кўчада, на қишлоқда — у фақат йигитнинг ғам-ҳасрат билан тўлган қалбида эди.

VIII

Шошибушон нарсаларини йиғиштириб яна Калкуттага жўнади. Калкуттада унинг ҳеч қандай иши йўқ, сирасини айтганда, боришга ҳам эҳтиёж йўқ эди. Бинобарин, у темир йўл билан эмас, дарё билан жўнашга қарор қилди.

Ёмғир фаслининг авжи қизиган чоғи. Бенгалияни минглаб серсув анҳорлар тўрдай қамраб олган. Гуркураган ям-яшил Бенгалиянинг қон томирлари лиммо-лим, ҳамма жойда мўл майса, лионлар, кўкатлар, ниҳоллар, шоли, жут ва шакарқамиши барқ уриб бош силкимоқда.

Дарёнинг Шошибушон қайиғи сузиб бораётган эгри-бугри тор шохобчаси лиммо-лим тўлган, сув қирғоқлар билан баравар бўлиб, соҳилдаги пичанзорлами, айрим ўринларда дон экинларини сув босган эди. Сув бамбук новдалари ўсган, манго боғларидан иборат қишлоқ қўраларига жуда яқин келган гўё худолар Бенгалиядаги барча дарахт томирлари остидан ариқ ўтказишга ғамхўрлик қилгандек туюларди.

Саёҳат бошланганда, ёмғир сувида ювилган дарахтлар қуёш нурида порлаб турардилар, бироқ тезда булут тўпланиб, ёмғир ёға бошлади. Қайси томонга боқманг — ҳамма нарса қайғули ва чиркин.

Тошқин вақтида атрофи сув билан ўралган тор ва ифлос қўтонга қамаб қўйилган сигирлар шикоят этгандай тер-милиб, сабр билан ёмғирда ивигандай, Бенгалия ҳам қадам босиб бўмайдиган лой-балчиқ ва зах чангалзорда хомуш ва ғамгин ивимоқда эди. Деҳқонлар кўчага чиққанда бошларга тока илиб чиқадилар; хотинлар совуқ ва шамолдан жунжикиб, шошилган ҳолда рўзғор ишлари билан уйдан-уйга югурадилар ёки эҳтиёт билан қадам босиб, ич-ичларигача ивиб, дарёга сувга борадилар, уйда қолган эркаклар эшик олдида ўтириб тамаки чекадилар; улар фақат зарур бўлган пайтлардагина белларига рўмол ўраб, туфлини қўлга олиб, бошларига шамсия тутган ҳолда кўчага чиқадилар; қуёш қовжиратган, ёмғирга бўккан бу мамлакатда шамсияни хотинларга бериш яхши анъаналар жумласига кирмайди.

Ёмғир бўшашмади. Қайиқ айвончасида ўтириб безор бўлган Шошибушон поезд билан кетишга қарор қилди. У, бир дарё иккинчи дарёга қуйиладиган жойда қайиқни қирғоққа боғлаб, овқат қидириб кетди.

Оқсоқ одам чуқурга тушиб кетар экан, бунга фақат чуқур айбли эмас, — оқсоқнинг оёғи ҳам ҳамиша чуқурга қараб тортади. Ўша куни Шошибушон буни жуда яхши исбот қилди.

Икки дарёнинг бир-бирига қуйиладиган ерида балиқчилар тўр солиб, уни қирғоқ яқинидаги бамбук дарахтига боғлаб қўйган эдилар. Фақат бир жойдагина қайиқ ўтиши учун йўл қолган эди. Балиқчилар узоқ вақтлардан бери шу йўсинда балиқ овлаб, шунга муносиб солиқ тўлардилар. Бахтга қарши, бош полиция амалдорига, бирдан, худди шу йўлдан сузиб ўтишга тўғри келибди. Унинг қайиғини узоқдан кўрган балиқчилар, қичқириб, уни тўр солинганидан огоҳлантириб, йўл кўрсатдилар. Аммо соҳибнинг қайиқчиси кишилар яратган тўсиқлар билан ҳисоб-лашишга ўрганмаган, у қайиқни тўппа-тўғри тўрга қараб бурди, тўр сувга ботиб, қайиқ унинг устидан ўтди, бироқ эшкак илиниб қолди. Уни ажратиш учун бир оз вақт ва ҳаракат зарур эди.

Соҳибнинг қаҳр-ғазаби жўш уриб, қайиқни тўхтатишга фармон берди. Унинг юзларидаги ғазабни кўриб балиқчи¬лар тумтарақай бўлиб қочиб кетдилар. Соҳиб ўз эшкакчиларига, тўрни қирқиб ташланглар, деб буюрди. Улар етти-саккиз юз рупия турадиган тўрни бир нафасда кесиб, бурда-бурда қилиб ташладилар. Соҳиб ғазабини бир даража босиб, балиқчилами тутиб келишга буюрди. Полициялар қочган балиқчилами тополмай, дуч келган тўрт одамни тутиб келдилар. Улар қўлларини таъзим вазиятида тутиб, соҳибга ёлвориб, қўйиб юборишни сўрадилар ва ҳеч нарсадан хабарлари йўқлигини сўзлаб уни ишонтиришга уриндилар. Полиция бошлиғи асирлами ўзи билан олиб кетишга буюрди. Шу пайтда кўзларида кўзойнак, устидаги кўйлакнинг тугмаларини солишга улгурмаган Шо¬шибушон туфлисини шапиллатиб, ҳансираганча соҳибнинг қайиғи олдига чопиб келиб, қалтираган овоз билан деди:

— Тўми кесишга ва бу тўрт одамни қийнашга сизнинг ҳеч қандай ҳаққингиз йўқ!

Катта амалдор унга ҳинд тилида қўпол жавоб берди. Шу пайтда Шошибушон қайиққа сакраб тушди-да, соҳибнинг устига отилиб, уни ёш боладай, жиннидай дўппослаб кетди.
Сўнгра нима бўлганини у эсламайди. Кўзини очиб ўзини полиция участкасида кўрди, у ердаги муомалалардан унинг маънавий қаноат ҳосил қилиши ёки жисмоний енгиллик ҳис этиши эҳтимолдан узоқ эди, деб гапиришга эҳтиёж бўлмаса керак.

IХ

Шошибушоннинг отаси адвокат ёллаб, ўғлини кафилга олишга муваффақ боиди. Шундан сўнг суд протсессига доир ташвишлар бошланди.

Тўрлари қирқиб ташланган балиқчилар Шошибушон яшаган округда истиқомат қилиб, ўша заминдорга муте эдилар, улар бахтсизликка учраганда Шошибушоннинг олдига юридик маслаҳат сўраб келардилар. Соҳиб тутиб кетган бояги тўрт киши ҳам Шошибушоннинг танишлари эди.

Шоши ҳамқишлоқларини чақириб, уларни шу можарога гувоҳ тариқасида кўрсатиш ниятида эканини айтди. Улар ҳаддан ташқари қўрқиб кетдилар: ахир уларнинг оилалари, болалари бор, борди-ю, полиция билан жанжаллашиб қолсалар, уларни бу балодан ким қутқазади?

Ахир, ҳар кимнинг биргина жони бор! Тўғри, улар зарар кўрдилар, бироқ, ҳозир уни қайтариб бўлмайди, энди кўра-била туриб гувоҳлик бериш —бу балога гирифтор бўлишнинг ўзи-ку!

— Жаноб, сен бизни катта мусибатга дучор қилдинг, — дер эди улар.

Узоқ чўзилган гап-сўзлардан кейин, улар бўлган ҳақиқатни батамом сўзлаб беришга рози боидилар.

Хоркумар бир иш билан судга бориб, соҳибларга салом бериш ниятида идорага кирганда, полиция бошлиғи кулиб туриб унга:

— Ноиб-бабу, эшитишимча, сенинг ижарачиларинг полицияга қарши ёлғон гувоҳлик берар эмишлар? — деди.

Ноиб қўрқиб кетди:
— Қандай, йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас! Бу ифлос тоифанинг болалари жуда ҳам юзсиз-да!

Судда адвокат Шошибушонни ҳимоя қила олмагани тез фурсатда газетадан маълум бўлди.

Балиқчилар бирин-кетин туриб, полиция бошлиғи тўрни қирққани йўқ, бизлами отларимизни ёзиб олди, холос, дедилар.

Бугина эмас. Шошибушоннинг бир неча ҳамқишлоқлари, биз ўша куни тўй муносабати билан дарёда саёҳат қилиб, воқеа юз берган жойнинг яқинига бориб қолган эдик; Шошибушоннинг бирдан полиция соҳибига ташланиб, уни бекордан-бекор урганини ўз кўзимиз билан кўрдик, — дедилар.

Шошибушон ўзи таҳқирлангач қайиққа тушиб соҳибни урганига иқрор бўлди. Лекин бунинг бош сабаби соҳибнинг тўрни кесиши ва айбсиз тўрт балиқчини қамаши эди.

Бундай шароитда Шошибушон устидан чиқарилган ҳукмни адолатсиз деб ҳисоблаш мумкин эмас. Ҳукм қатъий бўлиб, Шошибушон бир неча хил жиноятда айбланган эди: бировни уриш, қайиққа бостириб кириш, полициянинг қонуний ҳаракатига қаршилик кўрсатиш ва ҳоказо… ҳар қайсисининг исботи учун етарли далиллар бор эди.

Шошибушон севикли китобларини кичик уйида қолдириб, беш йил муддатни турмада ўтказишга мажбур эди. Унинг отаси олий судга шикоят қилмоқчи бўлганда, Шо¬шибушон қатъий қаршилик кўрсатиб, бундай деди:

— Турмага боришим ҳам яхши. Темир занжирлар ёлғон сўзламайди, турма деворидан ташқаридаги «озодлик» эса мени алдаб, мусибатга гирифтор қилди. Агар одамлар ҳақида сўз бораркан, шуни айтиш керакки, турма тор бўлганидан у ерда ёлғончилар, қаллоблар, ҳимматсиз ва номард кишилар озодликдагига нисбатан анча оз.

Х

Шошибушон қамалганидан кейин тез орада отаси ўлди. Унинг бошқа ҳеч кими қолмади. Тўғри, бир акаси бор эди, аммо у узоқ вақтлардан бери Марказий Вилоятларда ишлайди. У ерда уй солиб, хотин-бола-чақалик бў¬либ кетган, ватанига қайтишга тараддуд қилмасди. Шоши¬бушоннинг бу ердаги ҳамма мулкларини ноиб Хоркумар турли ҳийлаю найранглар билан ўзлаштириб олган эди.

Тақдирнинг хоҳиши билан Шошибушон турмада бошқалардан кўпроқ азоб-уқубат чекди. Нима бўлсада, бу уқубатли беш йил ўтиб кетди.

Яна ёғингарчилик даври бошланган эди. Шоши¬бушон озиб-тўзиб, кўнгли чўккан ҳолда турмадан чиқди. У озод бўлди. Турма деворларидан ташқарида унинг шу озодликдан бошқа ҳеч нарсаси, ҳеч кимсаси йўқ эди. Жамиятдан ҳайдалган, уйсиз, ёлғиз Шошибушонга бу кенг дунё бошпанасиз бир биёбондек туюлди.

У тик туриб, ҳаётнинг узилган ипини қандай қилиб улаш, нимадан бошлаш ҳақида фикр юритарди. Қўққисдан унинг олдига жуфт от қўшилган катта карета келиб тўхтади. Унинг ичидан чиққан хизматкор:

— Сизнинг исмингиз Шошибушонбабуми? — деб сўради.
— Ҳа.

Хизматкор карета эшигини очиб, ўзи эшик ёнида, унинг ўтиришини кутиб турди.

— Сиз мени қаерга олиб бормоқчисиз? — сўради Шошибушон ажабланиб.

— Сизни менинг хўжайиним таклиф этган. Ўткинчиларнинг қизиқиб қарашларига тоқат қилиб бўлмасди, шунинг учун Шошибушон хизматкор билан ортиқча сўзлашиб турмай, каретага ўтирди. «Шубҳасиз, бу ерда қандайдир англашилмовчилик бўлаётир, — деб ўйлади у, — ҳа майли, ахир қаерга бўлмасин кетиш керак-ку. Эҳтимол, бу хато менинг янги ҳаётимнинг бошланиши бўлар».

Ўша куни ҳам осмонда қуёш билан булутлар ўйнамоқда эди; ёмғир суви билан тўлган йўл бўйлаб чўзилиб кетган тўқ-яшил шолилар нур билан сояларнинг алмашинувидан ранг-баранг бўлиб товланарди. Бозор ёнида эски карета қийшайиб турар, унинг яқинидаги озиқ-овқат дўкони олдида, вишну қаландарлари гупижонтра ва дўмбира товушига жўр бўлиб куйлар эдилар:

Қайт, султоним, қайт!
Қайт, интизор, чанқоқ қалбимга!

Карета олға кетар, ашула эса, борган сари узоқдан эшитиларди:

Қайт, бераҳм, қайт, нозигим, қайт!
Қайт, гўзалим, баҳор кунларидек қалбимни ёрит!

Ашула энди зўрға эшитилар, сўзларини англаб бўлмасди. Аммо ашуланинг мақоми Шошибушонни ҳаяжонлантирарди, шеърларни бирин-кетин эслаб, ашулани тўхтатишга кучи етмагандай, ўзича секин хиргойи қила бошлади:

Абадий бахтим, қайт!
Қайт, мангу кулфатим!
Қайт, бахту кулфатим, азобу давлатим, қайт!
Қайт, бир умр муштоқ этган, абадий севгилим, қайт!
Э, бевафо, оғушимга қайт!
Қо ъйнимга қайт, ко ъз уйимга қайт!
Тушларимга, хаёлимга қайт!
Қайт, кулбамга, қувончимга, ҳаётимга қайт,
Кулгимга қайт,
Кўзёшимга қайт!
Ғуруримга, хотирамга, ҳурматимга қайт!
Ишончимгаъ, номусимга, ишларимга қайт!
Ташвишимга, ҳаётимга, о ълимимга қайт!

Карета, атрофи ўралган бир боққа кириб, икки қаватли, иморат олдида тўхтади. Шошибушон ҳам ашула айтишдан тўхтади.

У бирор нарса ҳақида сўраб-нетиб турмай, хизматкор орқасидан кета берди.

У кирган хонада девор бўйлаб қўйилган ойнали шкафларда ранг-баранг муқовали китоблар қатор териб қўйилган эди. Буларни кўриб, у ўзини турмадан иккинчи дафъа озод бўлгандай ҳис этди. Муқовалари олтин нақшлар билан безатилган бу чиройли китоблар, унга нариёғида бахт дунёси яширинган, қимматли тошлар билан безатил¬ган таниш дарвозадай туюлди.

Стол устида бир нарса турар эди. Кўзлари узоқдагини илғамайдиган Шошибушон эгилиб, тоштахта устига қўйилган бир неча эски дафтарлар ва Доснинг эскириб тўзғиган «Дхарапат», «Котхамала» ва «Маҳобҳората» номли китобларини кўрди. Тоштахтанинг ёғоч рамкасига катта ҳарфлар билан сиёҳда Шошибушоннинг қўли билан «Қизча Гирибалага» деб ёзилган эди. Шу исм унинг қалами билан дафтарларга ва китобларга ҳам ёзилган.

Шошибушон қаерга келганини фаҳмлади. Унинг юраги қаттиқ ура бошлади. У очиқ деразага қаради, ҳайҳот, бу нима? Ўша деразалари темирпанжарали уй, ўша ўнқир-чўнқир қишлоқ йўли, ўша йўл-йўл сорий кийган қизча… Ўзининг ўша даврдаги осойишта, сокин ҳаёти. Бу бахтли ҳаётда одатдан ташқари бир ҳолат йўқ эди: кўзга ташланмайдиган кичик ишла, озгина бахт билан шукуҳ қилиб кун кечирар, унинг ҳаётидаги аҳамиятсиз воқеалар, шахсий машғулотлар орасида ёш қизчани ўқитиш машқлари алоҳида ажралиб турарди. Бироқ ёи бўйидаги уйда ёлғизликда кечирган ҳаёти, у осойишталик, у озгина бахт, у кичкина қизчанинг ёруғ чеҳраси — мана шулар ҳаммаси унинг кўз ўнгида, бевақт, ўринсиз ялт этган тутқич бермас самовий орзулардек кўринди. У кунларнинг хотиралари бу кунги ғамгин эртанинг нури ва вишнупарастлар қўшиғининг ҳазин оҳанги билан қўшилиб, юрагида гўзал мақом цингари жаранглар эди. Бир томони чангалзорга қараб кетган тор, ифлос ёи устида хафа бўлиб турган қизчанинг ғамгин, лекин мағрур чеҳраси унинг кўз олдида худонинг қудрат қоии билан яратилган энг гўзал суратдай намоён бўлди. Яна ашуланинг юракни эзадиган садоси эшитилди. Унинг назарида, бу қишлоқ қизининг юзида бутун оламнинг чорасиз ғам-ғуссалари акс этгандай туюлди. Юзини қоилари билан беркитиб, тирсакларини столга, шу тоштахтага, дафтар ва китобларга тираб, ўтмишнинг хотираларини ўйлаб кетди. Енгил оёқ товуши эшитилди. У бошини кўтарди. Унинг қаршисида кумуш баркашда мева ва ширинликлар кўтарган Гирибала сўзсиз кутиб турарди. Ҳеч қандай безаксиз, оқ, тул хотин либоси кийган Гирибала унинг олдида тиз чўкди ва бош эгиб таъзим қилди.

Гирибала ўрнидан тургач, азоб тортиб, озиб-тўзиган Шошибушонга муҳаббат билан назар солди, кўзлари ёшга тоииб, юзларидан оқиб кетди.

Шошибушон, одатдагидек, аввал қизнинг саломатлигини сўрамоқчи эди, бироқ бирор сўз ҳам айта олмади. Унинг кўзёшлари томоғига келиб тиқилди, — йиғи билан тўкилмаган кўзёшлари, айтилмаган сўзлар юракда йиғилиб, гўё қотиб қолди…

Зиёратчи, қаландарлар уй қаршисида тўхталиб, такрор ва такрор куйлардилар:

Қайт, о, қайт!

Rabindranat Tagor
NUR VA SOYALAR
To‘xtasin Jalolov tarjimasi

Buyuk hind shoiri Rabindranat Tagor 1861 yilning 7 may kuni Kalkuttada, taniqli va badavlat oilada o‘n to‘rt farzandning kenjasi bo‘lib dunyoga kelgan. Otasi Maxarishi Debendranat Tagor brahman bo‘lgan, onasi Sarada Devi Tagor o‘n to‘rtga kirganida olamdan o‘tgan. Rabindranat sakkiz yoshidan she’r yoza boshlagan, avval uyda o‘qigan, keyin xususiy maktablarda, jumladan, Kalkuttadagi Sharqiy seminariyada, Bengal akademiyasining pedagogika bilim yurtida tahsil olgan. Ushbu bilim yurtida bengal tarixi va madaniyatini o‘rgangan. 1873 yilda Shimoliy Hindiston bo‘ylab otasi bilan sayohatga chiqqan bola olam go‘zalligi, ko‘p asrlik madaniy merosdan hayratga tushadi.

1878 yilda Tagorning “Shoirning taqdiri” dostoni bosilib chiqqan. O‘sha yili u huquqdan saboq olish uchun Angliyaga, London universiteti kollejiga boradi. Biroq bir yildan keyin diplom ololmay, Hindistonga qaytib keladi va bir muddat Kalkuttada yashaydi, akalari kabi ijod qila boshlaydi. Shoirning ilk she’riy to‘plamlari “Oqshom qo‘shiqlari” 1882 yilda, “Tonggi qo‘shiqlar” 1883 yilda nashr etilgan va aytish mumkinki, bu kitoblar Tagorning shoirlik istiqboliga poydevor bo‘lgan edi.

Shoirning 1893-1900 yillarda yaratilgan she’rlarida asosan qishloq manzaralari va odatlari ustuvorlik kasb etgan. Ular orasida 1894 yilda e’lon qilingan “Oltin qayiq”, 1900 yildagi “Bir lahza” to‘plamlarini aytib o‘tish mumkin. O‘sha paytlar haqida shoirning o‘zi shunday yozgan edi: “Bu mening adabiyot olamidagi hayotimning eng samarali payti bo‘lgan edi…” Inson hayotining vaqt oqimidagi majozi , ya’ni “oltin qayiq” obrazi Tagorning keyingi asarlarida ham uchraydi.

1901 yilda Tagor Kalkutta yaqinidagi Shantiniketanga, xonadonning shu yerdagi mol-mulkiga ko‘chib keldi va besh nafar o‘qituvchi bilan birlashib maktab ochdi. Buning uchun uning xotini barcha qimmatbaho buyumlarini, o‘zi esa asarlarini nashr qilish huquqini sotishiga to‘g‘ri keldi. Bu yillari adib ijodiy faoliyatini o‘qituvchilik bilan qo‘shib olib bordi, nafaqat she’r, balki romanlar, hikoyalar, Hindiston tarixi haqida kitoblar, pedagogika mavzuidagi o‘quv darsliklari va maqolalar ham yozdi. 1902 yilda uning xotini olamdan ko‘z yumdi, adibning “Xotira” deb nomlangan kitobi ushbu og‘ir qayg‘u va musibat tuyg‘usini o‘zida aks ettirgan.1903 yilda shoirning bir qizi sil kasalidan, 1907 yilda esa kenja o‘g‘li vabo xastaligidan vafot etishgan.

1912 yilda ingliz rassomi va adabiyotshunosi Rotenstaynning ko‘magida “Hindiston jamiyati” nashriyotida Uilyam Batler Yits so‘zboshisi bilan Tagorning “Jonfido qo‘shiqlar” kitobi bosilib chiqadi va shu sabab Tagor endi Angliya va AQSH kitobxoniga taniladi. Yitsning o‘sha paytdagi norasmiy kotibi bo‘lgan Ezra Paund Tagor she’rlarining “ g‘arbona turmush tarzi, shaharlardagi g‘ala-g‘ovur, tijoriy adabiyot shovqini, reklama girdobi ichida odamning kallasidan chiqib ketadigan hamma narsani esga soladigan yuksak donoligi”ni e’tirof etgan edi. Ammo shoirning ko‘plab muxlislari shoirning nafaqat ijodi, balki o‘zini ham boshqacha tasavvur qilgan, ular Tagorni Hindiston xalqining afsonaviy ovozi sifatida ko‘rgan, aslida esa shoir mazkur mamlakat aholisining bir qismigina tushunadigan bengal tilida yozar edi.

1913 yilda Rabindranat Tagor “shoirona tafakkuri hayratli tarzda namoyon bo‘lib turgan, o‘z e’tirofiga ko‘ra, g‘arb adabiyotining bir bo‘lagiga aylanib qolgan hissiyotlarga to‘la, asl va go‘zal she’riyati uchun” adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Shvesiya akademiyasi a’zosi Xarald Yerne taqdirlash marosimida akademiya a’zolariga shoirning, ayniqsa “Jonfido qo‘shiqlar”i katta taassurot qoldirganini qayd etdi. Yerne shoirning asosan 1913 yilda tarjima qilinib nashrdan chiqqan asarlariga to‘xtaldi. Tagor she’rlaridagi umuminsoniy mantiqni e’tirof etgan notiq uni “Sharq va G‘arbni yaqinlashtirgan shaxs” deya atadi..

Tagorning o‘zi bu paytda AQSHda edi, shu sabab tadbirda qatnasha olmadi. U yuborgan telegrammasida “uzoqdagilarni yaqin, begonalarni qadrdon qiladigan keng fe’llik” uchun mukofot qo‘mitasiga o‘z hurmatini izhor etdi. Mukofotni Angliyaning Shvesiyadagi elchisi qabul qildi. Pul mablag‘larini shoirimVizva-Bxaratidagi maktabiga sarfladi, mazkur o‘quv dargohi birinchi jahon urushidan so‘ng bepul ta’lim beruvchi universitetga aylantirilgan.

1915 yilda Tagor ritsarlik unvonini oldi, biroq oradan to‘rt yil o‘tgach, Amritsardagi tinch namoyishchilar Britaniya qo‘shinlari tomonidan o‘qqa tutilganidan so‘ng bu unvondan voz kechdi. So‘nggi o‘ttiz yil davomida Tagor Yevropa, AQSH, Janubiy Amerika va Yaqin Sharq bo‘ylab safarlarda bo‘ldi. Uning 68 yoshidan boshlab chiza boshlagan rasmlari Myunxen, Nyu-York, Parij, Moskva va dunyoning boshqa mamlakatlaridagi ko‘rgazmalarda namoyish etilgan.

G‘arbda Tagorni shoir sifatida yaxshi bilsalarda, u ko‘plab pyesa va hikoyalarning ham muallifi edi. Uning “Qurbonlik”, “Pochta” kabi sahna asarlari, asosan bengal dehqonlari hayotiga bag‘ishlangan , ilk bor ingliz tilida 1913 yilda olam yuzini ko‘rgan to‘plamlariga kiritilgan ko‘plab novellalari shular jumlasidan.

Tagor Hindistonning to‘rt universiteti, Oksford universitetining faxriy doktorligi unvoniga sazovor bo‘lgan. U 1941 yilda uzoq davom etgan kasallikdan so‘ng Kalkuttada vafot etdi.

Hindistonlik tadqiqotchi Krishna Kripalani “Tagorning eng asosiy buyukligi uning hind madaniyati rivojiga qo‘shgan turtkisi bilan izohlanadi. U o‘z xalqiga o‘z tiliga, madaniy va ma’naviy merosiga bo‘lgan ishonchini paydo qildi…”

I

Kecha kunbo‘yi yomg‘ir yog‘ib, bu kun tindi, quyosh va to‘zigan bulutlar yetilayotgan ertagi sholipoyalarga qarab birin-ketin panjalarini cho‘zmoqdalar. Keng va ko‘m-ko‘k dalalar quyosh nuri tushishi bilan birdan yalt etib porlaydi-yu, yana bir lahzada quymoq ko‘lanka ostida qolib ketadi.

Osmon sahnasida faqat ikki aktyor o‘ynamoqda — bulut va quyosh, ularning har biri o‘z rolini bajaradi, ammo yer sahnasida, ayni bir vaqtda necha joyda, qancha pyesalar o‘ynalayotganini hisoblash mumkin emas.

Biz qishloq yo‘li ustidagi bir uyda o‘ynalayotgan kichik bir hayot pesasini ko‘rsatish uchun pardani ko‘tardik. Bu uyning faqat ko‘chaga qaragan bir xonasi g‘ishtdan qurilgan, uning ikki tomonidan boshlanib ketgan eski g‘isht devor hovlini tamom ihota qilib, hovlidagi boshqa loyshuvoq hujralarni ham o‘z ichiga oladi. Yarim yalang‘och bir yigitchaning divanda o‘tirgani derazadan ko‘rinib turadi, u, qo‘lidagi kitobni o‘qishga berilib, chap qoiidagi xurmo yaprog‘i bilan ba’zi-ba’zida o‘zini yelpib, chivinlarni haydaydi.

Yo‘l-yo‘l soriyga o‘ralgan bir qizcha ko‘chada — deraza qarshisida uyoqdan-buyoqqa o‘tar va soriysining etagiga solib olgan olxo‘ridan bitta-bitta olib yer edi. Qizchaning yuz ifodasidan uning divanda o‘tirib kitob o‘qiyotgan yigitcha bilan oshnaligi ko‘rinib turibdi. U bir amallab yigitning diqqatini jalb qilish niyatida, ammo o‘zining sokin beparvoligi bilan, go‘yo faqat olxo‘ri yeyish bilan bandu yigitchani payqamaganday ko‘rinishga tirishadi.

Baxtga qarshi, qunt bilan o‘qiyotgan yigitchaning ko‘zlari ancha zaif bo‘lib, uzoqni yaxshi ko‘rolmaganidan, qizchaning sokin beparvoligi unga hech ta’sir qilmadi. Aftidan, qizcha buni bilardi, shuning uchun birpasdan keyin, uyoqdan-buyoqqa behuda yurish va sokin beparvolik o‘rniga, olxo‘ri danaklarini ishga sola boshladi. Ko‘rga ishing tushsa, o‘z qadru g‘ururingni saqlab qolishing qiyin!

Bir necha danak, go‘yo tasodifan boribyog‘och eshikka tiqillab tekkanda, yigitcha boshini ko‘tardi. Mug‘ambir qizcha buni payqab, etagidagi olxo‘rilardan pishkanroqlarini ajrata boshladi. Yigitcha ko‘zlarini qisib qaragach, qizni tanidi: keyin kitobni qo‘ydi-da, deraza oldiga kelib, tabassum bilan qizni chaqirdi.
— Giribala!

Giribala zo‘r berib olxo‘ri saralardi. Bu mashg‘ulotga qattiq berilganday bo‘lib, uydan ohista uzoqlasha boshladi.

Ko‘zlari zaif yigitcha qizning bu qilig‘i o‘zining beixtiyor bir jinoyati uchun berilgan jazo ekanini darrov angladi-da, yugurib ko‘chaga chiqdi.

— Hoy, Giribala, o‘zi nima gap, bugun menga olxo‘ri bermaysanmi?

Giribala unga e’tibor etmay, bir olxo‘rini olib diqqat bilan ko‘zdan kechirdi-yu, sovuqqonlik bilan yemoqqa kirishdi.

Bu olxo‘rilar Giribalalarning bog‘idan bo‘lib, yigit¬chaning har kuni oladigan sovg‘asi edi. Kim biladi, balki bugun Giribala bu odatini unutgandir, har nuchuk, uning harakatlari olxo‘rini faqat o‘zi uchungina keltirganini ochiq ko‘rsatib turardi. Unday desak, nega u olxo‘rini birovning eshigi oldiga kelib yeydi, masalaning bu tomoni ravshan emasdi. Yigitcha qizning oldiga kelib, qo‘lidan ushladi. Dastlab, Giribala egilib, qo‘lini bo‘shatishga urinib ko‘rdi, ammo birdan ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lib, olxo‘rilami yerga tashladi-da, yigitning qo‘lidan chiqib qochib ketdi.

Kechka tomon quyosh bilan bulutlar o‘yini to‘xtadi, oq momiqday bulutlar osmon ufqiga to‘planib qoldi, daraxt yaproqlarida, hovuzlarda, yomg‘irda yuvilgan tabiatning har bir zarrasida botayotgan quyoshning nurlari chaqnab turardi. Panjarali deraza oldida yana o‘sha qizcha yuribdi, xonada esa, yana o‘sha yigitcha o‘tiribdi. Ammo endi qizchaning etagida olxo‘ri, yigitchaning qo‘lida kitob yo‘q. Darvoqe, bu orada boshqa ba’zi muhim o‘zgarishlar ham ro‘y bergan edi.

Bu gal ham qizchaning nima maqsad bilan bu yerda aylanib yurganini aytish qiyin. Har holda, uning harakatlaridan, xonada o‘tirgan yigit bilan gaplashish niyatida ekani ko‘rinmas edi. Qizcha erta bilan tashlab ketgan olxo‘rilarim o‘sib chiqmadimikan deb ko‘rgani kelgan bo‘lsa kerak, uning yurish-turishlariga qarab faqat shunday taxmin qilish mumkin.

Olxo‘rilarning o‘sib chiqmaganiga bosh sabab shuki, ular hozir yerda emas, divanda — yigitchaning oldida edi, qizcha bir nimalarni qidirganday bo‘lib, ahyon-ahyonda yerga egilganida, yigitcha o‘zicha kulib, jiddiy qiyofada, mevalarni ishtaha bilan birin-ketin yeb bitirmoqda edi. Mana bir necha danaklar go‘yo tasodifiy ravishda borib qizchaning yoniga tushdi, hatto oyog‘iga ham tegdi, Giribala o‘zining parvosizligi uchun yigitcha o‘ch olayotganini angladi. Axir shu yaxshi ishmi». Sho‘rlik qizcha jajji yuragining g‘ururini bosib, yarashish uchun bahona qidirib yurganda, uning og‘ir yo‘liga yana g‘ov solish noinsoflik emasmi» U bu gal yigitni xafa qilmay deb kel¬gan edi! Uyatdan qizchaning yuzlari qip-qizarib ketdi, qochish uchun bahona qidira boshladi, xuddi shu paytda yigitcha chiqib kelib qo‘lidan ushladi. Qizcha qo‘lini ajratib olishga urinsa ham, bu safar yig‘lamadi. Aksincha, qizarib, boshini o‘sha berahm yigitchaning orqasiga yashirib, qahqaha urib kulib yubordi; so‘ngra, go‘yo zo‘rlikka bo‘ysunib, panjarali zindonga kirayotgan asiradek uyga kirib ketdi.

Osmonda quyosh bilan bulutlarning o‘yini tabiiy bir hol bo‘lgandek, bu ikki mavjudotning yerdagi o‘yini ham tabiiy bir narsadir. Shuning bilan birga, quyosh va bulutlar o‘yini tabiiy hol emas, umuman olganda, buni o‘yin deb ham bo‘lmaydi, u faqat o‘yinni eslatadi, shuningdek, kishilik jamiyatida, ko‘rkam kuz kunida ro‘y berib turgan yuzlab voqealar orasida bu ikki noma’lum kishining qisqagina tarixi, ahamiyatsizdek ko‘rinsa-da, aslida unday emas. Beparvolik bilan abadiylikni abadiylikka ulashtiradigan qadimiy, ulug‘ va ko‘zga ko‘nnmas tangri o‘sha kungi tong va oqshomning kulgisi-yu ko‘z yoshlariga bir umrning baxt va musibatlar urug‘ini sochib yuborgan edi. Shunday bo‘lishiga qaramay, qizchaning sababsiz gerdayishi, yolg‘iz tomoshabinlargagina emas, hatto pesaning bosh qahramoni boyagi yigitchaga ham tamomila anglashilmas edi. Nega bu qiz ba’zan jahli chiqadi, ba’zan esa cheksiz mehribonlik ko‘rsatadi, goho ko‘plab sovg‘alar olib keladi-yu, goho iltifotni butunlay unutadi, — bularning sababini anglash osonmas. Bukun u, butun aqlu fikrini, zakovatini ishga solib, yigitni quvontirmoq istasa, ertaga bor kuchini, qaysarligini ishga solib, uning jig‘iga tegadi. Agar yigitni biror yo‘l bilan xafa qilolmasa, qaysarligi ikki daf’a ortadi, mabodo uni xafa qilguday bo‘lsa, qat’iyati pushaymonlik bilan chil-chil bo‘lib har bir bo‘lagi ko‘zyoshida erib ketar, bepoyon marhamat va mehribonlik oqimiga aylanardi.

Quyosh va bulutlar orasidagi bu ahamiyatsiz o‘yinning dastlabki ahamiyatsiz tarixi bundan keyingi bobda qisqacha bay on etiladi.

II

Butun qishloq aholisi bir-biriga dushman guruhlarga boiingan, bir-birlariga qarshi ig‘vo tarqatadilar va shakarqamish ekadilar, chaqimchilik qiladilar va jut ekadilar.
Faqat Shoshibushon bilan Giribalagina falsafa va adabiyot o‘rganish bilan mashg‘ul.

Bu do‘stlik hech kimni taajjublantirmas va qiziqtirmas edi, chunki Giribala o‘n yoshli qizcha bo‘lib, Shoshibu¬shon yaqindagina san’at magistri va huquq bakalavri unvonini olgan. Ular qo‘shni edilar.

Giribalaning otasi Xorkumar bir vaqtlar o‘z qishlog‘ida ijaraga yer olib dehqonchilik qilardi, ammo keyin qoii tang kelib, bisotida bor narsani sotdi-da, o‘z xo‘jayiniga noib bo‘lib ishga kirdi; xo‘jayini sira qishloqda yashamas edi. Xorkumarning qishlog‘i o‘zi yer ijarasi yig‘ib yuradigan viloyatda, shu sababli u o‘z uyidan uzoqqa borolmasdi.

San’at magistri unvonini olganda Shoshibushon huquq fanidan ham yaxshi imtihon berdi, lekin hech qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lmadi. Hech kim bilan ortiqcha inoq ham bo‘lmadi; majlislarga qatnashsa ham, biror marta ikki og‘iz so‘zlagan emas. Ko‘zi zaifroq bo‘lganidan, ba’zan oshnalarini tanimay qolardi, — u ko‘zlarini qisib qarar, odamlar esa, buni nopisandlik nishonasi deb hisoblar edilar.

Olam dengiziga o‘xshagan Kalkuttaday katta shaharda kishi o‘z fikrlariga berilib, tanho yashasa, bu hol unga alohida ulug‘vorlik bag‘ishlaydi, ammo qishloqda bu xil yurish-turishni tamom boshqacha baholaydilar.

Shoshibushonni ishlashga majbur etish uchun qilingan haraktlari hech qanday natija bermagach, otasi uni qishloqqa keltirib, xo‘jalikka qarashib turishni topshirdi. Shoshibushon qishloq aholisidan ko‘pgina mazammat va ta’nalar eshitdi. Buning o‘ziga xos sabablari bor edi: Shoshibushon osoyishtalik, tinchlikni yaxshi ko‘rardi, shuning uchun uylanishni ham xohlamasdi. Qizlari balog‘atga yetib, o‘zlari yuk bo‘lib qolgan ota-onalar esa, uning uylanishga mayli yo‘qligini manmanlik deb, sho‘rlikning bu «aybini» sira kechirmasdilar.

Shoshibushonni qancha bezor qilsalar, u shuncha uydan chiqmas bo‘lardi. Yigit odatda burchakdagi bir xonada divanda o‘tirar, atrofida inglizcha kitoblar sochilib yotardi, u kitoblarni tanlab o‘tirmas, qo‘lga tushganini o‘qiyverardi. Uning ishi shundan iborat edi. Xo‘jalik ishlari uni qiziqtirmasdi.

Biz yuqorida aytib o‘tgandek, qishloqda u bilan muomala qiladigan birdan-bir odam Giribala edi. Giribalaning akalari maktabda o‘qirdilar; maktabdan qaytgach, esi past singillariga yerning shakli qanday, yer kattami, quyosh kattami deganday so‘roqlar berar edilar. Qizcha bularga noto‘g‘ri javob berganda, darg‘azab boiib uning xatosini tuzatardilar. Ko‘zga tashlanib turgan narsalar quyoshning yerdan kattaligi haqidagi fikrga zid kelardi, ammo Giribala jasorat etib ba’zan bu haqda o‘z tushunchalarini bay on etganda, akalari yanada kekkayib:
— Sen nima deyapsan! — derdilar. — Bizning kitobda shunday deb yozilgan axir, sen bo‘lsang…

Bosma kitoblarda shunday yozilganini eshitgach, sho‘rlik Giribala qattiq zarba yeganday jim qolar, uning uchun boshqa dalillar kerak bo‘lmasdi.

Qizcha akalari singari o‘qishni o‘rgangisi kelardi. Ba’zan u o‘z xonasida o‘tirib, kitobni ochar, allanimalar deb gapirar, o‘zini o‘qiyotganday ko‘rsatib, tez-tez kitob varaqlar edi.
Kichik-kichik, tushunib bo‘lmaydigan qora harflar,, yelkalarida «i», «o» va «r» harflarining belgilarini ko‘tarib, go‘yo sirli bir olamning darvozasi oldidagi qorovullarday yonma-yon turardilar-u, Giribalaning biror savoliga javob qaytarmas edilar. «Qotxamala» havasmandlik bilan zoriqib turgan qizchaga o‘zining yo‘lbars, shakal, bo‘ri, eshak va otlar haqidagi afsonalarni so‘zlamasdi, «Akenomonchjori» bo‘lsa, indamaslikka ahd qilgandek, o‘z tarixini so‘zlamay, jim turardi.

Giribala akalaridan, o‘qishni o‘rgatinglar, deb lltimos qildi, ammo akalari buni eshitishni ham xohlamadilar. Unga faqat Shoshibushon yordam qildi.

Birinchi davrda Shoshibushon ham qizchaga «Kotxamala», «Akenomonchjori»dek sirli va tushunib bo‘lmaydiganday tuyuldi.

Temirpanjarali derazalari ko‘chaga qaragan kichik xonada yosh bir yigit divanda o‘tirar, uning atroflarida kitoblar qalashib yotardi. Giribala tashqaridan deraza panjarasiga osilib, o‘qishga ortiq berilgan bu g‘alati odamga taajjub bilan boqar, kitoblarning ko‘pligini ko‘rib, bu odam mening akalarimdan ham bilimdonroq bo‘lsa kerak, degan xulosaga kelardi. Uning uchun bundan ko‘ra taajjubroq ish yo‘q. Qizcha, bu yigitning «Kotxamala»ni va dunyodagi boshqa eng muhim kitoblarni o‘qigan bo‘lishiga shubhalanmasdi. Shoshibushon kitob varaqlar, qizcha bo‘lsa, jim turib, uning bilimi chegaralarini aniqlash uchun behuda urinardi.

Bora-bora Shoshibushon bu qizchaga e’tibor qila boshladi. Bir kun u yorqin muqovali bir kitobni ochib, qizchaga qaradi:
— Giri, beri kel, senga suratlar ko‘rsataman!

Giri darhol qochib ketdi.

Ammo ertasiga yo‘l-yo‘l soriy kiyib yana deraza oldiga keldi-da, o‘qiyotgan yigitga jimgina tikilib tura berdi. Shoshibushon uni yana chaqirdi, qizcha sochlarini silkitib yana qochib ketdi.

Ularning oshnaligi shu tariqa boshlangan edi, ammo bu oshnalikning keyin qaysi yo‘l bilan do‘stlikka aylanganini, qachondan beri qizchaning Shoshibushon divanidagi kitoblar orasidan o‘ziga muqim joy olganini hikoya qilish uchun maxsus tarixiy tekshirish o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.

Giribala Shoshibushondan o‘qishnigina emas, yozishni ham o‘rgana boshladi. Bu o‘qituvchi o‘zining kichkina shogirdiga o‘qish, yozish va grammatikani o‘rgatish bilan qanoatlanmay, unga ulug‘ yozuvchilarning asarlarini tarjima qilib berib, bular haqida qizchaning fikrini so‘rar edi desak, hammaning kulishi aniq. Bulardan qizgina biror narsa anglarmidi, yo‘qmi — buni xudo biladi, ammo o‘qituvchining bu qadar jonbozligi qizchaga juda yoqib tushgani shak-shubhasiz. Anglashilgan va anglashilmagan narsalar uning bolalik tasavvurida bir-biriga qo‘shilib, go‘zal lavhalarni bunyodga keltirardi. U jim turib, ko‘zlarini katta ochib, diqqat bilan tinglar, ahyon-ahyonda o‘rinsiz savollar berar yoki birdan mavzudan chetga chiqib, gapga tushib ketardi. Shoshibushon bunday hollarda qizchaning gapini bo‘lmas, ulug‘ asarlar haqida kichik tanqidchining fikrlarini eshitib, benihoyat mamnun bo‘lardi. Butun qishloqda uning dilidagini anglaydigan birdan bir odam shu qizcha edi.

Giribala Shoshibushon bilan tanishganda 8 yashar edi, hozir 10 ga kirdi. Bu ikki yil mobaynida u ingliz va ben¬gal alifbosini o‘rganib, bir qancha boshlang‘ich kitoblarni o‘qib chiqdi. Shoshibushon bo‘lsa, o‘zining qishloqda o‘tkazgan ikki yillik umrini yolg‘izlikda o‘tdi deb shikoyat qilolmas edi.

III

Giribalaning otasi Xorkumar bilan Shoshibushonning munosabati yaxshi emas edi. Xorkumar bu magistr va bakalavraing oldiga dastlab har xil da’volar va sud protsesslari munosabati bilan maslahatga kelib yurdi, ammo bakalavr bu xil ishlarga qiziqmay, noibga o‘zining huquq bobida hech narsa bilmasligiga ochiqdan-ochiq iqror bo‘ldi. Xorkumar buni faqat bahona deb o‘yladi. Shunday qilib ikki yilcha vaqt o‘tdi.

Bir kun o‘jar bir ijarachining adabini berib qo‘yish zarurati tug‘ilib qoldi. Noib u ijarachini nojo‘ya harakatlari uchun sudga bermoqchi bo‘lib, shu haqdagi ariza qanday bo‘lishi lozim degan mazmundagi savollar bilan Shoshibushonga yopishib oldi. Shoshibushonning noibga maslahat bermagani-ku mayli-ya, ammo u qandaydir osoyishtalik va qat’iyat bilan Xorkumarga shunday so‘zlar aytdiki, bu so‘zlarni unga yoqib tushadi deb o‘ylash aslo mumkin emas!

Xorkumarning ijarachilarga qarshi boshlagan hamma da’volari o‘zining zarariga hal bo‘ldi. Jig‘ibiyroni chiqqan noib, raqiblarimga Shoshibushon yordam qilgan deb, nima bo‘lsa ham, yigitchani qishloqdan chiqarib yuborish payiga tushdi.

Shoshibushonning ekin maydonlarida sigirlar yura boshladi, kimdir loviyalariga o‘t qo‘ydi, yerlarining uvoti haqida nizolar paydo bo‘ldi, Shoshibushonning ijarachilari ijara haqi to‘lashdan bosh tortdilar va hatto, ustidan yolg‘on maxfiy xabarlar yozmoqchi bo‘ldilar; oxiri ish shu darajaga borib yetdiki, agar kechroq ko‘chaga chiqquday bo‘lsa, o‘zini kaltaklab, uyiga o‘t qo‘ymoqchilar, degan ovozalar ham tarqaldi.

Osoyishtalikni yaxshi ko‘radigan yuvosh Shoshibu¬shon oxiri Kalkuttaga ketishga qaror qildi. U jo‘nay deb turganda, qishloqqa okrug sudyasi kelib qoldi. Uning yugurdaklari, xizmatchilari, politsiyachilari, itlari, otlari va otboqari butun qishloqni larzaga keltirdi.

Bolalar, yo‘lbars orqasidan kuzatib borgan chiyabo‘ri galasidek, qiziqish va qo‘rquv bilan sudya tushgan hovli atrofida to‘dalashib yurardilar.

Noib janoblari mehmonnavozlikka ketgan xarajatlarini ortigi bilan qaytishini eslab, sud raisini tovuq, tuxum, yog‘ va sut bilan ta’minlab turdi. Noib janoblari favqulodda tirishqoqlik bilan, sud raisiga oziq-ovqatni keragidan ortiq yetkazib berdi, ammo bir kuni erta bilan sudning farroshi kelib, sohibning itlariga to‘rt sher yog‘ talab qilganda, Xorkumarning toqati toq bo‘ldi. Agar sohibning itlari mahalliy itlardan ko‘ra ko‘proq yog‘ni uyalmay hazm etsalar ham, har holda bu qadar yog‘ ularning salomatliklariga ziyon qiladi deb, farroshni quruq qaytardi.

Farrosh borib o‘z xo‘jasiga: men noibning oldiga borib itlar uchun qayerdan go‘sht sotib olish mumkin deb so‘rasam, u ko‘pchilik oldida past toifaga mansubligimni pesh qilib haydadi, nopisandlik qilib hatto sizga ham til tegizdi, dedi.

Sohiblar uchun braxmanlarning toifaviy g‘ururi toqat qilib bo‘lmaydigan hol edi, buning ustiga noib uning farroshini haqorat qilgan, bunga sud raisi chiday olmadi, darhol «noib chaqirilsin» deb buyruq berdi.

Noib titrab-qaqshab, kalima o‘girib sohibning eshigiga keldi. Oyoq tovushlari eshitilganda sud raisi tashqariga chiqdi.

— Nega sen mening farroshimni haydab yubording? — deb qichqirib so‘radi u ajnabiy talaffuz bilan.

Xorkumar ta’zim qilib, shoshilgan holda, o‘zining hech vaqt bu xil bezbetlikka yo‘l qo‘ymasligini aytdi; to‘g‘ri, dastlab 4 sher yog‘ berishga ko‘nmagan bo‘lsa ham, keyin to‘rt oyoqlilarga ezgulik qilish niyatida mazkur narsani topish uchun kishilar yuborgan.

Sohib kimni, qayerga yubording deb so‘radi.

Xorkumar og‘ziga kelgan birinchi ismni aytdi. Sohib inobatli kishilarga bu masalani aniqlashni topshirib, noibni o‘z uyida olib qoldi, yuborilgan odamlar kechqurun kelib, hech kimni hech yoqqa yuborgan emas ekan, deb xabar qildilar. Endi sud raisida noibning so‘zlari yolg‘on, farroshning gaplari to‘g‘ri ekaniga shak-shubha qolmagan edi.
Sud raisi g‘azab bilan qichqirib, farroshga buyurdi:
— Qani, qulog‘idan cho‘zib, uydan chiqarib yubor!

Farrosh fursatni boy bermay, atrofga to‘plangan xalqning ko‘z oldida sohibning buyrug‘ini bajardi.

Bu haqdagi xabar darhol qishloqqa tarqalib ketdi. Haqoratlangan Xorkumar uyiga kelganda tomog‘idan ovqat ham o‘tmay, o‘likday cho‘zilib yotdi.

Xorkumarning lavozimi unga ko‘pgina dushmanlar orttirgan edi, bu xabar ularni juda mamnun etdi. Ammo Kalkuttaga jo‘nashga hozirlangan Shoshibushon bu xabarni eshitganda g‘oyat darg‘azab bo‘lib, tuni bilan uxlay olmadi.

Erta bilan u Xorkumarning uyiga keldi. Xorkumar Shoshibushonning qo‘lidan ushlab o‘pkasi to‘lib yig‘ladi.

— Haqorat da’vosi bilan sud raisini javobgarlikka tortish kerak. Men sening himoyaching bo‘laman.

Sohibni sudga berish haqidagi fikrni eshitib, noib qo‘rqib ketdi. Lekin Shoshibushon o‘z fikrida turib oldi.

Xorkumar o‘ylab ko‘rish uchun fursat so‘radi. Biroq o‘zining xo‘rlangani haqidagi ovoza hamma yerga tarqa¬lib, dushmanlari o‘z quvonchlarini yashirmay yurganini bilgach, u ortiq chidab tura olmay, Shoshibushondan yordam so‘rab keldi.

— Babu, mening eshitishimcha, nima uchundir sen Kalkuttaga ketishga qaror qilibsan. Bu fikringdan qayt. Qishloqda senday bir odamning bo‘lishi bizlarni ruhlantiradi.

IV

Hamisha odamlardan yashirinb yurgan Shoshibushon bugun sudga keldi. Shoshibushonning gaplarini eshitib boigach, sud raisi uni o‘z kabinetiga chaqirib, shunday dedi:
— Shoshu babu, shu ishni ovoza qilmay, o‘zaro hal qila qolsak yaxshi bo‘lmasmikin?

Shoshibushon zaif ko‘zlarini qisgan holda stolda yotgan qonunlar to‘plamining muqovasiga diqqat bilan nazar tashladi.

— Men o‘z himoyam ostidagi odamga bunday maslahat bera olmayman. U xalq orasida haqoratlang‘an. Shun¬day bo‘lgach, qanday qilib bu ishni «ovoza qilmay hal etib» bo‘ladi?

Qisqagina suhbatdan sohib shuni bildiki, bu kamgap, ko‘zlari zaif odamni o‘z yo‘liga kiritishi oson emas ekan.

— Ol rayt , babu, ko‘ramiz, qani bundan nima chiqar ekan.

Sud boiadigan kunni belgilab, rais chiqib ketdi.

Bu orada okrug sudining raisi zamindorg‘a shunday deb yozdi: «Sening noibing mening xizmatkorlarimni haqorat qildi. Bu bilan u menga hurmatsizlik ko‘rsatdi. Unga munosib choralar ko‘rishingga ishonaman».

Zamindor Xorkumarni chaqirib keltirdi. Xorkumar ham zamindorga bo‘lib o‘tgan voqeani batafsil so‘zlab berdi. Buni eshitib zamindor juda g‘azablanib ketdi.

— Axir, gapni cho‘zib o‘tirmasdan farroshga 4 sher yog‘ni berib yuborsang bo‘lmasmidi? Nima, bu bilan qashshoq bo‘lib qolarmiding?

Xorkumar o‘zining yanglishganini sezdi, darhaqiqat, bundan u hech ziyon qilmas edi. O‘z aybiga iqror bo‘lib, dedi:

— Ko‘rinib turibdiki, men shu kun chap yonimdan turgan ekanman. Shuning uchun shunday ahmoqlik qilibman.

— Senga sohib ustidan shikoyat qilishga kim maslahat berdi?

— Marhamatlim, men shikoyat qilmoqchi emas edim. Bu mening hamqishlog‘im Shoshining ishi. Uning sud ishlarida hech qanday tajribasi yo‘q, bu g‘ovg‘ani mening roziligimsiz shu bola qo‘zg‘adi.

Zamindor Shoshibushondan qattiq xafa bo‘ldi: bu yangi chiqqan ishsiz advokat nom chiqarish uchun har qanday oldi-qochdiga tayyor! U, ish darhol to‘xtatilsin, deb noibga buyruq berdi.
Xorkumar sovg‘aga bir qancha meva-cheva olib, okrug sudining raisi huzuriga keldi. Sohib ustidan shiko¬yat qilish mening ta’bimdagi ish emas, bu haligi ona suti og‘zidan ketmagan hamqishlog‘im advokat Shoshibushonning ishi, u menga hech narsa demasdan, o‘zicha shunday behuda ishni boshlagan, dedi. Sohib buni eshitib, Shoshibushonning xatti-harakatidan benihoyat darg‘azab bo‘lib, noibning uzurlaridan to‘la qanoat hosil etdi. U, garchi g‘azab ustida noibga jazo berishga buyurgan bo‘lsam-da, hozir o‘z qilmishimga afsuslanyapman, dedi.
Sohib yaqinda bengal tilidan yaxshi imtihon bergani uchun hozir oddiy odamlar bilan oliy uslubda gaplashar edi.

— Men xafa bo‘lganim yo‘q, — dedi noib, — ma’lumki ota-onalar ham jahllari chiqqanda bolalariga jazo beradilar, ammo keyincha ularni tizzalariga o‘tqizib erkalatadilar.

Okrug sudining raisiga va xizmatkorlariga keltirgan sovg‘asini bo‘lib bergach, Xorkumar mahalliy sud raisini ko‘rish uchun uning oldiga bordi. Shoshibushonning yuzsizlarcha harakatini eshitgan sud raisi bunday dedi:

— Men ham taajjubda qoldim. Men hamisha noib babu aqlli odam degan fikrda edim, to‘satdan menga: u kishi bu ishni bosti-bosti qilishga rozi emas, ishni sudga berish niyatida, dedilar. Men o‘z quloqlarimga ishonmadim. Endi menga hamma narsa tushunarli…

Oxiri u noibdan, Shoshi Kongress a’zosi emasmi, deb so‘radi. Xorkumar, kiprik qoqmay «ha», deb javob berdi.

Sohibning o‘ziga xos tushunchasida bu ishlarning mohiyati ravshan edi: bular bari Kongressning qo‘H bilan qilingan! Kongress agentlari yashirincha, har yerda ig‘vo qilib, janjal chiqarishga imkoniyat qidirib yuradilar, so‘ng buni «Amrita bazar» gazetasida bosib, hukumat bilan janjallashadilar. U o‘ziga bir zarb bilan bu fitnachilarning hammasini bir yoqli qilishga yetarli huquq bermagani uchun hind hukumatini juda zaif hisoblar edi. Ammo Kongresschi Shoshibushonning nomini diliga tugib qo‘ydi.

V

Olamda katta voqealar ro‘y berganda, kichik voqealar ham och tomirlarini cho‘zib, fursatni qo‘ldan bermay, o‘z huquqlarini talab etadilar.

Shoshibushon Xorkumar ishi yuzasidan harakat boshlab, katta kitoblardan shu ishga doir yo‘l-yo‘riq izlaganda, fikran o‘z nutqini mashq qilar, guvohlarni takror so‘roqqa chaqirar, hayajon bilan titrab, terga pishgan holda, o‘zini sud majlisida, ko‘p xalq orasida to‘la g‘alabaga erishganday tasavvur etardi, yosh shogirdi esa har kun belgili bir vaqtda uning eshigiga kelib turardi. Qizning qo‘lida eski chorupat , siyoh bilan yozib to‘latilgan daftar, o‘z bog‘laridan goh meva, goh gul, goh shirinlik olib kelardi. Birinchi kunlarda Shoshibushonning qandaydir suratsiz, vahimali kitob o‘qiyotganini ko‘rdi. Ilgari u qanday kitob o‘qimasin, undan biror narsani Giribalaga tushuntirishga urinardi. Nahotki endi, shuncha ko‘p katta, qora kitoblarda uning uchun ikki og‘iz so‘z topilmasa? Nahotki buning sababi kitoblarning kattaligida-yu, uning kichikligida bo‘lsa!

Dastlab o‘qituvchining diqqatini jalb qilish uchun ashula aytdi, so‘ng xat yozdi, oxiri yozganlarini tebrana-tebrana bor tovushi bilan qichqirib o‘qidi, — hech qanday natija chiqmadi. Qizcha katta qora kitobdan juda ham xavfa edi. Bu kitob unga qandaydir badburush, berahm, yovuz maxluqday tuyuldi. Uning tushunib bo‘lmaydigan har bir sahifasi Giribalaga so‘zsiz nafrat bilan qaragan qandaydir yomon odamning basharasiday ko‘rinardi. Agar biror o‘g‘ri shu kitobni o‘g‘irlab ketsa, uni mukofotlash uchun Giribala ayasining sandiqchasidan butun shirinliklarni olib chiqqan bo‘lar edi. Shu kitob nobud bo‘lsin deb qiz bechora ne-ne duolar bilan xudolarga murojaat qilmadi. Ammo xudolar unga quloq solmadilar, shuning uchun men ham bu duolarning mazmunini o‘quvchilarimga so‘zlab o‘tirishni lozim ko‘rmadim.

Shunda xafa bo‘lgan qizcha uch kungacha o‘qituv-chisining oldiga bormaslikka qaror qildi. Keyin, ko‘rgan choralarining natijasini aniqlash maqsadida yana bordi, — albatda, bu borish tamom boshqa ish bilan edi.

Yo‘lda yashirincha Shoshibushonning derazasiga qaradi: endi Shoshibushon yonida u qora kitoblar yo‘q edi. O‘zi xona o‘rtasida turib, qo‘llarini cho‘zib, derazaning temir-panjarisiga murojaat etib, chet tilda nutq so‘zlardi. Ehtimol, u o‘z nutqi sudlarning yuragini eritadimi — yo‘qmi deb temirlarda sinab ko‘rayotgandir. Hayotni faqat kitoblardan o‘rgangan Shoshibushon agar qadim zamonlarda Demosfen, Sitseron, Bark, Sheridan kabi notiqlar o‘z nutqlari bilan mo‘jizalar ko‘rsatgan bo‘lsalar, so‘z o‘qlari bilan adolatsizlikni tor-mor etib, zo‘ravonlikni fosh etgan, takabburni yerga qaratgan bo‘lsalar, bizning zamonda ham imkondan xorij hech narsa yo‘q-ku, deb o‘ylar edi. U o‘zining kichkina qishloqchadagi uyida turib, mansab mayidan mast bo‘lgan bu inglizni butun dunyo oldida uyaltiraman, uni o‘z qilmishlariga pushaymon bo‘lishga majbur etaman deb o‘ylardi. Osmonlardagi xudolar uni eshitib kuldilarmi yoki ularning ilohiy ko‘zlaridan yosh to‘kildimi — buni hech kim bilmaydi.

Shunday fikrlarga sho‘ng‘ib ketgan Shoshibushon, o‘sha kuni Giribalaning kelganini sezmadi. Qizchaning etagida olxo‘ri yo‘q edi — u olxo‘ri danaklarining ta’siriga ishonmay qo‘ydi. Endi Shoshibushon beparvolik bilan: «Giri, bukun olxo‘ri yo‘qmi?» deb so‘raganda, bu gap qizchaga xuddi masxaralaganday tuyulib: «Bor-e» deb, qochib ketardi. Bukun olxo‘risi yo‘qligidan mug‘ambirlikka o‘tdi. Birdan ko‘zlarini uzoqlarga tikib, qattiq qichqirdi:

— Shorno, meni kutib tur, hozir boraman!

Erkak o‘quvchilar bu gap qizchaning uzoqdan o‘tib borayotgan dugonasiga qarata aytilgan deb o‘ylashlari mumkin, lekin ayol o‘quvchilar u yerda hech kim yo‘qligini va bu gap yonginasida turgan yigitchaga aytilganini darrov fahmlaydilar. Hayhot bu mug‘ambirlik ko‘zlari zaif odamga hech kor qilmadi. Shoshibushon qizchaning so‘zlarini eshitdi-yu, lekin ma’nosini anglamadi. U, qizchaning o‘ynagisi kelyapti, deb o‘yladi, uning esa, hozir qizcha bilan mashg‘ul bo‘lishga vaqti yo‘q. Buning sababi shuki, u bugun ba’zilarning yuraklariga qadash uchun o‘tkir so‘z o‘qlari izlamoq bilan band. Ammo kichkina qizchaning qo‘li bilan otilgan o‘qlar nishonga tegmagandek, olim odamning o‘qlari ham nishonga tegmay, xato ketganini o‘quvchilar biladilar.

Olxo‘ri danaklarining bir yaxshi jihati shuki, ularni bi-rin-ketin ota bergach, bordi-yu to‘rttasi xato ketganda ham, beshinchisi borib mo‘ljalga tegishi muqarrar. Ammo Shorno o‘ylab topilgan nom bo‘lsa-da, «meni kut, men boraman» degandan keyin, bu yerda turish mumkin emas, mabodo joyida tura bersa, odamlar Shorno degan qizning borligiga shubha qiladilar. Shuning uchun, bu tadbir ham natija bermagach, Giribala darrov ketishga majbur bo‘ldi. Ammo shuni ham aytish kerakki, uning harakatida dugonasini ko‘rishga bo‘lgan chin xohishning tabiiy quvonchlari sezilmas edi. U orqasiga qayrilmay, o‘z izidan biror kishi kelyaptimi-yo‘qmi, shuni bilishga tirishardi. Ketidan hech kim kelmayotganini sezgandan keyin ham, bir narsaga umid qilganday, yana orqasiga qayrilib qaradi, hech kimni ko‘rmagach, xo‘rlik va alam shiddatidan to‘zg‘ib ketgan charupatni yirtib-yirtib, o‘zining so‘nggi umidlari bilan birga yerga tashladi. Agar shu topda Shoshibushondan o‘rgangan bilimlarini qaytarib berish yo‘li topilsa, ularni ham yigitning eshigi oldiga olxo‘ri danaklariday irg‘itib ketardi. Qizcha Shoshibushon bilan ko‘rishgungacha u o‘rgatgan hamma narsalarni esdan chiqarishga qattiq qaror qildi. U holda, o‘qituvchi undan so‘raydi, u esa birortasiga javob qaytara olmaydi. Ha bittasigayam, bittasigayam. O‘shanda u yigit o‘zining qanday yomon ish qilganini payqaydi!

Alamdan Giribalaning ko‘zlari jiqqa yoshga to‘ldi. Hamma narsani unutganini bilib Shoshibushonning xafa bo‘lishini o‘ylaganida, qizchaning ezilgan yuragi birmuncha tinchlandi, ammo Shoshibushonning aybi bilan kelajakda nodon bo‘lib qolishini o‘ylaganida, baxtsiz Giribalaning o‘ziga rahmi kelardi.

Osmonda bulutlar suzardi — yomg‘ir fasli bosh-langanda bu xil bulutlarni har kun ko‘rish mumkin.

Giribala yo‘l bo‘yidagi daraxt orqasiga bekinib, alamiga chidolmay yig‘lab yubordi. Kuniga qancha qizlar shu xilda sababsiz ko‘zyoshi to‘kadilar. Bunda diqqatga sazovor hech narsa yo‘q.

VI

Shoshibushonning yuridik izlanishlari va notiqlik mashqlari nechun behuda bo‘lib chiqqani o‘quvchilarga ma’lum: sudga berilgan shikoyat to‘satdan qaytarib olindi. Xorkumar o‘z rayoniga faxriy sudya etib tayin qilindi. Endi u kir chapkon kiyib, yog‘i chiqqan salla o‘rab, tez-tez sudga borar, shuning bilan birga har gal, sohib huzuriga kirib, unga ta’zim qilib chiqishni tark etmasdi.

Bir necha kundan keyin Shoshibushonning qora, katta kitobi Giribalaning qarg‘ishiga uchradi, — uyning qorong‘i bir burchagiga tashlab qo‘yilgan, ustini chang bosib, esdan chiqib ketgan edi. Axir Giribala qayerda, bu mudhish kitobga bo‘lgan e’tiborsizlikdan quvonadigan qizcha qayerda?

O‘sha kuni Shoshibushon qonun to‘plamini yopib qo‘ygach, Giribalaning ketib qolganini fahmladi. U xayol surib, so‘nggi kunlarda qizchaning qilgan harakatlarini esladi. U Giribalaning bir kun erta bilan soriysi etagida hali yomg‘ir nami qurimagan bakul gullari ko‘tarib kelganini esladi, o‘shanda u qizchaga qayrilib ham boqmagan edi. Qizcha esa dastlab o‘zini yo‘qotayozdi, lekin keyincha soriysidan igna-ip olib, boshini egib, gullarni birin-ketin ipga tiza boshladi, u bu ishni juda sekin qilsa ham, oxiri rugatdi. Kun kechikib, Giribalaning uyga qaytish vaqti yetgan edi. Shoshibushon bo‘lsa, hanuz o‘qish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Qiz g‘oyat xafa bo‘lib, gullarni divanda qoldirib chiqib ketdi. Yigitcha bu xil beparvolik qizning izzat-nafsiga tekkanini fahmlab qoldi. Qizcha esa uning oldiga kirmay qo‘ydi, faqat ahyon-ahyonda uyi yonidan o‘tib qolardi, xolos; oxiri qizcha butunlay kelmaydigan bo‘lib qoldi, — bunga ham ancha vaqt bo‘ldi. Qizchaning izzat-nafsi bu qadar e’tiborsizlikka bardosh bermasligi muqarrar edi. S’hoshibushon chuqur uf tortib, go‘yo bir narsasini yo‘qotganday devorga suyandi. Endi uning kichkina shogirdi yo‘q edi, o‘qishga bo‘lgan har qanday havasi ham yo‘qoldi. U kitobni olib, ikki-uch sahifa o‘qib yana joyiga qo‘yar, yozishga kirishar, lekin minut sayin cho‘chib, birovni kutganday ko‘chaga qarar, yoza boshlagan narsasini tashlardi.

Shoshibushon Giribala og‘rib-netib qolmadimikan deb qo‘rqdi. Ehtiyot bilan surishtirib, havotirning o‘rinsiz ekanini bildi. Giribalani yaqinda erga beradilar, shuning uchun uydan chiqishi mumkin emas.

Charupatni yirtib, loy ko‘chaga tashlab kelgan kunining ertasiga, giri soriy etagiga shirinliklar solib, shoshilib uydan chiqdi. Havo dimligidan tuni bilan uxlamay chiqqan Xorkumar ilk sahardan beligacha yalang‘och bo‘lib olib, hovlida o‘tirgan edi.

— Sen qayoqqa ketyapsan, — deb so‘radi u Giridan.
— Shoshi amakimnikiga.

— Nima qilasan Shoshi amakinikida, bor, uyga kir!

Shundan keyin uni so‘ka boshladi; kap-katta qiz, yaqinda erga tegadi-yu, uyatni bilmaydi. Ana shundan keyin, unga ko‘chaga chiqishni man qildilar. Endi ruxsat so‘rash, yolvorish foydasiz. Bu hol qizning g‘ururini poy-mol qildi. Mango mevasining quyuq sharbati, betel va limonlar qaytib o‘z joyiga qo‘yildi. Yomg‘irlar boshlandi, bakul gullari to‘kilmoqda, guavi mevalari daraxtda osilib yotibdi, pishib yerga to‘kilgan olxo‘rilami qushlar cho‘qimoqda. Afsuski, to‘zg‘igan charupat ham endi yo‘q bo‘lib ketdi.

VII

Giribalaning to‘yida surnaylar chalingan kuni, tantanaga taklif etilmagan Shoshibushon qayiqda Kalkuttaga tomon suzib ketdi.

Xorkumar o‘z shikoyatini qaytarib olgandan beri, Shoshibushonni ko‘rishga ko‘zi yo‘q edi. U, Shoshi mendan nafratlanadi, deb qattiq ishonardi. U o‘zi tasavvur etgan bu nafratning minglab nishonalarini Shoshibushonning ko‘zlarida, yuzlarida, xatti-harakatida ko‘rdi. U o‘zining bir vaqt xo‘rlanganini qishloq aholisi allaqachon unutgan, faqat Shoshibushongina eslab yuradi, deb hisoblar, shuning uchun yigitchaning ko‘ziga qarolmasdi. Shoshibushon bilan uchrashganda o‘ng‘aysiz holatda qolar, shu bilan birga, yigitchaga g‘azabi kelardi. U, Shoshini qishloqdan ketkazaman deb ahd qildi.

Bunday odamni o‘z uyidan chiqib ketishga majbur etish og‘ir ish emas. Noib janoblari tez fursatda o‘z murodiga yeta qoldi. Bir kun Shoshi qayiqqa kitoblari bilan bir necha temirsandiqni yukladi. Uni bu qishloqqa bog‘lab turgan birdan-bir ip shu kungi to‘y tufayli tamom uzildi. U, ilgari bu nozik ip qalbini naqadar mahkam o‘rab olganini tasavvur etmas edi. Qayiq daryo sohili bo‘ylab yurib, tanish daraxtlarning uchlari uzoqlarda ko‘zdan g‘oyib bo‘la boshladi, to‘y muzikasi borgan sari zaiflashardi, birdan yigitning ko‘ngli buzilib, nimadir tomog‘ini siqib keldi, chakka tomirlari tez-tez ura boshladi, nazarida butun olam aldovchi sarobday ko‘rindi.

Qayiq oqim bo‘ylab ketgan bo‘lsa ham, qarshi tomondan esgan qattiq shamol yoini og‘irlashtirar edi. Shu payt daryoda bir voqea yuz berib, Shoshibushon sayohatining to‘xtalishiga sabab bo‘ldi.

Yaqinda temir yo‘lni qo‘shni rayonlar bilan bog‘laydigan yangi paroxod yo‘li ochilgan edi. Paroxod parraklari bilan suvni to‘lqinlantirib, pishqirgancha oqimga qarshi suzib kelardi. Unda yangi paroxod yoii boshqarmasining raisi yosh sohib va bir qancha passajirlar bo‘lib, birmunchasi Shoshibushonning hamqishloqlari edi.

Qandaydir savdogar barkasi paroxodni quvib o‘tishga intilib, goh o‘zib ketar, goh orqada qolardi. Qayiqchi bu musobaqaga haddan tashqari qiziqib, birinchi yelkan ustiga ikkinchisini, ikkinchisi ustiga uchinchisini ko‘tardi. Shamolning tazyiqidan uzun langar oldinga qarab egildi. Qayiq kesib o‘tgan baland to‘lqinlar uning bortlariga kelib urilar, barkas esa, suvliqni tishlab chopgan otday tez ke¬tar edi. Daryo bir oz qayrilib oqqan yerda barkas paroxod yo‘lini kesib o‘tish uchun shiddat bilan ilgari harakat qildi, paroxoddan o‘zib ketdi. Panjaraga tirsagini tirab turgan sohib bu musobaqani zo‘r qiziqish bilan kuzatib borardi. Barkasning yurishi tezlashib, paroxoddan jindak o‘tganda, birdan sohib miltig‘ini olib, shishib turgan yelkanni nishonga olib otdi. Yelkan yirtilib, barkas to‘ntarildi. Pa¬roxod daryoning qayrilishida g‘oyib bo‘ldi. Boshqarma raisi nega bunday qildi, buni aytish qiyin. Biz, bengalliklar inglizlarning nimadan quvonishlarini sira anglay olmaymiz. Ehtimol, u hind barkasining musobaqadagi g‘alabasiga chidamagandir; balki shishgan katta yelkanning bir lahzada burda-burda bo‘lib ketishi uning uchun bir halovatdir; balki, dadil kemachaning o‘yinini birdan buzishda, uning bir necha joyidan teshilishida biror iblisona lazzat bordir, — bilmadim. Ammo bir narsa shubhasiz: ingliz bu hazil uchun o‘ziga hech narsa bo‘lmasligiga qattiq ishonardi va to‘g‘risini aytganda, barkas egasini ham, komandani ham odam qatorida sanamas edi.

Sohib miltiqni olib otganda, barkas to‘nkarilib g‘arq bo‘lganda, Shoshibushon shu hodisa ro‘y bergan joyda bo‘lib, hamma hodisani o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. U ag‘darilgan barkas oldiga darhol suzib borib, qayiqchi va eshkakchilarni halokatdan qutqazdi. Faqat bir kishini qutqazib bo‘lmadi — u, falokat yuz bergan chog‘da barkas ayvonchasi ostida ziravor yanchib o‘tirgan ekan.

Shoshibushonning tomirlarida qon qaynab ketdi. Adolat favqulodda sekin harakat qiladi, u xuddi katta va murakkab mashina: hamma «tarafdor» va «qarshilarni» o‘lchab, dalillar to‘playdi va to‘la sovuqqonlik bilan jazo beradi, unda odam yuragiday yurak yo‘q. Ammo Shoshibushonning nazarida jazo bilan g‘azabni bir-biridan ayrib qarash — to‘qlikni ochlikdan, xohishni qanoatdan ayrib qarash kabi g‘ayritabiiy bo‘lib ko‘rindi. Ko‘p jinoyatlar borki, ular tomoshabindan tezda biror chora ko‘rishni talab etadi, aks holda, u tomoshabin o‘z qalbida yashiringan samoviy jazoga giriftor bo‘ladi. U holda adolatga ishonib o‘zini tinchitish kishini uqubatli andishaga soladi. Biroq adolat mashinasi ham paroxod boshqarmasi raisini Shoshibushondan uzoqqa olib ketdi. Jamiyatning bu voqeada nima foyda qilganini bilmayman, lekin Shoshibushonning «hind g‘ussadorligini», shubhasiz, kuchaytirdi.

Shoshi o‘zi xalos etgan kishilar bilan qishloqqa qaytdi. Barkas yuksiz yotardi. Uni chiqarib olish uchun kishilar yubordi va qayiqchiga boshqarma raisi ustidan sudga shikoyat qilishni taklif etdi.

Qayiqchi rozi bo‘lmadi.

— Qayiq-ku g‘arq bo‘ldi, nima, men endi o‘zimni ham g‘arq qilaymi?— dedi u.— Avvalo, buning uchun pul to‘lash zarur, so‘ngra, ishni tashlab, yemoq, uxlamoqni unutib, buning orqasidan sudma-sud yurish kerak, bundan tashqari, sohibga qarshi boshlangan bu ishning nima bilan tamom boiishini bir xudodan bo‘lak hech kim bilmaydi.

Oxiri Shoshibushonning advokatligini, sud xarajatlarini uning o‘zi to‘lashga tayyorligini va hamma faktlar uning foydasiga ishlab, sud qayiqchining ko‘rgan ziyonlarini to‘lashga hukm chiqarishi muqarraligini bilgandan keyin, qayiqchi rozi bo‘ldi. Biroq, Shoshibushonning paroxodda kelgan hamqishloqlari sudda guvohlik berishga rozi bo‘lmadilar. Ular Shoshibushonga bunday dedilar:

— Janob, biz hech narsani ko‘rganimiz yo‘q, biz paroxodning boshqa tomonida edik, suvning sharillashi va roashinaning pishqirishidan miltiq tovushini eshitganimiz ham yo‘q.

Yuragida vatandoshlarini la’natlab, Shoshibushon boshqarma raisi ustidan o‘zi shikoyat qildi.

Guvohlarga ehtiyoj ham sezilmadi. Boshqarma raisi miltiq otganiga chindan iqror bo‘ldi. U bunday dedi: osmonda qator turnalarni ko‘rib, nishonga oldim. Paroxod g‘oyat tezlik bilan yurib, miltiq otilgan paytda daryoning qayrilib oqadigan yeriga kelib qolgan edi. Binobarin, qarg‘ani o‘ldirdimmi, turnani otdimmi yoki barkasni g‘arq qildimmi, bilolmadim. Havoda va yerda ov to‘lib yotganda, hech bir aqlli odam, garchi bir o‘q chorak paysa tursa ham uni bekorga xayf qilib, iflos lattaga otmaydi.

Sohib oqlandi va sigaret tutunini buraqsatib, karta o‘ynash uchun klubga ketdi. Ziravor yanchib turgan odamning o‘ligini hodisa yuz bergan joydan to‘qqiz mil narida, to‘lqin qirg‘oqqa chiqarib tashlagan joydan topib oldilar. Shoshibushon ko‘ngli buzilgan holda qishlog‘iga qaytib keldi.

U qaytib kelgan kuni Giribalani qaynatasinikiga olib borish uchun qayiqlar tayyorlangan edi. Garchi Shoshibushonni hech kirn taklif etmagan bo‘lsa-da, u daryo sohiliga keldi. Pristan yonida odamlar to‘plangan edi, u odamlardan bir oz nariroq o‘tib turdi. Qayiq pristandan jo‘nab, uning oldidan suzib o‘tganda, u bir lahzagina kelinni ko‘rib qoldi; u gamto bilan o‘ragan boshini pastga egib o‘tirardi. Giribala uzoq vaqtgacha, biror yo‘l topib, ketish oldida Shoshibushon bilan ko‘rishib qolarman, deb umid qilgan edi, endi bo‘lsa, u sho‘rlik o‘qituvchisi yaqinida — sohilda turib unga qarayotganini bila olmadi. U biror marta boshini ko‘tarmay, tovushsiz yig‘lar, ko‘z-yoshlari yuzlaridan oqib tushar edi.

Qayiq borgan sari olg‘a qarab suzib, nihoyat, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Ertangi quyosh nurlari suvda porlay boshla-di, yonginada, mango daraxti shoxida, papiyar qushi baland tovush bilan o‘zining intihosiz qo‘shig‘ini kuylay ketdi, qayiqchilar yuklarni bir sohildan ikkinchi sohilga o‘tkaza boshlashdi. Pristanga suvga kelgan xotinlarning qaynatasinikiga ketishini muhokama qilar edilar. Shoshibushon ko‘zoynagini olib, jiq yoshga to‘lgan ko‘zlarini artdi. Shundan so‘ng, yo‘l bo‘yidagi, derazalari temirpanjarali uyiga ketdi. Birdan uning qulog‘iga Giribalaning tovushi eshitilganday bo‘ldi: «Shoshi amaki!» Ajabo, qayerda u, qayerda? U hech yerda ko‘rinmaydi! Na uyda, na ko‘chada, na qishloqda — u faqat yigitning g‘am-hasrat bilan to‘lgan qalbida edi.

VIII

Shoshibushon narsalarini yig‘ishtirib yana Kalkuttaga jo‘nadi. Kalkuttada uning hech qanday ishi yo‘q, sirasini aytganda, borishga ham ehtiyoj yo‘q edi. Binobarin, u temir yo‘l bilan emas, daryo bilan jo‘nashga qaror qildi.

Yomg‘ir faslining avji qizigan chog‘i. Bengaliyani minglab sersuv anhorlar to‘rday qamrab olgan. Gurkuragan yam-yashil Bengaliyaning qon tomirlari limmo-lim, hamma joyda mo‘l maysa, lionlar, ko‘katlar, nihollar, sholi, jut va shakarqamishi barq urib bosh silkimoqda.

Daryoning Shoshibushon qayig‘i suzib borayotgan egri-bugri tor shoxobchasi limmo-lim to‘lgan, suv qirg‘oqlar bilan baravar bo‘lib, sohildagi pichanzorlami, ayrim o‘rinlarda don ekinlarini suv bosgan edi. Suv bambuk novdalari o‘sgan, mango bog‘laridan iborat qishloq qo‘ralariga juda yaqin kelgan go‘yo xudolar Bengaliyadagi barcha daraxt tomirlari ostidan ariq o‘tkazishga g‘amxo‘rlik qilgandek tuyulardi.

Sayohat boshlanganda, yomg‘ir suvida yuvilgan daraxtlar quyosh nurida porlab turardilar, biroq tezda bulut to‘planib, yomg‘ir yog‘a boshladi. Qaysi tomonga boqmang — hamma narsa qayg‘uli va chirkin.

Toshqin vaqtida atrofi suv bilan o‘ralgan tor va iflos qo‘tonga qamab qo‘yilgan sigirlar shikoyat etganday ter-milib, sabr bilan yomg‘irda iviganday, Bengaliya ham qadam bosib bo‘maydigan loy-balchiq va zax changalzorda xomush va g‘amgin ivimoqda edi. Dehqonlar ko‘chaga chiqqanda boshlarga toka ilib chiqadilar; xotinlar sovuq va shamoldan junjikib, shoshilgan holda ro‘zg‘or ishlari bilan uydan-uyga yuguradilar yoki ehtiyot bilan qadam bosib, ich-ichlarigacha ivib, daryoga suvga boradilar, uyda qolgan erkaklar eshik oldida o‘tirib tamaki chekadilar; ular faqat zarur bo‘lgan paytlardagina bellariga ro‘mol o‘rab, tuflini qo‘lga olib, boshlariga shamsiya tutgan holda ko‘chaga chiqadilar; quyosh qovjiratgan, yomg‘irga bo‘kkan bu mamlakatda shamsiyani xotinlarga berish yaxshi an’analar jumlasiga kirmaydi.

Yomg‘ir bo‘shashmadi. Qayiq ayvonchasida o‘tirib bezor bo‘lgan Shoshibushon poyezd bilan ketishga qaror qildi. U, bir daryo ikkinchi daryoga quyiladigan joyda qayiqni qirg‘oqqa bog‘lab, ovqat qidirib ketdi.

Oqsoq odam chuqurga tushib ketar ekan, bunga faqat chuqur aybli emas, — oqsoqning oyog‘i ham hamisha chuqurga qarab tortadi. O‘sha kuni Shoshibushon buni juda yaxshi isbot qildi.

Ikki daryoning bir-biriga quyiladigan yerida baliqchilar to‘r solib, uni qirg‘oq yaqinidagi bambuk daraxtiga bog‘lab qo‘ygan edilar. Faqat bir joydagina qayiq o‘tishi uchun yo‘l qolgan edi. Baliqchilar uzoq vaqtlardan beri shu yo‘sinda baliq ovlab, shunga munosib soliq to‘lardilar. Baxtga qarshi, bosh politsiya amaldoriga, birdan, xuddi shu yo‘ldan suzib o‘tishga to‘g‘ri kelibdi. Uning qayig‘ini uzoqdan ko‘rgan baliqchilar, qichqirib, uni to‘r solinganidan ogohlantirib, yo‘l ko‘rsatdilar. Ammo sohibning qayiqchisi kishilar yaratgan to‘siqlar bilan hisob-lashishga o‘rganmagan, u qayiqni to‘ppa-to‘g‘ri to‘rga qarab burdi, to‘r suvga botib, qayiq uning ustidan o‘tdi, biroq eshkak ilinib qoldi. Uni ajratish uchun bir oz vaqt va harakat zarur edi.

Sohibning qahr-g‘azabi jo‘sh urib, qayiqni to‘xtatishga farmon berdi. Uning yuzlaridagi g‘azabni ko‘rib baliqchi¬lar tumtaraqay bo‘lib qochib ketdilar. Sohib o‘z eshkakchilariga, to‘rni qirqib tashlanglar, deb buyurdi. Ular yetti-sakkiz yuz rupiya turadigan to‘rni bir nafasda kesib, burda-burda qilib tashladilar. Sohib g‘azabini bir daraja bosib, baliqchilami tutib kelishga buyurdi. Politsiyalar qochgan baliqchilami topolmay, duch kelgan to‘rt odamni tutib keldilar. Ular qo‘llarini ta’zim vaziyatida tutib, sohibga yolvorib, qo‘yib yuborishni so‘radilar va hech narsadan xabarlari yo‘qligini so‘zlab uni ishontirishga urindilar. Politsiya boshlig‘i asirlami o‘zi bilan olib ketishga buyurdi. Shu paytda ko‘zlarida ko‘zoynak, ustidagi ko‘ylakning tugmalarini solishga ulgurmagan Sho¬shibushon tuflisini shapillatib, hansiragancha sohibning qayig‘i oldiga chopib kelib, qaltiragan ovoz bilan dedi:

— To‘mi kesishga va bu to‘rt odamni qiynashga sizning hech qanday haqqingiz yo‘q!

Katta amaldor unga hind tilida qo‘pol javob berdi. Shu paytda Shoshibushon qayiqqa sakrab tushdi-da, sohibning ustiga otilib, uni yosh boladay, jinniday do‘pposlab ketdi.
So‘ngra nima bo‘lganini u eslamaydi. Ko‘zini ochib o‘zini politsiya uchastkasida ko‘rdi, u yerdagi muomalalardan uning ma’naviy qanoat hosil qilishi yoki jismoniy yengillik his etishi ehtimoldan uzoq edi, deb gapirishga ehtiyoj bo‘lmasa kerak.

IX

Shoshibushonning otasi advokat yollab, o‘g‘lini kafilga olishga muvaffaq boidi. Shundan so‘ng sud protsessiga doir tashvishlar boshlandi.

To‘rlari qirqib tashlangan baliqchilar Shoshibushon yashagan okrugda istiqomat qilib, o‘sha zamindorga mute edilar, ular baxtsizlikka uchraganda Shoshibushonning oldiga yuridik maslahat so‘rab kelardilar. Sohib tutib ketgan boyagi to‘rt kishi ham Shoshibushonning tanishlari edi.

Shoshi hamqishloqlarini chaqirib, ularni shu mojaroga guvoh tariqasida ko‘rsatish niyatida ekanini aytdi. Ular haddan tashqari qo‘rqib ketdilar: axir ularning oilalari, bolalari bor, bordi-yu, politsiya bilan janjallashib qolsalar, ularni bu balodan kim qutqazadi?

Axir, har kimning birgina joni bor! To‘g‘ri, ular zarar ko‘rdilar, biroq, hozir uni qaytarib bo‘lmaydi, endi ko‘ra-bila turib guvohlik berish —bu baloga giriftor bo‘lishning o‘zi-ku!

— Janob, sen bizni katta musibatga duchor qilding, — der edi ular.

Uzoq cho‘zilgan gap-so‘zlardan keyin, ular bo‘lgan haqiqatni batamom so‘zlab berishga rozi boidilar.

Xorkumar bir ish bilan sudga borib, sohiblarga salom berish niyatida idoraga kirganda, politsiya boshlig‘i kulib turib unga:

— Noib-babu, eshitishimcha, sening ijarachilaring politsiyaga qarshi yolg‘on guvohlik berar emishlar? — dedi.

Noib qo‘rqib ketdi:
— Qanday, yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin emas! Bu iflos toifaning bolalari juda ham yuzsiz-da!

Sudda advokat Shoshibushonni himoya qila olmagani tez fursatda gazetadan ma’lum bo‘ldi.

Baliqchilar birin-ketin turib, politsiya boshlig‘i to‘rni qirqqani yo‘q, bizlami otlarimizni yozib oldi, xolos, dedilar.

Bugina emas. Shoshibushonning bir necha hamqishloqlari, biz o‘sha kuni to‘y munosabati bilan daryoda sayohat qilib, voqea yuz bergan joyning yaqiniga borib qolgan edik; Shoshibushonning birdan politsiya sohibiga tashlanib, uni bekordan-bekor urganini o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rdik, — dedilar.

Shoshibushon o‘zi tahqirlangach qayiqqa tushib sohibni urganiga iqror bo‘ldi. Lekin buning bosh sababi sohibning to‘rni kesishi va aybsiz to‘rt baliqchini qamashi edi.

Bunday sharoitda Shoshibushon ustidan chiqarilgan hukmni adolatsiz deb hisoblash mumkin emas. Hukm qat’iy bo‘lib, Shoshibushon bir necha xil jinoyatda ayblangan edi: birovni urish, qayiqqa bostirib kirish, politsiyaning qonuniy harakatiga qarshilik ko‘rsatish va hokazo… har qaysisining isboti uchun yetarli dalillar bor edi.

Shoshibushon sevikli kitoblarini kichik uyida qoldirib, besh yil muddatni turmada o‘tkazishga majbur edi. Uning otasi oliy sudga shikoyat qilmoqchi bo‘lganda, Sho¬shibushon qat’iy qarshilik ko‘rsatib, bunday dedi:

— Turmaga borishim ham yaxshi. Temir zanjirlar yolg‘on so‘zlamaydi, turma devoridan tashqaridagi «ozodlik» esa meni aldab, musibatga giriftor qildi. Agar odamlar haqida so‘z borarkan, shuni aytish kerakki, turma tor bo‘lganidan u yerda yolg‘onchilar, qalloblar, himmatsiz va nomard kishilar ozodlikdagiga nisbatan ancha oz.

X

Shoshibushon qamalganidan keyin tez orada otasi o‘ldi. Uning boshqa hech kimi qolmadi. To‘g‘ri, bir akasi bor edi, ammo u uzoq vaqtlardan beri Markaziy Viloyatlarda ishlaydi. U yerda uy solib, xotin-bola-chaqalik bo‘¬lib ketgan, vataniga qaytishga taraddud qilmasdi. Shoshi¬bushonning bu yerdagi hamma mulklarini noib Xorkumar turli hiylayu nayranglar bilan o‘zlashtirib olgan edi.

Taqdirning xohishi bilan Shoshibushon turmada boshqalardan ko‘proq azob-uqubat chekdi. Nima bo‘lsada, bu uqubatli besh yil o‘tib ketdi.

Yana yog‘ingarchilik davri boshlangan edi. Shoshi¬bushon ozib-to‘zib, ko‘ngli cho‘kkan holda turmadan chiqdi. U ozod bo‘ldi. Turma devorlaridan tashqarida uning shu ozodlikdan boshqa hech narsasi, hech kimsasi yo‘q edi. Jamiyatdan haydalgan, uysiz, yolg‘iz Shoshibushonga bu keng dunyo boshpanasiz bir biyobondek tuyuldi.

U tik turib, hayotning uzilgan ipini qanday qilib ulash, nimadan boshlash haqida fikr yuritardi. Qo‘qqisdan uning oldiga juft ot qo‘shilgan katta kareta kelib to‘xtadi. Uning ichidan chiqqan xizmatkor:

— Sizning ismingiz Shoshibushonbabumi? — deb so‘radi.
— Ha.

Xizmatkor kareta eshigini ochib, o‘zi eshik yonida, uning o‘tirishini kutib turdi.

— Siz meni qayerga olib bormoqchisiz? — so‘radi Shoshibushon ajablanib.

— Sizni mening xo‘jayinim taklif etgan. O‘tkinchilarning qiziqib qarashlariga toqat qilib bo‘lmasdi, shuning uchun Shoshibushon xizmatkor bilan ortiqcha so‘zlashib turmay, karetaga o‘tirdi. «Shubhasiz, bu yerda qandaydir anglashilmovchilik bo‘layotir, — deb o‘yladi u, — ha mayli, axir qayerga bo‘lmasin ketish kerak-ku. Ehtimol, bu xato mening yangi hayotimning boshlanishi bo‘lar».

O‘sha kuni ham osmonda quyosh bilan bulutlar o‘ynamoqda edi; yomg‘ir suvi bilan to‘lgan yo‘l bo‘ylab cho‘zilib ketgan to‘q-yashil sholilar nur bilan soyalarning almashinuvidan rang-barang bo‘lib tovlanardi. Bozor yonida eski kareta qiyshayib turar, uning yaqinidagi oziq-ovqat do‘koni oldida, vishnu qalandarlari gupijontra va do‘mbira tovushiga jo‘r bo‘lib kuylar edilar:

Qayt, sultonim, qayt!
Qayt, intizor, chanqoq qalbimga!

Kareta olg‘a ketar, ashula esa, borgan sari uzoqdan eshitilardi:

Qayt, berahm, qayt, nozigim, qayt!
Qayt, go‘zalim, bahor kunlaridek qalbimni yorit!

Ashula endi zo‘rg‘a eshitilar, so‘zlarini anglab bo‘lmasdi. Ammo ashulaning maqomi Shoshibushonni hayajonlantirardi, she’rlarni birin-ketin eslab, ashulani to‘xtatishga kuchi yetmaganday, o‘zicha sekin xirgoyi qila boshladi:

Abadiy baxtim, qayt!
Qayt, mangu kulfatim!
Qayt, baxtu kulfatim, azobu davlatim, qayt!
Qayt, bir umr mushtoq etgan, abadiy sevgilim, qayt!
E, bevafo, og‘ushimga qayt!
Qo ’ynimga qayt, ko ’z uyimga qayt!
Tushlarimga, xayolimga qayt!
Qayt, kulbamga, quvonchimga, hayotimga qayt,
Kulgimga qayt,
Ko‘zyoshimga qayt!
G‘ururimga, xotiramga, hurmatimga qayt!
Ishonchimga’, nomusimga, ishlarimga qayt!
Tashvishimga, hayotimga, o ’limimga qayt!

Kareta, atrofi o‘ralgan bir boqqa kirib, ikki qavatli, imorat oldida to‘xtadi. Shoshibushon ham ashula aytishdan to‘xtadi.

U biror narsa haqida so‘rab-netib turmay, xizmatkor orqasidan keta berdi.

U kirgan xonada devor bo‘ylab qo‘yilgan oynali shkaflarda rang-barang muqovali kitoblar qator terib qo‘yilgan edi. Bularni ko‘rib, u o‘zini turmadan ikkinchi daf’a ozod bo‘lganday his etdi. Muqovalari oltin naqshlar bilan bezatilgan bu chiroyli kitoblar, unga nariyog‘ida baxt dunyosi yashiringan, qimmatli toshlar bilan bezatil¬gan tanish darvozaday tuyuldi.

Stol ustida bir narsa turar edi. Ko‘zlari uzoqdagini ilg‘amaydigan Shoshibushon egilib, toshtaxta ustiga qo‘yilgan bir necha eski daftarlar va Dosning eskirib to‘zg‘igan «Dxarapat», «Kotxamala» va «Mahobhorata» nomli kitoblarini ko‘rdi. Toshtaxtaning yog‘och ramkasiga katta harflar bilan siyohda Shoshibushonning qo‘li bilan «Qizcha Giribalaga» deb yozilgan edi. Shu ism uning qalami bilan daftarlarga va kitoblarga ham yozilgan.

Shoshibushon qayerga kelganini fahmladi. Uning yuragi qattiq ura boshladi. U ochiq derazaga qaradi, hayhot, bu nima? O‘sha derazalari temirpanjarali uy, o‘sha o‘nqir-cho‘nqir qishloq yo‘li, o‘sha yo‘l-yo‘l soriy kiygan qizcha… O‘zining o‘sha davrdagi osoyishta, sokin hayoti. Bu baxtli hayotda odatdan tashqari bir holat yo‘q edi: ko‘zga tashlanmaydigan kichik ishla, ozgina baxt bilan shukuh qilib kun kechirar, uning hayotidagi ahamiyatsiz voqealar, shaxsiy mashg‘ulotlar orasida yosh qizchani o‘qitish mashqlari alohida ajralib turardi. Biroq yoi bo‘yidagi uyda yolg‘izlikda kechirgan hayoti, u osoyishtalik, u ozgina baxt, u kichkina qizchaning yorug‘ chehrasi — mana shular hammasi uning ko‘z o‘ngida, bevaqt, o‘rinsiz yalt etgan tutqich bermas samoviy orzulardek ko‘rindi. U kunlarning xotiralari bu kungi g‘amgin ertaning nuri va vishnuparastlar qo‘shig‘ining hazin ohangi bilan qo‘shilib, yuragida go‘zal maqom singari jaranglar edi. Bir tomoni changalzorga qarab ketgan tor, iflos yoi ustida xafa bo‘lib turgan qizchaning g‘amgin, lekin mag‘rur chehrasi uning ko‘z oldida xudoning qudrat qoii bilan yaratilgan eng go‘zal suratday namoyon bo‘ldi. Yana ashulaning yurakni ezadigan sadosi eshitildi. Uning nazarida, bu qishloq qizining yuzida butun olamning chorasiz g‘am-g‘ussalari aks etganday tuyuldi. Yuzini qoilari bilan berkitib, tirsaklarini stolga, shu toshtaxtaga, daftar va kitoblarga tirab, o‘tmishning xotiralarini o‘ylab ketdi. Yengil oyoq tovushi eshitildi. U boshini ko‘tardi. Uning qarshisida kumush barkashda meva va shirinliklar ko‘targan Giribala so‘zsiz kutib turardi. Hech qanday bezaksiz, oq, tul xotin libosi kiygan Giribala uning oldida tiz cho‘kdi va bosh egib ta’zim qildi.

Giribala o‘rnidan turgach, azob tortib, ozib-to‘zigan Shoshibushonga muhabbat bilan nazar soldi, ko‘zlari yoshga toiib, yuzlaridan oqib ketdi.

Shoshibushon, odatdagidek, avval qizning salomatligini so‘ramoqchi edi, biroq biror so‘z ham ayta olmadi. Uning ko‘zyoshlari tomog‘iga kelib tiqildi, — yig‘i bilan to‘kilmagan ko‘zyoshlari, aytilmagan so‘zlar yurakda yig‘ilib, go‘yo qotib qoldi…

Ziyoratchi, qalandarlar uy qarshisida to‘xtalib, takror va takror kuylardilar:

Qayt, o, qayt!

1894

Rabindranat Tagor. So’nggi doston — Xurshid Davron Kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd