Абдулҳамид Чўлпон таваллудининг 120 йиллигига

    Чўлпоннинг дин ва миллат ҳурриятига умид боғлаганлигини исботловчи энг характерли далиллардан бири – унинг  1922 йил 4 августида шаҳид кетган Анвар пошога бағишланган  «Балживон» номли шеъри ҳисобланади. Хориждаги олимлар ушбу шеър ҳақида тез-тез фикр айтган бўлсалар-да, ўзбек адабиётшунослигида унинг номи ҳам деярли тилга олинмай келинган. Ҳолбуки, «Балживон» Чўлпоннинг «Гўзал Туркистон», «Гўзал Фарғона» шеърлари сингари қўлдан қўлга ўтиб, «турку каби» севиб ўқилган.

«ҚУТУЛИШ ЮЛДУЗИ» ЙЎҚЛИККА КИРМАС…
Иброҳим Ҳаққул

Кет, йўқол кўзимдан ҳақиқат, йўқол…
Абдулҳамид Чўлпон

Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон Туркистоннинг буюк мужоҳид шоири эди. Шунинг учун унинг шеърларида Ватан истиқлоли учун кураш дин ва имон ҳуррияти учун курашдан ажралмагандир. Чўлпон мусулмонликнинг хароб аҳволига қаттиқ куйингани туфайли ҳам бир шеърида «Мўминларнинг оқ виждони, имони, Шам сўнгандай тинсизгина сўндими?», деган саволга эътиборни қаратган эди.

Чўлпоннинг дин ва миллат ҳурриятига умид боғлаганлигини исботловчи энг характерли далиллардан бири – унинг «Балживон» номли шеъри ҳисобланади. Хориждаги олимлар ушбу шеър ҳақида тез-тез фикр айтган бўлсалар-да, ўзбек адабиётшунослигида унинг номи ҳам деярли тилга олинмай келинган. Ҳолбуки, «Балживон» Чўлпоннинг «Гўзал Туркистон», «Гўзал Фарғона» шеърлари сингари қўлдан қўлга ўтиб, «турку каби» севиб ўқилган. Қолаверса, ўзбек шеърияти тарихида мазмун-моҳияти жиҳатидан «Балживон»га ўхшаш ёки унга яқин келадиган иккинчи бир шеър йўқдир.

Чўлпон шеъриятининг Туркиядаги тадқиқотчиси Ҳусайн Ўзбойнинг таъкидлашича, шоирнинг «Бузилган ўлкага», «Ёнғин», «Қўзғалиш», «Бас энди» сингари 1920 йилдан кейин ёзилган шеърлари қатори «Балживон» шеърини ҳам эътиборга олмасдан, Чўлпон адабий шахсияти ва ижодиётига тўғри баҳо бериш мумкин эмас. Бу таъкидда жон бор, албатта. Чунки, биринчидан: «Чўлпоннинг асл адабий фаолияти 1920 йилдан бошланган ва у 1920-1926 йиллар орасида янги ўзбек адабиётининг мукаммал шеърларини яратган. Иккинчидан, мазкур шеърларни назардан соқит қилиб, нима учун Чўлпон кўнглида ИСЁН («Мен кучли, мен-да исён, Мен тўлқун: мен-да туғён, Кўпирурман: тошарман. Чегарамдан ошарман…», ҚАСОС «йиқитгувчи, ағдаргувчи қўзғалиш. Яқиндаги зўр курашнинг бошидир…») туйғулари бу қадар кенг ўрин ишғол қилганлиги ва у нега собит эътиқодда «буюк қўзғалиш руҳи» билан қалам тебратганлигини чуқур англаб ҳам, ҳаққоний изоҳлаб ҳам бўлмайди.

«Балживон» – жами йигирма олти мисрали бир шеър. Аммо унинг бағрига яширинган тарихий маъно, очиқ фарёд ва толесизлик аламини ўнлаб достонлар таркибига ҳам сиғдириб бўлмайди. Ундаги ҳар бир сўз, ҳар бир сатр оралаб АЙРИЛИҚ ва ЖУДОЛИК изтироби мавж уради. Ундаги ОҲАНГ ўз улуғворлиги, теранлиги ва таъсирчанлиги билан қадимги туркларнинг фиғону фарёдга тўлиқ марсия оҳангларини эсга солади.

Фарёдим дунёнинг борлиғин бўғсин,
Умиднинг энг сўнгги ипларин узсин!

Шеър «дунёнинг борлиғин» бўғиб, «умиднинг энг сўнгги ипларин» узишга йўналтирилган ана шундай кучли фарёд билан бошланади. Бу ФАРЁДнинг сабаби нима? Сабаби: «ғазабдан титраган ёш бир йигит»нинг дунёдан бемаҳал кўз юмиши:

Ғазабдан титраган ёш бир йигитнинг
Тошдан сийнасига ўқлар ўрнашмиш.

Аслида бу «ўқлар» – ЭРК ва ОЗОДЛИК, ДИЁНАТ ва ФИДОЙИЛИК сийнасига санчилган ғаним ўқлари эди. Шу боис ҳатто:

Тоғларда эрк учун юрган кийикнинг
Қора кўзларига мотамлар кирмиш.

Гап шундаки, «тоғларда эрк учун юрган кийик» – бу айни пайтда ўша марҳум йигитнинг тимсолидир. Чунки, уни олис диёрларда бўй чўзган азим тоғлар бағрига ЭРК ва ҲУРРИЯТ маслаги бошлаб келганди. Бироқ, қисмат унга кулиб боқмади. Дарёлар ва тўлқинларни титратган бу ЭР парокандалик, ожизлик, сотқинлик ва қўрқоқлик қурбони бўлди. Натижада:

Дарёлар, тўлқинлар титратган бир Эр,
Зарбалар қаҳридан йиқилмиш, толмиш!
Қутулиш юлдузи йўқликка кирмиш,
Сенинг сўнг жонингни ёвларинг олмиш.

Худди шу ўринда табиий савол туғилади: шоир «қутулиш юлдузи»нинг сўнишини унинг тақдири билан боғлаган у жасур, у ёвқур нажот дарғасининг ўзи ким? Бу халоскор кимни кимдан ёки нимадан халос қилишга қасд қилган эди?

Бундай саволларга шеърда очиқ жавоб йўқ, лекин бошдан-охир очиқ ишоратлар бор. Ва уларнинг ҳар бири алғов-далғовли, қонга беланган муросасиз тарихий воқелик, шу воқелик марказида қўлида қилич ўйнаган қудратли тарихий бир ШАХС қисматига эътиборни жалб этади.

Бундан уч-тўрт йил муқаддам Чўлпон номини Анвар Пошо номи билан ёнма-ён қўйиш, камида, ари уясига чўп суқиш билан теппа-тенг эди. Мустақиллик мафкураси чўчимасдан оқни оқ, қорани қора дейиш ҳуқуқини берди. Жумладан, Анвар Пошога ҳам муносабат ижобий томонга ўзгарди, жумҳуриятимиз матбуотида унга бағишланган ва ҳақиқатни ёритишга хизмат этувчи бир неча мақолалар чиқди. Йигирманчи йилларда Анвар Пошонинг Туркистонга келиши ва сиёсий фаолиятининг тарихий аҳамиятини ҳаққоний баҳолаш учун эса бошни кундага қўйишдан ҳам қўрқмаслик керак эди. Чўлпон шундай журъат ва шижоат соҳиби бўлганлиги учун ҳам Анвар Пошо ўлими муносабати билан «Балживон» шеърини ёзганди. Бу шеър Анвар Пошонинг жасур сиймосини гавдалантирувчи сўздан яралган шеърий бир ҳайкал деса асло муболаға бўлмайди.

Дарвоқе, Анвар Пошонинг кимлигини Чўлпон билмасмиди? Наҳотки, у бу ҳарбий зотнинг «инглиз империалистларининг жосуси», Шарқ халқларининг «ашаддий душмани» эканлигини била туриб, унинг ўлими учун шу қадар қайғурган бўлса? Ҳа, Чўлпоннинг англатгани, узоқ йиллар биз алданган ёлғон ва бўҳтон эмас, балки ҳақиқат эди. Демак. «Балживон» шеърини таҳлил қилишдаги дастлабки талаб ва зарурият – Анвар Пошо маънавий сиймоси ва сиёсий ҳаракатини улкан ёлғон, туҳмат ҳамда уйдирмалардан ажратиб, мухтасар тарзда бўлса ҳамки, ҳақиқатни сўзлашдан иборатдир. Унга тегишли чин ҳақиқат эса мана бундай эди: «Анвар Пошо Турк дунёсида бўлганидек, Ислом оламида ҳам кенг танилган мард ва фидойи бир инсондир». Биринчи жаҳон урушигача у Туркиянинг нуфузли сиёсий ва ҳарбий арбобларидан бўлиб, курашнинг энг қалтис ва машаққатли йўлларини босиб ўтди. Тарихдан маълумки, Анвар Пошо 1920 йилнинг бошларида Москвага келган. Ленин билан учрашган. Кейинроқ Москвада бир партия тузиб, уни «Мусулмонлар Интернационали» деб эълон қилган.

Анвар Пошо 1921 йилнинг кузида Бухорога келган. Бу ҳақда Бухоро жумҳурияти Марказий Ижроия қўмитаси раиси Усмон Хўжа шундай дейди: «Анвар Пошо Москвадан бошланган узоқ бир сафарнинг сўнгида – 1921 йил октябрь ойининг охирларида Бухорога келди. Шунда мен Шарқий Бухорода эдим… Бокуда ўтказилган Шарқ миллатлари қурултойида катта бир нутқ ирод этган Анвар Пошо Бухорода ҳароратли тазаҳуррот-ла кутиб олиниб, кўп ҳурмат ва эҳтиромга сазовор бўлгандир» (Усмон Хўжа. Анвар Пошо Бухорода қолса эди… «Яқин тарихимиз», 78-бет).

Анвар Пошо ва бир неча сафдошлари шаҳардан сал ташқаридаги муҳташам «Дилкушо» қасрига жойлаштирилади, Файзулла Хўжаев эса Усмон Хўжага сим қоқиб, «Бағоят буюк, бағоят муҳтарам Анвар Пошо»нинг келганлиги, унга барча шарт-шароитлар яратилганлигини маълум қилади…

Рожи Чақирўз, Анвар Пошонинг Бухорога келганлиги хабари «халқ орасида тарқалгач, одамлар уни кўрмоқ учун тўпланишди. Пошо кўп халойиқ йиғилган майдонга келди ва у ерда бир нутқ сўзлади…– дейди («Турк дунёси тарихи» журнали, 1982, 9-сон). Анвар Пошо Бухоро заминида туриб, Туркистон элига мурожаат қилар экан, жумладан, бундай фикрларни баён қилган эди: «Орқадошлар! Туркистоннинг муқаддас даъвоси йўлида олиб бораётган мужодалага мен ҳам қўшилгали келдим. Ичингизда биз билан бирга курашмоқни хоҳловчилар бўлса, таклиф этаман, онт ичишсин! Лекин орангизда бола-чақаси руслар қўл остида бўлганлигини ўйлаб, андиша ва тараддуд қилувчилар бўлса, очиқчасига айтишсин…». Йиғилган мужоҳидлар Туркистон озодлиги учун баробар мужодала этмакка онт ичадилар. Кўп ўтмай бу «онт» асоси сустлиги ҳам равшанланиб қолади.

Анвар Пошонинг Бухорога келиши Москов ҳукумати раҳбарияти учун маъқул эмасди. Аксинча, Пошонинг ташрифи унинг сиёсий мақсад ва фаолиятига мутлақо зид эди. Шунинг учун рус элчихонаси Анвар Пошо Бухорода бўлган дастлабки кунларданоқ унга қарши ҳийла ва найранг ишларини бошлаган. Шу маънода Анвар Пошонинг 1921 йил 2 ноябрда хотини Нажиба Султонга йўллаган хатидаги қуйидаги сўзлари эътиборга моликдир: «…Эрталаб рус элчихонасининг таржимони келди. Жамол Пошодан бир телеграмма келтирди. Унда менинг Московга қайтишим талаб қилинарди. Лекин ундаги тарих туҳоф-ғалат эди. Телеграмма Московдан тунда жўнатилган. Ҳолбуки, Бухорога келиш қайди икки кун аввални кўрсатарди… Руслар Бухоро ва Хивада сарбаст қолмоқ шарти ила Афғон ва Ҳиндни инглизларга бермоқчилар… Ўзлари бутун ҳирслари ила Туркистон ва Кафказияга ёпишганлар» (Шавкат Сурайё Ойдемир. Македониядан Ўрта Осиёга. Анвар Пошо. 3-жилд, 639-640-бетлар).

Орадан бир кун ўтиб рус элчихонасининг таржимони яна Пошо ҳузурига келади. Жамол Пошодан келган иккита, Чичериндан олинган битта телеграммани кўрсатиб, зудлик билан унинг Москвага жўнашини талаб қилади. «Яқин кунларда, албатта, кетаман», дейди унга Пошо. Бунгача у «Когонда рус консули Юренов билан учрашган. Жамол Пошонинг Афғонистонга қачон келишини сўраган, элчи унга: «Жамолга йўл бериш у ёқда турсин, Сизнинг ҳам бу ерда нима ишлар билан шуғулланишингизни жуда яхши биламиз», деб жавоб берган. Пошо буни тўғридан-тўғри қўрқитув чораси деб тушунган. Хуллас, у ўйлаб-ўйлаб, «Бухородан кетиш керак!» — деган қарорга келади. Ва Шарқий Бухорога томон йўлга ҳозирланади. Пошо Бухородан кетаётиб, бир гуруҳ мужоҳидларни йиғиб кўрсатмалар беради, уларни истиқлол йўлида жон фидо айлашга даъват этиб дейди: «Туркистон учун курашмоқ керак. Ҳақ иши учун ўлимдан қўрқсанг, ўзингни ҳам ит ҳолида яшашга маҳкум қиласан. Агар бу ишга қатъий киришмасак, келажак авлодларнинг лаънати оғир бўлур. Қутулиш йўлини излаб, ўлсак ҳам ўзимиздан кейин келадиган авлодларга озодлик ва истиқбол йўлини таъминлаган бўламиз».

Анвар Пошо Бухоро шаҳри билан мангуга хайрлашган кун – 1921 йилнинг 8 ноябри. Шу куни «Аввало, амирнинг шаҳар ташқарисидаги саройи яқинидаги милиция биносига бордик, – дейди Пошо. – Бир рус милтиғи ва юзта ўқ олдим. Йўлга тушдик. Ниҳоят чўлга чиқиб, асл йўлга етишдик». Анвар Пошо учун бу йўл – роҳатсизлик, азоб ва руҳий қийноқлар йўли эди. Бу йўлдан у мағлубият ва шаҳидликка томон бораётганди. Унинг учун бу кунлар – бағоят зиддиятли, ўйловли, кўнгилни гоҳо тушкунлик қуюни қуршаб олган армонли кунлар эди. Бухорога у жуда улуғ ният, юксак орзу-умидлар билан кириб келганди. Қондош ва диндош қардошларини бир байроқ остида бирлаштириш, уларга бош бўлиб, шон ва зафарлар қучиш, бу табаррук заминни босқинчилар қўлидан халос айлаб, асрий эркинлигини қайта тиклаш истаги уни Бухоройи Шарифга чорлаганди. Бухорони Пошо кўрди: бузилган, қарийб бир вайронага айлантирилган шаҳар жуда маҳзун ва чалажон бир аҳволда эди. Пошо бухороликларнинг аҳвол-руҳияти ва сиёсий-ижтимоий ҳаракатларини ҳам яқиндан кузатди. Тўғри, халқ орасида юрт истиқлоли учун жон тиккан идроки ойдин, имони бутун кишилар ҳам кўп эди. Шундай кишиларнинг йўлбошчилари маҳаллий ҳукумат номига: «Сизлар ўз биродарларингиз бўлган рус большевиклари билан Бухоро тупроғига кириб, миллат қонини тўкдингиз, унинг мулки бўлган олтин ва ғаллани йўқ қилиб ташладингиз, хуллас, халқнинг барча зарур мулкини йўқотдингиз, мачит ва мадрасалар каби табаррук жойларни оёқ ости қилдингиз… Бухоронинг мустақиллиги қуруқ сўз бўлиб қолди, ҳақиқатда ундан дарак йўқ…

Бир ярим миллион кишидан иборат бўлган Бухоро аҳолиси чўл ва тоғларда ўзининг иссиқ қонини тўкиб, қўлига қилич олиб, миллат хоинлари билан жанг қилаётганлигини ҳозирги кунда кўриб турибмиз. Биз ҳам ватанимизнинг ҳақиқий фарзандлари билан бирга мамлакатимиз мустақиллиги ва равнақи учун сиз, коммунистларга қарши курашаверамиз. Бизлар босмачилар эмасмиз, балки миллатимизнинг ҳақиқий ва итоатли ходимларимиз. Душманларимиз бўлган русларни ватанимиздан ҳайдаб чиқарамиз…», деган эътирозномалар битган.

Лекин омма орасида большевикларнинг макри ва пуч ваъдаларига учиб сиёсий хурофотдан мияси ғовлаган кимсалар кўпайиб қолганлиги ва кўпаяётганлиги Анвар Пошони барибир ҳайрон қолдирди. Нега бундай? Бу нечук маслаксизлик? Одамлар руҳан нечук бунчалик майдалашган? Наҳотки, «исломий мутелик» халқ онгида шу қадар кенг томир ёзган бўлса? Иродаси темир, юраги арслон Турон ўғлонлари қани? Пошо бу саволларга дафъатан жавоб тополмасди. Дунёда кўп нарса ўзгаришга маҳкум бўлганидек, ўша замонларда кўпдан-кўп бухороликларнинг руҳи ва қонида аждодларидан қолган меросий хислатлар – ватаний ахлоқ, жасурлик, жанговорлик, ғурур, маъруфий ҳурлик сингари ҳиссиётлар анча сусайган эди. Пошо охири ана шуни аниқ билди. У Бухородан жўнаб кетар экан, «Сиз туркистонликларнинг миллий курашга тайёргарлигингиз йўқ, яқин вақтларда ҳам тайёрлана олмаяжаксизлар», – дея кўнглидагини яширмасдан, очиқ айтганди. Ахир у илк баҳоргача Бухорода қолмоқчи, бу қадим шаҳарда Туркистон мужоҳидларидан вакиллар тўплаб, улкан бир анжуман ташкил қилмоқчи эди. Бу ҳам ниятлигича қолди.

«Анвар Пошо Бухорода қолиб ишларимиз билан шуғулланганда эди, — дейди Усмон Хўжа, – бутун Туркистон миллий қувватларини ислоҳ қилиб ва янгидан оёқлантириб, ҳақиқий бир армияни яратган бўлурди. Чунки ўша кунларда у ердаги турклар орасида Анвар Пошо даражасида лаёқатли, тажрибали ва шуҳратли бир қўмондон ҳатто, Афғонистон, Ироқ, хуллас бутун ислом оламида ҳам йўқ эди. Масалан, 1921 йил декабрида руслар билан орамиз бузилганда, «Оҳ, ҳозир Анвар ёнимизда бўлсайди, бизга улуғ маънавий қувват бўлиб қолмасдан, биз уни дарҳол бош қўмондон этиб сайлардик, деб куйинган эдик».

Ҳақиқатда ҳам Анвар Пошо ўша давр ва мураккаб шароитда Туркистон аскарий ишлари учун зарур Шахс эди. Аммо унинг Туркистонга келиши фақат совет маъмурлари, муаррихлари томонидан эмас, бошқа ғанимлари томонидан ҳам нотўғри талқин этилиб, бу борада жуда кўп туҳмат ва ёлғонлар тўқилгандир. У Балживондан хотинига ёзган охирги хатида шу тўғрида ҳам тўхталган: «Сен билурсанки, маним ҳақимда туҳмат ташвиқотлар тарқатиб юрган бадбахт кимсаларнинг иддао этганларидек, бу олис диёрга (яъни Туркистонга – И.Ҳ.) мол-дунё ахтариб, бой бўлмоқ ёки ўз ҳокимиятимни қурмоқ учун келганим йўқ. Мени сендан узоқлаштириб, бу жойларга келтирган Жаноби Ҳақнинг зиммамга юклагани бир вазифадир…».

Рус-совет босқинчилари зулмидан туркистонлик қон-қариндошларини халос айлашдек муқаддас курашга ўз ҳиссасини қўшиш Анвар Пошо учун Виждон амри эди. У Фарғона, Шарқий Бухоро, Хива қўрбошиларини ягона бир жабҳада бирлаштирмак ва большевикларга қарши умумий, кучли ҳаракатни ташкил қилмоқ мақсадида Туркистонга юз бурганди. Шу учун ҳам «Анвар Пошонинг Бухорода Туркистон тупроғига қадам қўйиши, Туркистоннинг ҳар томонида бўлганидек, Фарғонада ҳам қўрбошилар ва халқ орасида қизғин меҳр билан қаршиланди, истиқлол мақсадини буюк мақсад ҳаракатига айлантирди» (Али Бодомчи, 1917-1934 йиллар Туркистон миллий истиқлол ҳаракати ва Анвар Пошо, 1-жилд, 380-бет.)

Пошо Шарқий Бухорога келгач, Фарғонада бўлган турк зобитларидан Исмоил Ҳаққибейни ёнига чақиради. Унгача Пошонинг Бухорога келганлигини Афғонистон почта ходимлари орқали эшитган Фарғона қўрбошиларининг бош қўмондони, Амири лашкар Шерматбек Исмоил Ҳаққи билан биргаликда Анвар Пошога ўз эҳтироми ва боғлиқлигини билдирмоқ учун Музаффархон мингбоши раҳбарлигида бир ҳайъатни Шарқий Бухорога юборади. Анвар Пошо ундан Фарғона миллий мужодаласи ҳақида барча маълумотларни олгач, уни Кўлоб қўрбошиси Давлатмандбек ҳузурига жўнатади. Шу тарзда, унинг ташаббуси билан Бухоро ва Фарғона қўрбошилари ўртасида илк яқинлашув ва учрашув бошланади.

1922 йил февраль ойида Анвар Пошо Шерматбекка махсус мактуб жўнатади. Хатда шундай сўзлар битилган эди:

«Муҳатарам фидокор мужоҳид орқадошлар!
Жаноби Оллоҳнинг ёрдами билан дину имон душмани бўлмиш большевикларни Душанбе, Шўрчи, Сариосиё, Денов ва Қабодиёндан қувиб чиқардик… Большевик қўшинларининг катта қисми Бойсун гарнизонида ўрнашиб олган. Бунга қарши Дарбоз, Боботоғ, Денов, Қоратоғ аскарларидан таркиб топган қўшинларимиз Бойсунни муҳофаза этишга тайёрланмоқдалар. Бойсунда мухораба давом этаётир. Иншооллоҳ, яқин орада бу туманни ҳам озод этажакмиз…» (Али Бодомчи, ўша асар, 384-бет).

Бундай зафарли юришлар совет ҳокимиятини, албатта, саросимага солиши табиий эди. Тарихий манбаларда қайд қилинишича, Анвар Пошонинг Туркистон мужодала майдонига дадил ҳаракатга киришиши давлатининг Шарқ ва Туркистонда юритаётган сиёсати таназзулининг бошланғичи эди. 1922 йилнинг апрель ойига келиб, совет ҳокимияти Анвар Пошога сулҳ тузишни таклиф этади. Бу сулҳга биноан Анвар Пошо Дарвоз, Қоратегин, Кўлоб, Душанбе, Ҳисор сингари шаҳар ва туманларни бирлаштириб, ўз хоҳишига мувофиқ шаклда бир давлат барпо қила олиши эътироф этилганди. Фақат битта шарт – Пошо Туркистон масаласига бошқа аралашмаслиги керак эди. Анвар Пошо совет элчисига «Бутун рус аскарлари Туркистон тупроғидан чиқиб кетгандан сўнг сулҳ хусусида гап бўлиши мумкин», деб жавоб қайтаради.

У 1922 йил 19 майда совет давлатига Озарбайжон совет жумҳуриятининг раиси Наримон Наримонов орқали ультиматум юборади. Унда ҳам Туркистондан рус армияси зудлик билан олиб чиқиб кетилиши талаб қилинади. Аммо совет Иттифоқи Коммунистик партияси марказий комитети бир кун олдин, яъни 1922 йил 18 майда Туркистон ва Бухоро масалалари тўғрисида янги бир қарор қабул қилади. Унда миллий истиқлол курашига қарши ҳарбий тадбирлар билан бирга, аҳоли орасида ташвиқот-тарғибот ишларини кучайтириш, шунингдек, Анвар Пошони инглизларнинг жосуси, Шарқ халқларининг душмани сифатида тарғиб қилишга кўрсатма берилади. Лекин бу ёлғон ва бўҳтон тарғиботлардан кўра, Иброҳим лақайнинг бадгумонлиги, субутсизлиги ҳамда Фарғонадаги фидойи кучларнинг вақтида етиб кела олмаганлиги фақат Анвар Пошонинг эмас, умуман, Туркистон миллий озодлик кураши тақдирига ниҳоятда салбий таъсир кўрсатади. Шерматбек укаси Нурмуҳаммадбек бошчилигида икки минг кишилик қўшинни Анвар Пошога ёрдам учун Шарқий Бухорога юборади. Аммо шу воқеадан ўн икки кун ўтгандан кейин Шерматбекка укасидан хабар келади. Бу хабар қўрбошиларни ғам-ғуссага чўктирадиган бир машъум хабар бўлиб, унда Анвар Пошонинг Балживонда шаҳид бўлганлиги айтилган эди.

Ушбу воқеа Шерматбек хотираларида бундай ҳикоя қилинади: «Шарқий Бухоро бизга 8 кунлик масофа эди. Нурмуҳаммад Шарқий Бухоронинг Лахши қишлоғидан йўллаган хабардан Анвар Пошонинг шаҳид бўлганлигини билдик. Лекин мен ишонмасдим. Чунки бундан аввал ҳам 14 маротаба айни шундай гап тарқалган эди. Лекин бир мунча фурсат ўтгач, Бухоро ила Фарғона ҳудудида Нурмуҳаммад билан кўришгач, бу машъум хабар ҳақиқат эканлигига ишондим. Аччиқ Олма деган жойда хатми Қуръон этиб, фотиҳалар ўқиб, катта-кичик ўртасида Пошонинг хотирасига ҳурмат бажо айладик. Ғам-кулфат наинки бизни, тошу тупроғни ҳам қуршаб олганди. Йигитларимизнинг фиғони кўкларга юксалди. Негаки, бизнинг раҳнамомиз ўлиб, умид юлдузимиз сўнганди. Толесизлигимизнинг аччиғидан кимни дуоибад этишимизни, кимнинг бағрига ўзимизни ташлашни билмасдик…

Толесиз ватаннинг, толесиз Туркистоннинг изтироблари не замон тинажак, юзи не замон кулажак, тўккан қонлари не замон қурияжак?…

Туркистоннинг озодлиги Анвар Пошо билан баробар Балживонда кўмилди…»

Ана шу жойдан «Балживон» шеърининг юқорида бошланган таҳлилини энди давом эттирса бўлади.

1922 йил 4 август Қурбон байрамининг иккинчи куни Анвар Пошонинг Балживонда шаҳид бўлиши фақат Шерматбекка ўхшаш қўрбошилар ёки «босмачилик» курашига бош қўшган мужоҳидларни зор қақшатганмиди? Истиқлол учун жангу жадал майдонларида от сурган кишиларгина унинг ўлимини умид ва озодлик юлдузининг сўниши сифатида қабул қилганмидилар? Йўқ, албатта. Рус-совет империяси зулмидан халос бўлишни орзу қилган ҳар бир виждони уйғоқ миллатпарвар ва эрксевар туркистонлик Анвар Пошони «XX аср Туркистон тарихида битилажак «Истиқлол ишқи»нинг рамзи» деб билган ва тан олгандир. Халқнинг илғор қисми онгида айни шундай ишонч пайдо бўлмаганида Чўлпон ҳеч қачон Анвар Пошонинг шаҳидлигини назарда тутиб, «Қонлар йиғлатди бизни бу хабар» демасди. Ва Балживонда тўкилган қонларни – «Тарихнинг рангини» ўзгартирган қон дея ҳукм чиқармасди:

Тарихнинг рангини кўп қонлар билан
Қарайтган, тўлдирган бироқ Балживон
Энг сўнгги умидни қонга бўяган,
Оҳ, қандай хайрсиз замонлар келган!

«Энг сўнгги умид» – бу нимага дахлдор умид? Ҳеч шак-шубҳа йўқки, бу – Чўлпон нигоҳида қонга бўялган, унинг учун АРМОН бўлган «хайрсиз замонлар» ортда қолиб, бизнинг кўз ўнгимизда реал ҳақиқатга айланган ИСТИҚЛОЛ ва МУСТАҚИЛЛИК умиди эди. Тарих чиндан ҳам ИСТИҚЛОЛ орзуси ва МУСТАҚИЛЛИК умидини қонга белаганди. Лекин шу муқаддас орзу, шу буюк умид ўлмаслиги учун ўзбекнинг минг-минглаб жасур фарзандлари қонидан, жонидан кечди.

Хуллас, «Шаҳидлар юзига томғувчи нурлар» қанча замон ўтса ҳамки, кўнгилга илоҳий бир ёруғлик ато этади. Хотирада наинки жафокаш Балживон, балки йироқ «Мармара бўйлари, эдирна йўли… Карпат чўққилари, Траблус чўли, Берлин кўчалари» ҳам.

“Бухоро ҳақиқати”, 1995 йил, 27 декабрь.

Абдулҳамид ЧЎЛПОН
ШЕЪРЛАР

Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон (Юнусов) 1897 йилда Андижон шаҳрида туғилган. Дастлаб мадрасада (1908—12), сўнгра рус-тузем мактабида (1912—14) тахсил олган. Шеърий асарлари «Ўзбек ёш шоирлари», «Уйғониш» (1922), «Булоқлар» (1923), «Тонг сирлари» (1926) ва «Соз» (1935) тўпламларида, шунингдек, турли газета ва журналларда эълон қилинган. 20-йилларда ёзган «Ойдин кечаларда», «Қор қўйнида лола», «Новвой қиз» цингари ҳикоялари ўзбек адабиётидаги лирик насрнинг дастлабки мумтоз намуналаридир. «Кеча ва кундуз» (1936) романи ҳамда «Ёрқиной», «Халил фаранг», «Ўлдирувчи» (1921), «Севги ва салтанат», «Чўпон севгиси» (1922) каби песалари ҳам бор (бу асарларнинг аксарияти бизгача етиб келмаган). Унинг таржимасидаги У. Шекспирнинг «Ҳамлет» трагедияси ўзбек таржима санъатининг шоҳ намунаси ҳисобланади.
У 1938 йил 14 июл куни ҳибсга олиниб, кўп ўтмай, Тошкент шаҳри атрофида отиб ташланган. Вафотидан сўнг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти (1991) ва «Мустақиллик» ордени (1999) берилган.

МАҲМУД ХЎЖА (БЕҲБУДИЙ) ХОТИРАСИ

Жилгисиз қабрингни қора тунларда
Амалимнинг шамин ёқиб, изладим.
Қизил ва пок қонинг исларин сочгач,
Кучсиз кўйи юришимни тезладим.

Амалимнинг юлдузи, ким кўз тикди
Қора, жирканч… ўлим қони ерларга.
Савол бердим: “Йўқотганим қайда?”- деб,
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган ерларга.

Қўлидаги тутам-тутам гулини
Қабринг топиб, сочмоқ учун тиришди.
Гул ўрнига заҳар тилар муҳитда
Унинг қилган бу ишлари бўш ишди.

Мен-да ожиз – у муҳитнинг олдида
Қабринг топиб кўз ёшимни тўкмакка.
Ҳамда аччиқ ҳиддатим-ла ул ерда
Оқ каллалик-қора девни сўкмакка.

Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолган исминг билан турамен.
Шул исмни эслаб, чизған йўлингдан
Йироқ кетмай, қимирламай юрамен.

Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканини билмайсен.
Шодлик гули кўпдан бери сўлганин,
Ер остида, пок руҳинг-ла сезмайсен.

Ана сочдим қалбимдаги гулларни
Термак учун чақирамен қўлларни..

1920 йил

БУЗИЛГАН ЎЛКАГА

Эй, тоғлари кўкларга салом беран зўр ўлка,
Нега сенинг бошингда* қуюқ булут кўланка?
Учмохларнинг кавсаридек покиза,
Садафларнинг донасидек топ-тоза
Салқин сувлар тоғдан қуйи тушаркан,
Томчилари ёмғир каби учаркан,
Нима учун йиғлар каби инграйлар?
Ёв борми, деб тўрт тарафни тинглайлар?
Табиатнинг ўтини йўқ ўтида,
Шарақ-шарақ қайнаб чиққан булоқлар
Ҳар қоронғи, қўрқинч туннинг бетида
Шифо истаб келмасин дер, қўноқлар.
-Бу нега?
Айт менга.
Кўм-кўк, гўзал ўтлоқларинг босилғон,
Устларида на пода бор, на йилқи,
Подачилар қайси дорға осилғон?
От кишнаши, қўй маъраши ўрнига
-Оҳ, йиғи,
Бу нега?

Туморчалар хамойиллар тақинган,
Далаларда лола барги ёпинган,
Тоғ-тошларда ўйин қилган,
Чопинган
Гўзал қизлар, ёш келинлар қаерда?
Жавоб йўқми кўклардан-да, ердан-да,
Хароб бўлган элдан-да.
От минганда, қушлар каби учгувчи,
Эркин-эркин ҳаволарни қучғувчи,
От чопганда, учар қушни тутқувчи,
Учар қушдай ёш йигитлар қаерда?
Тоғ эгаси – сор бургутлар қаерда?

Сенинг қаттиқ сир – бағрингни кўп йиллардир эзганлар,
Сен безсанг-да, қарғасанг-да, кўкрагингда кезганлар.
Сенинг эркин тупроғингда ҳеч ҳақи йўқ хўжалар,
Нега сени бир қул каби қизғанмасдан янчалар?
Нега сенинг қалин товшинг “кет” демайди уларга?
Нега сенинг эркли кўнглинг эрк бермайди қулларга?
Нега тағин танларингда қамчиларнинг кулиши?
Нега сенинг турмушингда умидларнинг ўлиши?
Нега ёлғиз қон бўлмишдир улушинг?
Нега бунча умидсиздир туришинг?
Нима учун кўзларингда туташгувчи олов йўқ?
Нима учун тунларингда бўриларнинг қорни тўқ?
Нима учун ғазабингни уйғотмайдир** оғу-ўқ?
Нима учун борлиғингда бу даража бузғунлик?
Нима учун ўч булути селларини ёғдирмас?
Нима учун куч тангриси бор кучи-ла солдирмас?
Кел, мен сенга қисқагина достон ўқий,
Қулоғингга ўтганлардан эртак тўқий.
Кел, кўзингнинг ёшларини суриб олай
Кел, ярали танларингни кўриб олай, тўйиб олай.
Нима учун ағдарилган, йиқилган
Оғир тойнинг заҳар ўқи кўксингда?
Нима учун ёвларингни бир замон
Йўқ қилғундай темирли ўч йўқ сенда?
Эй, ҳар турли қулликларни сиғдирмаган ҳур ўлка,
Нега сенинг бўғизингни бўғиб турар кўланка?

Андижон, 1921 йил

ЁНҒИН

Таланмаган, йиқилмаган ер йўқ.
Гўдаклар найза бошида…

(Хабар.)

Нега менинг қулоғимда тун ва кун
Бойқушларнинг шумли товши бақирар?
Нега меним борлиғимға ҳар ўюн
Ва ҳар кулги оғу сепар, ўт қўяр?

Кўнглим каби йиқиқ уйлар, қишлоқлар,
Бойқушларга бузуқ кўксин очганми?
Ота-она, таниш-билиш, ўртоқлар
Юртни ташлаб, тоғ ва тошга қочқанми?

Шундай катта бир ўлкада ёнмаган,
Йиқилмаган, таланмаган уй йўқми?
Бир кўз йўқми қонли ёши томмаган,
Бутун кўнгил умидсизми, синиқми?

Подаларнинг яйловида бўрилар
Қонга тўйгач, увлайдиларми кўплашиб,
Йиқиқлардан ўлкаларни тўплашиб,
Ўтми қўяр алвастилар, парилар?

Табиатнинг бутун ёмон томони
Шу ўлкага фақат жилва қилдими?
Мўминларнинг оқ виждони, имони
Шам сўнгандай тинсизгина сўндими?

Қиличларнинг тилларида қизил қон,
Булоқларнинг суви янглиғ тошдими?
Яланг бола, яланг гўдак – маъсум жон
Найзаларнинг бошларидан ошдими?

Кенг яйловга ўтми кетди, ёндими?
“Маданият” истагига қондими?

1921 йил

ГЎЗАЛ ФАРҒОНА

Эй, гўзал Фарғона қонли кўйлагингдан айланай,
Тарқалиб кетган қора, ваҳший сочингга боғланай.
Ваҳший бир ўрмон каби бағрингни босмиштир қамиш,
Кўзларингда ҳеч кўринмас бир олов, бир ўт ёниш.

Кенг чўзиқ яйловларинг ёвларга очмиш кўксини,
Бир қора парда босибдир тупроғингнинг устини.
Кўзларинг сўлган, ўлик руҳинг билан боқдинг менга,
Қутулишнинг юлдузу асло кўринмасми сенга?

Ул баланд зўр тоғларинг нега тўсолмас ёв йўлин?
Йўқмидир ўткур қилич кесмакка ёвларнинг қўлин?
Биз бутун ожиз, заиф, бағри эзилган сен учун,
Бул қадар қонлар тўкилди ул дахидир сен учун.

Йиғлама, юртим, агарчи бул кунингда йўқ баҳор,
Келгуси кунларда бахтинг юлдузи ўйнаб қолар.

ЯШАЙИШ

Оғир-оғир ва фақат қайғидан йироқ уйқу,
Нечун узоқларга қочдинг, ки кўп ямандир бу!

Кўзум очилди, бироқ кўрмадим гўзалликни,
Кўнгулда ёш ила кўрдим бутун тубанликни…
Йўқ эрмас эрди гўзаллик билан чиройлилик,
Фақат улар тубида жилваланди ҳайвонлик…
Кулиб қарар эди дунёси гоҳ-гоҳлари
Фақат кулушлар ичинда, фиғон ва оҳлари!

Нечун очилди кўзим, қайга кетди уйқуларим?
Бу уйғонишда тўлиб тошди қайғуларим…

ГЎЗАЛ ТУРКИСТОН

Гўзал Туркистон, сенга не бўлди?
Сахар вақтида гулларинг сўлди.
Чаманлар барбод, қушлар ҳам фарёд,
Ҳаммаси маҳзун. Бўлмасми дил шод?
Билмам не учун қушлар учмас боғчаларингда?

Бирлигимизнинг тебранмас тоғи,
Умидимизнинг сўнмас чироғи.
Бирлаш, эй халқим, келгандир чоғи,
Безансин энди Туркистон боғи.
Қўзғал, халқим, етар шунча жабру жафолар!

Ол байроғингни, қалбинг уйғонсин,
Қуллик, асорат – барчаси ёнсин.
Қур янги давлат, ёвлар ўртансин.
Ўсиб Туркистон, қаддин кўтарсин,
Яйраб, яшнаб ўз Ватанинг гул Боғларингда!

БОКУГА ШАРҚ ҚУРУЛТОЙИГА КЕТКАНДА

Йўлимизда чўллар, сувлар, денгизлар,
Босувчисин таниб бўлмаслик излар,
Шул изларни босиб, денгизлар кечиб,
Буюк амал билан борамиз бизлар!
Юракдаги сақлаб борган амаллар,
Йўллардаги денгизлардан улуғроқ;
Эзилганлар тилак тилар бу йўли
Аввалгидан тўлуғроқ.
Маҳкам қилиб боғланилган камарлар…
Шарқнинг эски чигалини ечайлик.

1920 йил, 10 Август, Тошкент

ЁРУҒ ЮЛДУЗГА

(Ҳазар эсдалиги)

Гўзал юлдуз, нурли юлдуз, тез сўзла.
Оталарнинг тарихдаги хатосин,
Шул хатодан осуфланиб товларнинг
Эл кўксида сурган ишрат, сафосин.

Сўзла, англат ўтгандаги турмушнинг
Бутун қонли, шонли, жонли ерларин.
Кўз олдимда жилваланур юрт учун
Жонлар бериб, қонлар тўккан ерларинг.

Ўйнат, қўзғат, тўлқинлантир, ҳовлиқтир
Кенг Ҳазарнинг кўм-кўк, юмшоқ сувларин,
Сўзлаттириб, чарчат, ҳорсин, чарчасин,
Тери оқсин, кўкка чиқар буғларин.

Кўпиклантир, майда, оппоқ кўпикдан
Кўйлак кийдир, ясантир сув бетларин,
Ул сувлар-ла пардоз қилдир, кийинтир
Тоғли, тошли қирғоқларин, четларин.

Нега жимсен, нега жавоб бермайсен,
Нега кўзинг қизаринди, ёшланди?
Нега юзинг сўлган каби юмшарди?
Нега сенда бир талваса бошланди?

Биламен мен, сўзламайсен шунинг-чун –
Сўзлайдирган яхши сўзинг йўқ эрур.
Оғиз очсанг, йўқсил элни эзмакка,
Қон қилмоққа ҳасратларинг кўп эрур.

Майли, майли, қандоқ аччиқ бўлса ҳам,
Тўғри сўзни яширмасдан сўзлай бер,
Ҳар қанчалар юрак ёрғич куй бўлса,
Ботир бўлиб секингина куйлай бер.

Ўтганларнинг заҳари ҳам бу кунда
Кўнгилларга тегмай ўтар кабидир.
Кечмишларнинг йиғиси ҳам шу кунда
Йўқсил дилни суюнтирар кабидир.

Фалокатлар кўрган ота-боболар
Истиқболнинг қимматини билмаган.
Эл ва юртни сақлар учун сўнг хонлар
Тузуккина чора, тадбир қилмаган.

Биз, йўқсиллар, бошқаларга қул бўлиб,
Чет оёқлар томонидан эзилдик.
Ҳар ярамас, ҳар бузуқнинг тагида
Алам ортган, жабр кўрган биз эдик.

Етар, бўлди. Мени гапга солдинг-да,
Ўзинг унда тинглабгина турасан:
Яна, тағин таъсирланиб сўзимдан,
Оҳ-воҳ қилиб, ўзни ҳар ён урасан.

Сўзла, сен-да тилларингни ўйнатиб,
Эски алам ичра бизни олиб бор.
Яширин ётган пардаларни, зулматни
Қараб турма, нуринг билан йирт-юбор.

Ялинтирма, бошқаларга ялинган
Каби сен хам ялинтирмоқ истайсен,
Эзилганни эзишликка сен, гўзал.
Озроқ шарм, озроқ ҳаё қилмайсен?

Сўзла, англат, гўзал юлдуз, тез сўзла,
Мен-да сенингдек чиройли сўйлармен.
Ҳазардаги кўпикларга бирлашиб,
Сени мақтаб ширин куйлар куйлармен.

Оғиз очдинг, товшинг келди, эй юлдуз,
Сўзла, сўзла, ёт киши йўқ, иккимиз…

Баҳри Ҳазар, 19 Август, 1920 йил.

ПЎРТАНА

Пўртана қўзғалди, пўртана юрди,
Пўртана ўзини қирғоққа урди.
Пўртана олдида бир кема кўрди;
Ичида зич одам… ўйнатди, сурди.

Ул кучли, ул ботир, ул қўрқмас, юраклик,
Ул мағрур, керилган ҳам мажнун, ҳовлиқма,
Фарёд дер қирғоқлар ундан, шу туғролик –
Шаҳардек кемалар унга бир луқма…

Ул ўзи қон ичар, қон олур бўлса-да,
Бағрида севгиси кучли,
Бақириб, ўкириб, югуриб юрса-да,
Гўзални суювга ўчли…

Сув қизи:
Чиройли, сочлари қоп-қора,
Бўйнидан сочилган, тарқоқ,
Кўзлари дил тортар, четроқдан бир қара.
Илиндинг… раҳмсиз ул тузоқ…

Кўзлари кийикни кўр қилди кўрмадинг,
Сўзлари – булбулни тутқин;
Юзлари ойларни ботирди билмадинг,
Булутлар остига қочиб кирди кун!

Ана шул гўзални, ана шул малакни
Йўқ , янглиш… фалакни,
Пўртана кўксида сақлар,
Ерлар сарф этар ғайратни, амакни
Иш қилиб малакни,
Йўқ… жаҳон, фалакни
Оқ кўпик ичида оқлар.

Баъзида ҳисобсиз оқ кўпик ичига
Султондек тутқизар уни,
Дам кўкка ирғитиб, дам тортар кўксига.
Шу йўлда ўйнатур қизни,
Кулдириб у нурли юзни.
Суйдириб у оҳу кўзни,
Қул қилиб сизни ҳам бизни…

Кўпиклар… у оппоқ, саноқсиз кўпиклар
Юлдуздек жимирлаб туралар,
Кўпиклар… у кичик, чиройлик кўпиклар
Ошиқнинг кўнглидан уралар…

Қичқирар, бўкирар, бўкирар йўлбарсдек,
Югурар, секирар, отилур девдек.
Олдида ҳеч тўсиқ. Ҳеч моне қўймасдек
Интилар… ўнг-сўлни кўрмай…

Кўтарса бошини, кўкларга тегадир.
Булутлар, чақмоқлар даҳшатда,
Эгса ул бўйнини, кўп вақт эгадир,
Сув тегин кўрасан даҳшатда.

Жонворлар қўрқадир… даҳшатда титрайдир.
Балиқлар ўлимни куталар.
Кучлиги кучсизни ютмайдир, ситмайдир.
Қўрқудан оғулар юталар…

Денгиз тинч, қўрқув йўқ. Қиёмат ухлайдир.
Пўртана жим-житдир уйда.
Шамолни пўртана қўзғатмай сақлайдир
Қўзғалмоқ деган сўз йўқ унда.

Бу – маҳшар, қиёмат, пўртана. Тўлқинлар –
Ҳаммаси йўқсилнинг кўнглида.
Бир дамда дунёни куйдирур вулқонлар
Ожизнинг у ўтли дилида…

Ўйна, эй тўлқинлар, пўртана даҳшат сол.
Қирғоқлар титрасин, қўрқиб,
Кўк юзи; ер ости тинч бўлса – ваҳшат сол
Дарёдан сув ташлаб, пуркаб.

Бу менинг кенг кўнглим ғавғони, жанжални,
Тўполон, қўзғалиш, чувалаш,
Исёнли, тўфонли
Суядир; шунинг-чун дунёни, жаҳонни,
тоғ ва тош
Ҳаммасин ағдармоқ истайдир,
ёнадир, куядир…

Ўйнат, эй, пўртана, тўхтатма, қувват ол.
Чоғ’ келгач, эриниб ётма, ухлама,
бўлмасин йўқлама.
Кўп эзган душмандан,
паст ёндан
Ўчни ол, ўчни ол, ўч ол!…

Тошкент, 1920 йил, май.

ТОРТИШУВ ТОНГИ

Енгган қўшин бошлиғидек гердайиб
Ботган қуёш булутларнинг остидан
Бош кўтариб чиқмоқ учун тириша.
Шунинг учун бери ёқда иржайиб
Кулишурлар.
Унга қарши, қаршидан
Йиғлов, сиқтов, товуш, ғавғо, хархаша.

Суюнингиз:
кўпдан бери зиндонда
Қуёш кўрмай, захлаб қолган кўнгиллар.
Чиқар кунлар етди сизга ундан-да,
Мунда ечиб юборилган тугунлар.

Қайғурингиз:
Кишанларни ясовчи
усталар.
Бошқаларни тубанлар деб атовчи
хўжалар,
Сизнинг учун ёз бошининг қоридек
Эрув кунлар келадир,
Сизнинг учун алвастининг зоридек
йиғлар кунлар келадир…
Чиқадирган қуёшни сиз беҳуда
Этак билан тўсмоқ учун тиришманг,
Ахмоқ бўлиб Азроилнинг олдида
Жон талашинг, то ўлгунча беришманг.

Тошкент, 1920 йил, Октябр.

ХАЛҚ

Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир.
Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир…
Халқ қўзғалса куч йўқдир, ким тўхтатсин.
Қувват йўқ, ким халқ истагин йўқ этсин.
Халқ исёни салтанатни йўқ қилди.
Халқ истади, тож ва тахтлар йиқилди…
Халқ истаги*: озод бўлсин бу ўлка,
Кетсун унинг бошидаги кўланка.
Бир қўзғалур, бир кўпирар, бир қайнар,
Бир интилур, бир ховлиқар, бир ўйнар,
Йўқликни-да, очликни-да йўқ этар,
Ўз юртини ҳар нарсага тўқ этар…
Бутун кучни халқ ичидан олайлик,
Қучоқ очиб халқ ичига борайлик!

1921 йил, 7 Сентябр, Бухоро.

КЎНГИЛ

Кўнгил, сен мунчалар нега
Кишанлар бирла дўстлашдинг?
На фарёдинг, на додинг бор,
Нечун сен мунча сустлашдинг?
Хақорат дилни оғритмас,
Тубанлик мангу кетмасми?
Кишанлар парчаланмасми?
Қиличлар энди синмасми?
Тириксен, ўлмагансен,
Сен-да одам, сен-да инсонсен.
Кишан кийма,
Бўйин эгма,
Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!

Тошкент, 1922 йил, Август 7.

КИШАН

Кишан, гавдамдаги излар букун ҳам биткани йўқдир!
Темир бармоқларингнинг доғи буткул кеткани йўқдир!

На мудҳиш, на совуқ манхус, қизғанмас қучоғинг бор!
Башар тарихининг ҳар саҳфасида қонли доғинг бор!

Юмилмас кўзларингнинг ҳар бири бир элни қаҳр айлар,
Фақат бир борлиғингдир, ким бутун борлиқни заҳр айлар!

Қулф бирлан сенинг эркингда кўп йиллар қолиб кетдим…
Фақат ҳар тебранишдан қутулишликни умид этдим.

Кишан, гавдамдаги доғинг ҳануз ҳам биткани йўқдир,
Фақат буткул қутулмоққа умидим энди ортиқдир!..

Тошкент, 1922, Сентябр 15.

БАС ЭНДИ

Етар, бас, чекдан ошкандир
Бу қарғиш, бу ҳақоратлар!
Тўлиғдир, балки тошкандир
Тубанлик ҳам сафолатлар!
Қўлимда сўнгги тош қолди,
Кўнгилда сўнгги интилмак,
Кўзимда сўнгги ёш қолди,
Кучимда сўнгги талпинмак!
Бу қарғиш, бу ҳақоратлар
Кучимни тортмоқ истайлар,
Тубанлик ҳам сафолатлар
Ўзимни ютмоқ истайлар!
Кўнгилда сўнгги интилмак
Шу ҳолда кетмак истармен.
Кучимда сўнгги талпинмак,
Амалга етмак истармен!
Қўлимда сўнгги тош қолди,
Ёвимга отмоқ истармен!
Кўзимда сўнгги ёш қолди,
Амалга етмак истармен!..

Феврал 1923 йил, Тошкент.

СОЗИМ

Нафрат ўлкасидан ҳижрат қилғанмен,
Улфат диёрига маскан қурғанмен.
Юзимни ўт эмас, гулга бурғанмен,
Самовий завқларға тўлиб турғанмен
Булбуллар севгини мақтаған дамда!
Чечаклар ўсғуси кўз ёшларимдан,
Бўғинлар унғуси ўйлашларимдан,
Қалблар юмшағуси сайрашларимдан,
Севги чаманида яйрашларимдан
Жаннатлар яратгай ташланган жанда.
Тилинган тилларга қон югурғуси,
Бўшалған инларга жонлар киргуси,
Тиканли боқчалар чечак кўргуси,
Ҳақ йўли, албатта, бир ўтилгуси
Жандалар танимга теккан кунларда!..

Ўш, 1924. Август 14.

АНВАР ПОШО (1881.14.6, Истанбул — 1922.4.8, Болжувон) — Ёш турклар инқилобининг фаол иштирокчиси, «Иттиҳод ва тараққий» партияси раҳбарларидан бири. 1903 й.да Истанбул Бош штаб академиясини битирган. 1909—11 й.ларда Берлинда ҳарбий атташе. Туркия, Македония, Кавказ, Германия, Россия, Туркистондаги сиёсий жараёнларда қатнашган. 1908 й. Туркияда давлат тўнтаришига раҳбарлик қилиб, Султон Абдулҳамид II ҳокимиятига чек қўйди, Туркиянинг чет давлатлар томонидан бўлиб ташланишига барҳам берди. 1913 й. янв.да «Ҳуррият ва иттиҳод» партиясини ҳукуматдан четлатди. Талъат пошо ҳамда Жамол пошо б-н бирга норасмий учлик тузди, бутун ҳокимиятни ўз қўлига олди. Туркиянинг Германия б-н ҳарбий иттифоқ тузиши ва 1-жаҳон урушига қўшилиши ташаббускори бўлди, бош қўмондон — султоннинг ноиби сифатида урушда турк қўшинларига қўмондонлик қилди. Туркия урушда енгилгач, Анвар пошо аввал Германия, Россияга ва ниҳоят 1921 й. кузида Бухорога келди ва Туркистон истиқлолчилари тарафига ўтганини эълон этди. Большевикларга қарши курашга қўшилган Анвар пошо 1922 й.4 август куни Болжувонга кириб келган қизил қўшинга қарши ҳужум вақтида шаҳид бўлди.

   ANVAR POSHO (1881.14.6, Istanbul — 1922.4.8, Boljuvon) — Yosh turklar inqilobining faol ishtirokchisi, «Ittihod va taraqqiy» partiyasi rahbarlaridan biri. 1903 y.da Istanbul Bosh shtab akademiyasini bitirgan. 1909—11 y.larda Berlinda harbiy attashe. Turkiya, Makedoniya, Kavkaz, Germaniya, Rossiya, Turkistondagi siyosiy jarayonlarda qatnashgan. 1908 y. Turkiyada davlat to’ntarishiga rahbarlik qilib, Sulton Abdulhamid II hokimiyatiga chek qo’ydi, Turkiyaning chet davlatlar tomonidan bo’lib tashlanishiga barham berdi. 1913 y. yanv.da «Hurriyat va ittihod» partiyasini hukumatdan chetlatdi. Tal’at posho hamda Jamol posho b-n birga norasmiy uchlik tuzdi, butun hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Turkiyaning Germaniya b-n harbiy ittifoq tuzishi va 1-jahon urushiga qo’shilishi tashabbuskori bo’ldi, bosh qo’mondon — sultonning noibi sifatida urushda turk qo’shinlariga qo’mondonlik qildi. Turkiya urushda yengilgach, Anvar posho avval Germaniya, Rossiyaga va nihoyat 1921 y. kuzida Buxoroga keldi va Turkiston istiqlolchilari tarafiga o’tganini e’lon etdi. Bol`sheviklarga qarshi kurashga qo’shilgan Anvar posho 1922 y.4 avgust kuni Boljuvonga kirib kelgan qizil qo’shinga qarshi hujum vaqtida shahid bo’ldi.

«QUTULISH YULDUZI» YO’QLIKKA KIRMAS…
Ibrohim Haqqul

Ket, yo’qol ko’zimdan haqiqat, yo’qol…
Abdulhamid Cho’lpon

Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon Turkistonning buyuk mujohid shoiri edi. Shuning uchun uning she’rlarida Vatan istiqloli uchun kurash din va imon hurriyati uchun kurashdan ajralmagandir. Cho’lpon musulmonlikning xarob ahvoliga qattiq kuyingani tufayli ham bir she’rida «Mo’minlarning oq vijdoni, imoni, Sham so’nganday tinsizgina so’ndimi?», degan savolga e’tiborni qaratgan edi.

Cho’lponning din va millat hurriyatiga umid bog’laganligini isbotlovchi eng xarakterli dalillardan biri – uning «Baljivon» nomli she’ri hisoblanadi. Xorijdagi olimlar ushbu she’r haqida tez-tez fikr aytgan bo’lsalar-da, o’zbek adabiyotshunosligida uning nomi ham deyarli tilga olinmay kelingan. Holbuki, «Baljivon» Cho’lponning «Go’zal Turkiston», «Go’zal Farg’ona» she’rlari singari qo’ldan qo’lga o’tib, «turku kabi» sevib o’qilgan. Qolaversa, o’zbek she’riyati tarixida mazmun-mohiyati jihatidan «Baljivon»ga o’xshash yoki unga yaqin keladigan ikkinchi bir she’r yo’qdir.

Cho’lpon she’riyatining Turkiyadagi tadqiqotchisi Husayn O’zboyning ta’kidlashicha, shoirning «Buzilgan o’lkaga», «Yong’in», «Qo’zg’alish», «Bas endi» singari 1920 yildan keyin yozilgan she’rlari qatori «Baljivon» she’rini ham e’tiborga olmasdan, Cho’lpon adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga to’g’ri baho berish mumkin emas. Bu ta’kidda jon bor, albatta. Chunki, birinchidan: «Cho’lponning asl adabiy faoliyati 1920 yildan boshlangan va u 1920-1926 yillar orasida yangi o’zbek adabiyotining mukammal she’rlarini yaratgan. Ikkinchidan, mazkur she’rlarni nazardan soqit qilib, nima uchun Cho’lpon ko’nglida ISYON («Men kuchli, men-da isyon, Men to’lqun: men-da tug’yon, Ko’pirurman: tosharman. Chegaramdan osharman…», QASOS «yiqitguvchi, ag’darguvchi qo’zg’alish. Yaqindagi zo’r kurashning boshidir…») tuyg’ulari bu qadar keng o’rin ishg’ol qilganligi va u nega sobit e’tiqodda «buyuk qo’zg’alish ruhi» bilan qalam tebratganligini chuqur anglab ham, haqqoniy izohlab ham bo’lmaydi.

«Baljivon» – jami yigirma olti misrali bir she’r. Ammo uning bag’riga yashiringan tarixiy ma’no, ochiq faryod va tolesizlik alamini o’nlab dostonlar tarkibiga ham sig’dirib bo’lmaydi. Undagi har bir so’z, har bir satr oralab AYRILIQ va JUDOLIK iztirobi mavj uradi. Undagi OHANG o’z ulug’vorligi, teranligi va ta’sirchanligi bilan qadimgi turklarning fig’onu faryodga to’liq marsiya ohanglarini esga soladi.

Faryodim dunyoning borlig’in bo’g’sin,
Umidning eng so’nggi iplarin uzsin!

She’r «dunyoning borlig’in» bo’g’ib, «umidning eng so’nggi iplarin» uzishga yo’naltirilgan ana shunday kuchli faryod bilan boshlanadi. Bu FARYODning sababi nima? Sababi: «g’azabdan titragan yosh bir yigit»ning dunyodan bemahal ko’z yumishi:

G’azabdan titragan yosh bir yigitning
Toshdan siynasiga o’qlar o’rnashmish.

Aslida bu «o’qlar» – ERK va OZODLIK, DIYONAT va FIDOYILIK siynasiga sanchilgan g’anim o’qlari edi. Shu bois hatto:

Tog’larda erk uchun yurgan kiyikning
Qora ko’zlariga motamlar kirmish.

Gap shundaki, «tog’larda erk uchun yurgan kiyik» – bu ayni paytda o’sha marhum yigitning timsolidir. Chunki, uni olis diyorlarda bo’y cho’zgan azim tog’lar bag’riga ERK
va HURRIYAT maslagi boshlab kelgandi. Biroq, qismat unga kulib boqmadi. Daryolar va to’lqinlarni titratgan bu ER parokandalik, ojizlik, sotqinlik va qo’rqoqlik qurboni bo’ldi. Natijada:

Daryolar, to’lqinlar titratgan bir Er,
Zarbalar qahridan yiqilmish, tolmish!
Qutulish yulduzi yo’qlikka kirmish,
Sening so’ng joningni yovlaring olmish.

Xuddi shu o’rinda tabiiy savol tug’iladi: shoir «qutulish yulduzi»ning so’nishini uning taqdiri bilan bog’lagan u jasur, u yovqur najot darg’asining o’zi kim? Bu xaloskor kimni kimdan yoki nimadan xalos qilishga qasd qilgan edi?

Bunday savollarga she’rda ochiq javob yo’q, lekin boshdan-oxir ochiq ishoratlar bor. Va ularning har biri alg’ov-dalg’ovli, qonga belangan murosasiz tarixiy voqelik, shu voqelik markazida qo’lida qilich o’ynagan qudratli tarixiy bir SHAXS qismatiga e’tiborni jalb etadi.

Bundan uch-to’rt yil muqaddam Cho’lpon nomini Anvar Posho nomi bilan yonma-yon qo’yish, kamida, ari uyasiga cho’p suqish bilan teppa-teng edi. Mustaqillik mafkurasi cho’chimasdan oqni oq, qorani qora deyish huquqini berdi. Jumladan, Anvar Poshoga ham munosabat ijobiy tomonga o’zgardi, jumhuriyatimiz matbuotida unga bag’ishlangan va haqiqatni yoritishga xizmat etuvchi bir necha maqolalar chiqdi. Yigirmanchi yillarda Anvar Poshoning Turkistonga kelishi va siyosiy faoliyatining tarixiy ahamiyatini haqqoniy baholash uchun esa boshni kundaga qo’yishdan ham qo’rqmaslik kerak edi. Cho’lpon shunday jur’at va shijoat sohibi bo’lganligi uchun ham Anvar Posho o’limi munosabati bilan «Baljivon» she’rini yozgandi. Bu she’r Anvar Poshoning jasur siymosini gavdalantiruvchi so’zdan yaralgan she’riy bir haykal desa aslo mubolag’a bo’lmaydi.

Darvoqe, Anvar Poshoning kimligini Cho’lpon bilmasmidi? Nahotki, u bu harbiy zotning «ingliz imperialistlarining josusi», Sharq xalqlarining «ashaddiy dushmani» ekanligini bila turib, uning o’limi uchun shu qadar qayg’urgan bo’lsa? Ha, Cho’lponning anglatgani, uzoq yillar biz aldangan yolg’on va bo’hton emas, balki haqiqat edi. Demak,«Baljivon» she’rini tahlil qilishdagi dastlabki talab va zaruriyat – Anvar Posho ma’naviy siymosi va siyosiy harakatini ulkan yolg’on, tuhmat hamda uydirmalardan ajratib, muxtasar tarzda bo’lsa hamki, haqiqatni so’zlashdan iboratdir. Unga tegishli chin haqiqat esa mana bunday edi: «Anvar Posho Turk dunyosida bo’lganidek, Islom olamida ham keng tanilgan mard va fidoyi bir insondir». Birinchi jahon urushigacha u Turkiyaning nufuzli siyosiy va harbiy arboblaridan bo’lib, kurashning eng qaltis va mashaqqatli yo’llarini bosib o’tdi. Tarixdan ma’lumki, Anvar Posho 1920 yilning boshlarida Moskvaga kelgan. Lenin bilan uchrashgan. Keyinroq Moskvada bir partiya tuzib, uni «Musulmonlar Internatsionali» deb e’lon qilgan.

Anvar Posho 1921 yilning kuzida Buxoroga kelgan. Bu haqda Buxoro jumhuriyati Markaziy Ijroiya qo’mitasi raisi Usmon Xo’ja shunday deydi: «Anvar Posho Moskvadan boshlangan uzoq bir safarning so’ngida – 1921 yil oktyabr` oyining oxirlarida Buxoroga keldi. Shunda men Sharqiy Buxoroda edim… Bokuda o’tkazilgan Sharq millatlari qurultoyida katta bir nutq irod etgan Anvar Posho Buxoroda haroratli tazahurrot-la kutib olinib, ko’p hurmat va ehtiromga sazovor bo’lgandir» (Usmon Xo’ja. Anvar Posho Buxoroda qolsa edi… «Yaqin tariximiz», 78-bet).

Anvar Posho va bir necha safdoshlari shahardan sal tashqaridagi muhtasham «Dilkusho» qasriga joylashtiriladi, Fayzulla Xo’jaev esa Usmon Xo’jaga sim qoqib, «Bag’oyat buyuk, bag’oyat muhtaram Anvar Posho»ning kelganligi, unga barcha shart-sharoitlar yaratilganligini ma’lum qiladi…

Roji Chaqiro’z, Anvar Poshoning Buxoroga kelganligi xabari «xalq orasida tarqalgach, odamlar uni ko’rmoq uchun to’planishdi. Posho ko’p xaloyiq yig’ilgan maydonga keldi va u yerda bir nutq so’zladi…– deydi («Turk dunyosi tarixi» jurnali, 1982, 9-son). Anvar Posho Buxoro zaminida turib, Turkiston eliga murojaat qilar ekan, jumladan, bunday fikrlarni bayon qilgan edi: «Orqadoshlar! Turkistonning muqaddas da’vosi yo’lida olib borayotgan mujodalaga men ham qo’shilgali keldim. Ichingizda biz bilan birga kurashmoqni xohlovchilar bo’lsa, taklif etaman, ont ichishsin! Lekin orangizda bola-chaqasi ruslar qo’l ostida bo’lganligini o’ylab, andisha va taraddud qiluvchilar bo’lsa, ochiqchasiga aytishsin…». Yig’ilgan mujohidlar Turkiston ozodligi uchun barobar mujodala etmakka ont ichadilar. Ko’p o’tmay bu «ont» asosi sustligi ham ravshanlanib qoladi.

Anvar Poshoning Buxoroga kelishi Moskov hukumati rahbariyati uchun ma’qul emasdi. Aksincha, Poshoning tashrifi uning siyosiy maqsad va faoliyatiga mutlaqo zid edi. Shuning uchun rus elchixonasi Anvar Posho Buxoroda bo’lgan dastlabki kunlardanoq unga qarshi hiyla va nayrang ishlarini boshlagan. Shu ma’noda Anvar Poshoning 1921 yil 2 noyabrda xotini Najiba Sultonga yo’llagan xatidagi quyidagi so’zlari e’tiborga molikdir: «…Ertalab rus elchixonasining tarjimoni keldi. Jamol Poshodan bir telegramma keltirdi. Unda mening Moskovga qaytishim talab qilinardi. Lekin undagi tarix tuhof-g’alat edi. Telegramma Moskovdan tunda jo’natilgan. Holbuki, Buxoroga kelish qaydi ikki kun avvalni ko’rsatardi… Ruslar Buxoro va Xivada sarbast qolmoq sharti ila Afg’on va Hindni inglizlarga bermoqchilar… O’zlari butun hirslari ila Turkiston va Kafkaziyaga yopishganlar» (Shavkat Surayyo Oydemir. Makedoniyadan O’rta Osiyoga. Anvar Posho. 3-jild, 639-640-betlar).

Oradan bir kun o’tib rus elchixonasining tarjimoni yana Posho huzuriga keladi. Jamol Poshodan kelgan ikkita, Chicherindan olingan bitta telegrammani ko’rsatib, zudlik bilan uning Moskvaga jo’nashini talab qiladi. «Yaqin kunlarda, albatta, ketaman», deydi unga Posho. Bungacha u «Kogonda rus konsuli Yurenov bilan uchrashgan. Jamol Poshoning Afg’onistonga qachon kelishini so’ragan, elchi unga: «Jamolga yo’l berish u yoqda tursin, Sizning ham bu yerda nima ishlar bilan shug’ullanishingizni juda yaxshi bilamiz», deb javob bergan. Posho buni to’g’ridan-to’g’ri qo’rqituv chorasi deb tushungan. Xullas, u o’ylab-o’ylab, «Buxorodan ketish kerak!» — degan qarorga keladi. Va Sharqiy Buxoroga tomon yo’lga hozirlanadi. Posho Buxorodan ketayotib, bir guruh mujohidlarni yig’ib ko’rsatmalar beradi, ularni istiqlol yo’lida jon fido aylashga da’vat etib deydi: «Turkiston uchun kurashmoq kerak. Haq ishi uchun o’limdan qo’rqsang, o’zingni ham it holida yashashga mahkum qilasan. Agar bu ishga qat’iy kirishmasak, kelajak avlodlarning la’nati og’ir bo’lur. Qutulish yo’lini izlab, o’lsak ham o’zimizdan keyin keladigan avlodlarga ozodlik va istiqbol yo’lini ta’minlagan bo’lamiz».

Anvar Posho Buxoro shahri bilan manguga xayrlashgan kun – 1921 yilning 8 noyabri. Shu kuni «Avvalo, amirning shahar tashqarisidagi saroyi yaqinidagi militsiya binosiga bordik, – deydi Posho. – Bir rus miltig’i va yuzta o’q oldim. Yo’lga tushdik. Nihoyat cho’lga chiqib, asl yo’lga yetishdik». Anvar Posho uchun bu yo’l – rohatsizlik, azob va ruhiy qiynoqlar yo’li edi. Bu yo’ldan u mag’lubiyat va shahidlikka tomon borayotgandi. Uning uchun bu kunlar – bag’oyat ziddiyatli, o’ylovli, ko’ngilni goho tushkunlik quyuni qurshab olgan armonli kunlar edi. Buxoroga u juda ulug’ niyat, yuksak orzu-umidlar bilan kirib kelgandi. Qondosh va dindosh qardoshlarini bir bayroq ostida birlashtirish, ularga bosh bo’lib, shon va zafarlar quchish, bu tabarruk zaminni bosqinchilar qo’lidan xalos aylab, asriy erkinligini qayta tiklash istagi uni Buxoroyi Sharifga chorlagandi. Buxoroni Posho ko’rdi: buzilgan, qariyb bir vayronaga aylantirilgan shahar juda mahzun va chalajon bir ahvolda edi. Posho buxoroliklarning ahvol-ruhiyati va siyosiy-ijtimoiy harakatlarini ham yaqindan kuzatdi. To’g’ri, xalq orasida yurt istiqloli uchun jon tikkan idroki oydin, imoni butun kishilar ham ko’p edi. Shunday kishilarning yo’lboshchilari mahalliy hukumat nomiga: «Sizlar o’z birodarlaringiz bo’lgan rus bol`sheviklari bilan Buxoro tuprog’iga kirib, millat qonini to’kdingiz, uning mulki bo’lgan oltin va g’allani yo’q qilib tashladingiz, xullas, xalqning barcha zarur mulkini yo’qotdingiz, machit va madrasalar kabi tabarruk joylarni oyoq osti qildingiz… Buxoroning mustaqilligi quruq so’z bo’lib qoldi, haqiqatda undan darak yo’q…

Bir yarim million kishidan iborat bo’lgan Buxoro aholisi cho’l va tog’larda o’zining issiq qonini to’kib, qo’liga qilich olib, millat xoinlari bilan jang qilayotganligini hozirgi kunda ko’rib turibmiz. Biz ham vatanimizning haqiqiy farzandlari bilan birga mamlakatimiz mustaqilligi va ravnaqi uchun siz, kommunistlarga qarshi kurashaveramiz. Bizlar bosmachilar emasmiz, balki millatimizning haqiqiy va itoatli xodimlarimiz. Dushmanlarimiz bo’lgan ruslarni vatanimizdan haydab chiqaramiz…», degan e’tiroznomalar bitgan.

Lekin omma orasida bol`sheviklarning makri va puch va’dalariga uchib siyosiy xurofotdan miyasi g’ovlagan kimsalar ko’payib qolganligi va ko’payayotganligi Anvar Poshoni baribir hayron qoldirdi. Nega bunday? Bu nechuk maslaksizlik? Odamlar ruhan nechuk bunchalik maydalashgan? Nahotki, «islomiy mutelik» xalq ongida shu qadar keng tomir yozgan bo’lsa? Irodasi temir, yuragi arslon Turon o’g’lonlari qani? Posho bu savollarga daf’atan javob topolmasdi. Dunyoda ko’p narsa o’zgarishga mahkum bo’lganidek, o’sha zamonlarda ko’pdan-ko’p buxoroliklarning ruhi va qonida ajdodlaridan qolgan merosiy xislatlar – vataniy axloq, jasurlik, jangovorlik, g’urur, ma’rufiy hurlik singari hissiyotlar ancha susaygan edi. Posho oxiri ana shuni aniq bildi. U Buxorodan jo’nab ketar ekan, «Siz turkistonliklarning milliy kurashga tayyorgarligingiz yo’q, yaqin vaqtlarda ham tayyorlana olmayajaksizlar», – deya ko’nglidagini yashirmasdan, ochiq aytgandi. Axir u ilk bahorgacha Buxoroda qolmoqchi, bu qadim shaharda Turkiston mujohidlaridan vakillar to’plab, ulkan bir anjuman tashkil qilmoqchi edi. Bu ham niyatligicha qoldi.

«Anvar Posho Buxoroda qolib ishlarimiz bilan shug’ullanganda edi, — deydi Usmon Xo’ja, – butun Turkiston milliy quvvatlarini isloh qilib va yangidan oyoqlantirib, haqiqiy bir armiyani yaratgan bo’lurdi. Chunki o’sha kunlarda u yerdagi turklar orasida Anvar Posho darajasida layoqatli, tajribali va shuhratli bir qo’mondon hatto, Afg’oniston, Iroq, xullas butun islom olamida ham yo’q edi. Masalan, 1921 yil dekabrida ruslar bilan oramiz buzilganda, «Oh, hozir Anvar yonimizda bo’lsaydi, bizga ulug’ ma’naviy quvvat bo’lib qolmasdan, biz uni darhol bosh qo’mondon etib saylardik, deb kuyingan edik».

Haqiqatda ham Anvar Posho o’sha davr va murakkab sharoitda Turkiston askariy ishlari uchun zarur Shaxs edi. Ammo uning Turkistonga kelishi faqat sovet ma’murlari, muarrixlari tomonidan emas, boshqa g’animlari tomonidan ham noto’g’ri talqin etilib, bu borada juda ko’p tuhmat va yolg’onlar to’qilgandir. U Baljivondan xotiniga yozgan oxirgi xatida shu to’g’rida ham to’xtalgan: «Sen bilursanki, manim haqimda tuhmat tashviqotlar tarqatib yurgan badbaxt kimsalarning iddao etganlaridek, bu olis diyorga (ya’ni Turkistonga – I.H.) mol-dunyo axtarib, boy bo’lmoq yoki o’z hokimiyatimni qurmoq uchun kelganim yo’q. Meni sendan uzoqlashtirib, bu joylarga keltirgan Janobi Haqning zimmamga yuklagani bir vazifadir…».

Rus – sovet bosqinchilari zulmidan turkistonlik qon-qarindoshlarini xalos aylashdek muqaddas kurashga o’z hissasini qo’shish Anvar Posho uchun Vijdon amri edi. U Farg’ona, Sharqiy Buxoro, Xiva qo’rboshilarini yagona bir jabhada birlashtirmak va bol`sheviklarga qarshi umumiy, kuchli harakatni tashkil qilmoq maqsadida Turkistonga yuz burgandi. Shu uchun ham «Anvar Poshoning Buxoroda Turkiston tuprog’iga qadam qo’yishi, Turkistonning har tomonida bo’lganidek, Farg’onada ham qo’rboshilar va xalq orasida qizg’in mehr bilan qarshilandi, istiqlol maqsadini buyuk maqsad harakatiga aylantirdi» (Ali Bodomchi, 1917-1934 yillar Turkiston milliy istiqlol harakati va Anvar Posho, 1-jild, 380-bet.)

Posho Sharqiy Buxoroga kelgach, Farg’onada bo’lgan turk zobitlaridan Ismoil Haqqibeyni yoniga chaqiradi. Ungacha Poshoning Buxoroga kelganligini Afg’oniston pochta xodimlari orqali eshitgan Farg’ona qo’rboshilarining bosh qo’mondoni, Amiri lashkar Shermatbek Ismoil Haqqi bilan birgalikda Anvar Poshoga o’z ehtiromi va bog’liqligini bildirmoq uchun Muzaffarxon mingboshi rahbarligida bir hay’atni Sharqiy Buxoroga yuboradi. Anvar Posho undan Farg’ona milliy mujodalasi haqida barcha ma’lumotlarni olgach, uni Ko’lob qo’rboshisi Davlatmandbek huzuriga jo’natadi. Shu tarzda, uning tashabbusi bilan Buxoro va Farg’ona qo’rboshilari o’rtasida ilk yaqinlashuv va uchrashuv boshlanadi.

1922 yil fevral` oyida Anvar Posho Shermatbekka maxsus maktub jo’natadi. Xatda shunday so’zlar bitilgan edi:

«Muhataram fidokor mujohid orqadoshlar!
Janobi Ollohning yordami bilan dinu imon dushmani bo’lmish bol`sheviklarni Dushanbe, Sho’rchi, Sariosiyo, Denov va Qabodiyondan quvib chiqardik… Bol`shevik qo’shinlarining katta qismi Boysun garnizonida o’rnashib olgan. Bunga qarshi Darboz, Bobotog’, Denov, Qoratog’ askarlaridan tarkib topgan qo’shinlarimiz Boysunni muhofaza etishga tayyorlanmoqdalar. Boysunda muxoraba davom etayotir. Inshoolloh, yaqin orada bu tumanni ham ozod etajakmiz…» (Ali Bodomchi, o’sha asar, 384-bet).

Bunday zafarli yurishlar sovet hokimiyatini, albatta, sarosimaga solishi tabiiy edi. Tarixiy manbalarda qayd qilinishicha, Anvar Poshoning Turkiston mujodala maydoniga dadil harakatga kirishishi davlatining Sharq va Turkistonda yuritayotgan siyosati tanazzulining boshlang’ichi edi. 1922 yilning aprel` oyiga kelib, sovet hokimiyati Anvar Poshoga sulh tuzishni taklif etadi. Bu sulhga binoan Anvar Posho Darvoz, Qorategin, Ko’lob, Dushanbe, Hisor singari shahar va tumanlarni birlashtirib, o’z xohishiga muvofiq shaklda bir davlat barpo qila olishi e’tirof etilgandi. Faqat bitta shart – Posho Turkiston masalasiga boshqa aralashmasligi kerak edi. Anvar Posho sovet elchisiga «Butun rus askarlari Turkiston tuprog’idan chiqib ketgandan so’ng sulh xususida gap bo’lishi mumkin», deb javob qaytaradi.

U 1922 yil 19 mayda sovet davlatiga Ozarbayjon sovet jumhuriyatining raisi Narimon Narimonov orqali ul`timatum yuboradi. Unda ham Turkistondan rus armiyasi zudlik bilan olib chiqib ketilishi talab qilinadi. Ammo sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi markaziy komiteti bir kun oldin, ya’ni 1922 yil 18 mayda Turkiston va Buxoro masalalari to’g’risida yangi bir qaror qabul qiladi. Unda milliy istiqlol kurashiga qarshi harbiy tadbirlar bilan birga, aholi orasida tashviqot-targ’ibot ishlarini kuchaytirish, shuningdek, Anvar Poshoni inglizlarning josusi, Sharq xalqlarining dushmani sifatida targ’ib qilishga ko’rsatma beriladi. Lekin bu yolg’on va bo’hton targ’ibotlardan ko’ra, Ibrohim laqayning badgumonligi, subutsizligi hamda Farg’onadagi fidoyi kuchlarning vaqtida yetib kela olmaganligi faqat Anvar Poshoning emas, umuman, Turkiston milliy ozodlik kurashi taqdiriga nihoyatda salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shermatbek ukasi Nurmuhammadbek boshchiligida ikki ming kishilik qo’shinni Anvar Poshoga yordam uchun Sharqiy Buxoroga yuboradi. Ammo shu voqeadan o’n ikki kun o’tgandan keyin Shermatbekka ukasidan xabar keladi. Bu xabar qo’rboshilarni g’am-g’ussaga cho’ktiradigan bir mash’um xabar bo’lib, unda Anvar Poshoning Baljivonda shahid bo’lganligi aytilgan edi.

Ushbu voqea Shermatbek xotiralarida bunday hikoya qilinadi: «Sharqiy Buxoro bizga 8 kunlik masofa edi. Nurmuhammad Sharqiy Buxoroning Laxshi qishlog’idan yo’llagan xabardan Anvar Poshoning shahid bo’lganligini bildik. Lekin men ishonmasdim. Chunki bundan avval ham 14 marotaba ayni shunday gap tarqalgan edi. Lekin bir muncha fursat o’tgach, Buxoro ila Farg’ona hududida Nurmuhammad bilan ko’rishgach, bu mash’um xabar haqiqat ekanligiga ishondim. Achchiq Olma degan joyda xatmi Qur’on etib, fotihalar o’qib, katta-kichik o’rtasida Poshoning xotirasiga hurmat bajo ayladik. G’am-kulfat nainki bizni, toshu tuprog’ni ham qurshab olgandi. Yigitlarimizning fig’oni ko’klarga yuksaldi. Negaki, bizning rahnamomiz o’lib, umid yulduzimiz so’ngandi. Tolesizligimizning achchig’idan kimni duoibad etishimizni, kimning bag’riga o’zimizni tashlashni bilmasdik…Tolesiz vatanning, tolesiz Turkistonning iztiroblari ne zamon tinajak, yuzi ne zamon kulajak, to’kkan qonlari ne zamon quriyajak?…Turkistonning ozodligi Anvar Posho bilan barobar Baljivonda ko’mildi…»

Ana shu joydan «Baljivon» she’rining yuqorida boshlangan tahlilini endi davom ettirsa bo’ladi.
1922 yil 4 avgust Qurbon bayramining ikkinchi kuni Anvar Poshoning Baljivonda shahid bo’lishi faqat Shermatbekka o’xshash qo’rboshilar yoki «bosmachilik» kurashiga bosh qo’shgan mujohidlarni zor qaqshatganmidi? Istiqlol uchun jangu jadal maydonlarida ot surgan kishilargina uning o’limini umid va ozodlik yulduzining so’nishi sifatida qabul qilganmidilar? Yo’q, albatta. Rus-sovet imperiyasi zulmidan xalos bo’lishni orzu qilgan har bir vijdoni uyg’oq millatparvar va erksevar turkistonlik Anvar Poshoni «XX asr Turkiston tarixida bitilajak «Istiqlol ishqi»ning ramzi» deb bilgan va tan olgandir. Xalqning ilg’or qismi ongida ayni shunday ishonch paydo bo’lmaganida Cho’lpon hech qachon Anvar Poshoning shahidligini nazarda tutib, «Qonlar yig’latdi bizni bu xabar» demasdi. Va Baljivonda to’kilgan qonlarni – «Tarixning rangini» o’zgartirgan qon deya hukm chiqarmasdi:

Tarixning rangini ko’p qonlar bilan
Qaraytgan, to’ldirgan biroq Baljivon
Eng so’nggi umidni qonga bo’yagan,
Oh, qanday xayrsiz zamonlar kelgan!

«Eng so’nggi umid» – bu nimaga daxldor umid? Hech shak-shubha yo’qki, bu – Cho’lpon nigohida qonga bo’yalgan, uning uchun ARMON bo’lgan «xayrsiz zamonlar» ortda
qolib, bizning ko’z o’ngimizda real haqiqatga aylangan ISTIQLOL va MUSTAQILLIK umidi edi. Tarix chindan ham ISTIQLOL orzusi va MUSTAQILLIK umidini qonga belagandi. Lekin shu muqaddas orzu, shu buyuk umid o’lmasligi uchun o’zbekning ming-minglab jasur farzandlari qonidan, jonidan kechdi.

Xullas, «Shahidlar yuziga tomg’uvchi nurlar» qancha zamon o’tsa hamki, ko’ngilga ilohiy bir yorug’lik ato etadi. Xotirada nainki jafokash Baljivon, balki yiroq «Marmara bo’ylari, edirna yo’li… Karpat cho’qqilari, Trablus cho’li, Berlin ko’chalari» ham.

“Buxoro haqiqati”, 1995 yil, 27 dekabr.

Abdulhamid CHO‘LPON
SHE’RLAR

Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon (Yunusov) 1897 yilda Andijon shahrida tug‘ilgan. Dastlab madrasada (1908—12), so‘ngra rus-tuzem maktabida (1912—14) taxsil olgan. She’riy asarlari «O‘zbek yosh shoirlari», «Uyg‘onish» (1922), «Buloqlar» (1923), «Tong sirlari» (1926) va «Soz» (1935) to‘plamlarida, shuningdek, turli gazeta va jurnallarda e’lon qilingan. 20-yillarda yozgan «Oydin kechalarda», «Qor qo‘ynida lola», «Novvoy qiz» singari hikoyalari o‘zbek adabiyotidagi lirik nasrning dastlabki mumtoz namunalaridir. «Kecha va kunduz» (1936) romani hamda «Yorqinoy», «Xalil farang», «O‘ldiruvchi» (1921), «Sevgi va saltanat», «Cho‘pon sevgisi» (1922) kabi pesalari ham bor (bu asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelmagan). Uning tarjimasidagi U. Shekspirning «Hamlet» tragediyasi o‘zbek tarjima san’atining shoh namunasi hisoblanadi.
U 1938 yil 14 iyul kuni hibsga olinib, ko‘p o‘tmay, Toshkent shahri atrofida otib tashlangan. Vafotidan so‘ng Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991) va «Mustaqillik» ordeni (1999) berilgan.

MAHMUD XO‘JA (BЕHBUDIY) XOTIRASI

Jilgisiz qabringni qora tunlarda
Amalimning shamin yoqib, izladim.
Qizil va pok qoning islarin sochgach,
Kuchsiz ko‘yi yurishimni tezladim.

Amalimning yulduzi, kim ko‘z tikdi
Qora, jirkanch… o‘lim qoni yerlarga.
Savol berdim: “Yo‘qotganim qayda?”- deb,
O‘zimni ham yutmoq bo‘lgan yerlarga.

Qo‘lidagi tutam-tutam gulini
Qabring topib, sochmoq uchun tirishdi.
Gul o‘rniga zahar tilar muhitda
Uning qilgan bu ishlari bo‘sh ishdi.

Men-da ojiz – u muhitning oldida
Qabring topib ko‘z yoshimni to‘kmakka.
Hamda achchiq hiddatim-la ul yerda
Oq kallalik-qora devni so‘kmakka.

Shuning uchun yulduz kabi yarqirab,
Elda qolgan isming bilan turamen.
Shul ismni eslab, chizg‘an yo‘lingdan
Yiroq ketmay, qimirlamay yuramen.

Aziz otam, qo‘limdagi gullarning
Motam guli ekanini bilmaysen.
Shodlik guli ko‘pdan beri so‘lganin,
Yer ostida, pok ruhing-la sezmaysen.

Ana sochdim qalbimdagi gullarni
Termak uchun chaqiramen qo‘llarni..

1920 yil.

BUZILGAN O‘LKAGA

Ey, tog‘lari ko‘klarga salom beran zo‘r o‘lka,
Nega sening boshingda* quyuq bulut ko‘lanka?
Uchmoxlarning kavsaridek pokiza,
Sadaflarning donasidek top-toza
Salqin suvlar tog‘dan quyi tusharkan,
Tomchilari yomg‘ir kabi ucharkan,
Nima uchun yig‘lar kabi ingraylar?
Yov bormi, deb to‘rt tarafni tinglaylar?
Tabiatning o‘tini yo‘q o‘tida,
Sharaq-sharaq qaynab chiqqan buloqlar
Har qorong‘i, qo‘rqinch tunning betida
Shifo istab kelmasin der, qo‘noqlar.
-Bu nega?
Ayt menga.
Ko‘m-ko‘k, go‘zal o‘tloqlaring bosilg‘on,
Ustlarida na poda bor, na yilqi,
Podachilar qaysi dorg‘a osilg‘on?
Ot kishnashi, qo‘y ma’rashi o‘rniga
-Oh, yig‘i,
Bu nega?

Tumorchalar xamoyillar taqingan,
Dalalarda lola bargi yopingan,
Tog‘-toshlarda o‘yin qilgan,
Chopingan
Go‘zal qizlar, yosh kelinlar qayerda?
Javob yo‘qmi ko‘klardan-da, yerdan-da,
Xarob bo‘lgan eldan-da.
Ot minganda, qushlar kabi uchguvchi,
Erkin-erkin havolarni quchg‘uvchi,
Ot chopganda, uchar qushni tutquvchi,
Uchar qushday yosh yigitlar qayerda?
Tog‘ egasi – sor burgutlar qayerda?

Sening qattiq sir – bag‘ringni ko‘p yillardir ezganlar,
Sen bezsang-da, qarg‘asang-da, ko‘kragingda kezganlar.
Sening erkin tuprog‘ingda hech haqi yo‘q xo‘jalar,
Nega seni bir qul kabi qizg‘anmasdan yanchalar?
Nega sening qalin tovshing “ket” demaydi ularga?
Nega sening erkli ko‘ngling erk bermaydi qullarga?
Nega tag‘in tanlaringda qamchilarning kulishi?
Nega sening turmushingda umidlarning o‘lishi?
Nega yolg‘iz qon bo‘lmishdir ulushing?
Nega buncha umidsizdir turishing?
Nima uchun ko‘zlaringda tutashguvchi olov yo‘q?
Nima uchun tunlaringda bo‘rilarning qorni to‘q?
Nima uchun g‘azabingni uyg‘otmaydir** og‘u-o‘q?
Nima uchun borlig‘ingda bu daraja buzg‘unlik?
Nima uchun o‘ch buluti sellarini yog‘dirmas?
Nima uchun kuch tangrisi bor kuchi-la soldirmas?
Kel, men senga qisqagina doston o‘qiy,
Qulog‘ingga o‘tganlardan ertak to‘qiy.
Kel, ko‘zingning yoshlarini surib olay
Kel, yarali tanlaringni ko‘rib olay, to‘yib olay.
Nima uchun ag‘darilgan, yiqilgan
Og‘ir toyning zahar o‘qi ko‘ksingda?
Nima uchun yovlaringni bir zamon
Yo‘q qilg‘unday temirli o‘ch yo‘q senda?
Ey, har turli qulliklarni sig‘dirmagan hur o‘lka,
Nega sening bo‘g‘izingni bo‘g‘ib turar ko‘lanka?

Andijon, 1921 yil

YONG‘IN

Talanmagan, yiqilmagan yer yo‘q.
Go‘daklar nayza boshida…

(Xabar.)

Nega mening qulog‘imda tun va kun
Boyqushlarning shumli tovshi baqirar?
Nega menim borlig‘img‘a har o‘yun
Va har kulgi og‘u separ, o‘t qo‘yar?

Ko‘nglim kabi yiqiq uylar, qishloqlar,
Boyqushlarga buzuq ko‘ksin ochganmi?
Ota-ona, tanish-bilish, o‘rtoqlar
Yurtni tashlab, tog‘ va toshga qochqanmi?

Shunday katta bir o‘lkada yonmagan,
Yiqilmagan, talanmagan uy yo‘qmi?
Bir ko‘z yo‘qmi qonli yoshi tommagan,
Butun ko‘ngil umidsizmi, siniqmi?

Podalarning yaylovida bo‘rilar
Qonga to‘ygach, uvlaydilarmi ko‘plashib,
Yiqiqlardan o‘lkalarni to‘plashib,
O‘tmi qo‘yar alvastilar, parilar?

Tabiatning butun yomon tomoni
Shu o‘lkaga faqat jilva qildimi?
Mo‘minlarning oq vijdoni, imoni
Sham so‘nganday tinsizgina so‘ndimi?

Qilichlarning tillarida qizil qon,
Buloqlarning suvi yanglig‘ toshdimi?
Yalang bola, yalang go‘dak – ma’sum jon
Nayzalarning boshlaridan oshdimi?

Keng yaylovga o‘tmi ketdi, yondimi?
“Madaniyat” istagiga qondimi?

1921 yil.

GO‘ZAL FARG‘ONA

Ey, go‘zal Farg‘ona qonli ko‘ylagingdan aylanay,
Tarqalib ketgan qora, vahshiy sochingga bog‘lanay.
Vahshiy bir o‘rmon kabi bag‘ringni bosmishtir qamish,
Ko‘zlaringda hech ko‘rinmas bir olov, bir o‘t yonish.

Keng cho‘ziq yaylovlaring yovlarga ochmish ko‘ksini,
Bir qora parda bosibdir tuprog‘ingning ustini.
Ko‘zlaring so‘lgan, o‘lik ruhing bilan boqding menga,
Qutulishning yulduzu aslo ko‘rinmasmi senga?

Ul baland zo‘r tog‘laring nega to‘solmas yov yo‘lin?
Yo‘qmidir o‘tkur qilich kesmakka yovlarning qo‘lin?
Biz butun ojiz, zaif, bag‘ri ezilgan sen uchun,
Bul qadar qonlar to‘kildi ul daxidir sen uchun.

Yig‘lama, yurtim, agarchi bul kuningda yo‘q bahor,
Kelgusi kunlarda baxting yulduzi o‘ynab qolar.

YASHAYISH

Og‘ir-og‘ir va faqat qayg‘idan yiroq uyqu,
Nechun uzoqlarga qochding, ki ko‘p yamandir bu!

Ko‘zum ochildi, biroq ko‘rmadim go‘zallikni,
Ko‘ngulda yosh ila ko‘rdim butun tubanlikni…
Yo‘q ermas erdi go‘zallik bilan chiroylilik,
Faqat ular tubida jilvalandi hayvonlik…
Kulib qarar edi dunyosi goh-gohlari
Faqat kulushlar ichinda, fig‘on va ohlari!

Nechun ochildi ko‘zim, qayga ketdi uyqularim?
Bu uyg‘onishda to‘lib toshdi qayg‘ularim…

GO‘ZAL TURKISTON

Go‘zal Turkiston, senga ne bo‘ldi?
Saxar vaqtida gullaring so‘ldi.
Chamanlar barbod, qushlar ham faryod,
Hammasi mahzun. Bo‘lmasmi dil shod?
Bilmam ne uchun qushlar uchmas bog‘chalaringda?

Birligimizning tebranmas tog‘i,
Umidimizning so‘nmas chirog‘i.
Birlash, ey xalqim, kelgandir chog‘i,
Bezansin endi Turkiston bog‘i.
Qo‘zg‘al, xalqim, yetar shuncha jabru jafolar!

Ol bayrog‘ingni, qalbing uyg‘onsin,
Qullik, asorat – barchasi yonsin.
Qur yangi davlat, yovlar o‘rtansin.
O‘sib Turkiston, qaddin ko‘tarsin,
Yayrab, yashnab o‘z Vataning gul Bog‘laringda!

BOKUGA SHARQ QURULTOYIGA KЕTKANDA

Yo‘limizda cho‘llar, suvlar, dengizlar,
Bosuvchisin tanib bo‘lmaslik izlar,
Shul izlarni bosib, dengizlar kechib,
Buyuk amal bilan boramiz bizlar!
Yurakdagi saqlab borgan amallar,
Yo‘llardagi dengizlardan ulug‘roq;
Ezilganlar tilak tilar bu yo‘li
Avvalgidan to‘lug‘roq.
Mahkam qilib bog‘lanilgan kamarlar…
Sharqning eski chigalini yechaylik.

1920 yil, 10 Avgust, Toshkent

YORUG‘ YULDUZGA

(Hazar esdaligi)

Go‘zal yulduz, nurli yulduz, tez so‘zla.
Otalarning tarixdagi xatosin,
Shul xatodan osuflanib tovlarning
El ko‘ksida surgan ishrat, safosin.

So‘zla, anglat o‘tgandagi turmushning
Butun qonli, shonli, jonli yerlarin.
Ko‘z oldimda jilvalanur yurt uchun
Jonlar berib, qonlar to‘kkan yerlaring.

O‘ynat, qo‘zg‘at, to‘lqinlantir, hovliqtir
Keng Hazarning ko‘m-ko‘k, yumshoq suvlarin,
So‘zlattirib, charchat, horsin, charchasin,
Teri oqsin, ko‘kka chiqar bug‘larin.

Ko‘piklantir, mayda, oppoq ko‘pikdan
Ko‘ylak kiydir, yasantir suv betlarin,
Ul suvlar-la pardoz qildir, kiyintir
Tog‘li, toshli qirg‘oqlarin, chetlarin.

Nega jimsen, nega javob bermaysen,
Nega ko‘zing qizarindi, yoshlandi?
Nega yuzing so‘lgan kabi yumshardi?
Nega senda bir talvasa boshlandi?

Bilamen men, so‘zlamaysen shuning-chun –
So‘zlaydirgan yaxshi so‘zing yo‘q erur.
Og‘iz ochsang, yo‘qsil elni ezmakka,
Qon qilmoqqa hasratlaring ko‘p erur.

Mayli, mayli, qandoq achchiq bo‘lsa ham,
To‘g‘ri so‘zni yashirmasdan so‘zlay ber,
Har qanchalar yurak yorg‘ich kuy bo‘lsa,
Botir bo‘lib sekingina kuylay ber.

O‘tganlarning zahari ham bu kunda
Ko‘ngillarga tegmay o‘tar kabidir.
Kechmishlarning yig‘isi ham shu kunda
Yo‘qsil dilni suyuntirar kabidir.

Falokatlar ko‘rgan ota-bobolar
Istiqbolning qimmatini bilmagan.
El va yurtni saqlar uchun so‘ng xonlar
Tuzukkina chora, tadbir qilmagan.

Biz, yo‘qsillar, boshqalarga qul bo‘lib,
Chet oyoqlar tomonidan ezildik.
Har yaramas, har buzuqning tagida
Alam ortgan, jabr ko‘rgan biz edik.

Yetar, bo‘ldi. Meni gapga solding-da,
O‘zing unda tinglabgina turasan:
Yana, tag‘in ta’sirlanib so‘zimdan,
Oh-voh qilib, o‘zni har yon urasan.

So‘zla, sen-da tillaringni o‘ynatib,
Eski alam ichra bizni olib bor.
Yashirin yotgan pardalarni, zulmatni
Qarab turma, nuring bilan yirt-yubor.

Yalintirma, boshqalarga yalingan
Kabi sen xam yalintirmoq istaysen,
Ezilganni ezishlikka sen, go‘zal.
Ozroq sharm, ozroq hayo qilmaysen?

So‘zla, anglat, go‘zal yulduz, tez so‘zla,
Men-da seningdek chiroyli so‘ylarmen.
Hazardagi ko‘piklarga birlashib,
Seni maqtab shirin kuylar kuylarmen.

Og‘iz ochding, tovshing keldi, ey yulduz,
So‘zla, so‘zla, yot kishi yo‘q, ikkimiz…

Bahri Hazar, 19 Avgust, 1920 yil.

PO‘RTANA

Po‘rtana qo‘zg‘aldi, po‘rtana yurdi,
Po‘rtana o‘zini qirg‘oqqa urdi.
Po‘rtana oldida bir kema ko‘rdi;
Ichida zich odam… o‘ynatdi, surdi.

Ul kuchli, ul botir, ul qo‘rqmas, yuraklik,
Ul mag‘rur, kerilgan ham majnun, hovliqma,
Faryod der qirg‘oqlar undan, shu tug‘rolik –
Shahardek kemalar unga bir luqma…

Ul o‘zi qon ichar, qon olur bo‘lsa-da,
Bag‘rida sevgisi kuchli,
Baqirib, o‘kirib, yugurib yursa-da,
Go‘zalni suyuvga o‘chli…

Suv qizi:
Chiroyli, sochlari qop-qora,
Bo‘ynidan sochilgan, tarqoq,
Ko‘zlari dil tortar, chetroqdan bir qara.
Ilinding… rahmsiz ul tuzoq…

Ko‘zlari kiyikni ko‘r qildi ko‘rmading,
So‘zlari – bulbulni tutqin;
Yuzlari oylarni botirdi bilmading,
Bulutlar ostiga qochib kirdi kun!

Ana shul go‘zalni, ana shul malakni
Yo‘q , yanglish… falakni,
Po‘rtana ko‘ksida saqlar,
Yerlar sarf etar g‘ayratni, amakni
Ish qilib malakni,
Yo‘q… jahon, falakni
Oq ko‘pik ichida oqlar.

Ba’zida hisobsiz oq ko‘pik ichiga
Sultondek tutqizar uni,
Dam ko‘kka irg‘itib, dam tortar ko‘ksiga.
Shu yo‘lda o‘ynatur qizni,
Kuldirib u nurli yuzni.
Suydirib u ohu ko‘zni,
Qul qilib sizni ham bizni…

Ko‘piklar… u oppoq, sanoqsiz ko‘piklar
Yulduzdek jimirlab turalar,
Ko‘piklar… u kichik, chiroylik ko‘piklar
Oshiqning ko‘nglidan uralar…

Qichqirar, bo‘kirar, bo‘kirar yo‘lbarsdek,
Yugurar, sekirar, otilur devdek.
Oldida hech to‘siq. Hech mone qo‘ymasdek
Intilar… o‘ng-so‘lni ko‘rmay…

Ko‘tarsa boshini, ko‘klarga tegadir.
Bulutlar, chaqmoqlar dahshatda,
Egsa ul bo‘ynini, ko‘p vaqt egadir,
Suv tegin ko‘rasan dahshatda.

Jonvorlar qo‘rqadir… dahshatda titraydir.
Baliqlar o‘limni kutalar.
Kuchligi kuchsizni yutmaydir, sitmaydir.
Qo‘rqudan og‘ular yutalar…

Dengiz tinch, qo‘rquv yo‘q. Qiyomat uxlaydir.
Po‘rtana jim-jitdir uyda.
Shamolni po‘rtana qo‘zg‘atmay saqlaydir
Qo‘zg‘almoq degan so‘z yo‘q unda.

Bu – mahshar, qiyomat, po‘rtana. To‘lqinlar –
Hammasi yo‘qsilning ko‘nglida.
Bir damda dunyoni kuydirur vulqonlar
Ojizning u o‘tli dilida…

O‘yna, ey to‘lqinlar, po‘rtana dahshat sol.
Qirg‘oqlar titrasin, qo‘rqib,
Ko‘k yuzi; yer osti tinch bo‘lsa – vahshat sol
Daryodan suv tashlab, purkab.

Bu mening keng ko‘nglim g‘avg‘oni, janjalni,
To‘polon, qo‘zg‘alish, chuvalash,
Isyonli, to‘fonli
Suyadir; shuning-chun dunyoni, jahonni,
tog‘ va tosh
Hammasin ag‘darmoq istaydir,
yonadir, kuyadir…

O‘ynat, ey, po‘rtana, to‘xtatma, quvvat ol.
Chog‘’ kelgach, erinib yotma, uxlama,
bo‘lmasin yo‘qlama.
Ko‘p ezgan dushmandan,
past yondan
O‘chni ol, o‘chni ol, o‘ch ol!…

Toshkent, 1920 yil, may.

TORTISHUV TONGI

Yenggan qo‘shin boshlig‘idek gerdayib
Botgan quyosh bulutlarning ostidan
Bosh ko‘tarib chiqmoq uchun tirisha.
Shuning uchun beri yoqda irjayib
Kulishurlar.
Unga qarshi, qarshidan
Yig‘lov, siqtov, tovush, g‘avg‘o, xarxasha.

Suyuningiz:
ko‘pdan beri zindonda
Quyosh ko‘rmay, zaxlab qolgan ko‘ngillar.
Chiqar kunlar yetdi sizga undan-da,
Munda yechib yuborilgan tugunlar.

Qayg‘uringiz:
Kishanlarni yasovchi
ustalar.
Boshqalarni tubanlar deb atovchi
xo‘jalar,
Sizning uchun yoz boshining qoridek
Eruv kunlar keladir,
Sizning uchun alvastining zoridek
yig‘lar kunlar keladir…
Chiqadirgan quyoshni siz behuda
Etak bilan to‘smoq uchun tirishmang,
Axmoq bo‘lib Azroilning oldida
Jon talashing, to o‘lguncha berishmang.

Toshkent, 1920 yil, Oktyabr.

XALQ

Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir.
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o‘chdir…
Xalq qo‘zg‘alsa kuch yo‘qdir, kim to‘xtatsin.
Quvvat yo‘q, kim xalq istagin yo‘q etsin.
Xalq isyoni saltanatni yo‘q qildi.
Xalq istadi, toj va taxtlar yiqildi…
Xalq istagi*: ozod bo‘lsin bu o‘lka,
Ketsun uning boshidagi ko‘lanka.
Bir qo‘zg‘alur, bir ko‘pirar, bir qaynar,
Bir intilur, bir xovliqar, bir o‘ynar,
Yo‘qlikni-da, ochlikni-da yo‘q etar,
O‘z yurtini har narsaga to‘q etar…
Butun kuchni xalq ichidan olaylik,
Quchoq ochib xalq ichiga boraylik!

1921 yil, 7 Sentyabr, Buxoro.

KO‘NGIL

Ko‘ngil, sen munchalar nega
Kishanlar birla do‘stlashding?
Na faryoding, na doding bor,
Nechun sen muncha sustlashding?
Xaqorat dilni og‘ritmas,
Tubanlik mangu ketmasmi?
Kishanlar parchalanmasmi?
Qilichlar endi sinmasmi?
Tiriksen, o‘lmagansen,
Sen-da odam, sen-da insonsen.
Kishan kiyma,
Bo‘yin egma,
Ki sen ham hur tug‘ilg‘onsen!

Toshkent, 1922 yil, Avgust 7.

KISHAN

Kishan, gavdamdagi izlar bukun ham bitkani yo‘qdir!
Temir barmoqlaringning dog‘i butkul ketkani yo‘qdir!

Na mudhish, na sovuq manxus, qizg‘anmas quchog‘ing bor!
Bashar tarixining har sahfasida qonli dog‘ing bor!

Yumilmas ko‘zlaringning har biri bir elni qahr aylar,
Faqat bir borlig‘ingdir, kim butun borliqni zahr aylar!

Qulf birlan sening erkingda ko‘p yillar qolib ketdim…
Faqat har tebranishdan qutulishlikni umid etdim.

Kishan, gavdamdagi dog‘ing hanuz ham bitkani yo‘qdir,
Faqat butkul qutulmoqqa umidim endi ortiqdir!..

Toshkent, 1922, Sentyabr 15.

BAS ENDI

Yetar, bas, chekdan oshkandir
Bu qarg‘ish, bu haqoratlar!
To‘lig‘dir, balki toshkandir
Tubanlik ham safolatlar!
Qo‘limda so‘nggi tosh qoldi,
Ko‘ngilda so‘nggi intilmak,
Ko‘zimda so‘nggi yosh qoldi,
Kuchimda so‘nggi talpinmak!
Bu qarg‘ish, bu haqoratlar
Kuchimni tortmoq istaylar,
Tubanlik ham safolatlar
O‘zimni yutmoq istaylar!
Ko‘ngilda so‘nggi intilmak
Shu holda ketmak istarmen.
Kuchimda so‘nggi talpinmak,
Amalga yetmak istarmen!
Qo‘limda so‘nggi tosh qoldi,
Yovimga otmoq istarmen!
Ko‘zimda so‘nggi yosh qoldi,
Amalga yetmak istarmen!..

Fevral 1923 yil, Toshkent.

SOZIM

Nafrat o‘lkasidan hijrat qilg‘anmen,
Ulfat diyoriga maskan qurg‘anmen.
Yuzimni o‘t emas, gulga burg‘anmen,
Samoviy zavqlarg‘a to‘lib turg‘anmen
Bulbullar sevgini maqtag‘an damda!
Chechaklar o‘sg‘usi ko‘z yoshlarimdan,
Bo‘g‘inlar ung‘usi o‘ylashlarimdan,
Qalblar yumshag‘usi sayrashlarimdan,
Sevgi chamanida yayrashlarimdan
Jannatlar yaratgay tashlangan janda.
Tilingan tillarga qon yugurg‘usi,
Bo‘shalg‘an inlarga jonlar kirgusi,
Tikanli boqchalar chechak ko‘rgusi,
Haq yo‘li, albatta, bir o‘tilgusi
Jandalar tanimga tekkan kunlarda!..

O‘sh, 1924. Avgust 14.

Abdulhamid Cho’lpon. Buloqlar quchog’ida_2.pdf by Mehmet Can on Scribd