Аргентиналик икки улуғ адиб – Хорхе Луис Борхес (1899 — 1986) ва Хулио Кортасар (1914 — 1984) бадиий меросининг XX аср жаҳон адабиётидаги кўлами беқиёсдир. Шу кунларда ҳар икки ёзувчининг таваллуд айёми (Борхеснинг 115 йиллиги, Кортасарнинг эса – 100 йиллиги) нишонланар экан, айри икки адабий йўлдан борган, ҳар бири алоҳида ва хос бадиий воқелик ярата олган, аммо оқибатда жаҳон адабиётида баробар ва беназир из қолдирган бу улуғлар меросига ўзбек ўқувчиси эътиборини жалб этишни истадик.

Шарифжон Аҳмедов
БОРХЕС ВА КОРТАСАР

Аргентиналик икки улуғ адиб – Хорхе Луис Борхес (1899 — 1986) ва Хулио Кортасар (1914 — 1984) бадиий меросининг XX аср жаҳон адабиётидаги кўлами беқиёсдир. Шу кунларда ҳар икки ёзувчининг таваллуд айёми (Борхеснинг 115 йиллиги, Кортасарнинг эса – 100 йиллиги) нишонланар экан, айри икки адабий йўлдан борган, ҳар бири алоҳида ва хос бадиий воқелик ярата олган, аммо оқибатда жаҳон адабиётида баробар ва беназир из қолдирган бу улуғлар меросига ўзбек ўқувчиси эътиборини жалб этишни истадик.

Улар тасарруф этган бадиий тимсоллар, рамз ва ташбеҳлар тадқиқи асарлари ҳажмидан ўнлаб маротаба кўп бўлса-да, ижодий мерослари атрофидаги мунозаралар ҳали-ҳамон тинган эмас. Борхес мунтазам тарзда мурожаат қилган рамзлар эса, хусусан, мана булар эди – кўзгулар, кутубхона, адоқсизлик, боғ ва тушлар олами ҳамда буларнинг барчаси биргаликда – лабиринт. У “Ал-Муҳтасимга яқинлашув” ҳикоясида ёзади: “Қодир Худонинг ўзи ҳам Кимнидир излашда давом этаётир, ушбу Кимдир эса — бошқа бир юксакроқ (ёхуд шунчаки зарур ва ўзига монанд) Кимнидир излаш билан машғул ва шу тариқа Замонлар Интиҳосига — ёки, тўғрироғи Интиҳосизликка (чексизликка) қадар”. “Хароба доиралари”да эса қуйидагиларни ўқиймиз: “Бир кун — қушларидан айрилган субҳидам чоғи афсунгар доира кетидан доира бўлиб, эҳром деворларига олов яқинлашаётганини кўрди. Дарёдан нажот топмоқчи бўлди, бироқ ўлим унинг улуғ ёшига тож кийдириш, барча ташвишлардан халос этиш учун ташриф буюрганлигини англаб, бу фикридан қайтди. Ва у ёнғинга пешвоз чиқди. Бироқ олов тиллари унинг вужудини забтига олмади, билъакс эркалаб ялаб-юлқади, ювиб-таради — куйдириб кул қилмади. Ва енгил тортиб, хўрлик алами билан даҳшат ичра англаб етдики, унинг ўзи ҳам кимдир биров ўз тушларида кўраётган шарпа эди, холос”. Борхес мавжуд воқеликнинг ўзи-да омонат ва номукаммал эканлигини, уни бошқа бир – тўқиб чиқарилган ва барча унсурлари пухта ишланган бошқа бир дунё ўзида маҳв эта олиши мумкинлигини айтади – “Тлён, Укбар, Orbis Tertius”. “Лабиринтида ҳалок бўлган Ал-Бухорий”, “Ўлим ва буссоль”, “Хароба доиралари” каби ўнлаб ҳикоялари сингари “Ал Муҳтасимга яқинлашув”, “Яширин мўъжиза”, “Тангри битиклари” ва “Тлён, Укбар, Orbis Tertius” деб номланган ҳикоялари адибнинг фундаментал асарлари қаторида алоҳида тадқиқ этилади.

Борхес асарлари тадқиқи кишини бир вақтнинг ўзида ҳайрат ва таассуфга солади. Биргина ёзувчи шу қадар кўламдор адабий оламни барпо эта олгани ҳайратланарли. Таассуф шуки, адиб шу йўналишдаги бошқа уринишларга асло ўрин қолдирмаган каби. Яъни, унинг асарлари яхлитлигини чиндан тасаввур қила олар экансиз, бу адабиёт сарҳадларида яна нималардир қилишга, ҳали кашф этилмаган бошқа нуқталарни излаб топа олишингизга умид сўниб боради. Аммо, унинг замондоши Хулио Кортасар бир карра қўйилган нуқта асло сўнггиси бўлмаслигини далиллаб берди. Кортасар Борхес воқелигига бақамти, аммо айни пайтда батамом мустақил хос воқелигини ярата олди. Ўнлаб ҳикоялари, «Рауэла», «62. Йиғиш учун андоза», «Мануэл китоби» каби романлари билан бадиият уфқларини мислсиз тарзда кенгайтириб юборди. Таъбир жоиз бўлса, сўнгги бир неча ўн йилликлар адабий жараёни аргентиналик мана шу икки интеллектуал маҳсуллари таъсири остида кечди.

Икки улуғ адибнинг таваллуд кунлари арафасида эътиборингизга Хорхе Луис Борхеснинг «Тлён, Укбар, Orbis Tertius» номли фундаментал асари ҳавола қилинар экан, ундаги тафаккур жилваларидан баҳраманд бўлишингизни тилармиз.

Хорхе Луис Борхес
ТЛЁН, УКБАР, ORBIS TERTIUS
(TLÖN, UQBAR, ORBIS TERTIUS)

I

Кўзгу ва энциклопедиянинг ўхшашлиги туфайли мен Укбарни кашф қилдим. Рамос-Мехиада, Гаона кўчасидаги уйнинг йўлак адоғида кўзгу ташвишли жимирлар, энциклопедия эса кишини чалғитиш учун The Anglo-American Cyclopedia (Нью-Йорк, 1917) деб номланган бўлиб, 1902 йилги Encyclopedia Britannicaнинг сўзма-сўз, аммо анча кечиккан қайта нашри эди. Бу воқеа беш йил чамаси аввал содир бўлди. Ўша оқшом уйимга Биой Касарес меҳмон бўлиб келган ва биз романни биринчи шахс номидан қандай ёзиш кераклиги ҳақида баҳслашиб, узоқ ўтириб қолдик. Фикримизга кўра, бу каби роман саҳифаларида ровий айрим воқеалар ҳақида атайин сўзламас ва ё уларни бузиб кўрсатиб, турли хил қарама-қарши талқинларга йўл қўярди; ўз навбатида бу ҳол баъзи — жуда озчилик — ўқувчиларнинг бешафқат ва ё бачкана моҳиятни англаб етишларига кўмак берар эди. Йўлак адоғида бизни кўзгу кузатиб турар ва биз кўзгуларда аллақандай мудҳишлик бор эканига эътибор қилдик (ярим тун чоғи бундай кашфиётлар муқаррар). Шунда Биой Касарес Укбар ересиархларидан бирининг сўзларини эслади: «Кўзгу ва қўшилишлар жирканчдир, илло улар одамлар миқдорини кўпайтиради». Мен ушбу кўҳна ҳикмат манбаини сўрадим — бу The Anglo-American Cyclopediaда, Укбар ҳақидаги мақолада босилган, дея жавоб қилди Биой. Бизнинг уйда (жиҳозлари билан ижарага олган уйимизда) шу нашрнинг бир нусхаси бор эди. XXVI жилднинг сўнгги саҳифаларида биз Упсала ҳақидаги мақолани, XXVII жилднинг дастлабки саҳифаларидан «Урал-Олтой тиллари» тўғрисидаги мақолани топдик. Укбар ҳақида эса лом-мим дейилмаган эди. Бироз ҳижолат бўлган Биой кўрсаткич-жилдни қўлига олди. У турли талаффузларни саралаб, беҳуда уринарди: Укбар, Угбар, Оокбар, Оукбар… Кетиш олдидан айтдики, Укбар Ироқ ва ё Олд Осиёдаги аллақайси бир вилоят эди. Тан олишим керак, мен бир қадар ўнғайсизланган кўйимча унинг фикрини маъқуллаган бўлдим. Хаёл қилдимки, ном-нишонсиз бу мамлакат ва исм-шарифи йўқ бу ересиарх Биой йўл-йўлакай ўйлаб топган нарсалар эди ва шулар воситасида аслида унинг ўзига тегишли жумлани асосли қилиб кўрсатмоқчи бўлганди. Юстус Пертес хариталаридан бирига бесамар тикилиш оқибатида бунга ишонч ҳосил қилдим.

Эртаси куни Биой Буэнос-Айресдан қўнғироқ қилди. Энциклопедиянинг XXVI жилдига киритилган Укбар ҳақидаги мақола қаршисида турганини айтди. Унда ересиархнинг исми кўрсатилмаган, аммо, гарчи адабий нуқтаи назардан анча бўш бўлса-да, ҳарқалай, қарийб ўша сўзлар билан ифода этилган таълимотнинг баёни бор: «Қўшилиш ва кўзгулар — жирканчдир», «Copulation and mirrors are abominable». Энциклопедия матнида шундай дейилган эди: «Ушбу гностиклардан бирининг назарида бу дунё сароб ёки (аниқроғи) недир ботил макон эди. Кўзгулар ва бола туғишлар жирканчдир (mirrors and fatherhood are hateful), илло мавжуд нарсани кўпайтириб, чор-атрофга тарқатадилар». Мен бу мақолани кўрмоқчи эканлигимни айтдим. Бир неча кундан сўнг Биой уни олиб келди. Мен ҳайратдан ёқа ушлаб қолгандим – Риттернинг «Ўлкашунослик», «Erdkunde» деб аталган муфассал кўрсаткичларида «Укбар» деган номга ишора ҳам йўқ эди, ахир.

Биой келтирган китоб чиндан ҳам Anglo-American Cyclopediaнинг XXVI жилди эди. Устмуқоваси ва бандидаги тартиб сўзлар айнан бизнинг нусхамиздаги каби (Тор-Урс), бироқ унинг саҳифалари 917 эмас, балки 921 та эди. Худди мана шу қўшимча саҳифаларда (ўқувчи фаҳмлаганидек) сўзликда кўрсатилмаган Укбар ҳақидаги мақола бор эди. Биз кейинроқ жилдлар орасида бошқа тафовутлар йўқлигини аниқладик. Иккови ҳам (айтиб ўтганимдек) Encyclopedia Britannica ўнинчи жилдининг қайта нашри бўлиб, бу китобни Биой «кимошди» савдосида харид қилган эди.

Биз мақолани синчиклаб ўқиб чиқдик. Биой эслатган жумладан бошқа ҳайратга солувчи маълумот йўқ эди. Бошқа ҳаммаси қатъий тартибга солинган, услуби жиҳатидан шу нашр руҳида ва табиийки, зерикарли эди. Қайта ўқиётиб эса айнан шу қатъий услуб соясидаги жиддий ноаниқликка эътибор қилдик. Жўғрофий бўлимда эслатиб ўтилган ўн тўрт номдан фақат учтасини, бир ишора тарзида матнга киритилган учта номни қидириб топдик – Хуросон, Арманистон ва Арзирум. Тарихий исмлардан эса фақат биттасини: кўпроқ маъжоз маъносида келтирилган қаллоб ва афсунгар Смердисни. Мақолада гўёки Укбар сарҳадлари кўрсатиб ўтилган, аммо манзиллари бутунлай нотаниш эди – мазкур вилоятнинг дарёлари, ўпқон ва тоғ тизмалари. Масалан, жанубий сарҳадда Сойи Холдун (Tsai Jaldún) ботиғи ва Ақсо дарёси мансаби жойлашганлиги, ушбу мансаб оролларида бўлса ёввойи отлар ўтлаб юришлари ҳақида ўқиб қолдик. Бу 918-бетда айтилган эди. Тарихий бўлимдан (920-бет) маълум бўлдики, ўн учинчи асрда кечган таъқиблар оқибатида изчил диндорлар оролларда жон сақлаганлар, у ерда бу одамлар яратган тош лавҳлар ҳамон сақланиб қолган ва баъзан уларга тегишли тош кўзгулар ҳам учраб туради. «Тил ва адабиёт» бўлими ихчам бўлиб, фақат шу нарса эътиборни жалб қиларди: унда айтилишича, Укбар адабиёти хаёлий йўналишга эга ҳамда афсона ва достонлари зинҳор воқеликни акс эттирмас ва балки, Млехнас ва Тлён номли хаёлий мамлакатларни тавсиф ва тасвирлар эди… Тўртта китоб санаб ўтилган бўлиб, гарчи уларнинг учинчиси – Сайлэс Хэйзлем: «Укбар номли мамлакат тарихи» – «History of the Land Called Uqbar», 1874 – Бернард Куорич китоб дўконидаги кўрсаткичларда қайд этилган бўлса-да, биз уларнинг бирортасини ҳали-ҳамон топа олганимиз йўқ. Рўйхатдаги биринчи китоб – «Кичик Осиёдаги Укбар мамлакати ҳақида мароқли ва мутолаага лойиқ маълумотлар» – «Lesbare und lesenwerthe Bemerkungen оber das Land Ugbar in Klein Asien», 1641 йил деб белгиланган ва Йоҳанн Валентин Андрее қаламига мансуб эди. Қизиқарли ҳол: орадан бир неча йил ўтгач, мен бу исмни тасодифан Де Куинсида («Асарлар», ўн учинчи жилд) учратиб қолдим. Маълум бўлишича, бу исм XVII аср бошларида хаёлий розенкрейцерлар жамоасини тавсиф қилган олмон уламосига тегишли эди. Кейинчалик эса бошқалар унинг тасаввур маҳсулини чиндан ҳам ҳаётга тадбиқ этдилар.

Ўша оқшом Миллий кутубхонага йўл олдик. Турли хил хариталару манбалар рўйхатлари, жўғрофий жамиятлар журналлари ва сайёҳлар эсдаликларини беҳуда титкилаб сарсон бўлдик – ҳеч ким ва ҳеч қачон Укбарда бўлган эмасди. Биой қўлга киритган энциклопедия умумий кўрсаткичида ҳам бу ном тилга олинмаган. Эртаси куни Карлос Мастронарди (у ҳам бизнинг изланишларимиздан воқиф эди) Корриентес ва Талкуано китоб дўконида  “Anglo-American Cyclopedia” жилдларига дуч келди. Дўкондордан XXVI жилдни сўради. Табиийки, унда Укбар ҳақида ишора ҳам йўқ эди.

II

Жанубий темир йўл тармоғида хизмат қилган муҳандис Герберт Эш ҳақидаги аллақандай ожиз, тобора хира тортиб бораётган хотира Адрогадаги меҳмонхонада, баравж бутазорлар аро ва кўзгуларнинг хаёлий тубларида ҳали-ҳануз муқим. Ҳаётлик чоғида у аксар инглизлар сингари арвоҳ каби, деярли кўримсиз яшаб ўтди; ўлимидан сўнг у энди ҳатто аввалги арвоҳ ҳам эмас. У норғул ва озғин, бир вақтлар малларанг бўлган сийрак чўққисоқолли ва фаҳмлашимча, бефарзанд бева эди. Қуёш соатлари ва бир туп эман дарахтини томоша қилиш учун (унинг ўзи бизга кўрсатган суратларга кўра хулоса қиляпман) у бир неча йил оралатиб, Англияга бориб келарди. Отам у билан дўст тутинганди; таъбир жоиз бўлса, уларнинг бу дўстлиги соф инглизча эди, ўзаро эътирофлардан воз кечиб, тез орада суҳбатларсиз ҳам давом қилувчи дўстликлар сирасидан эди. Улар китоб ва газеталар билан ўзаро ўртоқлашишар, шатранжда дона суришар, аммо буларнинг барчаси сукут пардасига ўралган бўларди… Мен уни меҳмонхона йўлагида, қўлида риёзиётга оид китобни тутган кўйи осмоннинг бетакрор бўёқларига тикилган қиёфасида эслайман. Бир кун оқшом биз ўн иккилик ҳисоб тизими ҳақида сўзлашиб қолдик (бу назарияга кўра, ўн икки 10 рақамидан сўнг ёзилади). Эш айтдики, у ҳозир айнан шу иш билан, қайта ҳисоблаш орқали ўн иккилик жадвалларни олтмишлик жадвалга айлантириш билан машғул эди (бунга кўра, олтмиш 10 рақамидан сўнг ёзилади). Бу юмуш Риу-Гранди-ду-Сулдаги бир норвегнинг буюртмаси эканини илова қилди у. Биз саккиз йилдан буён таниш бўлсак-да, у ёқларда бўлганини бирор марта тилга олган эмасди… Биз чўпонлар турмуши ҳақида, «капангалар» ва шарқдаги баъзи қариялар ҳали-ҳамон «гаучо» деб талаффуз қилиб юришган бу бразилча сўзнинг келиб чиқиши ҳақида суҳбат қурдик. Ва – Ўзи кечирсин! – ўн иккилик ҳосилалар ҳақида қайтиб оғиз очмадик. 1937 йилнинг сентябрида (биз бу вақтда меҳмонхонада эмасдик) Герберт Эш бўйин томири ёрилишидан қазо қилди. Қазосидан бир неча кун аввал унинг номига Бразилиядан муҳр босилган қути келган, ичида анча залворли бир китоб бор эди. Эш уни қаҳвахонада қолдирган жойидан, анча ойлар ўтиб топиб олдим. Мен китобни варақлай бошладим ва шунда вужудимни тушуниксиз саросима чулғаб олди – ҳайратимни тасвирлаб ўтирмайман, зеро гап менинг туйғуларим ҳақида эмас, балки Укбар, Тлён ва Орбис Терциус ҳақида бораётган эди. Исломнинг таълим беришича, аллақайси бир оқшом, Кечалар Кечаси деб аталувчи аллақайси бир оқшом фалакнинг яширин дарвозалари ланг очилади ва кўзалардаги сувлар яна-да лаззатли тортади; мен ўша дарвозалар қаршисида ҳам бу оқшомдаги каби ҳайратга тушмаган бўлур эдим. Китоб инглиз тилида ёзилган бўлиб, ҳажми 1001 саҳифа эди. Малла чармли корешокда қизиқарли ёзувни ўқиб қолдим, ёзув устмуқовада ҳам такрорланган: «Тлённинг Биринчи Энциклопедияси. ХI жилд. Хлаер-Жангр» – «A First Encyclopaedia of Tlön, vol. XI. Hlaer to Jangr». Нашр этилган вақт ва жой кўрсатилмаган, биринчи саҳифа билан рангли жадваллардан бирини тўсиб турган хитой қоғозига қуйидаги ёзувлари бўлган зангори шакл муҳрланган эди: «Orbis Tertius». Яширинча нашр қилинган аллақайси бир энциклопедия саҳифаларида хаёлий мамлакат ҳақидаги қисқа баённи ўқиб қолганимдан буён орадан икки йил кечди ва мана, энди тасодиф менга анча қадрли ва чиндан салмоқли нарсани ато этди. Мана, мен энди бутун бошли номаълум сайёранинг тарихи, меъморчилиги ва тафовутлари, афсоналарининг қўрқувлари ва забонларининг куйлари, ҳукмдорлари ва денгизлари, тоғу тошлари, қуш ва балиқлари, риёзиёти ва олов-оташлари, илоҳиётга оид ва метафизик аксил талқинлари жо бўлган кўламдор ва тартиб билан тузиб чиқилган китобга эга бўлган эдим. Бунда ҳаммаси аниқ, равон, панд-насиҳат ва ё масхара қилиш ниятидан ҳоли тарзда баён қилинган эди.

Мен ҳикоя қилаётган Ўн Биринчи Жилдда аввалги ва кейинги жилдларга ишора қилинган. «N.R.F.»да эълон қилинган ва классикага айланиб улгурган мақоласида Нестор Ибарра айни шу – бошқа жилдларнинг мавжудлигини инкор этади; Эсекиель Мартинес Эстрада билан Дриё ла Рошель эса унинг гумонларини тўла муваффақият билан рад қилдилар. Аммо астойдил қидирувлар ҳозирча натижа бермаётгани ҳам рост. Икков Америка ва Оврўпа кутубхоналарини биз бенаф ағдар-тўнтар қилиб чиқдик. Изқуварликдан иборат қўшимча бу юмушлардан ҳориган Альфонсо Рейес етишмаётган китобларни қайта ярата бошлаш фикрини ўртага ташлайди: панжасига кўра арслонни тиклаш, ex ungue leonem. У бунинг учун «тлёнчилар»нинг атиги бир авлоди етарли бўлишини ҳазил аралаш ҳисоблаб чиқди. Ушбу дадил хулоса бизни асосий муаммога олиб қайтади: Тлённинг ихтирочилари аслида кимлар? Бу жойда кўплик сонини қўллаш зарур эди, негаки якка-ёлғиз ихтирочи ҳақидаги, номаълумлик ва камтаринлик зимистони аро тер тўкаётган аллақандай чексиз ва танҳо Лейбниц ҳақидаги фараз бир овоздан рад қилинди. Бу гўзал янги дунё, brave new world – номаълум даҳо раҳбарлиги остидаги мунажжимлару табиатшунослар, мусаввир ва муҳандислар, метафизик ва шоирлар, кимёгару риёзиётчилар, аҳлоқшунос ва геометрлар… яширин жамиятининг ижоди, деб ўйлаш ҳақиқатга яқинроқ. Мана шу турфа илмлардан бохабар одамлар беҳисоб, аммо хаёл ва тасаввур қилишга қобиллар озчиликдир ва бу хаёлни қатъий тартибли режага бўйсундира олувчилар ҳисоби эса бундан-да камроқ. Ушбу режа шу қадар кўламдорки, ҳар бир иштирокчининг улуши оломон ичра адашган чивин кабидир. Дастлаб бошда Тлён – бу бошдан-оёқ тартибсизлик ҳамда тасаввурнинг бемасъул талотўпидан иборат, деб хаёл қилдилар. Энди маълум бўлишича, Тлён – бу яхлит дунёдир ва гарчи хомаки тарзда бўлса-да, уни бошқариб турувчи ички қонунлари ишлаб чиқилгандир. Оммабоп журналлар Тлённинг ҳайвонот олами ва қир-адирларини айрича иштиёқ билан омма мулкига айлантирди – фикримча, шаффоф қоплонлар ва қонхўр миноралар барча одамларнинг диққат-эътиборига лойиқ эмас. Тлёндаги дунёқарашлар силсиласини баён қилиш учун атиги бир неча дақиқа сўрайман.

Юм айтган эдики – ва мен бу фикрга қўшиламан – Берклининг далил-исботлари ҳеч қандай эътирозга йўл қўймагани каби, зиғирча ишонтира олмайди ҳам. Ушбу мулоҳаза бизнинг ерга нисбатан тўла-тўкис ҳақиқатдир, Тлёнга нисбатан эса тўла-тўкис ёлғон. У сайёра халқлари табиатан идеалистлардир. Уларнинг тили ва улар тилининг ҳосилалари – дин, адабиёт, метафизика – дастлабки идеализмни тақозо этади. Уларнинг назарида олам – буюмларнинг макондаги тўплами эмас, балки турли-туман алоҳида ҳатти-ҳаракатларнинг турфа хил мажмуасидир. Тлён учун макондаги эмас, ва балки вақтдаги давомийлик хос. Тлённинг тахмин қилинаётган – «ҳозирги замон» тиллари ва лаҳжалари ўсиб чиққан Боботили, Urspracheда отлар мавжуд эмас. Унда фақат адвербиал маънога эга бўлган, бир бўғинли сўз ясовчи қўшимчалар (ёки олдқўшимча) кўринишидаги аниқловчили шахссиз феълларгина мавжуд. Масалан: «ой» сўзига тўғри келадиган бирор сўз бўлмагани ҳолда, «ойламоқ» ёки «ойлантирмоқ» тарзида ўгириш мумкин бўлган сўзлар мавжуд. «Дарё узра ой кўтарилди» жумласи  «хлёр у фанг аксаксаксас млё»   бўлиб жаранглайди ёки бўлмаса, сўзма-сўз таржима қилинса, мана бундай: «юқорига узра доимий оқим ойланди».

Юқоридаги сўзлар жанубий минтақа тилларига тааллуқли, Шимолий минтақа тиллари (буларнинг боботили ҳақида ўн биринчи жилдда жуда оз маълумот берилган) феълнинг эмас, балки содда сифат асосига қурилган. От сифатларни йиғиб бориш йўли билан ҳосил қилинади. «Ой» эмас, балки «қоп-қора-думалоқ юзасидаги ҳаволанган-ёруғ» ёки «осмон» ўрнига «майин-зангор» дейишади ва ё ҳоҳлаган бошқа бирикмани ишлатишади. Биз танлаб олган мисолдаги сифатлар бирикмаси чиндан ҳам мавжуд жисмга мос келади – аммо бундай қилиш, аслида, умуман шарт эмас. Айни шу минтақа адабиётида (Мейнонг воқелигидаги сингари) поэтик ният талабларига биноан, бир лаҳзада пайдо бўлиб, ғойибликка юз тутар хаёлий буюмлар ҳукм суради. Баъзан улар бир лаҳзалик вақтга боғлиқ бўлади. Икки сифатдан – кўринувчи ва эшитилувчи белгилардан – иборат нарсалар мавжуд: шафақ ранги ва қушнинг олис қичқириғи. Кўп белгилардан иборат нарсалар мавжуд: қуёш ва сузувчи кўксига қарши сув – юмуқ қабоқлар ортидаги ғира-шира зангори шуъла, дарё оқими ва ё туш қучоғига ўзини бахшида қилган одамнинг туйғулари. Иккинчи даражали ушбу жисмлар бошқалари билан бирикиши, баъзи бир қисқартма сўзлар ёрдамида эса бутун бир жараён деярли адоқсиз бўлиши мумкин. Битта дона улкан сўздан иборат машҳур достонлар мавжуд. Муаллиф яратган «поэтик объект» бу сўзда яхлит ҳолга келтирилган. Гапнинг от бўлаги борлигига ҳеч кимнинг ишонмаслиги оқибатида қизиқ жумбоқ келиб чиқди – ҳар бир шимолий минтақа фуқароси уларнинг (отларнинг) миқдори чексиз, деб ҳисоблайди. Ушбу минтақа тилларида ҳинд-оврўпа тилларининг барча отлари ҳамда кўплаб бошқа нарсалар ҳам мавжуд.

Муболағасиз айтиш мумкинки, Тлённинг мумтоз маданияти бор-йўғи битта илмдан – руҳиётшуносликдан иборат бўлиб, бошқа барча фанлар унга бўйсунади. Айтиб ўтганимдек, бу сайёра одамлари дунёни маконда эмас, балки вақт давомийлигида содир бўлувчи моддалар ҳаракатининг мажмуаси сифатида тушунадилар. Спиноза ўзининг чексиз илоҳига кўлам ва тафаккур сифатларини лойиқ кўради; биринчи сифатнинг (фақат баъзи ҳолатларга хос биринчи сифатнинг) иккинчи сифатга (коинотнинг бекаму кўст айнияти ҳисобланган иккинчи сифатга) қарама-қарши қўйилишини Тлёнда ҳеч ким тушунмаган бўлур эди. Бошқача қилиб айтганда, маконга тегишли аллақандай бир нарсанинг вақтда давом қилишини улар хаёлларига ҳам келтирмайдилар. Уфқда кўринган тутун, куйиб ётган дала ва кейин мана шу ёнғинга сабаб бўлган чала ўчирилган папироснинг намоён бўлиши ғоялар бирикмасига мисол тарзида изоҳланади.

Мана шу ялпи монизм ёки идеализм ҳар қандай фанни норасо қилади. Аллақайси бир ҳодисани тушунтириш (ёки аниқлаш) учун уни бошқа бир ҳодиса билан боғлаш лозим; Тлён фуқароларининг қарашларига кўра, бу каби алоқа жисмнинг навбатдаги ҳолати ҳисобланади ва, ўз навбатида, бу ҳолат аввалги ҳолатни ўзгартириш ва ё изоҳлашга қодир эмас. Ҳар қандай тафаккур ҳолати ҳеч қандай оқибатга олиб келмайди: ҳатто шунчаки номлаш ҳолати – яъни, id est турларга ажратиш – орқали хатога йўл қўйилади – асл нусха бузиб кўрсатилади. Шу вазиятлардан келиб чиқароқ, Тлёнда фанлар ва ҳатто оддий мулоҳаза ҳам бўлиши мумкин эмас, дея хулоса қилиш мумкин эди. Аммо қизиғи шундаки, фанлар беҳисоб у ерда. Фалсафий таълимотлар ҳам шимолий минтақадаги отларнинг кўйига тушганлар. Ҳар қандай фалсафа, ҳеч шубҳасиз диалектик ўйин, аллақандай Philosophie des Als Ob – Худди Гўё фалсафасидир, деган ҳақиқат фалсафий мажмуаларнинг кўпайишига олиб келди. У ерда ақл бовар қилмас турли-туман фалсафий қарашлар ўпқони яратилган бўлиб, уларнинг қурилиши аксарият ҳолларда жозиба ва шов-шувга асосланган тарздадир. Тлён метафизиклари ҳақиқат тугул, унинг шарпасига ҳам интилмайдилар – улар ҳайрат ва таажжубга солувчи нарсани излайдилар. Уларнинг фикрича, метафизика – фантастик адабиётнинг бир тармоғидир. Ҳар қандай тизим, аслида, борлиқ барча жиҳатларининг аллақайси бир муайян жиҳатга бўйсунишидан бошқа нарса эмаслигини улар жуда яхши билишади.

Ҳатто «барча жиҳатлар» ибораси ҳам ярамайди, зеро бу билан ҳозирги замон ва ўтган замонларнинг ақлга сиғмас бирлигига ишора қилинади. Қолаверса, кўплик сони – ўтган замонлар – ҳам ножоиз, зеро, бу билан ўзгача тасаввурнинг ақлга сиғмаслигига гўёки ишора қилинган бўлади… Тлён фалсафий оқимларидан бири охир-оқибатда вақтни ҳам инкор этади: айни фозилларга кўра, ҳозирги замон ноаниқ, келажак бўлса, у ҳақда ҳозирги замон бағрида ўйланган фикр тариқасидагина воқеъдир.* Бошқа бир оқим айтадики, «барча замонлар» ўтиб бўлди ва бизнинг ҳаётимиз, шу ҳолича, ўз якуни томон беомон кечиб бораётган муқаррар жараённинг элас-элас хотиралари ва ё жилла қурса, пажмурда инъикосидир. Яна бирининг фаразича, жаҳон тарихи – бизнинг барча ҳаётларимиз тарихи, ҳаётларимизнинг майда-чуйда тафсилотлари тарихи яширин жаҳон тарихи – иблис билан тил бириктирган иккинчи даражали аллақайси бир маъбуд томонидан муттасил қайд этиб борилгай. Навбатдагиси уқдирадики, дунёни баъзи белгилари аҳамиятсиз бўлган криптограмма – махфий нома билан қиёс қилиш мумкин ва уч юз кечада бир содир бўлар ҳодисагина чин ҳақиқатдир. Яна бирови – биз бу ерда ухлаб ётар эканмиз, ўзга дунёда бедор юрамиз, шу тариқа ҳар бир одам – аслида икки одамдан иборатдир, дея ишонтиради.

Тлёндаги ҳеч бир таълимот материализм каби ашаддий мунозараларга сабаб бўлмаганди. Баъзи файласуфлар уни ҳам – кўпроқ эҳтиросга берилиб – бир жумбоқ тарзида изоҳлайдилар. Ушбу ақл бовар қилмас таълимотни англаш осон бўлсин учун ўн биринчи аср* ересиархи тўққиз дона кумуш тангадан иборат жумбоқ ўйлаб топди. Ушбу беназир топишмоқнинг кўплаб талқинлари бўлиб, уларда тангалар ва топилдиқларнинг турлича миқдорлари кўрсатиб ўтилади; бу талқинларнинг энг машҳурини келтираман:
«Сешанба куни кимсасиз йўлдан ўтиб бораётиб, X тўққиз дона мис тангаларни йўқотиб қўяди. Y пайшанба куни шу йўлдан чоршанба куни ёғиб ўтган ёмғир туфайли бир оз занг босган тўрт дона мис танга топиб олади. Z жума куни йўлдан учта танга топади. Ўша куни эрталаб Х ўз уйи йўлагидан иккита танга топади.»

Ересиарх бу воқеа орқали топиб олинган тўққиз дона танганинг мавжудлигини – яъни борлиқда узлуксизлигини – исбот қилмоқчи эди. У таъкидлайдики, «Айни тангаларнинг тўрттаси сешанба билан пайшанба оралиғида, учтаси – сешанба билан жума оқшоми оралиғида, иккитаси эса – сешанба билан жума куни эрталаб оралиғида мавжуд эмасди, деб ўйлаш бемаънилик бўлур эди. Улар вақтнинг мана шу уч бўлаги ҳар бир дақиқасида – жиллақурса инсон англай олмас қандайдир яширин ҳолатда – мавжуд эди, деб ўйлаш ҳақиқатга яқинроқ».

Ушбу жумбоқни таърифлашга Тлёнда амалда бўлган тил яроқсиз эди – кўплар барибир ҳеч вақони тушунмади. Соғлом мантиқ тарафдорлари дастлаб бошда бу чўпчакнинг чинлигига ишонмаслик билан қаноатланишди. Уларнинг таъкидича, бу таомил билан мустаҳкамланмаган ва қатъий мантиқий мулоҳазага ёт икки янги сўздан – «қидириб топмоқ» ва «йўқотмоқ» феълларидан – ғайриоддий тарзда фойдаланишга асосланган ғирромликдир, илло, бу икки феъл, мантиқий таомилга зид равишда, дастлабки тўққиз танга билан кейинги тўққиз танганинг айнийлигини назарда тутади. Ушбу соғлом тафаккур ҳомийлари яна эслатиб ўтадиларки, ҳар қандай от (одам, танга, пайшанба, чоршанба, ёмғир) фақат рамзий маънога эгадир. «Чоршанба куни ёғиб ўтган ёмғир туфайли бир оз занг босган» қабилидаги маккор тасвир фош этилган эди. Бу жумлада сешанба билан пайшанба оралиғидаги тангаларнинг узлуксиз мавжудлигини ҳали исбот қилиш лозим эди. Бу шундай тушунтирилади: «ўхшашлик» билан «айнийлик» бутунлай бошқа нарсалардир, шундан келиб чиқароқ, тўққиз нафар одам қаторасига тўққиз кун давомида кучли оғриқ чангалида бўлганлари назарда тутилган бир маънисизлик ёки фараз қилинган ҳодиса – reductio ad absurdum ишлаб чиқилди. Мана шу оғриқ ҳар вақт бир хилдир, деб тахмин қилиш бемаънилик эмасми? – савол қўйишади улар.* Алалхусус, айни мантиқ билан қуролланган бу муҳтарам жамоа жумбоқ ўйлаб топган шўрлик ересиархни куфрда айблади, уларга кўра, ересиарх фақат бир нарсани – илоҳий «борлиқ» сифатини оддий тангаларга раво кўришдай куфр ниятни кўнглига туккан эди, боз устига ересиарх кўплик шаклини гоҳ инкор этиб, гоҳо эътироф қилади. Бунинг учун шундай далил-исбот келтирилади: борди-ю ўхшашлик айнийликни назарда тутса, у ҳолда тўққиз дона танга якка-ягона битта тангадир, деб ўйлаш ҳам лозим эди.

Раддиялар ҳали адоғига етган эмасди. Муаммо таърифлаб берилганидан сўнг орадан юз йил ўтгач, бизнинг ересиарх сингари зўр қобилиятли, бироқ изчил анъана тарафдори бўлган бошқа бир донишманд фавқулодда дадил фаразни ўртага ташлади. Унинг анча пухта тахминида таъкидланишича, якка-ёлғиз зот мавжуд, мана шу яхлит зот моҳият-эътибори-ла оламдаги барча ҳилқатларнинг ҳар биридир ва ўз навбатида, барча ҳилқатлар илоҳнинг тана аъзолари ҳамда ниқобларидан ўзга нарса эмас. Х – Y ва Z дир. Z учта танга топиб олади, чунки буларни X йўқотиб қўйганлигини эслайди; X йўлакдан иккита танга топади, чунки қолганлари ҳам топилганини эслайди… Ўн биринчи Жилддан маълумки, ушбу идеалистик таълимотнинг узил-кесил ғалабаси учта асосий сабаблар билан боғлиқ эди: биринчиси – фикрловчи мавжудотни танҳо воқелик, деб билувчи таълимотга (солипсизмга) нисбатан нафрат; иккинчиси – руҳиётшуносликни илмлар пойдевори сифатида сақлаб қолиш имконияти; учинчиси эса – худолар мавқеига путур етказмаслик интилишлари. Шопенгауэр (эҳтиросли ва мусаффо Шопенгауэр) «Parerga und Paralipomena» – «Афоризмлар ва максималар»нинг биринчи жилдида шунга яқин таълимот яратди.

Тлёний ҳандаса ўзаро бироз фарқланувчи икки илмдан – кўз билан кўришга ва ҳис қилишга асосланган геометриялардан иборат. Бизнинг ҳандаса билан бақамти бўлган иккинчиси биринчисига бўйсундирилган. Нигоҳий геометрия нуқталарга эмас, балки буюм юзасига асосланган. Бақамти чизиқлардан бехабар ушбу фаннинг уқдиришича, бир жойдан бошқа жойга ҳаракатланиб кўчаётган одам атрофидаги буюмлар шаклини муттасил ўзгартириб боради. Тлён ҳисобшунослиги асосида чексиз сонлар тушунчаси ётади. Бунда асосий эътибор катта ва кичик тушунчаларга қаратилгандир. Буларни бизнинг риёзиётчилар > ва < белгиси билан ифодалайди. Бизникиларнинг Тлёндаги ҳамкасблари айтадики, ҳисоб жараёнининг ўзи миқдорни ўзгартириб, уни ноаниқ ҳисобдан аниқ ҳисобга айлантиради. Бир неча одам айнан битта миқдорни ҳисоблаб, бир хил натижа чиқаришлари, руҳиётшунослар назарида, ғоялар бирлиги ёки хотира ўткирлигига мисол тариқасида тушунилади. Тлёнда тафаккур объектининг ягона ва мангулиги эса бизга маълум.

Адабий тамойилларда ҳам ягона объект ғояси ҳукм суради. Муаллиф жуда кам ҳолларда кўрсатиб ўтилади. У ерда «қаллоб плагиат» тушунчасининг ўзи йўқ: мавжуд барча асарлар замондан ташқари ва исми номаълум танҳо муаллиф қаламига мансуб ягона асар унсурларидан ўзга нарса эмаслиги кундай равшан. Баъзан эса танқидчиларнинг ўзлари муаллифларни ўйлаб топади: бунинг учун икки турли асар танлаб олиниб – масалан, «Дао Дэ Цзин» («Tao Te Ching») ва «1001 кеча» – уларни битта адиб номи билан боғлайдилар, сўнгра ушбу ажабтовур homme de lettres – қаламкашнинг руҳияти холис ва жиддий тарзда тадқиқ этила бошланади.

Уларнинг китоблари ҳам бизники каби эмас. У ернинг адабиёти якка-ягона воқеани такомиллаштириб бориш билан машғул. Фалсафада ҳамиша тезис ва антитезис, ҳар қандай таълимотнинг қатъий амалда бўлган «параст» ва ҳам «аксил» тушунчаси мавжуд. Ўз бағрида инкор этувчиси бўлмаган китоб Тлёнда нотугал саналади.

Идеализм ҳукм сурган замонлар воқеликка таъсир қилмасдан қолмади. Тлённинг энг қадимий вилоятларида йўқолган буюмларнинг икки ҳисса кўпайиши мунтазам учрайди. Айтайлик, икки одам бир дона қаламни излайди, биринчи одам топиб олиб, лом-мим демайди: иккинчи бир одам бошқа қаламни, аввалги қалам сингари чинакам, бироқ бу одамнинг тасаввурига кўпроқ мос келадиган бошқа қаламни топади. Айни иккиламчи буюмлар «хрёнирлар» дейилиб, улар бирмунча беўхшов бўлса-да, фойдаланишга анча қулай. Якин вақтларгача «хрёнирлар» хаёлпарастлик ва хотира сустлигининг тасодифий маҳсуллари эди. Улар эндигина юз йилдан буён режали равишда ишлаб чиқарилаётганига ишониш қийин, аммо Ўн Биринчи Жилд бунга гувоҳ. Дастлабки уринишлар муваффақиятсизликка учраган эди. Бироқ шундай бўлса-да, modus operandi, ишлаб чиқариш услуби эслаб ўтишга лойиқ. Давлат тасарруфидаги қамоқхоналардан бирининг бошлиғи бир гал дарёнинг эски ўзанида қадимий қабристон борлигини маҳбусларга эълон қилиб, кимки арзигулик буюм топса, уни озод этишни ваъда қилди. Қазиш ишлари бошланишидан бир неча ой аввал улар топишлари лозим бўлган буюмлар суратини кўрсатишди. Ушбу дастлабки уриниш умид ва баднафслик ишга ҳалал беришини намойиш этди: белкурак ва чўкич билан бир ҳафта тер тўкилгач, тажриба ўтказилаётган вақтдан анча аввалги даврга мансуб, занг босган ғилдиракдан бўлак ҳеч қандай «хрён»ни топиб бўлмади. Махфий тутилган тажрибани кейинроқ тўртта коллежда такрорлашди. Дастлабки учтасида ҳеч бир иш чиқмади, тўртинчи коллеж ўқувчилари эса (бунинг бошқони қазиш ишлари бошлангач, тўсатдан қазо қилди) олтин ниқоб, кўҳна шамшир ва кўксида ёзуви бўлган, яшилга мойил шоҳона совутни қазиб олдилар ва ё бунёд этдилар. Ёзувни эса ҳеч ўқиб бўлмади. Қидирувларнинг тажриба эканидан бохабар гувоҳларнинг ишга яроқсизлиги шу тариқа аён бўлди… Оммавий қидирувлар мутлақо терс хусусиятли буюмлар туғдираётган эди: ўшандан буён қазиш ишларини алоҳида, ҳаттоки тадориксиз олиб боришга келишилди. «Хрёнирлар»ни режали ишлаб чиқариш (Ўн Биринчи Жилдда шундай дейилган) қадимшунос археологлар оғирини енгил қилди: энди келажак сингари бўйсинувчан ва юввош тортиб қолган ўтмишга ҳам жило бериб, уни ҳатто ўзгартириш мумкин бўлиб қолди. Эътиборга лойиқ мисол: иккинчи ва учинчи даражали «хрёнирлар»да, яъни бошқа бир «хрён»дан келиб чиққан «хрёнирлар» билан «хрён» «хрён»дан келиб чиққан «хрёнирлар»да дастлабки «хрён» хатоларининг кучайиши кўзга ташланиб қолди; бешинчи даражали «хрёнирлар» «хрён»га жуда ўхшаб кетади; тўққизинчи даражали «хрёнирлар»ни иккинчи даражали «хрёнирлар» билан адаштириб юбориш мумкин; ўн биринчи даражали «хрёнирлар»да эса асл нусхаларда ҳам бўлмаган мусаффолик мавжуд. Аммо бу жараён даврийдир, яъни ўн иккинчи даражали «хрён»дан бузилиш бошланади. «Хрён»дан шаклининг ажойиб ва софлигига кўра ҳар қандай «ур» устун туради: «ур» – ишонтириш орқали бунёд қилинган, йўқлик бағридан умид кўмагида олиб чиқилган буюм саналади. Сўзлаб ўтганим ажойиб олтин ниқоб – бунга ёрқин мисолдир.

Тлёндаги буюмлар икки ҳисса кўпаяди, аммо шунингдек, уларда яна бир хислат бор: одамлар хотирасидан кўтарилгач, ашёлар тобора хира тортиб, хос белгиларини йўқота боришга мойил. Бунга ўтмишдан мисол – ҳар куни аллақайси бир гадойнинг пойи қадами тегиб тургач мавжуд бўлган, у қазо қилгач эса кўздан ғойиб бўлган бир остона. Баъзан ўзига ошён қурган қушлар ёки қирчанғи от амфитеатр харобаларини мангу йўқ бўлишдан сақлаб қолгич эди.

Сальто-Ориенталь, 1940.

Пост-скриптум, 1947. Юқорида баён қилинган бадиани мен 1940 йилда Antología de la literatura fantástica («Фантастик асарлар куллиёти»)да чоп этилган ҳолича – бир неча ташбеҳ ва мана энди енгилтаклик бўлиб туйилаётган ҳазиломуз хулосани ҳисобга олмаганда – қисқартиришларсиз келтиряпман. Ўшандан буён қандай воқеалар бўлиб ўтмади дейсиз!.. Улардан айримларига тўхталиб ўтаман.

1941 йил мартида Герберт Эшга тегишли Хинтон рисоласи саҳифаларида Гуннар Эрфьорд қўли билан битилган мактуб топилди. Зарфига Оуро-Прето почта муҳри урилган ушбу мактуб саҳифаларида Тлённинг сир-синоати тўкис тушунтириб берилган эди. XVII асрнинг биринчи ярмига мансуб аллақайси оқшом – Люцерна ва ё Лондонда – ушбу ажабтовур лойиҳага илк бор асос солинган, мутлақо янги ўлка ўйлаб чиқариш мақсадида бирлашган маслакдошлар яширин жамияти (унинг аъзолари қаторида Дальграно, кейинроқ Жорж Беркли ҳам бор эди) таъсис этилади. Анча мубҳам дастлабки дастурга кўра «герметик илмлар», хайрия ва каббала (тилсимот илми) назарда тутилганди. Андреенинг мароқли асари айни шу илк даврда яратилди. Кенгашиш ва таҳлиллар билан ўтказилган бир неча йилдан сўнг бутун бошли мамлакат ўйлаб чиқариш учун бир авлод кифоя қилмаслиги жамият аъзоларига аён бўлди. Тадбирни давом эттириш учун жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўзига издошлар танлаб олишига келишилди. Бу каби меросхўрлик тартиби самарали бўлиб чиқди: икки асрлик қувғиндан сўнг ушбу фирқа Америкада қайта тикланди. 1824 йил Мемфисда (Теннеси штати) жамият аъзоларидан бири хонанишин корчалон – Эзро Бакли билан ҳамсуҳбат бўлади. Ҳикояни истеҳзо аралаш тинглаб бўлгач, ушбу режанинг камтарона кўламини кулгуга олади. Америкада мамлакат ўйлаб топиш бемаъниликдир, деди Бакли ва бира-тўла бутун бошли сайёра ихтиро қилишни таклиф этди. Мазкур улуғвор ғояга у яна бир таклиф, ўз нигилизми маҳсулини илова қилди: ушбу бемисл режа мутлақо сир тутилмоғи лозим. Айни ўша маҳалда Encyclopedia Britannicaнинг йигирма жилди босмадан чиққан, Бакли хаёлий сайёранинг тартибга солинган мана шундай қомусини яратишни таклиф қилади. Олтин заҳираларига бой тоғларни, кемалари билан тўлиб тошган дарёларни, буқа ва бизонлари ўтлаб юрган яйловларни, бу сайёра занжилари-ю исловатхона ва ақча-ю долларларини кўнгилга сиққунча тасвирлайверишсин, аммо шарти шуки, «бу асар лўттибоз Исо Масиҳ измида бўлмасин». Бакли Худога топинмас, аммо ожиз бандалар ҳам бутун бошли олам ярата олишларини мана шу йўқ Худога исбот қилмоқчи эди. У Батон-Ружда 1828 йил заҳарланиб ўлди; 1914 йилда жамият ўз издошларига – уларнинг нафари уч юз эди – Тлён Биринчи Энциклопедиясининг сўнгги жилдини топширади. Бу нашр махфий эди: уни ташкил қилган қирқ жилд (инсонлар қўли билан битилган энг улкан асар) анча муфассал бошқа бир нашр учун, инглиз тилида эмас, балки энди Тлёндаги тилларнинг бирида ёзилиши керак бўлган бошқа бир нашр учун асос бўлиб қолиши лозим эди. Ушбу хаёлий дунё шарҳи Orbis Tertius деб номланган бўлиб, Герберт Эш – Гуннар Эрфьорд гумаштаси ва ё жамият аъзоси сифатида – унинг яратувчиларидан бири эди. Ўн биринчи жилднинг юборилиши Эш жамиятнинг тўлақонли аъзоси бўлган, деб тахмин қилишга асос беради. Бошқа жилдлар тақдири қандай кечган? 1942 йилдан қизиқарли воқеалар содир бўла бошлади. Дастлабкиларини аниқ-тиниқ эслайман ва эҳтимол, бу воқеа илк дебоча эканини ўшандаёқ ҳис этгандим. Бу воқеа Лаприда кўчасидаги чорбоғда, мағрибга қараган баланд болохона қаршисида содир бўлди. Княгиня де Фосиньи Люсенж хоним номига Пуатьедан кумуш идишлар олиб келинди. Ажнабий муҳрлар билан зийнатланган қути тубларидан гўзал буюмлар пайдо бўла бошлади: Утрехт ва Париждан юборилган, жониворлар сурати нақшланган турли ошхона жиҳозлари, бу жиҳозлардан ҳам кўра нафис чой қайнатгич. Ушбу мудроқ жонзотлар ичра қибланамо синоатли титрар эди. Қибланамо княгиняга тегишли эмасди. Унинг зангор мили оҳанрабо майдони томон интилган, қабариқ пўлат сиртига нақшланган ҳарфлар эса Тлёндаги алифболардан бирига тааллуқли эди. Шу тариқа хаёлий дунё чин дунёга илк бора бостириб кирди. Мени ташвишга солган тасодиф боис иккинчи воқеага ҳам шоҳид бўлдим. Бу – орадан бир неча ой ўтгач, Кучилья-Неградаги бир емакхонада юз берди. Аморим иккимиз Санта-Анадан қайтиб келаётгандик. Такуарембо дарёси ўзанидан чиқиши оқибатида биз у жойларнинг абгор меҳмоннавозлигини бошдан ўтказишга (ва тоқат қилишга) мажбур бўлдик. Хўжайин шароб мешлари қалашиб ётган хонага биз учун жой ҳозирлади. Биз ўринга ётдик, аммо девор ортидаги маст ҳамсоя гоҳ узоқ ва бежамдор сўкиниб, гоҳ эса бачкана қўшиқни увлаб куйлаган кўйи тонгга қадар уйқу бермади. Биз табиийки, ҳеч тинмаган бу овозларни емакхонада сийланган мусаллас касридан деб билган эдик… Ҳамсояни эрталаб йўлакда жонсиз ҳолда топишди. Хирилдоқ овоз бизни чалғитган эди – марҳум ҳали ароқхўрлик илмидан жиддий сабоқ олмаган навжувон йигит бўлиб чиқди. Унинг белбоғидан бир неча танга ва шашқол донаси каби катталикдаги ялтироқ конус тушиб қолди. Бир болакай уни олиб қочишга беҳуда уринарди. Конусни ўрта яшар одам базўр кўтара олди. Мен уни бир неча сония кафтимда ушлаб турдим: эсимда, оғирликка тоқат қилиб бўлмас эди, конусни олиб қўйишгач эса яна анча вақт вазнини ҳис этиб турдим. Кафтимда яққол гардиш излари қолганди. Бу қадар ғайриоддий вазнга эга мўъжаз буюм кўнгилда ғашлик ва хавотир уйғотар эди. Кимдир биров уни тезоқар дарёга улоқтиришни таклиф қилди. Бир неча песо эвазига Аморим конусни харид қилди. Марҳум ҳақида эса у «шарқий соҳилдан» эканидан бошқаси маълум эмасди. Ўша жажжи, вазмин конуслар (ер юзида номаълум маъдан) Тлёндаги айрим динларда илоҳ тимсоли бўлиб хизмат қилади.

Мана шу жойда ҳикоянинг ўзимга тааллуқли қисмига нуқта қўяман. Қолганлари эса барча ўқувчиларим хотирасида (ва балки умид ва ё қўрқувларида) яшайди. Фақат яна айрим мисолларни эсга солиш кифоя. Башариятнинг кўламдор хотираси уларни тўлдириб, равнақ эттиришига аминман. 1944 йилда бир одам Мемфис кутубхонасида (Нашвилл, Теннеси штати) “The American” газетасини тадқиқ қилаётиб, Тлён Биринчи Энциклопедиясининг барча қирқ жилдини топиб олди. Ўша кашфиёт тасодиф эдими ва ёки ҳанузга довур яширин бўлган Orbis Tertius соҳибларининг ижозати билан рўёбга чиқарилганмиди, деган масала атрофида ҳамон мунозаралар тинган эмас. Кейинги фараз ҳақиқатга яқинроқ, чамаси. Ўн биринчи Жилднинг ақл бовар қилмас айрим таъкидлари (дейлик, “хрёнирлар”нинг кўпайиш хусусияти) Мемфисда топилган нусхада ташлаб ўтилган ёки бир қадар юмшатилганди. Бундан келиб чиқароқ, шундай тахмин қилиш мумкин – айни тузатишлар ушбу янги дунёни чин дунёга имкон қадар яқин тасвирлаш режасига кўра амалга оширилган эди. Буюмларнинг Тлёндан турли мамлакатлар бўйлаб тарқалиши, афтидан, бу режани якунлаши лозим эди… Ҳақиқат шуки, жаҳон матбуоти “топилма” атрофида катта шов-шув кўтарди. Дарсликлар, антология ва куллиётлар, тақриз ва ўгирмалар, Башарият Улуғвор Асарининг муаллифлар билан келишилган ва ё ўғринча қайта нашрлари ўшандан буён ер юзини тўлдириб юборди. Бу жараён ҳали-ҳамон тўхтаган эмас. Воқелик бир зумда турли нуқталарда чекина бошлади. Албатта, воқелик аслида ҳам ён беришни тусаб қолган эди. Атиги ўн йил аввал одамлар хаёлини ўғирлаш учун бир-бирига бақамти ва қатъий тартибли туйилган тушунчалар, айтайлик, диалектик материализм, аксилсомийлик ва ё фашизм кифоя эди. Шундай экан, ҳар соҳаси тартибга солинган янги сайёранинг – Тлённинг жозибасига учиш, унинг муфассал ва равшан манзарасига кўнгил қўйиш аслида ҳеч гап эмасди. Ахир, воқелик ҳам тартибга солинган-ку, деб эътироз билдириш бефойда. Ҳа, балки шундайдир, аммо у илоҳий қонунларга кўра тартиб қилинган – бунинг таржимаси эса шу: атрофимизда кечаётган ва биз кўниккан воқелик англаб етиш имконсиз бўлган ноинсоний қонуниятларга кўра тартиб қилинган. Тлён эса – бу лабиринт, у инсонлар ўйлаб чиқарган лабиринт, у инсонлар англаб етишлари ҳаққи барпо қилинган лабиринт.

Тлён билан алоқалар ва унга кўникиш биз яшаб турган дунёни йўлдан оздирди. Тлённинг хушбичимлигидан эсини йўқотган инсоният бу уйғунлик фаришталарининг эмас, ва балки шатранж усталари ниятининг маҳсули эканини тобора ёддан чиқараётир. Тлённинг (фаразларга асосланган) “дастлабки тили” мактабларга бостириб кирди, Тлённинг баркамол (ва ҳаяжонли манзараларга тўла) тарихини ўқитиш ўша тарихга, болалик йилларим устидан ҳукмрон бўлган ўша тарихга кўланка ташлаб улгурди; одамлар хотирасидаги одатий ўтмишни бошқа бир ўтмиш, биз сохта ва қаллоб эканидан ҳам бехабар бошқа ўтмиш сиқиб чиқармоқда. Нумизматика, доришунослик ва археология ўзгаришларга юз тутди. Ўйлашимча, табиатшунослик ва риёзиётни ҳам шу қисмат кутаётир… Ер юзаси бўйлаб тариқдек сочилган танҳо донишмандлар шажараси шу тариқа дунё тусини ўзгартириб юборди. Уларнинг иши давом қилаётир. Агарки, башоратларимиз рўёбга чиқса, юз йиллардан сўнг кимдир биров Тлён Иккинчи Энциклопедиясининг юз жилдини топиб олади.

Ва ўшанда сайёрамиздан инглиз тили ҳам, фаранги ва испан тили ҳам ғойиб бўлади. Дунё – Тлёнга айланади. Менга эса барибир, мен Адрога меҳмонхонасининг сокин паноҳи остида Браун “Дафн кўзаси” – Urn Burial тадқиқига доир Кеведо руҳидаги бадиага (уни чоп эттирмоқчи эмасман) сайқал бериш билан машғулман.
___________________________________________________________________________
Изоҳлар:
Orbis Tertius (лот.) – Учинчи Дунё.
*Рассел (“The Analysis of Mind” – “Тафаккур таҳлили”, 1921, 159-бет) бизнинг сайёра атиги бир неча дақиқа аввал яратилган, одамлар эса ўзларининг ёлғон ўтмишларини “хотирлаш” билан машғул, деб ҳисоблайди.
*Ўн иккилик саноқ сонлар тизимига кўра “аср” – 144 йиллик даврдан иборат.
*Ҳозирги пайтда Тлён черковларидан бири айни оғриқ, айни яшил аралаш сарғиш ранг, айни иситма ва бу ҳолатдаги оғриқ саслари аслида ягона воқелик эканини таъкидламоқда. Қўшилиш лаззатини туяётган барча одамлар аслида бир одам. Шекспирнинг аллақайси бир сатрини такрорлаётган ҳар бир одам – аслида Уильям Шекспирдир.
*Бакли шаккок бир даҳрий ва қулчилик тузуми тарафдори ўлароқ яшаб ўтди.

Шарифжон Аҳмедов (Нодир Шамс) таржимаси

Argentinalik ikki ulugʻ adib – Xorxe Luis Borxes (1899 — 1986) va Xulio Kortasar (1914 — 1984) badiiy merosining XX asr jahon adabiyotidagi koʻlami beqiyosdir. Shu kunlarda har ikki yozuvchining tavallud ayyomi (Borxesning 115 yilligi, Kortasarning esa – 100 yilligi) nishonlanar ekan, ayri ikki adabiy yoʻldan borgan, har biri alohida va xos badiiy voqelik yarata olgan, ammo oqibatda jahon adabiyotida barobar va benazir iz qoldirgan bu ulugʻlar merosiga oʻzbek oʻquvchisi eʼtiborini jalb etishni istadik.

Sharifjon Ahmedov
BORXЕS VA KORTASAR

Argentinalik ikki ulugʻ adib – Xorxe Luis Borxes (1899 — 1986) va Xulio Kortasar (1914 — 1984) badiiy merosining XX asr jahon adabiyotidagi koʻlami beqiyosdir. Shu kunlarda har ikki yozuvchining tavallud ayyomi (Borxesning 115 yilligi, Kortasarning esa – 100 yilligi) nishonlanar ekan, ayri ikki adabiy yoʻldan borgan, har biri alohida va xos badiiy voqelik yarata olgan, ammo oqibatda jahon adabiyotida barobar va benazir iz qoldirgan bu ulugʻlar merosiga oʻzbek oʻquvchisi eʼtiborini jalb etishni istadik.

Ular tasarruf etgan badiiy timsollar, ramz va tashbehlar tadqiqi asarlari hajmidan oʻnlab marotaba koʻp boʻlsa-da, ijodiy meroslari atrofidagi munozaralar hali-hamon tingan emas. Borxes muntazam tarzda murojaat qilgan ramzlar esa, xususan, mana bular edi – koʻzgular, kutubxona, adoqsizlik, bogʻ va tushlar olami hamda bularning barchasi birgalikda – labirint. U “Al-Muhtasimga yaqinlashuv” hikoyasida yozadi: “Qodir Xudoning oʻzi ham Kimnidir izlashda davom etayotir, ushbu Kimdir esa — boshqa bir yuksakroq (yoxud shunchaki zarur va oʻziga monand) Kimnidir izlash bilan mashgʻul va shu tariqa Zamonlar Intihosiga — yoki, toʻgʻrirogʻi Intihosizlikka (cheksizlikka) qadar”. “Xaroba doiralari”da esa quyidagilarni oʻqiymiz: “Bir kun — qushlaridan ayrilgan subhidam chogʻi afsungar doira ketidan doira boʻlib, ehrom devorlariga olov yaqinlashayotganini koʻrdi. Daryodan najot topmoqchi boʻldi, biroq oʻlim uning ulugʻ yoshiga toj kiydirish, barcha tashvishlardan xalos etish uchun tashrif buyurganligini anglab, bu fikridan qaytdi. Va u yongʻinga peshvoz chiqdi. Biroq olov tillari uning vujudini zabtiga olmadi, bilʼaks erkalab yalab-yulqadi, yuvib-taradi — kuydirib kul qilmadi. Va yengil tortib, xoʻrlik alami bilan dahshat ichra anglab yetdiki, uning oʻzi ham kimdir birov oʻz tushlarida koʻrayotgan sharpa edi, xolos”. Borxes mavjud voqelikning oʻzi-da omonat va nomukammal ekanligini, uni boshqa bir – toʻqib chiqarilgan va barcha unsurlari puxta ishlangan boshqa bir dunyo oʻzida mahv eta olishi mumkinligini aytadi – “Tlyon, Ukbar, Orbis Tertius”. “Labirintida halok boʻlgan Al-Buxoriy”, “Oʻlim va bussol”, “Xaroba doiralari” kabi oʻnlab hikoyalari singari “Al Muhtasimga yaqinlashuv”, “Yashirin moʻʼjiza”, “Tangri bitiklari” va “Tlyon, Ukbar, Orbis Tertius” deb nomlangan hikoyalari adibning fundamental asarlari qatorida alohida tadqiq etiladi.

Borxes asarlari tadqiqi kishini bir vaqtning oʻzida hayrat va taassufga soladi. Birgina yozuvchi shu qadar koʻlamdor adabiy olamni barpo eta olgani hayratlanarli. Taassuf shuki, adib shu yoʻnalishdagi boshqa urinishlarga aslo oʻrin qoldirmagan kabi. Yaʼni, uning asarlari yaxlitligini chindan tasavvur qila olar ekansiz, bu adabiyot sarhadlarida yana nimalardir qilishga, hali kashf etilmagan boshqa nuqtalarni izlab topa olishingizga umid soʻnib boradi. Ammo, uning zamondoshi Xulio Kortasar bir karra qoʻyilgan nuqta aslo soʻnggisi boʻlmasligini dalillab berdi. Kortasar Borxes voqeligiga baqamti, ammo ayni paytda batamom mustaqil xos voqeligini yarata oldi. Oʻnlab hikoyalari, “Rauela”, “62. Yigʻish uchun andoza”, “Manuel kitobi” kabi romanlari bilan badiiyat ufqlarini mislsiz tarzda kengaytirib yubordi. Taʼbir joiz boʻlsa, soʻnggi bir necha oʻn yilliklar adabiy jarayoni argentinalik mana shu ikki intellektual mahsullari taʼsiri ostida kechdi.

Ikki ulugʻ adibning tavallud kunlari arafasida eʼtiboringizga Xorxe Luis Borxesning “Tlyon, Ukbar, Orbis Tertius” nomli fundamental asari havola qilinar ekan, undagi tafakkur jilvalaridan bahramand boʻlishingizni tilarmiz.

Xorxe Luis Borxes
TLYON, UKBAR, ORBIS TERTIUS
(TLÖN, UQBAR, ORBIS TERTIUS)

I

Koʻzgu va ensiklopediyaning oʻxshashligi tufayli men Ukbarni kashf qildim. Ramos-Mexiada, Gaona koʻchasidagi uyning yoʻlak adogʻida koʻzgu tashvishli jimirlar, ensiklopediya esa kishini chalgʻitish uchun The Anglo-American Cyclopedia (Nyu-York, 1917) deb nomlangan boʻlib, 1902 yilgi Encyclopedia Britannicaning soʻzma-soʻz, ammo ancha kechikkan qayta nashri edi. Bu voqea besh yil chamasi avval sodir boʻldi. Oʻsha oqshom uyimga Bioy Kasares mehmon boʻlib kelgan va biz romanni birinchi shaxs nomidan qanday yozish kerakligi haqida bahslashib, uzoq oʻtirib qoldik. Fikrimizga koʻra, bu kabi roman sahifalarida roviy ayrim voqealar haqida atayin soʻzlamas va yo ularni buzib koʻrsatib, turli xil qarama-qarshi talqinlarga yoʻl qoʻyardi; oʻz navbatida bu hol baʼzi — juda ozchilik — oʻquvchilarning beshafqat va yo bachkana mohiyatni anglab yetishlariga koʻmak berar edi. Yoʻlak adogʻida bizni koʻzgu kuzatib turar va biz koʻzgularda allaqanday mudhishlik bor ekaniga eʼtibor qildik (yarim tun chogʻi bunday kashfiyotlar muqarrar). Shunda Bioy Kasares Ukbar yeresiarxlaridan birining soʻzlarini esladi: “Koʻzgu va qoʻshilishlar jirkanchdir, illo ular odamlar miqdorini koʻpaytiradi”. Men ushbu koʻhna hikmat manbaini soʻradim — bu The Anglo-American Cyclopediada, Ukbar haqidagi maqolada bosilgan, deya javob qildi Bioy. Bizning uyda (jihozlari bilan ijaraga olgan uyimizda) shu nashrning bir nusxasi bor edi. XXVI jildning soʻnggi sahifalarida biz Upsala haqidagi maqolani, XXVII jildning dastlabki sahifalaridan “Ural-Oltoy tillari” toʻgʻrisidagi maqolani topdik. Ukbar haqida esa lom-mim deyilmagan edi. Biroz hijolat boʻlgan Bioy koʻrsatkich-jildni qoʻliga oldi. U turli talaffuzlarni saralab, behuda urinardi: Ukbar, Ugbar, Ookbar, Oukbar… Ketish oldidan aytdiki, Ukbar Iroq va yo Old Osiyodagi allaqaysi bir viloyat edi. Tan olishim kerak, men bir qadar oʻngʻaysizlangan koʻyimcha uning fikrini maʼqullagan boʻldim. Xayol qildimki, nom-nishonsiz bu mamlakat va ism-sharifi yoʻq bu yeresiarx Bioy yoʻl-yoʻlakay oʻylab topgan narsalar edi va shular vositasida aslida uning oʻziga tegishli jumlani asosli qilib koʻrsatmoqchi boʻlgandi. Yustus Pertes xaritalaridan biriga besamar tikilish oqibatida bunga ishonch hosil qildim.

Ertasi kuni Bioy Buenos-Ayresdan qoʻngʻiroq qildi. Ensiklopediyaning XXVI jildiga kiritilgan Ukbar haqidagi maqola qarshisida turganini aytdi. Unda yeresiarxning ismi koʻrsatilmagan, ammo, garchi adabiy nuqtai nazardan ancha boʻsh boʻlsa-da, harqalay, qariyb oʻsha soʻzlar bilan ifoda etilgan taʼlimotning bayoni bor: “Qoʻshilish va koʻzgular — jirkanchdir”, “Copulation and mirrors are abominable”. Ensiklopediya matnida shunday deyilgan edi: «Ushbu gnostiklardan birining nazarida bu dunyo sarob yoki (aniqrogʻi) nedir botil makon edi. Koʻzgular va bola tugʻishlar jirkanchdir (mirrors and fatherhood are hateful), illo mavjud narsani koʻpaytirib, chor-atrofga tarqatadilar». Men bu maqolani koʻrmoqchi ekanligimni aytdim. Bir necha kundan soʻng Bioy uni olib keldi. Men hayratdan yoqa ushlab qolgandim – Ritterning “Oʻlkashunoslik”, “Erdkunde” deb atalgan mufassal koʻrsatkichlarida “Ukbar” degan nomga ishora ham yoʻq edi, axir.

Bioy keltirgan kitob chindan ham Anglo-American Cyclopedianing XXVI jildi edi. Ustmuqovasi va bandidagi tartib soʻzlar aynan bizning nusxamizdagi kabi (Tor-Urs), biroq uning sahifalari 917 emas, balki 921 ta edi. Xuddi mana shu qoʻshimcha sahifalarda (oʻquvchi fahmlaganidek) soʻzlikda koʻrsatilmagan Ukbar haqidagi maqola bor edi. Biz keyinroq jildlar orasida boshqa tafovutlar yoʻqligini aniqladik. Ikkovi ham (aytib oʻtganimdek) Encyclopedia Britannica oʻninchi jildining qayta nashri boʻlib, bu kitobni Bioy “kimoshdi” savdosida xarid qilgan edi.

Biz maqolani sinchiklab oʻqib chiqdik. Bioy eslatgan jumladan boshqa hayratga soluvchi maʼlumot yoʻq edi. Boshqa hammasi qatʼiy tartibga solingan, uslubi jihatidan shu nashr ruhida va tabiiyki, zerikarli edi. Qayta oʻqiyotib esa aynan shu qatʼiy uslub soyasidagi jiddiy noaniqlikka eʼtibor qildik. Joʻgʻrofiy boʻlimda eslatib oʻtilgan oʻn toʻrt nomdan faqat uchtasini, bir ishora tarzida matnga kiritilgan uchta nomni qidirib topdik – Xuroson, Armaniston va Arzirum. Tarixiy ismlardan esa faqat bittasini: koʻproq maʼjoz maʼnosida keltirilgan qallob va afsungar Smerdisni. Maqolada goʻyoki Ukbar sarhadlari koʻrsatib oʻtilgan, ammo manzillari butunlay notanish edi – mazkur viloyatning daryolari, oʻpqon va togʻ tizmalari. Masalan, janubiy sarhadda Soyi Xoldun (Tsai Jaldún) botigʻi va Aqso daryosi mansabi joylashganligi, ushbu mansab orollarida boʻlsa yovvoyi otlar oʻtlab yurishlari haqida oʻqib qoldik. Bu 918-betda aytilgan edi. Tarixiy boʻlimdan (920-bet) maʼlum boʻldiki, oʻn uchinchi asrda kechgan taʼqiblar oqibatida izchil dindorlar orollarda jon saqlaganlar, u yerda bu odamlar yaratgan tosh lavhlar hamon saqlanib qolgan va baʼzan ularga tegishli tosh koʻzgular ham uchrab turadi. “Til va adabiyot” boʻlimi ixcham boʻlib, faqat shu narsa eʼtiborni jalb qilardi: unda aytilishicha, Ukbar adabiyoti xayoliy yoʻnalishga ega hamda afsona va dostonlari zinhor voqelikni aks ettirmas va balki, Mlexnas va Tlyon nomli xayoliy mamlakatlarni tavsif va tasvirlar edi… Toʻrtta kitob sanab oʻtilgan boʻlib, garchi ularning uchinchisi – Sayles Xeyzlem: “Ukbar nomli mamlakat tarixi” – “History of the Land Called Uqbar”, 1874 – Bernard Kuorich kitob doʻkonidagi koʻrsatkichlarda qayd etilgan boʻlsa-da, biz ularning birortasini hali-hamon topa olganimiz yoʻq. Roʻyxatdagi birinchi kitob – “Kichik Osiyodagi Ukbar mamlakati haqida maroqli va mutolaaga loyiq maʼlumotlar” – “Lesbare und lesenwerthe Bemerkungen ober das Land Ugbar in Klein Asien”, 1641 yil deb belgilangan va Yohann Valentin Andreye qalamiga mansub edi. Qiziqarli hol: oradan bir necha yil oʻtgach, men bu ismni tasodifan De Kuinsida (“Asarlar”, oʻn uchinchi jild) uchratib qoldim. Maʼlum boʻlishicha, bu ism XVII asr boshlarida xayoliy rozenkreyserlar jamoasini tavsif qilgan olmon ulamosiga tegishli edi. Keyinchalik esa boshqalar uning tasavvur mahsulini chindan ham hayotga tadbiq etdilar.

Oʻsha oqshom Milliy kutubxonaga yoʻl oldik. Turli xil xaritalaru manbalar roʻyxatlari, joʻgʻrofiy jamiyatlar jurnallari va sayyohlar esdaliklarini behuda titkilab sarson boʻldik – hech kim va hech qachon Ukbarda boʻlgan emasdi. Bioy qoʻlga kiritgan ensiklopediya umumiy koʻrsatkichida ham bu nom tilga olinmagan. Ertasi kuni Karlos Mastronardi (u ham bizning izlanishlarimizdan voqif edi) Korriyentes va Talkuano kitob doʻkonida “Anglo-American Cyclopedia” jildlariga duch keldi. Doʻkondordan XXVI jildni soʻradi. Tabiiyki, unda Ukbar haqida ishora ham yoʻq edi.

II

Janubiy temir yoʻl tarmogʻida xizmat qilgan muhandis Gerbert Esh haqidagi allaqanday ojiz, tobora xira tortib borayotgan xotira Adrogadagi mehmonxonada, baravj butazorlar aro va koʻzgularning xayoliy tublarida hali-hanuz muqim. Hayotlik chogʻida u aksar inglizlar singari arvoh kabi, deyarli koʻrimsiz yashab oʻtdi; oʻlimidan soʻng u endi hatto avvalgi arvoh ham emas. U norgʻul va ozgʻin, bir vaqtlar mallarang boʻlgan siyrak choʻqqisoqolli va fahmlashimcha, befarzand beva edi. Quyosh soatlari va bir tup eman daraxtini tomosha qilish uchun (uning oʻzi bizga koʻrsatgan suratlarga koʻra xulosa qilyapman) u bir necha yil oralatib, Angliyaga borib kelardi. Otam u bilan doʻst tutingandi; taʼbir joiz boʻlsa, ularning bu doʻstligi sof inglizcha edi, oʻzaro eʼtiroflardan voz kechib, tez orada suhbatlarsiz ham davom qiluvchi doʻstliklar sirasidan edi. Ular kitob va gazetalar bilan oʻzaro oʻrtoqlashishar, shatranjda dona surishar, ammo bularning barchasi sukut pardasiga oʻralgan boʻlardi… Men uni mehmonxona yoʻlagida, qoʻlida riyoziyotga oid kitobni tutgan koʻyi osmonning betakror boʻyoqlariga tikilgan qiyofasida eslayman. Bir kun oqshom biz oʻn ikkilik hisob tizimi haqida soʻzlashib qoldik (bu nazariyaga koʻra, oʻn ikki 10 raqamidan soʻng yoziladi). Esh aytdiki, u hozir aynan shu ish bilan, qayta hisoblash orqali oʻn ikkilik jadvallarni oltmishlik jadvalga aylantirish bilan mashgʻul edi (bunga koʻra, oltmish 10 raqamidan soʻng yoziladi). Bu yumush Riu-Grandi-du-Suldagi bir norvegning buyurtmasi ekanini ilova qildi u. Biz sakkiz yildan buyon tanish boʻlsak-da, u yoqlarda boʻlganini biror marta tilga olgan emasdi… Biz choʻponlar turmushi haqida, “kapangalar” va sharqdagi baʼzi qariyalar hali-hamon “gaucho” deb talaffuz qilib yurishgan bu brazilcha soʻzning kelib chiqishi haqida suhbat qurdik. Va – Oʻzi kechirsin! – oʻn ikkilik hosilalar haqida qaytib ogʻiz ochmadik. 1937 yilning sentyabrida (biz bu vaqtda mehmonxonada emasdik) Gerbert Esh boʻyin tomiri yorilishidan qazo qildi. Qazosidan bir necha kun avval uning nomiga Braziliyadan muhr bosilgan quti kelgan, ichida ancha zalvorli bir kitob bor edi. Esh uni qahvaxonada qoldirgan joyidan, ancha oylar oʻtib topib oldim. Men kitobni varaqlay boshladim va shunda vujudimni tushuniksiz sarosima chulgʻab oldi – hayratimni tasvirlab oʻtirmayman, zero gap mening tuygʻularim haqida emas, balki Ukbar, Tlyon va Orbis Tersius haqida borayotgan edi. Islomning taʼlim berishicha, allaqaysi bir oqshom, Kechalar Kechasi deb ataluvchi allaqaysi bir oqshom falakning yashirin darvozalari lang ochiladi va koʻzalardagi suvlar yana-da lazzatli tortadi; men oʻsha darvozalar qarshisida ham bu oqshomdagi kabi hayratga tushmagan boʻlur edim. Kitob ingliz tilida yozilgan boʻlib, hajmi 1001 sahifa edi. Malla charmli koreshokda qiziqarli yozuvni oʻqib qoldim, yozuv ustmuqovada ham takrorlangan: “Tlyonning Birinchi Ensiklopediyasi. XI jild. Xlayer-Jangr” – “A First Encyclopaedia of Tlön, vol. XI. Hlaer to Jangr”. Nashr etilgan vaqt va joy koʻrsatilmagan, birinchi sahifa bilan rangli jadvallardan birini toʻsib turgan xitoy qogʻoziga quyidagi yozuvlari boʻlgan zangori shakl muhrlangan edi: “Orbis Tertius”. Yashirincha nashr qilingan allaqaysi bir ensiklopediya sahifalarida xayoliy mamlakat haqidagi qisqa bayonni oʻqib qolganimdan buyon oradan ikki yil kechdi va mana, endi tasodif menga ancha qadrli va chindan salmoqli narsani ato etdi. Mana, men endi butun boshli nomaʼlum sayyoraning tarixi, meʼmorchiligi va tafovutlari, afsonalarining qoʻrquvlari va zabonlarining kuylari, hukmdorlari va dengizlari, togʻu toshlari, qush va baliqlari, riyoziyoti va olov-otashlari, ilohiyotga oid va metafizik aksil talqinlari jo boʻlgan koʻlamdor va tartib bilan tuzib chiqilgan kitobga ega boʻlgan edim. Bunda hammasi aniq, ravon, pand-nasihat va yo masxara qilish niyatidan holi tarzda bayon qilingan edi.

Men hikoya qilayotgan Oʻn Birinchi Jildda avvalgi va keyingi jildlarga ishora qilingan. “N.R.F.”da eʼlon qilingan va klassikaga aylanib ulgurgan maqolasida Nestor Ibarra ayni shu – boshqa jildlarning mavjudligini inkor etadi; Esekiyel Martines Estrada bilan Driyo la Roshel esa uning gumonlarini toʻla muvaffaqiyat bilan rad qildilar. Ammo astoydil qidiruvlar hozircha natija bermayotgani ham rost. Ikkov Amerika va Ovroʻpa kutubxonalarini biz benaf agʻdar-toʻntar qilib chiqdik. Izquvarlikdan iborat qoʻshimcha bu yumushlardan horigan Alfonso Reyes yetishmayotgan kitoblarni qayta yarata boshlash fikrini oʻrtaga tashlaydi: panjasiga koʻra arslonni tiklash, ex ungue leonem. U buning uchun “tlyonchilar”ning atigi bir avlodi yetarli boʻlishini hazil aralash hisoblab chiqdi. Ushbu dadil xulosa bizni asosiy muammoga olib qaytadi: Tlyonning ixtirochilari aslida kimlar? Bu joyda koʻplik sonini qoʻllash zarur edi, negaki yakka-yolgʻiz ixtirochi haqidagi, nomaʼlumlik va kamtarinlik zimistoni aro ter toʻkayotgan allaqanday cheksiz va tanho Leybnis haqidagi faraz bir ovozdan rad qilindi. Bu goʻzal yangi dunyo, brave new world – nomaʼlum daho rahbarligi ostidagi munajjimlaru tabiatshunoslar, musavvir va muhandislar, metafizik va shoirlar, kimyogaru riyoziyotchilar, ahloqshunos va geometrlar… yashirin jamiyatining ijodi, deb oʻylash haqiqatga yaqinroq. Mana shu turfa ilmlardan boxabar odamlar behisob, ammo xayol va tasavvur qilishga qobillar ozchilikdir va bu xayolni qatʼiy tartibli rejaga boʻysundira oluvchilar hisobi esa bundan-da kamroq. Ushbu reja shu qadar koʻlamdorki, har bir ishtirokchining ulushi olomon ichra adashgan chivin kabidir. Dastlab boshda Tlyon – bu boshdan-oyoq tartibsizlik hamda tasavvurning bemasʼul talotoʻpidan iborat, deb xayol qildilar. Endi maʼlum boʻlishicha, Tlyon – bu yaxlit dunyodir va garchi xomaki tarzda boʻlsa-da, uni boshqarib turuvchi ichki qonunlari ishlab chiqilgandir. Ommabop jurnallar Tlyonning hayvonot olami va qir-adirlarini ayricha ishtiyoq bilan omma mulkiga aylantirdi – fikrimcha, shaffof qoplonlar va qonxoʻr minoralar barcha odamlarning diqqat-eʼtiboriga loyiq emas. Tlyondagi dunyoqarashlar silsilasini bayon qilish uchun atigi bir necha daqiqa soʻrayman.

Yum aytgan ediki – va men bu fikrga qoʻshilaman – Berklining dalil-isbotlari hech qanday eʼtirozga yoʻl qoʻymagani kabi, zigʻircha ishontira olmaydi ham. Ushbu mulohaza bizning yerga nisbatan toʻla-toʻkis haqiqatdir, Tlyonga nisbatan esa toʻla-toʻkis yolgʻon. U sayyora xalqlari tabiatan idealistlardir. Ularning tili va ular tilining hosilalari – din, adabiyot, metafizika – dastlabki idealizmni taqozo etadi. Ularning nazarida olam – buyumlarning makondagi toʻplami emas, balki turli-tuman alohida hatti-harakatlarning turfa xil majmuasidir. Tlyon uchun makondagi emas, va balki vaqtdagi davomiylik xos. Tlyonning taxmin qilinayotgan – “hozirgi zamon” tillari va lahjalari oʻsib chiqqan Bobotili, Urspracheda otlar mavjud emas. Unda faqat adverbial maʼnoga ega boʻlgan, bir boʻgʻinli soʻz yasovchi qoʻshimchalar (yoki oldqoʻshimcha) koʻrinishidagi aniqlovchili shaxssiz feʼllargina mavjud. Masalan: “oy” soʻziga toʻgʻri keladigan biror soʻz boʻlmagani holda, “oylamoq” yoki “oylantirmoq” tarzida oʻgirish mumkin boʻlgan soʻzlar mavjud. “Daryo uzra oy koʻtarildi” jumlasi “xlyor u fang aksaksaksas mlyo” boʻlib jaranglaydi yoki boʻlmasa, soʻzma-soʻz tarjima qilinsa, mana bunday: “yuqoriga uzra doimiy oqim oylandi”.

Yuqoridagi soʻzlar janubiy mintaqa tillariga taalluqli, Shimoliy mintaqa tillari (bularning bobotili haqida oʻn birinchi jildda juda oz maʼlumot berilgan) feʼlning emas, balki sodda sifat asosiga qurilgan. Ot sifatlarni yigʻib borish yoʻli bilan hosil qilinadi. “Oy” emas, balki “qop-qora-dumaloq yuzasidagi havolangan-yorugʻ” yoki “osmon” oʻrniga “mayin-zangor” deyishadi va yo hohlagan boshqa birikmani ishlatishadi. Biz tanlab olgan misoldagi sifatlar birikmasi chindan ham mavjud jismga mos keladi – ammo bunday qilish, aslida, umuman shart emas. Ayni shu mintaqa adabiyotida (Meynong voqeligidagi singari) poetik niyat talablariga binoan, bir lahzada paydo boʻlib, gʻoyiblikka yuz tutar xayoliy buyumlar hukm suradi. Baʼzan ular bir lahzalik vaqtga bogʻliq boʻladi. Ikki sifatdan – koʻrinuvchi va eshitiluvchi belgilardan – iborat narsalar mavjud: shafaq rangi va qushning olis qichqirigʻi. Koʻp belgilardan iborat narsalar mavjud: quyosh va suzuvchi koʻksiga qarshi suv – yumuq qaboqlar ortidagi gʻira-shira zangori shuʼla, daryo oqimi va yo tush quchogʻiga oʻzini baxshida qilgan odamning tuygʻulari. Ikkinchi darajali ushbu jismlar boshqalari bilan birikishi, baʼzi bir qisqartma soʻzlar yordamida esa butun bir jarayon deyarli adoqsiz boʻlishi mumkin. Bitta dona ulkan soʻzdan iborat mashhur dostonlar mavjud. Muallif yaratgan “poetik obyekt” bu soʻzda yaxlit holga keltirilgan. Gapning ot boʻlagi borligiga hech kimning ishonmasligi oqibatida qiziq jumboq kelib chiqdi – har bir shimoliy mintaqa fuqarosi ularning (otlarning) miqdori cheksiz, deb hisoblaydi. Ushbu mintaqa tillarida hind-ovroʻpa tillarining barcha otlari hamda koʻplab boshqa narsalar ham mavjud.

Mubolagʻasiz aytish mumkinki, Tlyonning mumtoz madaniyati bor-yoʻgʻi bitta ilmdan – ruhiyotshunoslikdan iborat boʻlib, boshqa barcha fanlar unga boʻysunadi. Aytib oʻtganimdek, bu sayyora odamlari dunyoni makonda emas, balki vaqt davomiyligida sodir boʻluvchi moddalar harakatining majmuasi sifatida tushunadilar. Spinoza oʻzining cheksiz ilohiga koʻlam va tafakkur sifatlarini loyiq koʻradi; birinchi sifatning (faqat baʼzi holatlarga xos birinchi sifatning) ikkinchi sifatga (koinotning bekamu koʻst ayniyati hisoblangan ikkinchi sifatga) qarama-qarshi qoʻyilishini Tlyonda hech kim tushunmagan boʻlur edi. Boshqacha qilib aytganda, makonga tegishli allaqanday bir narsaning vaqtda davom qilishini ular xayollariga ham keltirmaydilar. Ufqda koʻringan tutun, kuyib yotgan dala va keyin mana shu yongʻinga sabab boʻlgan chala oʻchirilgan papirosning namoyon boʻlishi gʻoyalar birikmasiga misol tarzida izohlanadi.

Mana shu yalpi monizm yoki idealizm har qanday fanni noraso qiladi. Allaqaysi bir hodisani tushuntirish (yoki aniqlash) uchun uni boshqa bir hodisa bilan bogʻlash lozim; Tlyon fuqarolarining qarashlariga koʻra, bu kabi aloqa jismning navbatdagi holati hisoblanadi va, oʻz navbatida, bu holat avvalgi holatni oʻzgartirish va yo izohlashga qodir emas. Har qanday tafakkur holati hech qanday oqibatga olib kelmaydi: hatto shunchaki nomlash holati – yaʼni, id est turlarga ajratish – orqali xatoga yoʻl qoʻyiladi – asl nusxa buzib koʻrsatiladi. Shu vaziyatlardan kelib chiqaroq, Tlyonda fanlar va hatto oddiy mulohaza ham boʻlishi mumkin emas, deya xulosa qilish mumkin edi. Ammo qizigʻi shundaki, fanlar behisob u yerda. Falsafiy taʼlimotlar ham shimoliy mintaqadagi otlarning koʻyiga tushganlar. Har qanday falsafa, hech shubhasiz dialektik oʻyin, allaqanday Philosophie des Als Ob – Xuddi Goʻyo falsafasidir, degan haqiqat falsafiy majmualarning koʻpayishiga olib keldi. U yerda aql bovar qilmas turli-tuman falsafiy qarashlar oʻpqoni yaratilgan boʻlib, ularning qurilishi aksariyat hollarda joziba va shov-shuvga asoslangan tarzdadir. Tlyon metafiziklari haqiqat tugul, uning sharpasiga ham intilmaydilar – ular hayrat va taajjubga soluvchi narsani izlaydilar. Ularning fikricha, metafizika – fantastik adabiyotning bir tarmogʻidir. Har qanday tizim, aslida, borliq barcha jihatlarining allaqaysi bir muayyan jihatga boʻysunishidan boshqa narsa emasligini ular juda yaxshi bilishadi.

Hatto “barcha jihatlar” iborasi ham yaramaydi, zero bu bilan hozirgi zamon va oʻtgan zamonlarning aqlga sigʻmas birligiga ishora qilinadi. Qolaversa, koʻplik soni – oʻtgan zamonlar – ham nojoiz, zero, bu bilan oʻzgacha tasavvurning aqlga sigʻmasligiga goʻyoki ishora qilingan boʻladi… Tlyon falsafiy oqimlaridan biri oxir-oqibatda vaqtni ham inkor etadi: ayni fozillarga koʻra, hozirgi zamon noaniq, kelajak boʻlsa, u haqda hozirgi zamon bagʻrida oʻylangan fikr tariqasidagina voqeʼdir.* Boshqa bir oqim aytadiki, “barcha zamonlar” oʻtib boʻldi va bizning hayotimiz, shu holicha, oʻz yakuni tomon beomon kechib borayotgan muqarrar jarayonning elas-elas xotiralari va yo jilla qursa, pajmurda inʼikosidir. Yana birining farazicha, jahon tarixi – bizning barcha hayotlarimiz tarixi, hayotlarimizning mayda-chuyda tafsilotlari tarixi yashirin jahon tarixi – iblis bilan til biriktirgan ikkinchi darajali allaqaysi bir maʼbud tomonidan muttasil qayd etib borilgay. Navbatdagisi uqdiradiki, dunyoni baʼzi belgilari ahamiyatsiz boʻlgan kriptogramma – maxfiy noma bilan qiyos qilish mumkin va uch yuz kechada bir sodir boʻlar hodisagina chin haqiqatdir. Yana birovi – biz bu yerda uxlab yotar ekanmiz, oʻzga dunyoda bedor yuramiz, shu tariqa har bir odam – aslida ikki odamdan iboratdir, deya ishontiradi.

Tlyondagi hech bir taʼlimot materializm kabi ashaddiy munozaralarga sabab boʻlmagandi. Baʼzi faylasuflar uni ham – koʻproq ehtirosga berilib – bir jumboq tarzida izohlaydilar. Ushbu aql bovar qilmas taʼlimotni anglash oson boʻlsin uchun oʻn birinchi asr* yeresiarxi toʻqqiz dona kumush tangadan iborat jumboq oʻylab topdi. Ushbu benazir topishmoqning koʻplab talqinlari boʻlib, ularda tangalar va topildiqlarning turlicha miqdorlari koʻrsatib oʻtiladi; bu talqinlarning eng mashhurini keltiraman:
“Seshanba kuni kimsasiz yoʻldan oʻtib borayotib, X toʻqqiz dona mis tangalarni yoʻqotib qoʻyadi. Y payshanba kuni shu yoʻldan chorshanba kuni yogʻib oʻtgan yomgʻir tufayli bir oz zang bosgan toʻrt dona mis tanga topib oladi. Z juma kuni yoʻldan uchta tanga topadi. Oʻsha kuni ertalab X oʻz uyi yoʻlagidan ikkita tanga topadi.”

Yeresiarx bu voqea orqali topib olingan toʻqqiz dona tanganing mavjudligini – yaʼni borliqda uzluksizligini – isbot qilmoqchi edi. U taʼkidlaydiki, “Ayni tangalarning toʻrttasi seshanba bilan payshanba oraligʻida, uchtasi – seshanba bilan juma oqshomi oraligʻida, ikkitasi esa – seshanba bilan juma kuni ertalab oraligʻida mavjud emasdi, deb oʻylash bemaʼnilik boʻlur edi. Ular vaqtning mana shu uch boʻlagi har bir daqiqasida – jillaqursa inson anglay olmas qandaydir yashirin holatda – mavjud edi, deb oʻylash haqiqatga yaqinroq”.

Ushbu jumboqni taʼriflashga Tlyonda amalda boʻlgan til yaroqsiz edi – koʻplar baribir hech vaqoni tushunmadi. Sogʻlom mantiq tarafdorlari dastlab boshda bu choʻpchakning chinligiga ishonmaslik bilan qanoatlanishdi. Ularning taʼkidicha, bu taomil bilan mustahkamlanmagan va qatʼiy mantiqiy mulohazaga yot ikki yangi soʻzdan – “qidirib topmoq” va “yoʻqotmoq” feʼllaridan – gʻayrioddiy tarzda foydalanishga asoslangan gʻirromlikdir, illo, bu ikki feʼl, mantiqiy taomilga zid ravishda, dastlabki toʻqqiz tanga bilan keyingi toʻqqiz tanganing ayniyligini nazarda tutadi. Ushbu sogʻlom tafakkur homiylari yana eslatib oʻtadilarki, har qanday ot (odam, tanga, payshanba, chorshanba, yomgʻir) faqat ramziy maʼnoga egadir. “Chorshanba kuni yogʻib oʻtgan yomgʻir tufayli bir oz zang bosgan” qabilidagi makkor tasvir fosh etilgan edi. Bu jumlada seshanba bilan payshanba oraligʻidagi tangalarning uzluksiz mavjudligini hali isbot qilish lozim edi. Bu shunday tushuntiriladi: “oʻxshashlik” bilan “ayniylik” butunlay boshqa narsalardir, shundan kelib chiqaroq, toʻqqiz nafar odam qatorasiga toʻqqiz kun davomida kuchli ogʻriq changalida boʻlganlari nazarda tutilgan bir maʼnisizlik yoki faraz qilingan hodisa – reductio ad absurdum ishlab chiqildi. Mana shu ogʻriq har vaqt bir xildir, deb taxmin qilish bemaʼnilik emasmi? – savol qoʻyishadi ular.* Alalxusus, ayni mantiq bilan qurollangan bu muhtaram jamoa jumboq oʻylab topgan shoʻrlik yeresiarxni kufrda aybladi, ularga koʻra, yeresiarx faqat bir narsani – ilohiy “borliq” sifatini oddiy tangalarga ravo koʻrishday kufr niyatni koʻngliga tukkan edi, boz ustiga yeresiarx koʻplik shaklini goh inkor etib, goho eʼtirof qiladi. Buning uchun shunday dalil-isbot keltiriladi: bordi-yu oʻxshashlik ayniylikni nazarda tutsa, u holda toʻqqiz dona tanga yakka-yagona bitta tangadir, deb oʻylash ham lozim edi.

Raddiyalar hali adogʻiga yetgan emasdi. Muammo taʼriflab berilganidan soʻng oradan yuz yil oʻtgach, bizning yeresiarx singari zoʻr qobiliyatli, biroq izchil anʼana tarafdori boʻlgan boshqa bir donishmand favqulodda dadil farazni oʻrtaga tashladi. Uning ancha puxta taxminida taʼkidlanishicha, yakka-yolgʻiz zot mavjud, mana shu yaxlit zot mohiyat-eʼtibori-la olamdagi barcha hilqatlarning har biridir va oʻz navbatida, barcha hilqatlar ilohning tana aʼzolari hamda niqoblaridan oʻzga narsa emas. X – Y va Z dir. Z uchta tanga topib oladi, chunki bularni X yoʻqotib qoʻyganligini eslaydi; X yoʻlakdan ikkita tanga topadi, chunki qolganlari ham topilganini eslaydi… Oʻn birinchi Jilddan maʼlumki, ushbu idealistik taʼlimotning uzil-kesil gʻalabasi uchta asosiy sabablar bilan bogʻliq edi: birinchisi – fikrlovchi mavjudotni tanho voqelik, deb biluvchi taʼlimotga (solipsizmga) nisbatan nafrat; ikkinchisi – ruhiyotshunoslikni ilmlar poydevori sifatida saqlab qolish imkoniyati; uchinchisi esa – xudolar mavqeiga putur yetkazmaslik intilishlari. Shopengauer (ehtirosli va musaffo Shopengauer) «Parerga und Paralipomena» – “Aforizmlar va maksimalar”ning birinchi jildida shunga yaqin taʼlimot yaratdi.

Tlyoniy handasa oʻzaro biroz farqlanuvchi ikki ilmdan – koʻz bilan koʻrishga va his qilishga asoslangan geometriyalardan iborat. Bizning handasa bilan baqamti boʻlgan ikkinchisi birinchisiga boʻysundirilgan. Nigohiy geometriya nuqtalarga emas, balki buyum yuzasiga asoslangan. Baqamti chiziqlardan bexabar ushbu fanning uqdirishicha, bir joydan boshqa joyga harakatlanib koʻchayotgan odam atrofidagi buyumlar shaklini muttasil oʻzgartirib boradi. Tlyon hisobshunosligi asosida cheksiz sonlar tushunchasi yotadi. Bunda asosiy eʼtibor katta va kichik tushunchalarga qaratilgandir. Bularni bizning riyoziyotchilar > va < belgisi bilan ifodalaydi. Biznikilarning Tlyondagi hamkasblari aytadiki, hisob jarayonining oʻzi miqdorni oʻzgartirib, uni noaniq hisobdan aniq hisobga aylantiradi. Bir necha odam aynan bitta miqdorni hisoblab, bir xil natija chiqarishlari, ruhiyotshunoslar nazarida, gʻoyalar birligi yoki xotira oʻtkirligiga misol tariqasida tushuniladi. Tlyonda tafakkur obyektining yagona va manguligi esa bizga maʼlum.

Adabiy tamoyillarda ham yagona obyekt gʻoyasi hukm suradi. Muallif juda kam hollarda koʻrsatib oʻtiladi. U yerda “qallob plagiat” tushunchasining oʻzi yoʻq: mavjud barcha asarlar zamondan tashqari va ismi nomaʼlum tanho muallif qalamiga mansub yagona asar unsurlaridan oʻzga narsa emasligi kunday ravshan. Baʼzan esa tanqidchilarning oʻzlari mualliflarni oʻylab topadi: buning uchun ikki turli asar tanlab olinib – masalan, “Dao De Szin” (“Tao Te Ching”) va “1001 kecha” – ularni bitta adib nomi bilan bogʻlaydilar, soʻngra ushbu ajabtovur homme de lettres – qalamkashning ruhiyati xolis va jiddiy tarzda tadqiq etila boshlanadi.

Ularning kitoblari ham bizniki kabi emas. U yerning adabiyoti yakka-yagona voqeani takomillashtirib borish bilan mashgʻul. Falsafada hamisha tezis va antitezis, har qanday taʼlimotning qatʼiy amalda boʻlgan “parast” va ham “aksil” tushunchasi mavjud. Oʻz bagʻrida inkor etuvchisi boʻlmagan kitob Tlyonda notugal sanaladi.

Idealizm hukm surgan zamonlar voqelikka taʼsir qilmasdan qolmadi. Tlyonning eng qadimiy viloyatlarida yoʻqolgan buyumlarning ikki hissa koʻpayishi muntazam uchraydi. Aytaylik, ikki odam bir dona qalamni izlaydi, birinchi odam topib olib, lom-mim demaydi: ikkinchi bir odam boshqa qalamni, avvalgi qalam singari chinakam, biroq bu odamning tasavvuriga koʻproq mos keladigan boshqa qalamni topadi. Ayni ikkilamchi buyumlar “xryonirlar” deyilib, ular birmuncha beoʻxshov boʻlsa-da, foydalanishga ancha qulay. Yakin vaqtlargacha “xryonirlar” xayolparastlik va xotira sustligining tasodifiy mahsullari edi. Ular endigina yuz yildan buyon rejali ravishda ishlab chiqarilayotganiga ishonish qiyin, ammo Oʻn Birinchi Jild bunga guvoh. Dastlabki urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchragan edi. Biroq shunday boʻlsa-da, modus operandi, ishlab chiqarish uslubi eslab oʻtishga loyiq. Davlat tasarrufidagi qamoqxonalardan birining boshligʻi bir gal daryoning eski oʻzanida qadimiy qabriston borligini mahbuslarga eʼlon qilib, kimki arzigulik buyum topsa, uni ozod etishni vaʼda qildi. Qazish ishlari boshlanishidan bir necha oy avval ular topishlari lozim boʻlgan buyumlar suratini koʻrsatishdi. Ushbu dastlabki urinish umid va badnafslik ishga halal berishini namoyish etdi: belkurak va choʻkich bilan bir hafta ter toʻkilgach, tajriba oʻtkazilayotgan vaqtdan ancha avvalgi davrga mansub, zang bosgan gʻildirakdan boʻlak hech qanday “xryon”ni topib boʻlmadi. Maxfiy tutilgan tajribani keyinroq toʻrtta kollejda takrorlashdi. Dastlabki uchtasida hech bir ish chiqmadi, toʻrtinchi kollej oʻquvchilari esa (buning boshqoni qazish ishlari boshlangach, toʻsatdan qazo qildi) oltin niqob, koʻhna shamshir va koʻksida yozuvi boʻlgan, yashilga moyil shohona sovutni qazib oldilar va yo bunyod etdilar. Yozuvni esa hech oʻqib boʻlmadi. Qidiruvlarning tajriba ekanidan boxabar guvohlarning ishga yaroqsizligi shu tariqa ayon boʻldi… Ommaviy qidiruvlar mutlaqo ters xususiyatli buyumlar tugʻdirayotgan edi: oʻshandan buyon qazish ishlarini alohida, hattoki tadoriksiz olib borishga kelishildi. “Xryonirlar”ni rejali ishlab chiqarish (Oʻn Birinchi Jildda shunday deyilgan) qadimshunos arxeologlar ogʻirini yengil qildi: endi kelajak singari boʻysinuvchan va yuvvosh tortib qolgan oʻtmishga ham jilo berib, uni hatto oʻzgartirish mumkin boʻlib qoldi. Eʼtiborga loyiq misol: ikkinchi va uchinchi darajali “xryonirlar”da, yaʼni boshqa bir “xryon”dan kelib chiqqan “xryonirlar” bilan “xryon” “xryon”dan kelib chiqqan “xryonirlar”da dastlabki “xryon” xatolarining kuchayishi koʻzga tashlanib qoldi; beshinchi darajali “xryonirlar” “xryon”ga juda oʻxshab ketadi; toʻqqizinchi darajali “xryonirlar”ni ikkinchi darajali “xryonirlar” bilan adashtirib yuborish mumkin; oʻn birinchi darajali “xryonirlar”da esa asl nusxalarda ham boʻlmagan musaffolik mavjud. Ammo bu jarayon davriydir, yaʼni oʻn ikkinchi darajali “xryon”dan buzilish boshlanadi. “Xryon”dan shaklining ajoyib va sofligiga koʻra har qanday “ur” ustun turadi: “ur” – ishontirish orqali bunyod qilingan, yoʻqlik bagʻridan umid koʻmagida olib chiqilgan buyum sanaladi. Soʻzlab oʻtganim ajoyib oltin niqob – bunga yorqin misoldir.

Tlyondagi buyumlar ikki hissa koʻpayadi, ammo shuningdek, ularda yana bir xislat bor: odamlar xotirasidan koʻtarilgach, ashyolar tobora xira tortib, xos belgilarini yoʻqota borishga moyil. Bunga oʻtmishdan misol – har kuni allaqaysi bir gadoyning poyi qadami tegib turgach mavjud boʻlgan, u qazo qilgach esa koʻzdan gʻoyib boʻlgan bir ostona. Baʼzan oʻziga oshyon qurgan qushlar yoki qirchangʻi ot amfiteatr xarobalarini mangu yoʻq boʻlishdan saqlab qolgich edi.

Salto-Oriyental, 1940.

Post-skriptum, 1947. Yuqorida bayon qilingan badiani men 1940 yilda Antología de la literatura fantástica (“Fantastik asarlar kulliyoti”)da chop etilgan holicha – bir necha tashbeh va mana endi yengiltaklik boʻlib tuyilayotgan hazilomuz xulosani hisobga olmaganda – qisqartirishlarsiz keltiryapman. Oʻshandan buyon qanday voqealar boʻlib oʻtmadi deysiz!.. Ulardan ayrimlariga toʻxtalib oʻtaman.

1941 yil martida Gerbert Eshga tegishli Xinton risolasi sahifalarida Gunnar Erford qoʻli bilan bitilgan maktub topildi. Zarfiga Ouro-Preto pochta muhri urilgan ushbu maktub sahifalarida Tlyonning sir-sinoati toʻkis tushuntirib berilgan edi. XVII asrning birinchi yarmiga mansub allaqaysi oqshom – Lyutserna va yo Londonda – ushbu ajabtovur loyihaga ilk bor asos solingan, mutlaqo yangi oʻlka oʻylab chiqarish maqsadida birlashgan maslakdoshlar yashirin jamiyati (uning aʼzolari qatorida Dalgrano, keyinroq Jorj Berkli ham bor edi) taʼsis etiladi. Ancha mubham dastlabki dasturga koʻra “germetik ilmlar”, xayriya va kabbala (tilsimot ilmi) nazarda tutilgandi. Andreyening maroqli asari ayni shu ilk davrda yaratildi. Kengashish va tahlillar bilan oʻtkazilgan bir necha yildan soʻng butun boshli mamlakat oʻylab chiqarish uchun bir avlod kifoya qilmasligi jamiyat aʼzolariga ayon boʻldi. Tadbirni davom ettirish uchun jamiyatning har bir aʼzosi oʻziga izdoshlar tanlab olishiga kelishildi. Bu kabi merosxoʻrlik tartibi samarali boʻlib chiqdi: ikki asrlik quvgʻindan soʻng ushbu firqa Amerikada qayta tiklandi. 1824 yil Memfisda (Tennesi shtati) jamiyat aʼzolaridan biri xonanishin korchalon – Ezro Bakli bilan hamsuhbat boʻladi. Hikoyani istehzo aralash tinglab boʻlgach, ushbu rejaning kamtarona koʻlamini kulguga oladi. Amerikada mamlakat oʻylab topish bemaʼnilikdir, dedi Bakli va bira-toʻla butun boshli sayyora ixtiro qilishni taklif etdi. Mazkur ulugʻvor gʻoyaga u yana bir taklif, oʻz nigilizmi mahsulini ilova qildi: ushbu bemisl reja mutlaqo sir tutilmogʻi lozim. Ayni oʻsha mahalda Encyclopedia Britannicaning yigirma jildi bosmadan chiqqan, Bakli xayoliy sayyoraning tartibga solingan mana shunday qomusini yaratishni taklif qiladi. Oltin zahiralariga boy togʻlarni, kemalari bilan toʻlib toshgan daryolarni, buqa va bizonlari oʻtlab yurgan yaylovlarni, bu sayyora zanjilari-yu islovatxona va aqcha-yu dollarlarini koʻngilga siqquncha tasvirlayverishsin, ammo sharti shuki, “bu asar loʻttiboz Iso Masih izmida boʻlmasin”. Bakli Xudoga topinmas, ammo ojiz bandalar ham butun boshli olam yarata olishlarini mana shu yoʻq Xudoga isbot qilmoqchi edi. U Baton-Rujda 1828 yil zaharlanib oʻldi; 1914 yilda jamiyat oʻz izdoshlariga – ularning nafari uch yuz edi – Tlyon Birinchi Ensiklopediyasining soʻnggi jildini topshiradi. Bu nashr maxfiy edi: uni tashkil qilgan qirq jild (insonlar qoʻli bilan bitilgan eng ulkan asar) ancha mufassal boshqa bir nashr uchun, ingliz tilida emas, balki endi Tlyondagi tillarning birida yozilishi kerak boʻlgan boshqa bir nashr uchun asos boʻlib qolishi lozim edi. Ushbu xayoliy dunyo sharhi Orbis Tertius deb nomlangan boʻlib, Gerbert Esh – Gunnar Erford gumashtasi va yo jamiyat aʼzosi sifatida – uning yaratuvchilaridan biri edi. Oʻn birinchi jildning yuborilishi Esh jamiyatning toʻlaqonli aʼzosi boʻlgan, deb taxmin qilishga asos beradi. Boshqa jildlar taqdiri qanday kechgan? 1942 yildan qiziqarli voqealar sodir boʻla boshladi. Dastlabkilarini aniq-tiniq eslayman va ehtimol, bu voqea ilk debocha ekanini oʻshandayoq his etgandim. Bu voqea Laprida koʻchasidagi chorbogʻda, magʻribga qaragan baland boloxona qarshisida sodir boʻldi. Knyaginya de Fosini Lyusenj xonim nomiga Puatyedan kumush idishlar olib kelindi. Ajnabiy muhrlar bilan ziynatlangan quti tublaridan goʻzal buyumlar paydo boʻla boshladi: Utrext va Parijdan yuborilgan, jonivorlar surati naqshlangan turli oshxona jihozlari, bu jihozlardan ham koʻra nafis choy qaynatgich. Ushbu mudroq jonzotlar ichra qiblanamo sinoatli titrar edi. Qiblanamo knyaginyaga tegishli emasdi. Uning zangor mili ohanrabo maydoni tomon intilgan, qabariq poʻlat sirtiga naqshlangan harflar esa Tlyondagi alifbolardan biriga taalluqli edi. Shu tariqa xayoliy dunyo chin dunyoga ilk bora bostirib kirdi. Meni tashvishga solgan tasodif bois ikkinchi voqeaga ham shohid boʻldim. Bu – oradan bir necha oy oʻtgach, Kuchilya-Negradagi bir yemakxonada yuz berdi. Amorim ikkimiz Santa-Anadan qaytib kelayotgandik. Takuarembo daryosi oʻzanidan chiqishi oqibatida biz u joylarning abgor mehmonnavozligini boshdan oʻtkazishga (va toqat qilishga) majbur boʻldik. Xoʻjayin sharob meshlari qalashib yotgan xonaga biz uchun joy hozirladi. Biz oʻringa yotdik, ammo devor ortidagi mast hamsoya goh uzoq va bejamdor soʻkinib, goh esa bachkana qoʻshiqni uvlab kuylagan koʻyi tongga qadar uyqu bermadi. Biz tabiiyki, hech tinmagan bu ovozlarni yemakxonada siylangan musallas kasridan deb bilgan edik… Hamsoyani ertalab yoʻlakda jonsiz holda topishdi. Xirildoq ovoz bizni chalgʻitgan edi – marhum hali aroqxoʻrlik ilmidan jiddiy saboq olmagan navjuvon yigit boʻlib chiqdi. Uning belbogʻidan bir necha tanga va shashqol donasi kabi kattalikdagi yaltiroq konus tushib qoldi. Bir bolakay uni olib qochishga behuda urinardi. Konusni oʻrta yashar odam bazoʻr koʻtara oldi. Men uni bir necha soniya kaftimda ushlab turdim: esimda, ogʻirlikka toqat qilib boʻlmas edi, konusni olib qoʻyishgach esa yana ancha vaqt vaznini his etib turdim. Kaftimda yaqqol gardish izlari qolgandi. Bu qadar gʻayrioddiy vaznga ega moʻʼjaz buyum koʻngilda gʻashlik va xavotir uygʻotar edi. Kimdir birov uni tezoqar daryoga uloqtirishni taklif qildi. Bir necha peso evaziga Amorim konusni xarid qildi. Marhum haqida esa u “sharqiy sohildan” ekanidan boshqasi maʼlum emasdi. Oʻsha jajji, vazmin konuslar (yer yuzida nomaʼlum maʼdan) Tlyondagi ayrim dinlarda iloh timsoli boʻlib xizmat qiladi.

Mana shu joyda hikoyaning oʻzimga taalluqli qismiga nuqta qoʻyaman. Qolganlari esa barcha oʻquvchilarim xotirasida (va balki umid va yo qoʻrquvlarida) yashaydi. Faqat yana ayrim misollarni esga solish kifoya. Bashariyatning koʻlamdor xotirasi ularni toʻldirib, ravnaq ettirishiga aminman. 1944 yilda bir odam Memfis kutubxonasida (Nashvill, Tennesi shtati) “The American” gazetasini tadqiq qilayotib, Tlyon Birinchi Ensiklopediyasining barcha qirq jildini topib oldi. Oʻsha kashfiyot tasodif edimi va yoki hanuzga dovur yashirin boʻlgan Orbis Tertius sohiblarining ijozati bilan roʻyobga chiqarilganmidi, degan masala atrofida hamon munozaralar tingan emas. Keyingi faraz haqiqatga yaqinroq, chamasi. Oʻn birinchi Jildning aql bovar qilmas ayrim taʼkidlari (deylik, “xryonirlar”ning koʻpayish xususiyati) Memfisda topilgan nusxada tashlab oʻtilgan yoki bir qadar yumshatilgandi. Bundan kelib chiqaroq, shunday taxmin qilish mumkin – ayni tuzatishlar ushbu yangi dunyoni chin dunyoga imkon qadar yaqin tasvirlash rejasiga koʻra amalga oshirilgan edi. Buyumlarning Tlyondan turli mamlakatlar boʻylab tarqalishi, aftidan, bu rejani yakunlashi lozim edi… Haqiqat shuki, jahon matbuoti “topilma” atrofida katta shov-shuv koʻtardi. Darsliklar, antologiya va kulliyotlar, taqriz va oʻgirmalar, Bashariyat Ulugʻvor Asarining mualliflar bilan kelishilgan va yo oʻgʻrincha qayta nashrlari oʻshandan buyon yer yuzini toʻldirib yubordi. Bu jarayon hali-hamon toʻxtagan emas. Voqelik bir zumda turli nuqtalarda chekina boshladi. Albatta, voqelik aslida ham yon berishni tusab qolgan edi. Atigi oʻn yil avval odamlar xayolini oʻgʻirlash uchun bir-biriga baqamti va qatʼiy tartibli tuyilgan tushunchalar, aytaylik, dialektik materializm, aksilsomiylik va yo fashizm kifoya edi. Shunday ekan, har sohasi tartibga solingan yangi sayyoraning – Tlyonning jozibasiga uchish, uning mufassal va ravshan manzarasiga koʻngil qoʻyish aslida hech gap emasdi. Axir, voqelik ham tartibga solingan-ku, deb eʼtiroz bildirish befoyda. Ha, balki shundaydir, ammo u ilohiy qonunlarga koʻra tartib qilingan – buning tarjimasi esa shu: atrofimizda kechayotgan va biz koʻnikkan voqelik anglab yetish imkonsiz boʻlgan noinsoniy qonuniyatlarga koʻra tartib qilingan. Tlyon esa – bu labirint, u insonlar oʻylab chiqargan labirint, u insonlar anglab yetishlari haqqi barpo qilingan labirint.

Tlyon bilan aloqalar va unga koʻnikish biz yashab turgan dunyoni yoʻldan ozdirdi. Tlyonning xushbichimligidan esini yoʻqotgan insoniyat bu uygʻunlik farishtalarining emas, va balki shatranj ustalari niyatining mahsuli ekanini tobora yoddan chiqarayotir. Tlyonning (farazlarga asoslangan) “dastlabki tili” maktablarga bostirib kirdi, Tlyonning barkamol (va hayajonli manzaralarga toʻla) tarixini oʻqitish oʻsha tarixga, bolalik yillarim ustidan hukmron boʻlgan oʻsha tarixga koʻlanka tashlab ulgurdi; odamlar xotirasidagi odatiy oʻtmishni boshqa bir oʻtmish, biz soxta va qallob ekanidan ham bexabar boshqa oʻtmish siqib chiqarmoqda. Numizmatika, dorishunoslik va arxeologiya oʻzgarishlarga yuz tutdi. Oʻylashimcha, tabiatshunoslik va riyoziyotni ham shu qismat kutayotir… Yer yuzasi boʻylab tariqdek sochilgan tanho donishmandlar shajarasi shu tariqa dunyo tusini oʻzgartirib yubordi. Ularning ishi davom qilayotir. Agarki, bashoratlarimiz roʻyobga chiqsa, yuz yillardan soʻng kimdir birov Tlyon Ikkinchi Ensiklopediyasining yuz jildini topib oladi.

Va oʻshanda sayyoramizdan ingliz tili ham, farangi va ispan tili ham gʻoyib boʻladi. Dunyo – Tlyonga aylanadi. Menga esa baribir, men Adroga mehmonxonasining sokin panohi ostida Braun “Dafn koʻzasi” – Urn Burial tadqiqiga doir Kevedo ruhidagi badiaga (uni chop ettirmoqchi emasman) sayqal berish bilan mashgʻulman.
___________________________________________________________________________
Izohlar:
Orbis Tertius (lot.) – Uchinchi Dunyo.
*Rassel (“The Analysis of Mind” – “Tafakkur tahlili”, 1921, 159-bet) bizning sayyora atigi bir necha daqiqa avval yaratilgan, odamlar esa oʻzlarining yolgʻon oʻtmishlarini “xotirlash” bilan mashgʻul, deb hisoblaydi.
*Oʻn ikkilik sanoq sonlar tizimiga koʻra “asr” – 144 yillik davrdan iborat.
*Hozirgi paytda Tlyon cherkovlaridan biri ayni ogʻriq, ayni yashil aralash sargʻish rang, ayni isitma va bu holatdagi ogʻriq saslari aslida yagona voqelik ekanini taʼkidlamoqda. Qoʻshilish lazzatini tuyayotgan barcha odamlar aslida bir odam. Shekspirning allaqaysi bir satrini takrorlayotgan har bir odam – aslida Uilyam Shekspirdir.
*Bakli shakkok bir dahriy va qulchilik tuzumi tarafdori oʻlaroq yashab oʻtdi.

Sharifjon Ahmedov  (Nodir Shams) tarjimasi