25 март —  шоир Саъдулла Ҳакимнинг туғилган куни

   Шоир Саъдулла Ҳаким шеърларини мутолаа қила туриб, янги-янги рангларга, қуйма фикрларга дуч келасиз. Бетакрорлик, топқирлик, теран фикр эътиборингизни тортади. Булар, албатта, ижодкорнинг бой ички дунёсидан, нозик туйғулар эгаси эканидан, маҳоратидан далолат беради.

Абдулла Орипов
УМРИ УЗУН НАҚЛЛАР

Осмондан тушган ҳар бир метеорит бизга олис ва нотаниш дунёлар ҳақида хабар ва маълумот бергани сингари ижодкорнинг ҳар бир асари — хоҳ у назм, хоҳ наср бўлсин — муаллифнинг ақлу тафаккури, қалб ва сезгиси, идроки, орзу-армонлари тўғрисида бизни огоҳ этади. У наинки ижодкорнинг ўзи, балки у яшаб турган давр ҳақида ҳам маълумот беради, таассуротлар уйғотади.

Баъзан айнан бир қалам соҳибининг идеали муайян ҳаёт тарзига ёхуд унинг орзуларига мувофиқ келмаслиги мумкин. Барибир, сўзимни ўқиб ўзимни кўргил, деганда Бобур Мирзо тамомила ҳақ эди. Бу улуғ зотга тақдир раво кўрган айрилиқ оҳангларини атайин ўйлаб топиш мумкин эмас. Худди шундоқ фикрларни Бобораҳим Машраб ва Фурқат ҳақида ҳам айтиш мумкин.

Афсуски, ўтган шўро даври мафкураси ҳаммани бир қолипда фикрлашга мажбур қилгани боис айрим ижодкорнинг ўзига хос фикри, оригиналлиги намоён бўлиши мумкин эмасди. Ҳамид Олимжон ёхуд Ғафур Ғулом сингари ижодкорларнинг ҳам ўз шахсияти, ўз кўз қараши йўқмиди? Менимча, бор эди. Улар балки пинҳон армонларини, ишидаги фикрларни ўтмиш воқеалари воситасида айтишга урингандир. Назаримда, Ҳамид Олимжоннинг «Муқанна» драмасида олис давр қаҳрамони хатти-ҳаракати орқали озодлик туйғуси тараннум этилгани аён сезилади. Агар бадиий асарга мана шу нуқтаи назардан баҳо берсак, таассуфки, ўша давр ижод маҳсулларининг барчасидан ҳам эсда қоладиганларини топиш қийин.

Бугунги кунимизнинг атоқли шоирларидан бири Саъдулла Ҳакимнинг «Кўҳна нақл» сайланма шеърий китобини ўқиганда хаёлимдан мана шу янглиғ гаплар кечди. Шу ўринда шоирнинг айрим тўртликларини эслаб ўтайлик:

Инсон бир, аммо сўзи бошқа-бошқа,
Феълию қошу кўзи бошқа-бошқа.
Қўш қирғоқ бир дарёдан сув ичса ҳам
Дарёнинг икки юзи бошқа-бошқа.

ёки

Ўрмончилар ҳақида ҳангомага бу бир гап,
Кўрган-эшитган ҳайрон: ўрмончилар нетдилар?
Эгри-бугри қайрағоч соясида соялаб,
Тўғри ўсган теракни шартта кесиб кетдилар!

Ушбу мухтасар сатрларда теранлик, донолик яққол кўриниб турибди. Энг муҳими, улар ўйлаб топилган эмас, зуваласи ҳаётнинг ўзидан олинган. Ёхуд қуйидаги тўртликка эътибор қилайлик:

Дўст бизни сотибди, йўқдир зоримиз,
Дилдан кўтарилди гард-ғуборимиз.
Қанча мол бозорда ўтмайин ётар,
Минг шукр, бор экан харидоримиз.

Чақмоқдек бундай ташбеҳлар минг йил олдин ҳам долзарб бўлиб келган ва улар бундан кейин ҳам аҳамиятини йўқотмаяжак. Гоҳо ўтмиш шоирларининг мумтоз сатрларини уларнинг муаллифи исмини билмасак ҳам такрорлаб юрамиз. Адабиётнинг ҳаётийлиги, умрбоқийлиги аслида шундай эътироф билан белгиланади.

Саъдулла Ҳаким ижодига доир таассуротларимнинг иккинчи жиҳати қуйидагича. Ҳар қандай фикрни, ҳар қандай ғояни, ташбеҳни уддасидан чиқиб айта олиш, тасвирлай билиш санъаткорликнинг энг муҳим хусусиятидир. Йўқса, ҳар қандай кучли фикр ҳам оддий илмий ахборотга айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Шоир шеърларини мутолаа қила туриб, янги-янги рангларга, қуйма фикрларга дуч келасиз. Бетакрорлик, топқирлик, теран фикр эътиборингизни тортади. Булар, албатта, ижодкорнинг бой ишки дунёсидан, нозик туйғулар эгаси эканидан, маҳоратидан далолат беради. Шоир шеъриятидаги муҳим жиҳатлардан яна бири, уларда воқеабандлик, ўзига хос руҳий сюжет мавжудлигидир. Китобнинг номига айланган “Кўҳна нақл” шеъридаги ушбу сатрларга эътибор қилайлик:

… Бир нақл бу, хотирингда тут,
Сўз сараси ақлга яроғ:
От минганнинг оёқлари бут,
Пиёданинг эса боши соғ.

Бу қанча рост, кечирган билар,
Аммо қолмиш шундай ифода:
Отлиқ бошин эҳтиёт қилар,
Оёғини асрар пиёда!

Менимча, бундай шеърлар шарҳга муҳтож эмас. Энг муҳими, ижодкорнинг битиклари китобхон билан ҳамдард, ҳамнафас бўлсин экан. Китобхон айрим бир шеърни ўқиганда бу шоир менинг тилимнинг учидагини топиб айтган экан, десин. Бундоқ муаллиф сизга ҳам дўстдек бўлиб қолади. Сиз унга ишонасиз. Буларнинг баршасини таъминлайдиган ягона фазилат эса, албатта, самимийликдир. Саъдулла Ҳаким шеърларида бу хислатларнинг барчаси мавжуд.

Адабиётлар тарихида Ватан, халқ, муҳаббат, меҳр, инсонийлик сингари ҳеч қачон эскирмайдиган, ўлмайдиган мавзулар бор. Бу туйғуларнинг номларинигина айтиб юрган билан у чинакам адабиётга айланмаслиги мумкин. Саъдулла Ҳаким шеърларида эса айнан исми жисмига мувофиқлик мавжуд. У Ватанни чиндан ҳам куйиб, ёниб, севишини юракдан ҳис қиласиз. Бу ўринда унинг талай шеърларини мисол қилиб келтириш мумкин.

Албатта, ҳамма бир қолипда фикрламайди. Шоирнинг айрим байтларини баъзи бировларнинг умр бўйи ёзганлари орасидан топиш қийин. Бу бошқаларни асло камситиш эмас. Ҳар ҳолда ҳар нарсани ўз номи билан атаган яхши, ёмбини ёмби дейиш маъқулдир. Адабиёт доимо янгиланиб боради. Бу унинг асосий хусусиятидир. Жумладан, янги шаклларга интилиш ҳам зарур ва жоиздир. Бироқ булар сунъийлик, сохталикка олиб келмаслиги шарт.

Шоир китобини “Кўҳна нақл” деб атаган. Вақту замонлар синовидан ўтиб келаётган ҳамда янгидан шаклланаётган ибратли, таъсирчан нақллар эса асло эскирмайди. Улар адабиётнинг боқийлигидан дарак бериб тураверади. Чунончи, шоирнинг «Сўз — чиғаноқ гавҳари, Кўнгил сўз ватанидир», «Шундай севсин севса агар эр элини, Ўзбек деса ийиб кетар ер елини», «Минглар ичра бўл ёлғиз, Ёлғизлар ичра минг бўл». «Мени мендан ичкарида кўм, Мени мендан ташқарида топ». «Ким Миллий боғ ичра қўйса гар қадам Юксалур то ҳазрат Навоий қадар» каби фалсафий-маъжозий, мағзи тўқ, оҳанрабо сатрлари кўнгилда ана шундай туйғулар уйғотади.

Янги давр, янги имкониятлар ижодкорларнинг қалб булоқларини очиб юборди. Маънавият бизнинг яловимизга айланди. Маънавият давлат ҳимоясига ўтди. Буларнинг барчаси Юртбошимизнинг адабиётимизга эътиборларида доимий равишда намоён бўлиб турибди. Саъдулла Ҳаким ҳам кўплаб шоир ва адибларимиз қатори ана шу имкониятлардан баҳраманд бўлиб самарали ижод қилиб келаётир. Унинг истиқлол даври руҳида яратилган «Оқсарой» манзумаси, «Янги замон шукуҳи», «Ўзбекистон», «Мансублик» каби шеърлари ана шундай асарлардан.

Шу ўринда кўнглимдаги бир гапни эслатиб ўтай: кўп йиллар бурун матбуотда шоирнинг шеърларига оқ йўл тилаганман. Бугун эса унинг атоқли ижодкорлардан бирига айланиб, камолга етганидан ифтихор қилиб турибман. Шоир укамнинг ўзи ёзганидек:

Кўнгил юзин кўз ичидан ахтаринг,
Кўклам изин куз ичидан ахтаринг.
Сўздан либос киймиш, изтиробдан тож,
Саъдуллони сўз ичидан ахтаринг!

Саъдулла Ҳаким
ШЕЪРЛАР 

«БИР ҲАЙРАТ ИЧИДА…»  ТУРКУМИДАН

Ошиқ қуёш

Ўзбекистон – Ватаним азиз,
Сени севиб не қилолдим, мен?!
Сенга меҳр бобида, асли,
Ким қуёшга кела олур тенг?!

Сен деб қуёш аршидан тушиб,
Меҳр тўла бағрини очар.
Эҳтиросдан юраги жўшиб,
Бошинг узра марварид сочар.

Сенга яқин келгани сари
Уялади ўзидан, чоғи,
Тақир бошин беркитай дея
Кийиб олар бахмал қалпоғин.

Бундайини кўрмаган ҳали
Олам олам бўлиб сира ҳам.
Ҳар кун келар сени кўргали,
Ҳар кун кетар умидга ҳамдам.

Ишқ ояти

Боғ йўлида ётган бир варақ қоғоз
Эътиборим тортар, қўлга оламан.
Бир бетда бор-йўғи тўртта сўз, холос:
“Севганман, севаман, севиб қоламан!”

Ёзганми айтишга тополмай журъат,
Ким у куйган кўнгил? Ўйга толаман.
Етиб бордимикан эгасига хат:
“Севганман, севаман, севиб қоламан!”.

Боғ ҳайрат ичида тебратар бошин,
Шамол тегажоқлик қилиб боладай
Хатни олиб қочар ва ўқир шошиб:
“Севганман, севаман, севиб қоламан!”

Қушлар ҳам басма-бас чуғурлар жўшиб,
Мен энди уларнинг тилин биламан:
“Ҳамиша айтилар фақат бир қўшиқ
Севганман, севаман, севиб қоламан!”

Меним-да, ишим бир шу қушлар ила,
Дилда такрор айтиб сабоқ оламан:
“Эй ёр, эшит сўзим, келдим айтгали,
Севганман, севаман, севиб қоламан!”.

Онага таъзим

Сиз чиғаноқ каби ўзингиздан сўнг
Қолдириб кетасиз дуру жавоҳир.
Жаннат оёғингиз остида, демак,
Бизнинг бошимизнинг устида зоҳир.

Мадҳингиз қуёшу ойгача етган,
Не-не донишмандлар ёниб айтганлар.
Сиздан кимки кетса саҳрога кетган,
Чаманзорга қайтган сизга қайтганлар.

Пушкин

Севги, ҳасрат куйчиси,
Асов даҳо, жўшқин руҳ
Чалиб ўтди янгроқ соз,
Мангу шараф топди рус.

Маккор бир замон эди,
Ҳар ёнда найранг, ўйин.
Муҳаббат лирасини
Синдирди қора қуюн.

Танҳо эди. Туғилмас
Энди, Пушкин бошқа йўқ.
Аммо кезиб юрибди
Шоирга отилган ўқ…

Сўз ва донишманд

Эл ичра номи баланд,
Ҳар ишда фазли аён,
Яшар эди донишманд –
Тоза тийнат, покдомон.

Кимдир: “Олам иборат, –
Деса, – молекуладан”,
“Йўқ, сўздан бу иморат”, –
Дерди сирли куларкан.

Сўз унинг кўз ўнгида
Оқар эди чулдираб,
Гоҳ қоронғу осмонда
Чақнар эди гулдираб.

“Бу дунёни ёритиб
Турган ҳам сўз”, дерди у.
“Инсон дардин аритиб
Турган ҳам сўз”, дерди у.

“Сўз айниса, диёнат
Ўлгани шу”, дер эди.
“Сўз қайнаса, қиёмат
Бўлгани шу”, дер эди.

Неки яралмиш бари
Сўзнинг жисму танидир,
Сўз – чиғаноқ гавҳари,
Кўнгил – сўз Ватанидир.

Бир сўз бор сўз аввали,
Жой олган дил тўридан,
Қолган барча сўз, асли,
Ўша сўздан ўриган.

Юрса ҳам, ўтирса ҳам
Фақат ўша ўйида,
Яшар эди донишманд
Шу танҳо сўз кўйида.

Жон каби эди азиз
Ўша сўзнинг дийдори,
Охир, йиқилди ҳолсиз,
Кетди тандан мадори.

Ўнгимиди, туши ё
Билмас, ҳарчанд уринди,
Сўз жамоли кўзига
Элас-элас кўринди.

Қувончидан кўксини
Ўртаб кетди ҳаяжон,
Чорлади шогирдларин
Ҳузурига ўшал он.

Дупур-дупур жон қуши
Депсиди қанот қоқиб,
Бошидан учиб ҳуши,
Тилдан қолди, боёқиш.

Ёш айланди кўзида:
Севинч ёши, ғам ёши.
Ўкрар эди донишманд
Ўпкаси тўлиб-тошиб.

Сўзга қовушмай лаби
Ғўлдиради, сўнг сўлғин:
“Ана у!” деган каби
Осмонга чўзди қўлин…

…Устознинг очиқ кўзин
Шогирд аста ёпаркан,
Аҳд қилди: “Ўша сўзни
Бир кун сўзсиз топаман!”

Қалдирғоч қош

Бошима тушмиш бу савдо қошидан,
Айланурман ҳеч кетолмай қошидан.
Ўсмани қўймиш яратганнинг ўзи,
Айланай ҳам ўзи, ҳам наққошидан.

ЁМҒИР СУВИ
Туркум

* * *

Тун.
Ёмғир шовуллар,
Шамол тентирар,
Тарақлаб очилар эшик ногаҳон,
Хонага ёприлар ёмғир салқини.
Қордек оқ кўйлакли бўлиқ бир жувон
Остонада ўйчан термулиб турар.

Сирли оҳанглардан энтикар қалби,
Шамол сочларини тортқилаб қочар,
Шаффоф томчиларни юзига сочар,
Ҳилпирар кўйлаги оқ ёлқин каби
Жунжикиб оҳиста кирар ётоққа.

Кўксини тўлдириб ёмғир навоси
Кўз очару жонбахш сезгидан эри
Сингиб кетар муздек бағрига эриб,
Май каби симириб баҳор ҳавосин.

Тун.
Ёмғир шовуллар,
Шамол энтикар.

* * *

Туёқ излари ёмғир сувига тўлди,
Ўтлоққа тўкилди ой синиқлари.
Толғин тонгга қадар давомли бўлди,
Айғиру биянинг шўх қилиқлари.

Ҳаво бўйсара қиз лабидек ширин,
Ҳаловат ёйилди борлиққа сокит.
Бостирма ёнида юлқиб занжирин
Ойга хониш қилди баҳайбат бир ит.

* * *

Ярим тунда чўчиб уйғондим бехос,
Кўрдим, бино бўлмиш еру кўк аро
Кумуш тўр тортилган бир хонаи хос.
Осмон ерни қиздек қучиб ётарди,
Шивирларди суйиб, эркалаб, кулиб
Тонгда хушбўй гуллар туғилди сархил,
Осмон сингари пок,
Ер каби сулув.
…Бир қиз қадамидан ёшарди ёш боғ,
Ёш боғ ифорларга кўмди ҳавони.
Қиз туйди, керакдир сир очар ўртоқ,
Сезди сийнасида сархуш уйғониш.

* * *

Ялангбош югурдим ёмғирдан қочиб,
Мендан илгарироқ эшикни очиб
Ичкарига урди ўзини шамол.

Хоналарни кезиб чиқдию бир-бир
Ўз тилида сўзлай бошлади ғир-ғир
Тувакдаги гулни кўргани ҳамон.

Менинг борлигимни ё пайқади гул,
Алланечук бўлиб бош чайқади гул,
Эшикка йўналди айғоқчи шамол.

Баҳор келганини, ким билсин, йўқлаб,
Деразадан чаппар ёғдирди ўқлар,
Давом этди бутун тун бўйи қамал.

Тонгда боғ, кўчада минг қуёш ёнди,
Қушлар гул бўғзида наво уйғонди,
Уфқлар ортида совуди шамол.

Шудрингдан исирға тақди тонгда гул,
Чўғдай қўлларини узатиб масъул
Чарақлаб ойнадан жилмайди ҳамал!

* * *

Сени севишимни шамолга айтдим,
Шамол дарахтларга етказди уни,
Яланғоч шохларда куртаклар бўртди.

Сенга хоҳишимни сувларга айтдим,
Сувлар гулбоғларга етказди уни,
Гуллар уялибми қизариб кетди.

* * *

Тошли жойда оққан сув
Сайраб, шарқираб оқар.
Тошларни пичоқлардек
Қайраб, арқираб оқар.

Тошли жойда оққан сув
Тошларни миниб оқар.
Тўполонли оқса ҳам
Ёмғирдек тиниқ оқар.

* * *

Аҳли эҳтиёж мудом
Эр ҳимматидан шариф.
Тўғрилиги учун ҳам
Игнага эргашар ип.
Зеро, ҳақиқат абад
Ҳаракатда билинур.
Бағри қора… шу сабаб
Булутдан қочар ёмғир.

* * *

Ярим тунда кўз очсам
Ёнимда ётибди ой.
Сочлари – нур ёмғири,
Юзлари – тиниқ ширмой.

Томиримда қон эмас,
Гурас-гурас оқди нур.
Ойга қаранг… юзида
Бўса изи кўринур.

* * *

Менга доим шундай туюлар:
Юрагимнинг гулбоғларига
Умр ёмғир каби қуйилар.

Томирларим – тезоб шаршара,
Ҳаёт суви оқар шарқираб
Ва қўшиқлар куйлайди сара.

Қўшиқ учар кўнглимга сиғмай,
Лабларимда жаранглаб кетар
Марваридлар сочилганидай.

Биллур ёмғир қуйилар муқим…
Фикрим гуллар олча мисоли,
Борган сари ёришар руҳим.

Аммо, уйқум йўқдир тунлари,
Оҳ, бир куни тинар-ку ёмғир,
Сўлмасмикан орзум гуллари?!.

Ибодат

Сен қайда эдингу мен эдим қайда,
Бунча кеч, бунча кеч келдим сенга дуч.
Кўзларинг кўраман ҳар қайси жойда,
Сўзларинг тинглайман, қолган бари пуч.

Фақат сен туфайли, бир сен туфайли
Гўзал туюлади ҳаёт ғамзаси.
Розиман ёдимдан ўчса ҳам, майли,
Бир сенинг исмингдан бошқа ҳаммаси.

Тамшансам асалдек тилим куйдирар,
Болдан ҳам шириндир исмингнинг тоти.
Бу не ишқ? Суйганим сари суйдирар,
Бу не дард? Ўйнатар жонимни отиб.

Кўнглим куйиб кўнгил берганим аён,
Эл ичра овоза бўлайин бўлсам.
Бошим остонангга қўйиб берай жон,
Исмингни қучоқлаб ўлайин ўлсам!

Abdulla Oripov
UMRI UZUN NAQLLAR

Osmondan tushgan har bir meteorit bizga olis va notanish dunyolar haqida xabar va maʼlumot bergani singari ijodkorning har bir asari — xoh u nazm, xoh nasr boʼlsin — muallifning aqlu tafakkuri, qalb va sezgisi, idroki, orzu-armonlari toʼgʼrisida bizni ogoh etadi. U nainki ijodkorning oʼzi, balki u yashab turgan davr haqida ham maʼlumot beradi, taassurotlar uygʼotadi.

Baʼzan aynan bir qalam sohibining ideali muayyan hayot tarziga yoxud uning orzulariga muvofiq kelmasligi mumkin. Baribir, soʼzimni oʼqib oʼzimni koʼrgil, deganda Bobur Mirzo tamomila haq edi. Bu ulugʼ zotga taqdir ravo koʼrgan ayriliq ohanglarini atayin oʼylab topish mumkin emas. Xuddi shundoq fikrlarni Boborahim Mashrab va Furqat haqida ham aytish mumkin.

Аfsuski, oʼtgan shoʼro davri mafkurasi hammani bir qolipda fikrlashga majbur qilgani bois ayrim ijodkorning oʼziga xos fikri, originalligi namoyon boʼlishi mumkin emasdi. Hamid Olimjon yoxud Gʼafur Gʼulom singari ijodkorlarning ham oʼz shaxsiyati, oʼz koʼz qarashi yoʼqmidi? Menimcha, bor edi. Ular balki pinhon armonlarini, ishidagi fikrlarni oʼtmish voqealari vositasida aytishga uringandir. Nazarimda, Hamid Olimjonning «Muqanna» dramasida olis davr qahramoni xatti-harakati orqali ozodlik tuygʼusi tarannum etilgani ayon seziladi. Аgar badiiy asarga mana shu nuqtai nazardan baho bersak, taassufki, oʼsha davr ijod mahsullarining barchasidan ham esda qoladiganlarini topish qiyin.

Bugungi kunimizning atoqli shoirlaridan biri Saʼdulla Hakimning «Koʼhna naql» saylanma sheʼriy kitobini oʼqiganda xayolimdan mana shu yangligʼ gaplar kechdi. Shu oʼrinda shoirning ayrim toʼrtliklarini eslab oʼtaylik:

Inson bir, ammo soʼzi boshqa-boshqa,
Feʼliyu qoshu koʼzi boshqa-boshqa.
Qoʼsh qirgʼoq bir daryodan suv ichsa ham
Daryoning ikki yuzi boshqa-boshqa.

yoki

Oʼrmonchilar haqida hangomaga bu bir gap,
Koʼrgan-eshitgan hayron: oʼrmonchilar netdilar?
Egri-bugri qayragʼoch soyasida soyalab,
Toʼgʼri oʼsgan terakni shartta kesib ketdilar!

Ushbu muxtasar satrlarda teranlik, donolik yaqqol koʼrinib turibdi. Eng muhimi, ular oʼylab topilgan emas, zuvalasi hayotning oʼzidan olingan. Yoxud quyidagi toʼrtlikka eʼtibor qilaylik:

Doʼst bizni sotibdi, yoʼqdir zorimiz,
Dildan koʼtarildi gard-gʼuborimiz.
Qancha mol bozorda oʼtmayin yotar,
Ming shukr, bor ekan xaridorimiz.

Chaqmoqdek bunday tashbehlar ming yil oldin ham dolzarb boʼlib kelgan va ular bundan keyin ham ahamiyatini yoʼqotmayajak. Goho oʼtmish shoirlarining mumtoz satrlarini ularning muallifi ismini bilmasak ham takrorlab yuramiz. Аdabiyotning hayotiyligi, umrboqiyligi aslida shunday eʼtirof bilan belgilanadi.

Saʼdulla Hakim ijodiga doir taassurotlarimning ikkinchi jihati quyidagicha. Har qanday fikrni, har qanday gʼoyani, tashbehni uddasidan chiqib ayta olish, tasvirlay bilish sanʼatkorlikning eng muhim xususiyatidir. Yoʼqsa, har qanday kuchli fikr ham oddiy ilmiy axborotga aylanib qolishi hech gap emas. Shoir sheʼrlarini mutolaa qila turib, yangi-yangi ranglarga, quyma fikrlarga duch kelasiz. Betakrorlik, topqirlik, teran fikr eʼtiboringizni tortadi. Bular, albatta, ijodkorning boy ishki dunyosidan, nozik tuygʼular egasi ekanidan, mahoratidan dalolat beradi. Shoir sheʼriyatidagi muhim jihatlardan yana biri, ularda voqeabandlik, oʼziga xos ruhiy syujet mavjudligidir. Kitobning nomiga aylangan “Koʼhna naql” sheʼridagi ushbu satrlarga eʼtibor qilaylik:

… Bir naql bu, xotiringda tut,
Soʼz sarasi aqlga yarogʼ:
Ot minganning oyoqlari but,
Piyodaning esa boshi sogʼ.

Bu qancha rost, kechirgan bilar,
Аmmo qolmish shunday ifoda:
Otliq boshin ehtiyot qilar,
Oyogʼini asrar piyoda!

Menimcha, bunday sheʼrlar sharhga muhtoj emas. Eng muhimi, ijodkorning bitiklari kitobxon bilan hamdard, hamnafas boʼlsin ekan. Kitobxon ayrim bir sheʼrni oʼqiganda bu shoir mening tilimning uchidagini topib aytgan ekan, desin. Bundoq muallif sizga ham doʼstdek boʼlib qoladi. Siz unga ishonasiz. Bularning barshasini taʼminlaydigan yagona fazilat esa, albatta, samimiylikdir. Saʼdulla Hakim sheʼrlarida bu xislatlarning barchasi mavjud.

Аdabiyotlar tarixida Vatan, xalq, muhabbat, mehr, insoniylik singari hech qachon eskirmaydigan, oʼlmaydigan mavzular bor. Bu tuygʼularning nomlarinigina aytib yurgan bilan u chinakam adabiyotga aylanmasligi mumkin. Saʼdulla Hakim sheʼrlarida esa aynan ismi jismiga muvofiqlik mavjud. U Vatanni chindan ham kuyib, yonib, sevishini yurakdan his qilasiz. Bu oʼrinda uning talay sheʼrlarini misol qilib keltirish mumkin.

Аlbatta, hamma bir qolipda fikrlamaydi. Shoirning ayrim baytlarini baʼzi birovlarning umr boʼyi yozganlari orasidan topish qiyin. Bu boshqalarni aslo kamsitish emas. Har holda har narsani oʼz nomi bilan atagan yaxshi, yombini yombi deyish maʼquldir. Аdabiyot doimo yangilanib boradi. Bu uning asosiy xususiyatidir. Jumladan, yangi shakllarga intilish ham zarur va joizdir. Biroq bular sunʼiylik, soxtalikka olib kelmasligi shart.

Shoir kitobini “Koʼhna naql” deb atagan. Vaqtu zamonlar sinovidan oʼtib kelayotgan hamda yangidan shakllanayotgan ibratli, taʼsirchan naqllar esa aslo eskirmaydi. Ular adabiyotning boqiyligidan darak berib turaveradi. Chunonchi, shoirning «Soʼz — chigʼanoq gavhari, Koʼngil soʼz vatanidir», «Shunday sevsin sevsa agar er elini, Oʼzbek desa iyib ketar yer yelini», «Minglar ichra boʼl yolgʼiz, Yolgʼizlar ichra ming boʼl». «Meni mendan ichkarida koʼm, Meni mendan tashqarida top». «Kim Milliy bogʼ ichra qoʼysa gar qadam Yuksalur to hazrat Navoiy qadar» kabi falsafiy-maʼjoziy, magʼzi toʼq, ohanrabo satrlari koʼngilda ana shunday tuygʼular uygʼotadi.

Yangi davr, yangi imkoniyatlar ijodkorlarning qalb buloqlarini ochib yubordi. Maʼnaviyat bizning yalovimizga aylandi. Maʼnaviyat davlat himoyasiga oʼtdi. Bularning barchasi Yurtboshimizning adabiyotimizga eʼtiborlarida doimiy ravishda namoyon boʼlib turibdi. Saʼdulla Hakim ham koʼplab shoir va adiblarimiz qatori ana shu imkoniyatlardan bahramand boʼlib samarali ijod qilib kelayotir. Uning istiqlol davri ruhida yaratilgan «Oqsaroy» manzumasi, «Yangi zamon shukuhi», «Oʼzbekiston», «Mansublik» kabi sheʼrlari ana shunday asarlardan.

Shu oʼrinda koʼnglimdagi bir gapni eslatib oʼtay: koʼp yillar burun matbuotda shoirning sheʼrlariga oq yoʼl tilaganman. Bugun esa uning atoqli ijodkorlardan biriga aylanib, kamolga yetganidan iftixor qilib turibman. Shoir ukamning oʼzi yozganidek:

Koʼngil yuzin koʼz ichidan axtaring,
Koʼklam izin kuz ichidan axtaring.
Soʼzdan libos kiymish, iztirobdan toj,
Saʼdulloni soʼz ichidan axtaring!

Sa’dulla Hakim
SHE’RLAR

Oshiq quyosh

O’zbekiston – Vatanim aziz,
Seni sevib ne qiloldim, men?!
Senga mehr bobida, asli,
Kim quyoshga kela olur teng?!

Sen deb quyosh arshidan tushib,
Mehr to’la bag’rini ochar.
Ehtirosdan yuragi jo’shib,
Boshing uzra marvarid sochar.

Senga yaqin kelgani sari
Uyaladi o’zidan, chog’i,
Taqir boshin berkitay deya
Kiyib olar baxmal qalpog’in.

Bundayini ko’rmagan hali
Olam olam bo’lib sira ham.
Har kun kelar seni ko’rgali,
Har kun ketar umidga hamdam.

Ishq oyati

Bog’ yo’lida yotgan bir varaq qog’oz
E’tiborim tortar, qo’lga olaman.
Bir betda bor-yo’g’i to’rtta so’z, xolos:
“Sevganman, sevaman, sevib qolaman!”

Yozganmi aytishga topolmay jur’at,
Kim u kuygan ko’ngil? O’yga tolaman.
Yetib bordimikan egasiga xat:
“Sevganman, sevaman, sevib qolaman!”.

Bog’ hayrat ichida tebratar boshin,
Shamol tegajoqlik qilib boladay
Xatni olib qochar va o’qir shoshib:
“Sevganman, sevaman, sevib qolaman!”

Qushlar ham basma-bas chug’urlar jo’shib,
Men endi ularning tilin bilaman:
“Hamisha aytilar faqat bir qo’shiq
Sevganman, sevaman, sevib qolaman!”

Menim-da, ishim bir shu qushlar ila,
Dilda takror aytib saboq olaman:
“Ey yor, eshit so’zim, keldim aytgali,
Sevganman, sevaman, sevib qolaman!”.

Onaga ta’zim

Siz chig’anoq kabi o’zingizdan so’ng
Qoldirib ketasiz duru javohir.
Jannat oyog’ingiz ostida, demak,
Bizning boshimizning ustida zohir.

Madhingiz quyoshu oygacha yetgan,
Ne-ne donishmandlar yonib aytganlar.
Sizdan kimki ketsa sahroga ketgan,
Chamanzorga qaytgan sizga qaytganlar.

Pushkin

Sevgi, hasrat kuychisi,
Asov daho, jo’shqin ruh
Chalib o’tdi yangroq soz,
Mangu sharaf topdi rus.

Makkor bir zamon edi,
Har yonda nayrang, o’yin.
Muhabbat lirasini
Sindirdi qora quyun.

Tanho edi. Tug’ilmas
Endi, Pushkin boshqa yo’q.
Ammo kezib yuribdi
Shoirga otilgan o’q…

So’z va donishmand

El ichra nomi baland,
Har ishda fazli ayon,
Yashar edi donishmand –
Toza tiynat, pokdomon.

Kimdir: “Olam iborat, –
Desa, – molekuladan”,
“Yo’q, so’zdan bu imorat”, –
Derdi sirli kularkan.

So’z uning ko’z o’ngida
Oqar edi chuldirab,
Goh qorong’u osmonda
Chaqnar edi guldirab.

“Bu dunyoni yoritib
Turgan ham so’z”, derdi u.
“Inson dardin aritib
Turgan ham so’z”, derdi u.

“So’z aynisa, diyonat
O’lgani shu”, der edi.
“So’z qaynasa, qiyomat
Bo’lgani shu”, der edi.

Neki yaralmish bari
So’zning jismu tanidir,
So’z – chig’anoq gavhari,
Ko’ngil – so’z Vatanidir.

Bir so’z bor so’z avvali,
Joy olgan dil to’ridan,
Qolgan barcha so’z, asli,
O’sha so’zdan o’rigan.

Yursa ham, o’tirsa ham
Faqat o’sha o’yida,
Yashar edi donishmand
Shu tanho so’z ko’yida.

Jon kabi edi aziz
O’sha so’zning diydori,
Oxir, yiqildi holsiz,
Ketdi tandan madori.

O’ngimidi, tushi yo
Bilmas, harchand urindi,
So’z jamoli ko’ziga
Elas-elas ko’rindi.

Quvonchidan ko’ksini
O’rtab ketdi hayajon,
Chorladi shogirdlarin
Huzuriga o’shal on.

Dupur-dupur jon qushi
Depsidi qanot qoqib,
Boshidan uchib hushi,
Tildan qoldi, boyoqish.

Yosh aylandi ko’zida:
Sevinch yoshi, g’am yoshi.
O’krar edi donishmand
O’pkasi to’lib-toshib.

So’zga qovushmay labi
G’o’ldiradi, so’ng so’lg’in:
“Ana u!” degan kabi
Osmonga cho’zdi qo’lin…

…Ustozning ochiq ko’zin
Shogird asta yoparkan,
Ahd qildi: “O’sha so’zni
Bir kun so’zsiz topaman!”

Qaldirg’och qosh

Boshima tushmish bu savdo qoshidan,
Aylanurman hech ketolmay qoshidan.
O’smani qo’ymish yaratganning o’zi,
Aylanay ham o’zi, ham naqqoshidan.

YOMG’IR SUVI
Turkum

* * *

Tun.
Yomg’ir shovullar,
Shamol tentirar,
Taraqlab ochilar eshik nogahon,
Xonaga yoprilar yomg’ir salqini.
Qordek oq ko’ylakli bo’liq bir juvon
Ostonada o’ychan termulib turar.

Sirli ohanglardan entikar qalbi,
Shamol sochlarini tortqilab qochar,
Shaffof tomchilarni yuziga sochar,
Hilpirar ko’ylagi oq yolqin kabi
Junjikib ohista kirar yotoqqa.

Ko’ksini to’ldirib yomg’ir navosi
Ko’z ocharu jonbaxsh sezgidan eri
Singib ketar muzdek bag’riga erib,
May kabi simirib bahor havosin.

Tun.
Yomg’ir shovullar,
Shamol entikar.

* * *

Tuyoq izlari yomg’ir suviga to’ldi,
O’tloqqa to’kildi oy siniqlari.
Tolg’in tongga qadar davomli bo’ldi,
Ayg’iru biyaning sho’x qiliqlari.

Havo bo’ysara qiz labidek shirin,
Halovat yoyildi borliqqa sokit.
Bostirma yonida yulqib zanjirin
Oyga xonish qildi bahaybat bir it.

* * *

Yarim tunda cho’chib uyg’ondim bexos,
Ko’rdim, bino bo’lmish yeru ko’k aro
Kumush to’r tortilgan bir xonai xos.
Osmon yerni qizdek quchib yotardi,
Shivirlardi suyib, erkalab, kulib
Tongda xushbo’y gullar tug’ildi sarxil,
Osmon singari pok,
Yer kabi suluv.
…Bir qiz qadamidan yoshardi yosh bog’,
Yosh bog’ iforlarga ko’mdi havoni.
Qiz tuydi, kerakdir sir ochar o’rtoq,
Sezdi siynasida sarxush uyg’onish.

* * *

Yalangbosh yugurdim yomg’irdan qochib,
Mendan ilgariroq eshikni ochib
Ichkariga urdi o’zini shamol.

Xonalarni kezib chiqdiyu bir-bir
O’z tilida so’zlay boshladi g’ir-g’ir
Tuvakdagi gulni ko’rgani hamon.

Mening borligimni yo payqadi gul,
Allanechuk bo’lib bosh chayqadi gul,
Eshikka yo’naldi ayg’oqchi shamol.

Bahor kelganini, kim bilsin, yo’qlab,
Derazadan chappar yog’dirdi o’qlar,
Davom etdi butun tun bo’yi qamal.

Tongda bog’, ko’chada ming quyosh yondi,
Qushlar gul bo’g’zida navo uyg’ondi,
Ufqlar ortida sovudi shamol.

Shudringdan isirg’a taqdi tongda gul,
Cho’g’day qo’llarini uzatib mas’ul
Charaqlab oynadan jilmaydi hamal!

* * *

Seni sevishimni shamolga aytdim,
Shamol daraxtlarga yetkazdi uni,
Yalang’och shoxlarda kurtaklar bo’rtdi.

Senga xohishimni suvlarga aytdim,
Suvlar gulbog’larga yetkazdi uni,
Gullar uyalibmi qizarib ketdi.

* * *

Toshli joyda oqqan suv
Sayrab, sharqirab oqar.
Toshlarni pichoqlardek
Qayrab, arqirab oqar.

Toshli joyda oqqan suv
Toshlarni minib oqar.
To’polonli oqsa ham
Yomg’irdek tiniq oqar.

* * *

Ahli ehtiyoj mudom
Er himmatidan sharif.
To’g’riligi uchun ham
Ignaga ergashar ip.
Zero, haqiqat abad
Harakatda bilinur.
Bag’ri qora… shu sabab
Bulutdan qochar yomg’ir.

* * *

Yarim tunda ko’z ochsam
Yonimda yotibdi oy.
Sochlari – nur yomg’iri,
Yuzlari – tiniq shirmoy.

Tomirimda qon emas,
Guras-guras oqdi nur.
Oyga qarang… yuzida
Bo’sa izi ko’rinur.

* * *

Menga doim shunday tuyular:
Yuragimning gulbog’lariga
Umr yomg’ir kabi quyilar.

Tomirlarim – tezob sharshara,
Hayot suvi oqar sharqirab
Va qo’shiqlar kuylaydi sara.

Qo’shiq uchar ko’nglimga sig’may,
Lablarimda jaranglab ketar
Marvaridlar sochilganiday.

Billur yomg’ir quyilar muqim…
Fikrim gullar olcha misoli,
Borgan sari yorishar ruhim.

Ammo, uyqum yo’qdir tunlari,
Oh, bir kuni tinar-ku yomg’ir,
So’lmasmikan orzum gullari?!.

Ibodat

Sen qayda edingu men edim qayda,
Buncha kech, buncha kech keldim senga duch.
Ko’zlaring ko’raman har qaysi joyda,
So’zlaring tinglayman, qolgan bari puch.

Faqat sen tufayli, bir sen tufayli
Go’zal tuyuladi hayot g’amzasi.
Roziman yodimdan o’chsa ham, mayli,
Bir sening ismingdan boshqa hammasi.

Tamshansam asaldek tilim kuydirar,
Boldan ham shirindir ismingning toti.
Bu ne ishq? Suyganim sari suydirar,
Bu ne dard? O’ynatar jonimni otib.

Ko’nglim kuyib ko’ngil berganim ayon,
El ichra ovoza bo’layin bo’lsam.
Boshim ostonangga qo’yib beray jon,
Ismingni quchoqlab o’layin o’lsam!