24 АВГУСТ — МАШҲУР АДИБ ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Ушбу ҳикоялар (уларни чўпчак деб аташга асло тилим бормайди, илло, сохта руҳий устунлик ишораларини ўзида яширган бу сўз, айни пайтда, фусункор ва гўзал бу эртакларга мутлақо бегона бўлган панд-насиҳат истакларини ҳам назарда тутади) бағрикенг даштларнинг ўзи каби саховатларга тўлуғ. Ҳотамтой қалби ва руҳининг табиий улуғворлиги мисқолча бўлсин зўрма-зўраки чиранишларга бегона.
ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС
ТУРКИСТОН ЭРТАКЛАРИ
(UENTOS DEL TURQUESTAN)
Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges: 24.08 1899,Buenos-
Мен сўзламоқчи бўлаётган эртаклар Туркистоннинг икки турли минтақаларига тегишлидир. Бирлари шимолдаги бепоён қирғиз* (пастдаги изоҳга қаранг) даштлари бағрида, туя тезакларидан қаланган гулханлар атрофида яратилган бўлса, бошқалари ариқлар бағрини тилган экинзорлари бисёр жанубий минтақада кўз очган. Гавжум бозорларни ўзларига саҳна билган моҳир бахшилар тавозе билан қулоқ тутганлар қуршовида эртакларга ҳар гал бетакрор оҳанг бахш этарлар. Даставвал Остроумов рус тилига ўгирган афсоналар, сўнгра доктор Густав Юнгбауэр шарофати билан олмонча шамойилига эга бўлди. 1923 йили Йенада нашр қилингач, бир неча этножўғрофий саргардонликларни бошидан кечирган ушбу китоб (эҳтимол, Буэнос-Айресдаги ягона китоб) мана, охир-оқибат менинг ёзув столимга келиб тушди. Мен уни бир ўтиришда ютоқиб ўқиб чиқдим. Афтидан, асотирлар жилвасига маҳлиё бўлиб, уларни хаёлимда эврилишларга дучор қилсам-да, бундан таассуф чекмасман, илло эртакларнинг бари ажиб ва фусункор, айнан бир эртакнинг турфа талқинлари эса батамом янги асотир каби таассурот қолдирарди. Туркистонда таваллуд топган эртакларнинг рус тилидан ўгирилган олмонча талқини ҳақида мулоҳаза юритаётган (энди эса улар ҳақида битик ёзаётган) олис аргентиналик бир мухлиснинг ажабтовур ушбу силсиладан ўрин олиши — ушбу афсоналарнинг фусункор қудратига бундан ортиқ шоҳидлик бўлиши мумкинми, ахир? Айни бу ҳол бизни макон ва замоннинг адоқсиз турфа хил талқинлари ҳақидаги метафизик мулоҳазаларга етаклаши шубҳасиз.
Туркий халқлар эртакларида шаҳзода-ю маликалар, аждаҳо-ю ялмоғизлар, девлару ўғилпарвар шоҳларнинг адоқсиз издиҳомига дуч келамиз. Осиё асотирларида бебошлик қилаётган аждарлар даҳрий оврупаликлар яратган улкан газандалар билан айнан ўхшаш, улар ҳам ботирлар қиличидан завол топадилар ва шавкатли шамшир зарбидан ҳалок бўлмоқ — улар қисматининг ўзгармас ва муҳаққақ муҳридир. Муқаррар хотимасига муштоқ бу махлуқлар саҳролар бағри, қуриган дарё ўзанларини ўзларига макон тутадилар ва ё ташналикдан юксак тоғларга бош олиб кетадилар. Бу ўлканинг маҳаллий руҳлари шажараси Ислом асотирларини тўлдирган жинлардан ибтидо олади. Айтадиларки, улар карами кенг Парвардигор амри билан жаҳаннам пойида, йўлбарс ва оташбардор урғочи бўри яқинлигидан туғилмишлар. Дўзахда таваллуд топган жинларнинг айримлари мусулмон бўлди, кибрга берилган бошқалари эса бу марҳаматни инкор этиб, ҳидоятдан бебаҳра бўлди. Улар ўз ҳоҳишларига кўра қиёфаларини ўзгартириб, инсон ва ё эшак, кўппак ва ё олов тиллари ва ҳатто ғирчиллаган ароба шамойилига кира олади. Ташландиқ кулбалар ва мўриларни, шағалтош уюмлари ва ҳаммомларни, ҳовуз ва аҳлатхоналарни ўзларига макон тутадилар. (Бизнинг Palermo Chico ёки Puento Alsina жин-ажиналар учун айни боп жойлар десам, эътирозлар бўлмаса керак.) Бошдан-оёқ юнг қопланган қиёфалари, ўткир панжа-ю гажак думлари билан эртакларга шинаванда болалар лабларига учуқ тоширишга мойил Туркистон девлари ҳам ўзимизникиларга ўхшайди. Ҳийлакорлик ва овсарлик сифатлари ажабтовур тарзда омухталашган заковатлари эса уларга яна ҳам айрича жозиба беради. Парвардигор уларни ибтидоий оташ дудидан яратди, оташнинг гулхани руҳларга, нури эса фаришталарга раво кўрилди. Очофатликда меъёр билмас бу девларнинг яқин ва узоқ қариндошлари бир талай эртакларда ўзларига белгиланган фаолият билан машғул. Масалан, «Учқур тойчоқ» афсонасида шоҳнинг эрка қизи танлаб-танлаб тозисига учрайди — саралагани еб тўймас бир дев бўлиб чиқади. Иттифоқо, ҳийла-найранг билан маликани меҳмонга юборган куёвтўра саройдаги барча қул ва чўриларни, кўрмана-ю сеплар ортилган эшак-хачирларни еб битиради.
Китоб саҳифаларини ошён тутганлар орасида дарозлар ҳам бор. Руҳиятшунослик деб аталган чўпчакнамо бир илмнинг уқдиришича, эртакларнинг девкелбат ушбу персонажлари катталар билан болаларнинг жусса ўлчами ўртасидаги табиий тафовутга доир олис хотира маҳсулларидан бошқа нарса эмас. Шунингдек, Рубен Дарио тараннум этган маликалар — хаёлларимизни ҳар дам ўғирлаган, бахт ва навқиронлик, неча бор орзуланган висол майллари ва қаҳрамонлик истакларининг ажабтовур яхлитлигидан иборат ушбу ишқ тимсоллари муҳташам саройларда муҳаббат қуршовида истиқомат қилади. Яна бир ҳилқат — Симурғ қуши эртаклар бағридан биз томон назар ташлайди. Осуда инсон чеҳрали, кумушранг патлари кўзни олувчи, ёши икки минг йил қадар кўҳна қуш, қанотларини ёйгани замон офтобни яшириб, заминни зулматга чулғашга қодир улуғвор қуш, аёвсиз савашлар чоғи ботирларни омон олиб чиқишга ҳар дам ҳозир илтифотли ва сўзамол қуш — Симурғ.
Туркистон эртаклари воқелиги саховат туйғулари билан тўйинган, бепоён кенгликларда йилқи ва сурувлар кетидан от сурган чўпон-чўлиқ туёқлар остидаги заминни асло хор қилмас, балки қурғоқчилик ва ёғинлар мавсумидан ҳам тадбир билан ўзларига ризқ топарлар. Тоғли бўлгаларда қир ва адирлар, улуғвор қоя ва даралар дохил ўйноқи шакллар манзарасини чизган макон — яланг даштликларга энгач, кўз илғамас уфқлар орти томон ястаниб боради. Миришкор деҳқонлар учун тўрт мавсумга тақсим қилиб берилган вақт чўпонлар учун мангулик каби бардавом. Тинимсиз, аммо оҳиста кечиб ўтаётган куну тунлар айтишув кечалари, мусиқа ва рақс давралари билан зийнатланган. Бунда ландовур танбаллик саҳоват хислатлари билан ёнма-ён қадам ташлайди. Ушбу хаёлий афсоналарда вақт ва замон шунчаки кечиб ўтмайди, улар бунда баайни тушлар каби ювош ва мулойим.
Шекспир (ўзининг ташбеҳини қўлласак) узоқ йиллар давомида кечган воқеаларни сувсоатнинг атиги бир карра айланишига жо қила олган, Жойс бўлса бир ишора билан вақтнинг шошқин одимларини тўхтатиб, инсон умрининг бир кунини етти юз саҳифалик асарга жойлай билган эди. Туркистон эртаклари аро кечаётган вақт эса, Шекспирникидан фарқли ўлароқ, учқур эмас, айни дамда Жойсники каби ҳам судралмас: тирикликка ситам етказмай, сездирмасдан ва оҳиста кечиб ўтаётган бу оқимни йил ва ё кунлар, тақвим ва ё мавсумлар, ва балки шому саҳарларнинг қай бири билан ўлчашни билмайсан.
Яна айрим эртакларга мурожаат қиламан. Одатда, истиора — орадаги масофаларни адоқсиз узайтириб, айни пайтда уларни изсиз ғойиб эттиради. Сердавлат Ҳотамтой ҳақидаги ривоятда (тўпламдаги энг сара эртакда) ораларига қирқ кунлик йўл масофа солган икки шаҳар ҳақида сўз боради. Шаҳарлардан бирининг фуқаролари бошларига тушган кулфат туфайли кеча-ю кундуз изтиробда ғам ёшлари тўкади. Кундалик юмушлари билан андармон қирқ кунлик йўл наридаги бошқа шаҳар аҳли қўшниларини кўрмаса-да, уфқ ортидан келаётган йиғи сасларини муттасил эшитиб туради.
Ушбу ҳикоялар (уларни чўпчак деб аташга асло тилим бормайди, илло, сохта руҳий устунлик ишораларини ўзида яширган бу сўз, айни пайтда, фусункор ва гўзал бу эртакларга мутлақо бегона бўлган панд-насиҳат истакларини ҳам назарда тутади) бағрикенг даштларнинг ўзи каби саховатларга тўлуғ. Ҳотамтой қалби ва руҳининг табиий улуғворлиги мисқолча бўлсин зўрма-зўраки чиранишларга бегона. Ҳамиша бошқалар ташвишларига шерик бу саҳоватпешанинг уйида қирқта эшик бўлиб, уларнинг ҳар бири ёнига қашшоқларга аталган тилло тангаларга тўла олтин косалар қўйилган. Кимга лозим бўлса, олиб кетаверсин. Худди ўша эртакдаги Форс шоҳининг жондан азиз қизи шу қадар соҳибжамолки, кундузлар юрганида вужудидан соя эмас, биллур нурлар тўшалади («Lux est umbra Dei» — бир зоҳиднинг айни сўзларини сўнгроқ сэр Томас Браун яна такрор ёдга солади). Эртакларда одатий ва ғаройиб ҳолатлар шу қадар жўн уйғунлашиб кетганки, уларни турларга кўра ажратиб, мавқелари бўйича ўз ўрнига қўйиш истаги ҳикоянависга мутлақо бегона экани шундоқ кўриниб туради. Афсоналарда мавжуд барчаси — илоҳийлик сифатлари улуғ бўлса-да, оддий инсонлар билан ҳам мулоқотга киришиб кетаверадиган фаришталар дейсизми ёхуд, аслида бир жойда кўкариши назарда тутилган бўлса-да, кўнгли тусаган маҳал олис сафарларни ихтиёр қилувчи жаҳонгашта дарахтлар дейсизми — буларнинг барчаси ўзининг чинлиги билан кишини ҳайратга солади. Фусун — табиатнинг узвий яхлитлиги намунаси, айни воқелик кўринишларидан биридир. Олисдан туриб бирор кимсанинг жонини олишда камон ўқлари қўл келади, аммо лойдан тулум ясаб, унга муттасил игналар санчган кўйи аслиятнинг ўлимига сазовор бўлиш ҳам мумкин. Сўнгги асрлардаги ораста ва қулай турмуш жодуларга ишончимизни йўқотиб улгурди. Баъзан сеҳрнинг мавжудлигини бир кибр ила эътироф қилсак-да, ғайриоддий ҳолатларни табиий оқибатлардан бехато ажрата олишимиз билан мағрурланамиз. Жодугарлар қаллобдир ва тулумлар билан бизнинг ўртамизда заррача боғлиқлик йўқ, лойдан ясалган нусхаларимизда ўтказилган амаллар эса бизнинг ўзимизга заҳмат етказиши мумкин эмас, дея баралла атрофимиздагиларни ишонтирмоқчи бўламиз. Аммо вазиятнинг истеҳзолигини қарангки, кимдир биров исмимизга таҳқирли лақабни тиркаб чақириши ҳамон, таъбимиз тирриқ бўлиб, ғуссаларга ботамиз. Биз-ку майли, табиат қонунларини рўкач қилиб гапиряпмиз, аммо Эдвард Карпентер ёки Эрнст Махни ўқиганки одам, бу каби қонунлар мўъжизавий воқеликнинг фойдали имкониятларига мутлақо зид эканини англаб етади. Бокира ўрмонлар ва қадим ғорларда камхарж умргузаронлик қилган ибтидоий одамлар эса ўзбошимча таъсис қилинган ушбу қонунларга ҳам, уларга озроқ бўлса ҳам жозиба берувчи мўъжизаларга ҳам ишонмайди. Улар афсун билан соғлом идрок ўртасига чизиқ тортиб ўтирмайди, балки табиатнинг яхлит эканига ғайришуурий тарзда, ортиқча саволларсиз ишонади.
Мексика ҳиндулари асотирларини тафсир қилган Теодор Вильгельм Дантсел ўз мулоҳазаларида яна ҳам илгари кетади: унинг фикрича, ибтидоий одамлар субъект (идрок эгаси) билан объектни (идрокдан айри борлиқни) ўзаро айириб ўтирмайди. Уларнинг дунёси икки чеҳрали эмас, балки ўн минглаб чеҳраларга эга ва улар табақаларга ажратилган эмасдир. Ибтидоий одамлар ҳаёти тушнинг ўзи каби адоқсиз. Беғубор бу одамлар — ўз дунёларининг чинакам соҳибларидир. Камтарин умрларга бешик бўлган бу дунё гўзалдир, илло ният қилинган нарсаларнинг бари шаксиз ижобат бўлади. Соддадил бандаларни бағрига олган бу дунё мудҳишдир,
илло кўнгилга нохос ташриф буюрган нохуш туйғулар ҳам чин мусибатларни чорлаши бор. Туйғулар ҳукмига ўзимизни бахшида қилган дамлар биз ҳам айнан шу каби яшамасмизми? Уларнинг ҳаёт-турмуши асотирлар, тушлар олами ва эҳтимоллар ўлкаси билан ёнма-ён, ёндош. Мен эсам ўз ҳаётимга ўзимни бегона сезмоқ учун, ўз ҳаётим ришталаридан узилмоқ ва сўнгра эса — тобора олислаб бораётган ана шу ҳаётимни қўмсаб, ҳасратлар чекмоқ учун қўлимдаги Туркистон эртакларидан сира бош кўтармасман.
«Бепоён қирғиз* — Бу ўринда аслида қозоқ даштлари назарда тутилмоқда.ХIХ-XX асрларда рус олимлари «қозоқ» атамасини эмас, «қирғиз» атамасини ишлатиб дунё илмида чалкаш тушунчаларни келтириб чиқарганлар. Фақат ХХ асрнинг 30-40 йилларида бу чалкашликка ойдинлик киритилган. Борхес ўша пайтда мавжуд жуғрофий-тарихий манбалардан фойдалангани учун ўзи билмаган тарзда чалкаш атамани қўлламоқда («Хуршид Даврон кутубхонаси» изоҳи).
Шарифжон Аҳмедов таржимаси
Шарифжон Аҳмедов
ЭРТАКЛАРНИНГ АДОҚСИЗ СИЛСИЛАСИ
«ТУРКИСТОН ЭРТАКЛАРИ»ГА БОҒЛАМА
Шарифжон Аҳмедов – 1969 йилда Андижонда туғилган. 1992 йили ТошДУ журналистика факултетини тамомлаган. Дастлабки ҳикоялари ўтган асрнинг 9-йилларида «Ёш куч» журналида эълон қилинган.Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан шуғулланади. Узоқ йиллар давомида Хорхе Луис Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништириб келмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида унинг Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар,Жуброн Халил Жуброн асарларидан қилган таржималари мунтазам эълон қилиб борилмоқда.
«Туркистон эртаклари» («Cuentos del Turquestan») асари 1926 йилда Буэнос-Айресдаги «La Prensa» газетасида эълон қилинган. Хорхе Луис Борхеснинг бошқа сара асарлари соясида қарийб унутилган ушбу бадиа даставвалида таниқли рус тилшунос ва этнограф олими Николай Остроумовнинг (1846-1930) Туркистон ўлкасида олиб борган илмий изланишлари натижаси ўлароқ, 1906 йилда Тошкентда «Сказки сартов в русском изложении» номи остида чоп этилган китобнинг сўнгроқ бошқа бир фольклоршунос — Густав Юнгбауэр (1886-1942) саъй-ҳаракати билан олмон тилига ўгирилиб, 1923 йили Йена шаҳрида «Märchen aus Turkestan und Tibet» («Туркистон ва Тибет эртаклари») номи билан нашр қилингани ва «бирлари шимолдаги бепоён қирғиз даштлари бағрида, туя тезакларидан қаланган гулханлар атрофида…, бошқалари эса ризқэлтар ариқлари унумдор ерлар бағрини тилган жанубий минтақада кўз очган» ушбу фусункор эртакларнинг айнан шу олмонча талқини, охир-оқибат, ўзининг қўлига келиб тушгани ҳақида маълум қилади ёзувчи. «Туркистонда таваллуд топган эртакларнинг рус тилига таржимасидан ўгирилган олмонча талқини ҳақида мулоҳаза юритаётган (энди эса улар ҳақида битик ёзаётган) олис аргентиналик бир мухлиснинг ажабтовур бу силсиладан ўрин олиши — айни афсоналарнинг фусункор қудратига бундан ортиқ шоҳидлик бўлиши мумкинми?» дея иқрорларида давом этади улуғ адиб.
Борхес сўзлаётган юртда таваллуд топган бизларга болаликдан таниш ва қадрдон эртаклар қаҳрамонлари — шаҳзода-ю маликалар, ўғилпарвар шоҳлар, саҳоватпеша Ҳотамтой ва аждаҳо-ю ялмоғизлар, девлару бошқа афсонавий ҳилқатлар ҳақида, беғубор афсоналарининг жозибалари ҳақида, бағрикенг бу заминнинг мўъжизалари ҳақида адиб иштиёқ ва меҳр билан сўзлайди. «Туркистон эртаклари воқелиги саҳоват туйғулари билан тўйинган, бепоён кенгликларда йилқи ва сурувлар кетидан от сурган чўпон-чўлиқ туёқлар остидаги заминни асло хор қилмас, балки қурғоқчилик ва ёғинлар мавсумидан ҳам тадбир билан ўзларига ризқ топарлар», деб ёзади адиб. Бошқа бир ўринда: «Ушбу ҳикоялар… бағрикенг даштларнинг ўзи каби саҳоватларга тўлуғ» деб айтар экан, Борхес бу эртакларга, эҳтимолки, уларни дунёга келтирган юртга муҳаббатини яна бир карра изҳор қилади. Туркистон мавзуси илк бор қаламга олинган ушбу асаридан сўнг Борхес бошқа бир талай асарларида ҳам минтақамизга дахлдор нуқталарга эътибор қаратишда давом этганини кўрамиз. 1934 йилда ёзилган «Марвлик Ҳаким» ҳикояси шуларнинг бири — «Ўша замон ва ўша макон одамлари сўнгроқ Чойшаб Тутган Пайғамбар номи билан атай бошлаган Ҳаким ҳижратнинг 120 йилида, мелоднинг эса 736 йилида Туркистонда таваллуд топди. Боғлари, токзор ва ўтлоқлари саҳрога маъюс тикилган кўҳна Марв шаҳри унинг ватани эди. Чанг-тўзонлар соя солмаган маҳаллар у ернинг чошгоҳлари чароғон ва кўзни олувчи.» (Таржима бизники — Ш. А.)
Борхес «1923 йили Йенада нашр қилингач, бир неча этножўғрофий cаргардонликларни бошидан кечирган ушбу китоб (эҳтимол, Буэнос-Айресдаги ягона китоб) мана, охир-оқибат менинг ёзув столим устида пайдо бўлди», деб ёзади. Бу ўринда мен адибнинг кутубхонасидан ўрин олган «Туркистон эртаклари» билан боғлиқ бошқа бир эврилишларга, лисоний эврилишларга эътибор қаратмоқчиман. Гап шундаки, асрлар давомида халқ хотирасида шаклланган, такрор-такрор сайқалланиб, мукаммал ҳолатига келган асотирлар жозибаси, тили ва ҳикоя услубининг товланишлари даставвал рус тилига, сўнгра эса олмончага таржимада сусайган, ранглари униққан бўлиши эҳтимол. Аммо шу ҳолатида ҳам Борхеснинг — испанзабон ёзувчининг дилини тебратгани бу эртакларнинг жозибаси беқиёс эканидан, бир неча ўгирмалар тегирмонидан чиқса-да, аммо асос мусиқасига асло путур етмаганига далолатга ўхшайди. Шу сабаб ҳам Борхес бадиа якунида бундай деб ёзди: «Мен эсам ўз ҳаётимга ўзимни бегона сезмоқ учун, ўз ҳаётим ришталаридан узилмоқ ва сўнгра эса — тобора олислаб бораётган ана шу ҳаётимни қўмсаб, ҳасратлар чекиш учун қўлимдаги Туркистон эртакларидан сира бош кўтармасман».
Яна бир дақиқа. Менинг юртим эртакларидан сўзланган асар ҳақида битилган ушбу ожиз бадиани якунлар эканман, дафъатан яна бир нарсага эътибор қилдим. Адиб бу эртакларнинг фусункор қудрати ҳақида гапиради — «Туркистонда таваллуд топган эртакларнинг рус тилига таржимасидан ўгирилган олмонча талқини ҳақида мулоҳаза юритаётган (энди эса улар ҳақида битик ёзаётган) олис аргентиналик бир мухлиснинг ажабтовур бу силсиладан ўрин олиши…» Улуғ Китобдор — Борхес бир қарашда содда, мўъжазгина айни асарига жойлаган бир адабий тузоқ, яширин адабий чорловни англагандай бўлдим. Туркистоннинг минг йиллик тарихи ичра таваллуд топган асотирларни, вақтики келиб, рус этнографи муфассал тадқиқ этди ва ўз тилига ўгириб, 1906 йили китоб ҳолида нашр қилди; Остроумов таржималаридан руҳланган олмон олими эртакларнинг сеҳрли таъсирига мубтало бўлди ва уларни 1923 йили китобга саралади; «бир неча этножўғрофий саргардонликларни бошидан кечирган ушбу китоб (эҳтимол, Буэнос-Айресдаги ягона китоб) мана, охир оқибат» Борхеснинг қўлига келиб тушади, «уни бир ўтиришда ютоқиб ўқиб» чиққан Борхес ҳам эртаклар жозибасига асир бўлади ва 1926 йилда ушбу асарни битиб, «La Prensa» газетасида эълон қилади.
Ҳозир 2014 йил. Ҳикоя Буэнос-Айрес газетасида чоп қилинганидан сўнг орадан саксон саккиз йил ўтиб, «Туркистон эртаклари»ни ўзбек тилига ўгирдим — уларни (асотирлар ҳақида меҳр билан сўзланган бадиани) ўз таваллуд муҳитига, аслият тилига қайтардим. Бу тадбирим мени ҳам Борхес назарда тутган, кўлами эса Қубла Хон саройи воқеасидан ҳам маҳобатлироқ («Колриж туши» ҳикоясига қаралсин) ўша фусункор силсилага киритар, эҳтимол. Эҳтимол, минг йиллик ўлка тарихидан бошланган силсила ришталари айнан шу ерда — ўзим қўл урган таржимада ўзаро туташиб, хотима топиши мумкин эди. Аммо мен ҳам ўйин қоидаларига риоя этишга қарор қилдим. Борхеснинг «Туркистон эртаклари» таржимасини аслияти билан бирга, силсила режалари ва адабий ўйин қоидалари тушунтирилган тарихчани илова қилиб, Буэнос-Айресга — аргентиналик қаламдошга йўлладим. Ҳали ҳаётлигида Борхесни кўрган бу ҳамкасаба улуғ адибнинг Туркистон хаёлларига энди чиндан ҳамроҳ бўлар, жаҳонгашта Борхеснинг ўзи интилган (бунга аминман), аммо рўёбга чиқмаган Туркистон сафарини чиндан ниҳоясига етказар. Ёки воқеаларга яна ҳам тугал манзара бахш этмоқ учун, уларни энди навбатдаги, бошқа юзаларда тадриж топдирмоқ учун Устоз ҳикоясидан сўз юритилган ушбу ҳикояни «Туркистон эртаклари» илк бор чоп этилган ўша рўзномада эълон қилиш тадбирини ўйлаб кўрар. Вақт ва макон талқинлари аслида беқарор ва турфа хил эканлиги, эҳтимол, шу билан яна тасдиқ топар. Ҳарқалай, унинг навбатдаги қадамлари қандай бўлишини тахмин қиламан, аммо бу ҳақида сўзлашдан ҳозирча тийиламан. Ўзим эсам «Märchen aus Turkestan und Tibet» 1923 йилда нашр қилинган Йенадан узоқ бўлмаган ўлкада Борхес асарлари тадқиқоти билан ҳамон машғулман.
Ushbu hikoyalar (ularni choʻpchak deb atashga aslo tilim bormaydi, illo, soxta ruhiy ustunlik ishoralarini oʻzida yashirgan bu soʻz, ayni paytda, fusunkor va goʻzal bu ertaklarga mutlaqo begona boʻlgan pand-nasihat istaklarini ham nazarda tutadi) bagʻrikeng dashtlarning oʻzi kabi saxovatlarga toʻlugʻ. Hotamtoy qalbi va ruhining tabiiy ulugʻvorligi misqolcha boʻlsin zoʻrma-zoʻraki chiranishlarga begona.
XORXE LUIS BORXES
TURKISTON ERTAKLARI
(UENTOS DEL TURQUESTAN)
Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges: 24.08 1899,Buenos-
Men so’zlamoqchi bo’layotgan ertaklar Turkistonning ikki turli mintaqalariga tegishlidir. Birlari shimoldagi bepoyon qirg’iz* (pastdagi izohga qarang) dashtlari bag’rida, tuya tezaklaridan qalangan gulxanlar atrofida yaratilgan bo’lsa, boshqalari ariqlar bag’rini tilgan ekinzorlari bisyor janubiy mintaqada ko’z ochgan. Gavjum bozorlarni o’zlariga sahna bilgan mohir baxshilar tavoze bilan quloq tutganlar qurshovida ertaklarga har gal betakror ohang baxsh etarlar. Dastavval Ostroumov rus tiliga o’girgan afsonalar, so’ngra doktor Gustav Yungbauer sharofati bilan olmoncha shamoyiliga ega bo’ldi. 1923 yili Yenada nashr qilingach, bir necha etnojo’g’rofiy sargardonliklarni boshidan kechirgan ushbu kitob (ehtimol, Buenos-Ayresdagi yagona kitob) mana, oxir-oqibat mening yozuv stolimga kelib tushdi. Men uni bir o’tirishda yutoqib o’qib chiqdim. Aftidan, asotirlar jilvasiga mahliyo bo’lib, ularni xayolimda evrilishlarga duchor qilsam-da, bundan taassuf chekmasman, illo ertaklarning bari ajib va fusunkor, aynan bir ertakning turfa talqinlari esa batamom yangi asotir kabi taassurot qoldirardi. Turkistonda tavallud topgan ertaklarning rus tilidan o’girilgan olmoncha talqini haqida mulohaza yuritayotgan (endi esa ular haqida bitik yozayotgan) olis argentinalik bir muxlisning ajabtovur ushbu silsiladan o’rin olishi — ushbu afsonalarning fusunkor qudratiga bundan ortiq shohidlik bo’lishi mumkinmi, axir? Ayni bu hol bizni makon va zamonning adoqsiz turfa xil talqinlari haqidagi metafizik mulohazalarga yetaklashi shubhasiz.
Turkiy xalqlar ertaklarida shahzoda-yu malikalar, ajdaho-yu yalmog’izlar, devlaru o’g’ilparvar shohlarning adoqsiz izdihomiga duch kelamiz. Osiyo asotirlarida beboshlik qilayotgan ajdarlar dahriy ovrupaliklar yaratgan ulkan gazandalar bilan aynan o’xshash, ular ham botirlar qilichidan zavol topadilar va shavkatli shamshir zarbidan halok bo’lmoq — ular qismatining o’zgarmas va muhaqqaq muhridir. Muqarrar xotimasiga mushtoq bu maxluqlar sahrolar bag’ri, qurigan daryo o’zanlarini o’zlariga makon tutadilar va yo tashnalikdan yuksak tog’larga bosh olib ketadilar. Bu o’lkaning mahalliy ruhlari shajarasi Islom asotirlarini to’ldirgan jinlardan ibtido oladi. Aytadilarki, ular karami keng Parvardigor amri bilan jahannam poyida, yo’lbars va otashbardor urg’ochi bo’ri yaqinligidan tug’ilmishlar. Do’zaxda tavallud topgan jinlarning ayrimlari musulmon bo’ldi, kibrga berilgan boshqalari esa bu marhamatni inkor etib, hidoyatdan bebahra bo’ldi. Ular o’z hohishlariga ko’ra qiyofalarini o’zgartirib, inson va yo eshak, ko’ppak va yo olov tillari va hatto g’irchillagan aroba shamoyiliga kira oladi. Tashlandiq kulbalar va mo’rilarni, shag’altosh uyumlari va hammomlarni, hovuz va ahlatxonalarni o’zlariga makon tutadilar. (Bizning Palermo Chico yoki Puento Alsina jin-ajinalar uchun ayni bop joylar desam, e’tirozlar bo’lmasa kerak.) Boshdan-oyoq yung qoplangan qiyofalari, o’tkir panja-yu gajak dumlari bilan ertaklarga shinavanda bolalar lablariga uchuq toshirishga moyil Turkiston devlari ham o’zimiznikilarga o’xshaydi. Hiylakorlik va ovsarlik sifatlari ajabtovur tarzda omuxtalashgan zakovatlari esa ularga yana ham ayricha joziba beradi. Parvardigor ularni ibtidoiy otash dudidan yaratdi, otashning gulxani ruhlarga, nuri esa farishtalarga ravo ko’rildi. Ochofatlikda me’yor bilmas bu devlarning yaqin va uzoq qarindoshlari bir talay ertaklarda o’zlariga belgilangan faoliyat bilan mashg’ul. Masalan, «Uchqur toychoq» afsonasida shohning erka qizi tanlab-tanlab tozisiga uchraydi — saralagani yeb to’ymas bir dev bo’lib chiqadi. Ittifoqo, hiyla-nayrang bilan malikani mehmonga yuborgan kuyovto’ra saroydagi barcha qul va cho’rilarni, ko’rmana-yu seplar ortilgan eshak-xachirlarni yeb bitiradi.
Kitob sahifalarini oshyon tutganlar orasida darozlar ham bor. Ruhiyatshunoslik deb atalgan cho’pchaknamo bir ilmning uqdirishicha, ertaklarning devkelbat ushbu personajlari kattalar bilan bolalarning jussa o’lchami o’rtasidagi tabiiy tafovutga doir olis xotira mahsullaridan boshqa narsa emas. Shuningdek, Ruben Dario tarannum etgan malikalar — xayollarimizni har dam o’g’irlagan, baxt va navqironlik, necha bor orzulangan visol mayllari va qahramonlik istaklarining ajabtovur yaxlitligidan iborat ushbu ishq timsollari muhtasham saroylarda muhabbat qurshovida istiqomat qiladi. Yana bir hilqat — Simurg’ qushi ertaklar bag’ridan biz tomon nazar tashlaydi. Osuda inson chehrali, kumushrang patlari ko’zni oluvchi, yoshi ikki ming yil qadar ko’hna qush, qanotlarini yoygani zamon oftobni yashirib, zaminni zulmatga chulg’ashga qodir ulug’vor qush, ayovsiz savashlar chog’i botirlarni omon olib chiqishga har dam hozir iltifotli va so’zamol qush — Simurg’.
Turkiston ertaklari voqeligi sahovat tuyg’ulari bilan to’yingan, bepoyon kengliklarda yilqi va suruvlar ketidan ot surgan cho’pon-cho’liq tuyoqlar ostidagi zaminni aslo xor qilmas, balki qurg’oqchilik va yog’inlar mavsumidan ham tadbir bilan o’zlariga rizq toparlar. Tog’li bo’lgalarda qir va adirlar, ulug’vor qoya va daralar doxil o’ynoqi shakllar manzarasini chizgan makon — yalang dashtliklarga engach, ko’z ilg’amas ufqlar orti tomon yastanib boradi. Mirishkor dehqonlar uchun to’rt mavsumga taqsim qilib berilgan vaqt cho’ponlar uchun mangulik kabi bardavom. Tinimsiz, ammo ohista kechib o’tayotgan kunu tunlar aytishuv kechalari, musiqa va raqs davralari bilan ziynatlangan. Bunda landovur tanballik sahovat xislatlari bilan yonma-yon qadam tashlaydi. Ushbu xayoliy afsonalarda vaqt va zamon shunchaki kechib o’tmaydi, ular bunda baayni tushlar kabi yuvosh va muloyim.
Shekspir (o’zining tashbehini qo’llasak) uzoq yillar davomida kechgan voqealarni suvsoatning atigi bir karra aylanishiga jo qila olgan, Joys bo’lsa bir ishora bilan vaqtning shoshqin odimlarini to’xtatib, inson umrining bir kunini yetti yuz sahifalik asarga joylay bilgan edi. Turkiston ertaklari aro kechayotgan vaqt esa, Shekspirnikidan farqli o’laroq, uchqur emas, ayni damda Joysniki kabi ham sudralmas: tiriklikka sitam yetkazmay, sezdirmasdan va ohista kechib o’tayotgan bu oqimni yil va yo kunlar, taqvim va yo mavsumlar, va balki shomu saharlarning qay biri bilan o’lchashni bilmaysan.
Yana ayrim ertaklarga murojaat qilaman. Odatda, istiora — oradagi masofalarni adoqsiz uzaytirib, ayni paytda ularni izsiz g’oyib ettiradi. Serdavlat Hotamtoy haqidagi rivoyatda (to’plamdagi eng sara ertakda) oralariga qirq kunlik yo’l masofa solgan ikki shahar haqida so’z boradi. Shaharlardan birining fuqarolari boshlariga tushgan kulfat tufayli kecha-yu kunduz iztirobda g’am yoshlari to’kadi. Kundalik yumushlari bilan andarmon qirq kunlik yo’l naridagi boshqa shahar ahli qo’shnilarini ko’rmasa-da, ufq ortidan kelayotgan yig’i saslarini muttasil eshitib turadi.
Ushbu hikoyalar (ularni cho’pchak deb atashga aslo tilim bormaydi, illo, soxta ruhiy ustunlik ishoralarini o’zida yashirgan bu so’z, ayni paytda, fusunkor va go’zal bu ertaklarga mutlaqo begona bo’lgan pand-nasihat istaklarini ham nazarda tutadi) bag’rikeng dashtlarning o’zi kabi sahovatlarga to’lug’. Hotamtoy qalbi va ruhining tabiiy ulug’vorligi misqolcha bo’lsin zo’rma-zo’raki chiranishlarga begona. Hamisha boshqalar tashvishlariga sherik bu sahovatpeshaning uyida qirqta eshik bo’lib, ularning har biri yoniga qashshoqlarga atalgan tillo tangalarga to’la oltin kosalar qo’yilgan. Kimga lozim bo’lsa, olib ketaversin. Xuddi o’sha ertakdagi Fors shohining jondan aziz qizi shu qadar sohibjamolki, kunduzlar yurganida vujudidan soya emas, billur nurlar to’shaladi («Lux est umbra Dei» — bir zohidning ayni so’zlarini so’ngroq ser Tomas Braun yana takror yodga soladi). Ertaklarda odatiy va g’aroyib holatlar shu qadar jo’n uyg’unlashib ketganki, ularni turlarga ko’ra ajratib, mavqelari bo’yicha o’z o’rniga qo’yish istagi hikoyanavisga mutlaqo begona ekani shundoq ko’rinib turadi. Afsonalarda mavjud barchasi — ilohiylik sifatlari ulug’ bo’lsa-da, oddiy insonlar bilan ham muloqotga kirishib ketaveradigan farishtalar deysizmi yoxud, aslida bir joyda ko’karishi nazarda tutilgan bo’lsa-da, ko’ngli tusagan mahal olis safarlarni ixtiyor qiluvchi jahongashta daraxtlar deysizmi — bularning barchasi o’zining chinligi bilan kishini hayratga soladi. Fusun — tabiatning uzviy yaxlitligi namunasi, ayni voqelik ko’rinishlaridan biridir. Olisdan turib biror kimsaning jonini olishda kamon o’qlari qo’l keladi, ammo loydan tulum yasab, unga muttasil ignalar sanchgan ko’yi asliyatning o’limiga sazovor bo’lish ham mumkin. So’nggi asrlardagi orasta va qulay turmush jodularga ishonchimizni yo’qotib ulgurdi. Ba’zan sehrning mavjudligini bir kibr ila e’tirof qilsak-da, g’ayrioddiy holatlarni tabiiy oqibatlardan bexato ajrata olishimiz bilan mag’rurlanamiz. Jodugarlar qallobdir va tulumlar bilan bizning o’rtamizda zarracha bog’liqlik yo’q, loydan yasalgan nusxalarimizda o’tkazilgan amallar esa bizning o’zimizga zahmat yetkazishi mumkin emas, deya baralla atrofimizdagilarni ishontirmoqchi bo’lamiz. Ammo vaziyatning istehzoligini qarangki, kimdir birov ismimizga tahqirli laqabni tirkab chaqirishi hamon, ta’bimiz tirriq bo’lib, g’ussalarga botamiz. Biz-ku mayli, tabiat qonunlarini ro’kach qilib gapiryapmiz, ammo Edvard Karpenter yoki Ernst Maxni o’qiganki odam, bu kabi qonunlar mo»jizaviy voqelikning foydali imkoniyatlariga mutlaqo zid ekanini anglab yetadi. Bokira o’rmonlar va qadim g’orlarda kamxarj umrguzaronlik qilgan ibtidoiy odamlar esa o’zboshimcha ta’sis qilingan ushbu qonunlarga ham, ularga ozroq bo’lsa ham joziba beruvchi mo»jizalarga ham ishonmaydi. Ular afsun bilan sog’lom idrok o’rtasiga chiziq tortib o’tirmaydi, balki tabiatning yaxlit ekaniga g’ayrishuuriy tarzda, ortiqcha savollarsiz ishonadi.
Meksika hindulari asotirlarini tafsir qilgan Teodor Vil`gel`m Dantsel o’z mulohazalarida yana ham ilgari ketadi: uning fikricha, ibtidoiy odamlar sub’ekt (idrok egasi) bilan ob’ektni (idrokdan ayri borliqni) o’zaro ayirib o’tirmaydi. Ularning dunyosi ikki chehrali emas, balki o’n minglab chehralarga ega va ular tabaqalarga ajratilgan emasdir. Ibtidoiy odamlar hayoti tushning o’zi kabi adoqsiz. Beg’ubor bu odamlar — o’z dunyolarining chinakam sohiblaridir. Kamtarin umrlarga beshik bo’lgan bu dunyo go’zaldir, illo niyat qilingan narsalarning bari shaksiz ijobat bo’ladi. Soddadil bandalarni bag’riga olgan bu dunyo mudhishdir,illo ko’ngilga noxos tashrif buyurgan noxush tuyg’ular ham chin musibatlarni chorlashi bor. Tuyg’ular hukmiga o’zimizni baxshida qilgan damlar biz ham aynan shu kabi yashamasmizmi? Ularning hayot-turmushi asotirlar, tushlar olami va ehtimollar o’lkasi bilan yonma-yon, yondosh. Men esam o’z hayotimga o’zimni begona sezmoq uchun, o’z hayotim rishtalaridan uzilmoq va so’ngra esa — tobora olislab borayotgan ana shu hayotimni qo’msab, hasratlar chekmoq uchun qo’limdagi Turkiston ertaklaridan sira bosh ko’tarmasman.
«Bepoyon qirg’iz* — Bu o’rinda aslida qozoq dashtlari nazarda tutilmoqda.XIX-XX asrlarda rus olimlari «qozoq» atamasini emas, «qirg’iz» atamasini ishlatib dunyo ilmida chalkash tushunchalarni keltirib chiqarganlar. Faqat XX asrning 30-40 yillarida bu chalkashlikka oydinlik kiritilgan. Borxes o’sha paytda mavjud jug’rofiy-tarixiy manbalardan foydalangani uchun o’zi bilmagan tarzda chalkash atamani qo’llamoqda («Xurshid Davron kutubxonasi» izohi).
Sharifjon Ahmedov tarjimasi
Sharifjon Ahmedov
ERTAKLARNING ADOQSIZ SILSILASI
«TURKISTON ERTAKLARI»GA BOG’LAMA
Sharifjon Ahmedov – 1969 yilda Andijonda tug’ilgan. 1992 yili ToshDU jurnalistika fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyalari o’tgan asrning 9-yillarida «Yosh kuch» jurnalida e’lon qilingan.Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan shug’ullanadi. Uzoq yillar davomida Xorxe Luis Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirib kelmoqda. «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida uning Xorxe Luis Borxes, Xulio Kortasar,Jubron Xalil Jubron asarlaridan qilgan tarjimalari muntazam e’lon qilib borilmoqda.
«Turkiston ertaklari» («Cuentos del Turquestan») asari 1926 yilda Buenos-Ayresdagi «La Prensa» gazetasida e’lon qilingan. Xorxe Luis Borxesning boshqa sara asarlari soyasida qariyb unutilgan ushbu badia dastavvalida taniqli rus tilshunos va etnograf olimi Nikolay Ostroumovning (1846-1930) Turkiston o’lkasida olib borgan ilmiy izlanishlari natijasi o’laroq, 1906 yilda Toshkentda «Skazki sartov v russkom izlojenii» nomi ostida chop etilgan kitobning so’ngroq boshqa bir fol`klorshunos — Gustav Yungbauer (1886-1942) sa’y-harakati bilan olmon tiliga o’girilib, 1923 yili Yena shahrida «Marchen aus Turkestan und Tibet» («Turkiston va Tibet ertaklari») nomi bilan nashr qilingani va «birlari shimoldagi bepoyon qirg’iz dashtlari bag’rida, tuya tezaklaridan qalangan gulxanlar atrofida…, boshqalari esa rizqeltar ariqlari unumdor yerlar bag’rini tilgan janubiy mintaqada ko’z ochgan» ushbu fusunkor ertaklarning aynan shu olmoncha talqini, oxir-oqibat, o’zining qo’liga kelib tushgani haqida ma’lum qiladi yozuvchi. «Turkistonda tavallud topgan ertaklarning rus tiliga tarjimasidan o’girilgan olmoncha talqini haqida mulohaza yuritayotgan (endi esa ular haqida bitik yozayotgan) olis argentinalik bir muxlisning ajabtovur bu silsiladan o’rin olishi — ayni afsonalarning fusunkor qudratiga bundan ortiq shohidlik bo’lishi mumkinmi?» deya iqrorlarida davom etadi ulug’ adib.
Borxes so’zlayotgan yurtda tavallud topgan bizlarga bolalikdan tanish va qadrdon ertaklar qahramonlari — shahzoda-yu malikalar, o’g’ilparvar shohlar, sahovatpesha Hotamtoy va ajdaho-yu yalmog’izlar, devlaru boshqa afsonaviy hilqatlar haqida, beg’ubor afsonalarining jozibalari haqida, bag’rikeng bu zaminning mo»jizalari haqida adib ishtiyoq va mehr bilan so’zlaydi. «Turkiston ertaklari voqeligi sahovat tuyg’ulari bilan to’yingan, bepoyon kengliklarda yilqi va suruvlar ketidan ot surgan cho’pon-cho’liq tuyoqlar ostidagi zaminni aslo xor qilmas, balki qurg’oqchilik va yog’inlar mavsumidan ham tadbir bilan o’zlariga rizq toparlar», deb yozadi adib. Boshqa bir o’rinda: «Ushbu hikoyalar… bag’rikeng dashtlarning o’zi kabi sahovatlarga to’lug'» deb aytar ekan, Borxes bu ertaklarga, ehtimolki, ularni dunyoga keltirgan yurtga muhabbatini yana bir karra izhor qiladi. Turkiston mavzusi ilk bor qalamga olingan ushbu asaridan so’ng Borxes boshqa bir talay asarlarida ham mintaqamizga daxldor nuqtalarga e’tibor qaratishda davom etganini ko’ramiz. 1934 yilda yozilgan «Marvlik Hakim» hikoyasi shularning biri — «O’sha zamon va o’sha makon odamlari so’ngroq Choyshab Tutgan Payg’ambar nomi bilan atay boshlagan Hakim hijratning 120 yilida, melodning esa 736 yilida Turkistonda tavallud topdi. Bog’lari, tokzor va o’tloqlari sahroga ma’yus tikilgan ko’hna Marv shahri uning vatani edi. Chang-to’zonlar soya solmagan mahallar u yerning choshgohlari charog’on va ko’zni oluvchi.» (Tarjima bizniki — SH. A.)
Borxes «1923 yili Yenada nashr qilingach, bir necha etnojo’g’rofiy cargardonliklarni boshidan kechirgan ushbu kitob (ehtimol, Buenos-Ayresdagi yagona kitob) mana, oxir-oqibat mening yozuv stolim ustida paydo bo’ldi», deb yozadi. Bu o’rinda men adibning kutubxonasidan o’rin olgan «Turkiston ertaklari» bilan bog’liq boshqa bir evrilishlarga, lisoniy evrilishlarga e’tibor qaratmoqchiman. Gap shundaki, asrlar davomida xalq xotirasida shakllangan, takror-takror sayqallanib, mukammal holatiga kelgan asotirlar jozibasi, tili va hikoya uslubining tovlanishlari dastavval rus tiliga, so’ngra esa olmonchaga tarjimada susaygan, ranglari uniqqan bo’lishi ehtimol. Ammo shu holatida ham Borxesning — ispanzabon yozuvchining dilini tebratgani bu ertaklarning jozibasi beqiyos ekanidan, bir necha o’girmalar tegirmonidan chiqsa-da, ammo asos musiqasiga aslo putur yetmaganiga dalolatga o’xshaydi. Shu sabab ham Borxes badia yakunida bunday deb yozdi: «Men esam o’z hayotimga o’zimni begona sezmoq uchun, o’z hayotim rishtalaridan uzilmoq va so’ngra esa — tobora olislab borayotgan ana shu hayotimni qo’msab, hasratlar chekish uchun qo’limdagi Turkiston ertaklaridan sira bosh ko’tarmasman».
Yana bir daqiqa. Mening yurtim ertaklaridan so’zlangan asar haqida bitilgan ushbu ojiz badiani yakunlar ekanman, daf’atan yana bir narsaga e’tibor qildim. Adib bu ertaklarning fusunkor qudrati haqida gapiradi — «Turkistonda tavallud topgan ertaklarning rus tiliga tarjimasidan o’girilgan olmoncha talqini haqida mulohaza yuritayotgan (endi esa ular haqida bitik yozayotgan) olis argentinalik bir muxlisning ajabtovur bu silsiladan o’rin olishi…» Ulug’ Kitobdor — Borxes bir qarashda sodda, mo»jazgina ayni asariga joylagan bir adabiy tuzoq, yashirin adabiy chorlovni anglaganday bo’ldim. Turkistonning ming yillik tarixi ichra tavallud topgan asotirlarni, vaqtiki kelib, rus etnografi mufassal tadqiq etdi va o’z tiliga o’girib, 1906 yili kitob holida nashr qildi; Ostroumov tarjimalaridan ruhlangan olmon olimi ertaklarning sehrli ta’siriga mubtalo bo’ldi va ularni 1923 yili kitobga saraladi; «bir necha etnojo’g’rofiy sargardonliklarni boshidan kechirgan ushbu kitob (ehtimol, Buenos-Ayresdagi yagona kitob) mana, oxir oqibat» Borxesning qo’liga kelib tushadi, «uni bir o’tirishda yutoqib o’qib» chiqqan Borxes ham ertaklar jozibasiga asir bo’ladi va 1926 yilda ushbu asarni bitib, «La Prensa» gazetasida e’lon qiladi.
Hozir 2014 yil. Hikoya Buenos-Ayres gazetasida chop qilinganidan so’ng oradan sakson sakkiz yil o’tib, «Turkiston ertaklari»ni o’zbek tiliga o’girdim — ularni (asotirlar haqida mehr bilan so’zlangan badiani) o’z tavallud muhitiga, asliyat tiliga qaytardim. Bu tadbirim meni ham Borxes nazarda tutgan, ko’lami esa Qubla Xon saroyi voqeasidan ham mahobatliroq («Kolrij tushi» hikoyasiga qaralsin) o’sha fusunkor silsilaga kiritar, ehtimol. Ehtimol, ming yillik o’lka tarixidan boshlangan silsila rishtalari aynan shu yerda — o’zim qo’l urgan tarjimada o’zaro tutashib, xotima topishi mumkin edi. Ammo men ham o’yin qoidalariga rioya etishga qaror qildim. Borxesning «Turkiston ertaklari» tarjimasini asliyati bilan birga, silsila rejalari va adabiy o’yin qoidalari tushuntirilgan tarixchani ilova qilib, Buenos-Ayresga — argentinalik qalamdoshga yo’lladim. Hali hayotligida Borxesni ko’rgan bu hamkasaba ulug’ adibning Turkiston xayollariga endi chindan hamroh bo’lar, jahongashta Borxesning o’zi intilgan (bunga aminman), ammo ro’yobga chiqmagan Turkiston safarini chindan nihoyasiga yetkazar. Yoki voqealarga yana ham tugal manzara baxsh etmoq uchun, ularni endi navbatdagi, boshqa yuzalarda tadrij topdirmoq uchun Ustoz hikoyasidan so’z yuritilgan ushbu hikoyani «Turkiston ertaklari» ilk bor chop etilgan o’sha ro’znomada e’lon qilish tadbirini o’ylab ko’rar. Vaqt va makon talqinlari aslida beqaror va turfa xil ekanligi, ehtimol, shu bilan yana tasdiq topar. Harqalay, uning navbatdagi qadamlari qanday bo’lishini taxmin qilaman, ammo bu haqida so’zlashdan hozircha tiyilaman. O’zim esam «Marchen aus Turkestan und Tibet» 1923 yilda nashr qilingan Yenadan uzoq bo’lmagan o’lkada Borxes asarlari tadqiqoti bilan hamon mashg’ulman.
