14 январь — Таниқли ёзувчи Орзиқул Эргаш таваллуд топган кун

Шотутнинг бужур танасига иккитамизнинг қулочимиз аранг етади, ён атрофга бош солиб турган новдалари бирдай чайир ва залварли, анчайин шамол-тўполонлар уларни тебратолмасди. Ўша йиллар ҳам бу далада пахта экиларди. Дала ўртасида қўр тўкиб тургувчи бу виқорли дарахт эса бизнинг ғарибгина болалик дунёмизнинг ажралмас бир мовий бўлагига айланиб қолган эди.

Орзиқул ЭРГАШ
ДАЛА ЎРТАСИДАГИ ДАРАХТ

     Орзиқул Эргаш 1953 йил 14 январда Самарқанд яқинидаги Дархон қишлоғида туғилган. Самарқанд Давлат университетини тамомлаган (1975). «Тўй» (1983), «Дунёнинг бир чеккаси» (1984), «Болалигим кўчаларида» (1986), «Шохсанам» (1988), «Дархон қиссалари» (1990), «Сенинг бу дунёда борлигинг» (2008) каби қисса ва ҳикоялар китоблари нашр этилган.

Тўртовлон Кўксой бўйидаги шийпонда, улкан чорпояда давра қурганмиз.

Тагимизда чўғдай кўрпачалар, биқинимизда пар ёстиқлар. Шийпон атрофи сув сепилган, ёғ тушса ялагундай топ-тоза, саришта. Гулрайҳонлар ҳиди ҳов этакдаги шамшодлар остидан кўтарилиб ҳавога сингиётган кабобнинг хуш бўйига аралашиб димоққа урилади. Ўша шамшодлар тагида бир қария ва ёш йигит унналиб юришади. Олис-олислардан оппоқ чўққили тоғлар, ундан берироқда Чўпон ота адирлари, янаям берироқда эса бир чеккаси манови сойгача келиб етадиган пахта пайкали ва унда ёйилиб ғўза чопиқ қилиб юрган қиз-жувонлар кўзга чалинади. Бу ёқда — «Шотутли» ўртасида, ёлғизликка маҳкум этилган шотут маъюс ўй суриб туради. (Аммо у бир пайтлардаги маҳобатли, садақайрағочдек хушсуврат дарахт эмас. Шотут ҳозир… Яхшиси, бу ҳақда кейинроқ…)

Бунақа тўрт кўз тугал йиғилмаганимизга кўп замонлар бўлиб кетган. Тўғри, Эрйигит, Сайим, мен учовимиз ора-сира кўришиб, йиғилишиб турамиз. Бурҳон эса қўшилмайди ва биз ҳам унчалик иштиёқ сезмаймиз бунга.

Мен таътилда эдим. Эрйигит хизмат сафари баҳонасида йўл-йўлакай қишлоққа кирган экан. (У вилоят газетасида хизмат қилади.)
— Бурҳон ҳақ бермоқчи. Қаттиқ илтимос қиляпти, — деб қолди Сайим. (У мактабда ҳарбий таълимдан дарс беради.)
— Бурҳонни қўй, — деди Эрйигит, — ўзимиз ўтираверамиз.

У азал бошдан Бурҳонни хушламасди, Кўксой толлари воқеасидан кейин эса кўрарга кўзи йўқ. (Толлар ҳақида ҳам кейинроқ…)

Сайимнинг миясига бир нарса урдими, амалга оширмай қўймайди. Эрйигитнинг жон жойидан ушлади.
— Менга қара, сассиқ деб бурнингни кесиб ташламайсан-ку. Бурҳон ҳам бегона эмас, бирга ўсганмиз, — деди кулиб, — сен ёқтирмасанг ўзингга, менга жуда маъқул бола. Бунақа қўли очигини ҳеч ерда кўрмаганман. Қолаверса, у аввалги Бурҳонмас, ҳали кўрсанг мени айтди дейсан…

Хуллас, у деди, бу деди, кўндирди.

Кейин билсак, Бурҳонга ҳам шунака ишлов берган экан: бир кеп қолишибди. Ўзимизди жўралар, бири олим, кимсан техника фанлари доктори, бири катта шоир, депти. Улар билан ўтиришни ҳавас қилиб юрганлар қанча. Ундан ташқари сенинг довруғингни эшитиб, суҳбатингни олмоқчи бўлиб юришибди ўзлариям… (Бурҳон Фармон биргаддан кейин бир муддат бригадирлик қилди. Колхоз тугатилгач, бригада ерини хусусийлаштириб олиб, боз-боягидай ишини давом эттираётган экан.)

Эрйигит аввалига қовоқ очмай ўтирди. Бурҳон буни ўзича тушуниб, айниқса унга хушомадни оширди. Ҳали сихда жизиллаб турган кабоб узатар, ҳали газак тутар, ҳали қадаҳни икки-уч қайта уриштириб, ичишга ундарди.

Илтифотлар таъсир қилдими, ичимликми ҳайтовур Эрйигит юмшади, даврага жипслаша бошлади. Сайим Эрйигитга бир нарсани қаттиқ тайинлаганди: Бурҳонга тана-дашном бўлмасин, Кўксойди хароб қилибсан, бошқа-қашқа деган гаплар қилмагин. Ароғини ичиб ўтириб бунақа қилиш нотўғри. Бошқа пайт, бошқа жойда ихтиёринг, деганди.
— Ичкилик деганда иблис билан ҳам оғиз-бурун ўпишишгаям тайёрсан-а, — дея ҳазиллашдим.
— Албатта-да, — деди у парво қилмай. — Бу сабил шайтоннинг суви-да ўзи. Ичкиликка ружу қўйганиданми, Сайимнинг юзлари қаримсиқ тортиб, қон уриб қолганидан жигарранг бўлиб кетган. Эрйигитнинг ўша-ўша камгаплиги. Бунинг устига ўта раҳмдил. Болалигада бировни қўлида чумчуқми, бошқа жониворми кўриб қолса, қўйворгин, азоб бермагин деб ёлвориб юрган куни эди. Шундай экан, бутун бошли гуркираб ўсиб ётган толларни қийратган Бурҳонни осонгина кечириб юборармиди.

Ҳозир ҳам бу ерда бизнинг юзимиздан ўтолмай аранг чидаб ўтирибди.

Аввал мен кадаҳ сўзи гапирдим. Жўраларнинг ҳаммасига, жумладан дастурхон соҳибига ҳам соғлик, омад тиладим. Фермер Бурҳоннинг аъзоларини, план масаааларини ҳам унутмадим. Сайим бўлса қитмирлигини қўймай, Бурҳонни нукул кўкларга кўтариб мақтади.
— Фармон биргад йигирма йилда қилмаган, қилолмаган ишни Бурҳон жўрамиз бир йилдаёқ қилиб ташлади, — деди бизнинг қитиқ патимизга тегиб. — Мана шундай ажойиб шийпон кўтарди. Ҳақиқий раҳбар шунақа бўлади-да. Колхозчиларини ўйлаб қилди-да буни. Одамларим ҳордиқ олишсин, деди, чанг-тупроққа қоришиб, пешинларда сой бўйларида думалаб ётишмасин, деди-да. Ўшаларди дуоси шарофати билан мана энди фермерликни ҳам дўндиряпти… Малик жўрамнинг тилагига қўшиламан, жўрамиз омон бўлсин, топгани тўйларга, улфатчиликларга буюраверсин…

Эрйигит бир неча марта ўзига берилган қадаҳ сўзини индамай ўтказди. Бироқ, Сайимдан қутилиб бўлармиди.
— Мана неча йилда бир кўришиб турибмиз, жўра, — деди гапни узоқдан келтириб. — Агар менга, Мапикка, Бурҳонга айтар гапинг, тилакларинг бўлмаса, майли индамасдан ичаверамиз, лекин буям тўғри бўлмайди-да, жўра. Фақат ичиш учун тўпланмаганмиз-ку, мақсад…
— Бўлди, бўлди, — дея хижолатли кулимсираб Эрйигит пиёласини қўлига олди. — Бари бир қўймайсан, биламан… Хўп, Сайимжон, рахмат Бурҳон икковингга. Бошимизни қовуштирганларинг учун… Қизиқ-да, қайси биримиз ўйлагандикки, орадан ўн беш, йигирма йиллар ўтиб, мана шу ерда, мана шу тарзда атлас кўрпачаларда ястаниб зиёфат еймиз, деб… Масалан, менинг хаёлимнинг кўчасигаям кирмаган… Тўғри, келажак ҳақида ўйлаганман. Лекин, мен ўйлаган келажак буткул бошқа эди. Сизларни билмадиму, аммо мен… — у бирпас олисларга кўз тикиб жим қолди. Кейин билинар-билинмас хўрсиниб қўйиб давом этди. — Мен борар манзилимни анча-мунча адаштирган эканман.

Эрйигит яна жим қолди. Қўлидаги пиёласини дастурхонга қайтиб қўйди.
— Э, жа, пессимист бўп кетибсанми, шоир, — деди Сайим шовқинли овозда. — Бунақа эмасдинг-ку, сен аввал бошдан мўлжални тўғри олган эдинг. Мана Маликбой айтсин, муштдай бола эдик ҳаммамиз, сен шоир бўламан, дердинг. Тўғрими? Мана шоир бўлдинг, китобларинг чиқди. Катта бир газетанинг, республика газетасининг вилоят мухбирисан. Яна нима қолди етишмаганинг. Ҳа, айтмоқчи, менга қара, жўра, кўпам ношукур бўлавермайлик, мустақилликка эришганимиз, бу — ҳаммамизнинг бахтимиз эмасми! Манзилга тўғри етганимиз эмасми!.. Жа, бунақа одамни юрагини эзмагин-да, адашганман, янглишганман деб! Сендай шоир одам шунақа деб турсанг, биз бечоралар буткул улоқиб кетган эканмиз-да бўлмаса!..

Сайимнинг жўшиб кетаётганини кулимсираб кузатиб турган Эрйигит, бўпти, бўпти, дегандай бош ирғади.
— Сайимжон, узр, — дея Эрйигит сўзини давом эттирди. — Лекин, сен яхши гап айтдинг, мустакилликка эришганимиз, бу ҳаммамизнинг умумий бахтимиз. Аммо… — у яна хўрсиниб кўйди, — шахсий бахт бошқа нарса… Бўпти, бу гапга нуқта қўяман. — Қўлига пиёласини олди. — Агар мана шу сабилни ичиш керак бўлса, мен таклиф қилардимки, мана шу далаларда ўтган энг покиза ва бахтиёр болалик учун ичайлик. Болаликнинг ўзи бахт экан. Майли, у қуёшда қоп-қорайиб кетмон чопган бўлсин, қўллари тарам-тарам ёрилиб ўт юлган, пахта терган бўлсин, Сайим айтгандек, манавинақа шийпонда эмас, толлар тагида думалаб дам олган бўлсин, болаликнинг ўзи бир бахт экан… Мен яна таклиф қилардимки, ўша бахтиёр болалик йилларимиздан қолган яккаю ёлғиз ёдгорлик — анови Бобо Шотут учун ичайлик…
— Э, шотут қоптими! — деб юборди Бурҳон бефаросатларча.

Эрйигит биз зум жим қолди-да, яна аввалги сокин қатъиятда сўзини давом эттирди.
— Бобо Шотутнинг ғанимат қолган умри учун ичайлик!..
— Зўр гап бўлди, зўр! — деди Сайим шовқинлаб. — А, нима дедиларинг, шоир шоир-да бари бир. Қани бўлмаса, урдик.

Пиёлаларни олдинма кейин бўшатиб, газак қилгани тутинарканмиз, Бурҳон оғзида овқати билан гапга тушиб кетди.
— Янги йил кечаси эди. Телевизор олдида эриб, ёнбошлаб ётган эдим, хотин бақир-чақир қип қолса бўладими. Ҳей, бақа чиқинг, уни қаранг, дейди. Ҳовлига чиқсам, манашияқ кундай ёришиб боряпти. Кайфим учиб кетди. Оббо, дедиму отни яйдоқ миниб, боғ ўртасидан солдим. Ҳов ўрта йўлда бир ғарам ғўзапоя бор эди. Шунга ўт кетдиёв, деб ўйлагандим. Етиб келиб қарасам, гулхан дала ўртасида. Баттар қўрқиб кетдим. Ажина базм бўляптими, нима бало, дедим. Тўғриси-да, шотут кимди эсида бор… Тикилиброқ қарасам, оловди олдида уч-тўртта одам чопиб юрибди. Юрагимни босиб олиб, отимни йўрттириб бордим. Э, шотут дегани аломат ёнаркан, худди бензинга бўктириб олингандай гур-гур қилади. Қиш ўртаси бўлсаям, ёғин бўлмаганидан қуруқшаб ётганди-да.
— Қисқаси роса томоша бўлган экан-да, — кесатди Эрйигит.
— Нимасини айтасан, — кесатиққа кесатиқ билан жавоб берди Бурҳон. — Лекин, бир-иккита занғар томошани белига тепди. Ҳов, Мўсоариқ билан Шотут ораси қанча бор, уч юз-тўрт юз қадам келади-я, ана ўша ердан сув ташиб келишяпти. Одамни кулгиси қистайди…

Эрйигит ўрнидан туриб кетди-да, ҳовли этагига бориб, шотут тарафга кўз текканча чека бошлади.
— Рост-да, одамни кулгиси қистайди, — Бурҳон тўхтам билмай давом этди. — Уйинг ёняптими бунча қовликиб чопасанлар. Болибек амаки деган бўларди-ку, ўшани Тошкентда ўқийдиган боласи, ҳаммани зир югуртираётган ўша. Эй, қўяверинглар, бу энди одам бўлмайди, дегандим, балога қолдим. Ҳалиги зумраша, бу мани отамни кўрган, бобомни кўрган, деб хезланиб келса бўладими. Яна бир нарса десам, ёқамдан оладиган. Э, боре, деб жўнаб қолдим. Мен ҳозир…

Бурҳон каравотдан илдам тушди-да, хиёл гандираклаб оппоқ тутун буруқсиб турган шамшодлар томон кетди. Сайим Эрйигитни судрагудай бўлиб етаклаб келиб, жойига ўтқазди. Сихда жизиллаб турган кабобларни дасталаб кўтариб келган Бурҳон ўрнига ўтирар-ўтирмас, гурунгини тўхтаган еридан давом эттирди.
— Мана, бари бир айтганим бўлди, кўкармади…
— Кўкарибди-ку, — деди Эрйигит унга тик қараб.
— Э, қаёқда! — Бурҳон қўлидаги сихларни дастурхон ўртасидаги товоққа қўяркан қўл силтади. — Тўртта шохи қолган эди. Биттаси шамолда қулаб тушди. Қолган учтадан биттаси аранг барг чиқарибди. Ана қаранглар, шотутмас, қуриган саксовул бўп ётибди.
— Пастки танасидан янги новдалар чиқазибди-ку, — деди Эрйигит ёш боладай ўжарлик билан.
— Бари бир бўлмайди, бачки новдалар қишда қуриб қолади.
— Бўлади, сен шотутни билмабсан!
— Фойдасиз, ўзакларигача куйиб кетган.

Сайим орага тушди. У Бурҳонга кўз қисиб қўйиб, танбеҳ берган бўлди.
— Унақа дема, Бурҳон, шотутимиз кўкарсин. Биз яна мазза қилиб ейлик. Тўғрими, Абдумалик…
— Қизиқ гапирасан-а, Сайим, — деди Бурҳон, кейин илтифотсиз бир сих кабобни олиб ейишга тушаркан, гўлдираб давом этди. — Кўкараверсин. Менга оғирлиги тушяптими. Кўкараверсин…

Сайим бизларга кабобдан олиб узатди.
— Қани, совумасин. Олинглар.
— Мен ўз кўзларим билан кўрдим, — ёстиққа тирсаклаб, оёғини узатаркан, Бурҳон яна мавзуга қайтишдан ўзини тиёлмади. — Коваклари ичидан олов худди мўридан чикқандек чиқиб бораётган эди. Шуни учун айтаяпманда ўзакларигача куйиб кетди, деб…
— Э, бўлди энди, шотут ҳақида гап тамом, — деди Сайим тоқатсизланиб. — Ичамиз. Ол пиёлангни бу ёққа. Э, ўргилдим сендақа фермердан!..

У янги шиша қопқоғини очишга тутинаркан, нияти ўзгарди.
— Йўқ, эндиги қадаҳни ўша Шотут бобонинг олдида бориб ичамиз. Туринглар!..
— Сайим жиннилик қилма, — деди Бурҳон ёнбошлаган кўйи кавшаниб. — Шу даққи офтобда шотутти тагида бало борми!
— Сен жим ўтир. Мен меҳмонлардан сўрайман. Нима дейсизлар, борамизми, Маликжон, Эрйигит?.. — Сайим Эрйигитни бағрига босиб, юзидан ўпди. — Менинг шоир дўстим, мен сен икковинг билан фахрланаман. Доим ўқувчиларимга айтиб, мақтаниб юраман. Сенлар туфайли улар менга ҳавас қилишади. Қани, туринглар, илтимос…

Эрйигит бошини кўтармади. Сайим энди менга тирғалди.
— Абдумалик, хўп дегин, жўражон.
— Шундоғам яхши ўтирибмиз, Сайимжон…
— Йўқми, йўқ дегин. Сен алкашсан, жим ўтир де, ўтиравераман.

Кайфи ошиб қолган Сайим ҳай-ҳай демасам йиғлашга тушади. Эрйигит бош солиб ўтирибди. Бурҳонга қарасам, елка кисади.
— Мен бечора бир алкаш…
— Э, бечора алкаш, — дедим кулиб, — бўпти борамиз!.. Тўртовлон гандираклаб йўлга тушдик…

* * *

… У бир пайтлар ғоятда маҳобатли, улкан, шу билан бирга ғоятда хушсуврат дарахт бўлиб, бир қарашда садақайрагочга ўхшаб кетар ва олис-олислардан ҳам кўзга ташланиб турарди.

Уни бу ерга ким ўтқазган, қачон ўтқазган, нега айнан даланинг қоқ ўртасига ўтқазган… ҳеч биримиз билмасдик. Ҳатто кексаларимиз ҳам: «биз муштдай бола эдик, шотутнинг шу туриши эди. Мана қариб-қартайиб боряпмиз, у ҳалиям ўша-ўша», дейишарди…

Шотутнинг бужур танасига иккитамизнинг қулочимиз аранг етади, ён атрофга бош солиб турган новдалари бирдай чайир ва залварли, анчайин шамол-тўполонлар уларни тебратолмасди. Ўша йиллар ҳам бу далада пахта экиларди. Дала ўртасида қўр тўкиб тургувчи бу виқорли дарахт эса бизнинг ғарибгина болалик дунёмизнинг ажралмас бир мовий бўлагига айланиб қолган эди. Дала юмушидан бир зумгина озод бўлдикми, унга ёпирилардик: унинг ости-устини бозор қилиб юборардик.

Йиллар ўтиб у билан хайрлашув фурсати ҳам етди. Аммо, биз хотиржам эдик: у қаримайди. Яна ўн йил, йигирма йил, ўттиз йил ўтиб келсак ҳам у бизни худди шу туришида қарши олади, деган ишончда эдик…
* * *

Туш пайтлари сойда чумилиб, салқинлаб олганимиздан кейин толлар тагида чўзилишиб, ҳозиргина ўзимиз чиқиб келган далага тикилардик. Дала живир-живир ҳовур ичида ҳансираб турганга ўхшар, катта-кичик қуюнчалар беҳол ғўзалар баргини юлқилаб, бир-бири билан қувалаишачоқ ўйнаб ётар, дала ўртасида бечора Шотутимиз гунгу лол бўлиб турар, унинг қоқ тепасида эса саратон офтоби мисоли олов шар бўлиб оташ пуркагани пуркаган эди. Хаёл килардикки, ҳозир унинг япроқлари қовжирайди, кейин новдалари чатнаб-чирсиллаб туради-да, бирдан лов этиб аланга ичида қолади… Охир-окибатда шундай бўлди ҳам. Лекин саратон офтоби эмас, уч-тўртта бетийиқ болакайнинг эрмаги хароб қилди уни.

Шотут бизни афтода бир алфозда қарши олди. Бурҳон топиб айтган экан, у саксовулга, улкан саксовулга ўхшаб қолибди…

Биз етиб келгунимизча, Шотутнинг буйрадеккина соясида кўрпачалар солиниб, дастурхон тузаб қўйилибди. Сайим дарҳол чордана курди.
— Хўп, қани келинглар, — деди у хушҳол, — олим ўнг тарафимда, шоир чап қўлимда ўтирсин. Сен Бурҳон тўғримда ўтиргин-да, ароқдан қуй. Яхшиси, ўзим қуяман. Бурҳон иккаламиз ўтирдик. Эрйигит шотут атрофида айланишиб, пайсаллаб турди. Сайим пиёлаларни тўлғазди.
— Эрйигит, кел буёққа жўрам. Томоқлар тақиллаб кетди. Келақол, бўйингдан сени. Ўтир. Ҳалиги гапингни такрорлайсан…

Эрйигит гапирмади. Бош солиб ўтираверди.
— Бўпти, шоирди ўша гапи учун… Қани, урдик.

Меъёрига етди шекилли, кўп ўтмай Сайимнинг биров билан иши бўлмай қолди. Эрйигитга ўхшаб бош солиб ўтираверди. Анчагина кайфи ошиб қолган Бурҳоннинг эса аксинча тили-жағи очила бошлади. Фалокати қисиб, Эрйигитга тирғалишга ўтди.
— Мана сен шоирсан, — деди у гўшт чайнашдан оғзи бўшамай, — катта газетта ишлайсан. Ҳамма сендан қўрқади, маладес… Лекин, мен қўрқмайман, бир грамм ҳам… — у атрофига қараб олди-да, пихиллаб кулди. — Чунки, сен жўрамсан…

Эрйигит жаҳли чиқса гапини йўқотиб қўяди. Ранги оқариб, қизараверади. Дудуқланиб қолишдан кўра, гапини ичига ютишни маъқул кўради. Жуда ўтиб кетса, қўли ишга тушади. Бунақа пайтда уни тўхтатиш маҳол. Ўзи озғин, нимдошгина кўринса-да, девдай одамдан ҳам тап тортмай ташланаверади. Бурҳон шу тобда ё унинг аҳволини тушунмаётганди. Ёки бўлмаса ўзининг ҳам жанжаллашгиси келаётганди.

Бурҳонга «бас қил» дегандай кўз қисдим, тушунмадими, энди менга юзланиб олди.
— Жўрамиз раисга хат ёзибдилар. Унда колхоз ширкатга айланган эди. Ширкат ҳам омонат иморатдай қимирлаб турарди… Шундай, шундай, толларни йиқитибсизлар, толсиз сой сой бўладими… гўзаллик, табиат, яна бир нарсалар дебди-да, ишқилиб. Раис нима қилди, дегин, анови шийпонга одамларди йиғди-да, буни хатини ўқиб берди. Майли, ўзимиздан чиққан кадр, илтимос қилган экан, эктирамиз қайтадан. Шоирди гапи ерда қолмасин, деди…

Сайим ўтирган ерида тушуниб-тушунмай «тўғри, тўғри» деганча бош ирғаб қўярди. Мен бўлсам, кайфим тарқаб, ҳушёр тортиб боряпман. Эрйигит бетоқатланиб, сувли идиш қопқоғини очди-да, идиши билан кўтариб ичди. Бармоқлари титрай бошлади.

Бурҳон бўлди қилай демасди.
— Кейин кетди-борди, қайтиб эсигаям келмади. Биламан, шоир мендан хафа. Толларни мен йиқитганман, бўйнимга оламан, чунки, пахтани ўйладим. Эски толларни йиқитсам, ҳашарот камаяди, деб ўйладим… Энди, гапни ўғил боласини айтсам, шоирди ишқи ўша толларга бекорга тушмаган. Табиат, гўзаллик дегани бир баҳона. Ўша сойди бўйида биттаси билан свидания қиларди. Кўрганман икковини, толди тагига биқиниб олиб, бир-бирига термилиб, шеър ўқиб ўтиришарди. Лекин… — у пихиллаб кулди. — Лекин, ҳеч иш қилишмасди.

«Тамом, энди муқаррар!» дедим. Ва ўрнимдан туриб, уларнинг ўртасига бориб чўкмоқчи бўлдим.
— Ўша жонон ҳозир бир амалдорнинг тўшагида…

Бурҳон гапини тугатишга улгурмади. Мен бориб унга қалқон бўлишга…

Эрйигит ўтирган ерида чап қўли қирраси билан Бурҳоннинг манглайига яшин тезлигида зарб берди. Чорпахил Бурҳон ўтирган ерида ғўлачадай учиб тушди.

Унга ёрдамга шошилгандим, Эрйигит елкаси билан мени туртиб юборди-да, Бурҳоннинг ёкасидан чангаллаб кўтарди. Оёғига турар-турмас юзига мушт тушириб қулатди. Яна кўтарди. Айирмоқчи бўлиб ҳарчанд уринмай, қўлимдан келмасди. Бир пайт Сайимнинг даҳшатли ҳайқириғи эшитилди.
— Тўхта! Тўхта дейман!

Унга қараб қўрқиб кетдим. Кўзлари қинидан чиқиб кетган, қўлида ярми синдириб ташланган ароқ шишаси. Этим музга айланди. «Ана энди ҳақиқий фожиа юз беради!»
— Сайим, ўзингни бос, жиннилик қилма, — деб унга рўпара бўлдим.
— Йўлимдан қоч, — деб қўлидагани серпади. — Ҳозир ўлдираман, қонини ичаман уни!..

Эрйигит Сайимнинг бақириғидан ўзига келиб, оёғи остидаги Бурҳоннинг ёқасини бўшатди. Қаддини ростлаб, совуқ бир хотиржамлик билан Сайимга қараб юрди.
— Қани, кимни ўлдирмоқчисан?!

Сайим ич-ичидан Эрйигитни ҳурматлаб, олди-орқасида фахрланиб гапириб юрарди. Ҳозирги ҳолатида ҳам шу нарса иш берди. Дарҳол попуги пасайиб, қўлидаги шишани ташлади. Кейин кутилмаганда тиззасига чўкиб, йиғи аралаш гапира кетди.
— Мана мени урмайсанми уни урганча. У бир бечора-ку, Худо уриб қўйган бечора-ку!

Эрйигит шартта орқасига қайрилиб, шотутнинг нарёғига ўтиб кетди. Бурҳон бир чеккада юзини тескари ўгирганча ўтирарди. Сайим ароқнинг қолган-қутганини қуйиб ичди-да, энди мен томонга тиззалаб келди.
— Малик, унга айтиб қўй, аҳмоқлик қилди. У бегуноҳ, бечора бир банда-ку! Билсанг, унинг олдида мен нопокман. Менинг қўлларим қон, қон!..

У ер муштлаб йиғлашга тушди. Анграйиб қолдим.
— Нима деяпсан, эсингни йиғ, — деёлдим зўрға. Эрйигит ҳайратланиб, бизга яқин келди.
— Эсим жойида мени, Маликжон. Биламан, сен икковинг аллақачон мени ношуд алкашга чиқариб қўйгансизлар. Лекин, нима учун шунақа бўп қолганимни билмайсизлар. Ўз завқ-шавқларинг билан бўп кетгансизлар. Бурҳон билади, дардимни тушунади.

Сайим гандираклаб бориб, Эрйигитга рўпара бўлди.
— Ҳов, бирда, эсингдами, афғонда бўп келдинг, газетага чиқарай, дединг. Мен кўнмадим. Нега!! Негаки, мен айтган нарсаларни ҳеч ерда чиқара олмасдинг. Шунинг учун керак эмас, дедим. Нима деб ўйлаган бўлсанг, ўйлагандирсан. Лекин, мен сен ўйлаган одам эмасман. — Сайим кўкрагига гурсиллатиб урди, — бор, жуда кўп орден-медаллар. Чунки, мен ўнг-терсимга қарамай ташланар эдим. Балодан ҳам қайтмасдим…

Сайим Эрйигитга тикилиб негадир жим қолди. Эрйигит тут тагида ётган ғўлага чўқди. Дастурхон юзида турган очик шишалардан бирини олиб сув ичди. Сайим энди ўзини босиб олиб, оҳиста гап бошлади.
— Мен ўшанда сездим, сен шоир бўлсанг ҳам, гўдак эдинг, ҳеч балони билмасдинг. Институтда нима ўқитишган бўлса, ўшани гап деб юрардинг.

Сайим Бурҳоннинг олдига бориб, тиззалади. Елкасига қўлини қўйди. Ва яна биз томонга ўгирилди.
— Лекин, айтиб қўяй, мана шу бола мендан покроқ, мендан тозароқ, нега дейсанми?..

У бирдан гап оҳангини ўзгартирди.
— Айтмоқчи, сизларга ватан хоини керакми? Дизертир, қочоқ… Айниқса, сен шоирга керак, мана, марҳамат!.. — Бурҳоннинг елкасига қоқди. — У афғондан қочди. Сариқ бўлган битта болани пешобини ичиб, ўзига касал юқтирди. Қалай, зўрми?.. Бурҳон жўрамиз ана шу ишди қилди. Буям ҳолва, армияга бормаслик учун, қорнини ёрдириб, бошқатдан тиктирганлар бор. Ҳалиям тирик ўшалар!..

Сайим ерга қапишиб бораётган Бурҳоннинг елкасидан силтаб тортиб, ўзига қаратмоқчи бўлди. Бурҳон қимир этмади.
— Қалай, жўра, охири сотдим-а! Шунча олиб берган ароқларингнинг ҳурматини қилмадим-а! Э, алкашдан ҳеч замонда тузук одам чиққанми!.. Йў-ўқ, жўра, бари бир сен хоин эмассан! Ҳеч кимни сотмагансан. Фақат қўрқоқсан, холос. Нима бўлгандаям мендан баттар эмассан… Мени бўлса, қўлларим қон, қон!.. — Сайим яна жазавага туша бошлади. — Менга мана шу душман, от деса, отганим отган эди. Суриштириб ўтирмас эдим. Энди бўлса фақат қон кўраман. Кўзимни юмдимми, бўлди, ҳаммаёқ қип-қизил қонга дўнади. Уйимиз олдидаги ариқдан қон оқиб ётган бўлади. Коса-коса олиб ичаман, тўймайман. Юрагим ёниб кетаверади. Бир кун сен Малик, менга ароқ қуйиб бердинг, қарасам, пиёла тўла қон. Нима бу, десам, тиржайдинг, тишларинг орасидан қон сизиб чиқди. Ўғилчамнинг сут шишаси ичи тўла қон, қиқир-қиқир кулиб, ичиб ётган бўлади. Билмадим, мен нима қилай, бу балодан қандай қутилай?! Фақат… бўкиб ичсам, тош қотиб ухласам, озроқ кутиламан… Агар Бурҳон оғайним кунимга яраб турмаганида қачонлар ўлиб кетган бўлардим… Телевизорда кўргансизлар-а… — Сайим ўрнидан туриб, бизга яқин келди. — Телевизорда чўлоқ болалар футбол ўйнаганини кўргансизлар-а? Тўпга рўпара бўлишса, мўлтоқ оёқлари сакраб кетади. Мўлтоқ қўллари сапчиб тушади. Шуларни кўра туриб дод деб юбормайсизларми, дод деб!.. Одамзот учун бундан ортиқ азоб борми. Ана ўшалар ҳам менинг биттам — кечалари қон ичиб чиқишади…

Сайимнинг авжи пасайди. Беҳафсала қўл силтаб, орқасига қайтди.
— Сенлар ҳам юрибсанлар-да, шоирман, олимман деб. Э!..

Бурҳоннинг қўлтиғидан олди.
— Ўзимди фермер жўрам тузук. Кетдик, жўра, яна битта ароқ обермасанг, бўлмайди. Шоир кайфимни учириб юборди. Қани, тур…

Ниҳоят Бурҳон бошини кўтарди. Сайимнинг юзига тикилиб туриб, ўзидан нари итарди.
— Йўқ, тўхта… Мениям меҳмонларга айтадиган гапим бор. Сенгаям…

Тилга кирган Бурҳонга ажабланиб карадим. Эрйигит ҳам бошини кўтарди.

Сайим тушунмай кўзларини йириб-йириб очиб, унга тикилди-да, беихтиёр унинг қаршисида тиззалади.
— Сайим, ўз оғзинг билан айтдинг-а, Бурҳон қарашиб турмаганида ўлиб кетардим, деб. Айтдингми?..
— Айтдим, жўра, тўғрисиям шу-да.
— Манави оғайниларингни биттасини академик, деб оғзингдан мой томади. Биттасини шоир деб пойпатак бўласан. Қани, мард бўлсанг уларди юзига айт: бирор марта аҳволингни сўрашдими? Афғондан контужин бўп кепсан, дўхтирга кўрсатайлик, санаторияга ётқизайлик, дейишдими? Нима, қўлларидан келмасмиди?! Тағин, ўша мен лақма, қўрқоқ Бурҳон кунингта ярадим. Миннат эмас бу! Манавиларга ўхшаб қўлим узун бўлганида ўзим билардим нима қилишни, қўлимдан келгани шу бўлдики, сенга ароқ обериб турдим. Обермасам бўлмасди, атир ичишга ўтиб кетаётган эдинг. Тўғрими? Тағин айтаман, миннат қилмаяпман. Бугун бўлса, мана шу ишим учун мени қўрқоққа чиқариб ўтирибсан.

Сайим бош кўтармай ғўлдиради:
— Унақа демадим-ку!..
— Айтдинг… Майли, сен билмасанг, бечора хотининг, онанг билади. Худойим кўриб турибди… Умуман сен учаланг, мени ҳеч қачон одам ўрнида кўрмагансанлар.

«Ана бўлмаса!»
— Сизлар аълочи, сизлар абжир, сизлар ботирсизлар. Мен ёмон ўқийдиган, ношуд, қўрқоқ эдим.
— Қўйсанг-чи, Бурҳон, — дедим мен ўрнимдан туриб. — Тўртовимиз битта кўчани боласи эдик. Аҳил эдик…
— Ҳа, битта кўчанинг боласи эдик. Лекин, мени ҳамма вақт ажратиб ташлардиларинг. Ёлғонми? Бир куни ҳатто юзимга айтгандиларинг, Бурҳонбой, бизларни мозоримиз ҳам бошқа-бошқа деб.

Эрйигит ҳайратланиб қаради. Мен хижолатли бошимни эгдим.
— Сизларники қанақа мозор, десам, мана бу Сайимбойларинг, биз учовимизга Чиғатойдан жой заказ қилинган, деганди. Мен содданинг ақлим етмабди. Кейин билсам, Чиғатой деганларинг, Тошкандаги улуғ одамлар кўмиладиган қабристон экан. Ана кўрдиларингми, муштдай бошларинг билан ҳатто қабристонларингниям бошқа қилиб олгандиларинг. Битта мен биланмас, ота-боболаринг билан ҳам манови Кўмакрасон бобо мозорида ётгиларинг келмаганди.

Бошимиз эгилиб қолди. Ер ёрилсаю, ерга кириб кетсак.
— Яна тағин икки гапди бирида Хондара дейсизлар. Кўксой дейсизлар. Шотут бобо дейсизлар…

Мактабни битирар йилимиз, мана шу ерда шотут олдида суратга тушган эдиларинг. Тўрт оғайни бир суратга тушайлик, дегандинг, сен Малик. Юрагим қалқиб тушганди, мениям айтаяпти, деб. Кейин билсам, шотутти қўшиб тўрт оғайни деган экансан… Оғайни эмиш!.. Мана шу шотутга тили бўлса, айтсин: раисни, райкомни зуғумларини, бу қари дарахтни олдириб ташланг, деб буюрганларини… Лекин, мен — ёмон Бурҳон қулоғимни қаттиқликка олиб юрганман. Ўшаларди айтганини қилмаганман… Шийпон ёнидаги шотутни кўрдингми, Эрйигит? Мана шу шотут новдасидан олиб бориб, Баҳром бобога пайванд қилдирганман. Кишлоқ ичидаям элликта шотут кўкартирганман. Мен — лақма Бурҳон қилдирганман шу ишларни. Агар бу куйиб кул бўлиб кетгандаям насли давом этади. Битта эмас, эллик битта бўлиб!.. Сенлар нима қилдиларинг шотутти оғайнилари!.. Сайим Бурҳоннинг елкасидан тутиб:
— Бурҳон бўлди энди, яхши эмас, меҳмонлар, — деган эди, баттар авжланди.
— Ким меҳмон, шуларми? Шу қишлоқди туғди-битдиси-ку булар, қанақа меҳмон?! Хондаранинг болалари-ку. Меҳмон-меҳмон деб, оёғини ердан узиб қўямиз-ку буларни!.. Манови шотутти қара, куйиб кетган бўлсаям кўкариб турибди, янги новдалар чиқаряпти. Нима учун?.. Томири ерда, сувда. Буларди оёғи ердан узилиб қолади-ку бу туришда! Тушунасанми?! Одамларим кун бўйи Жарариқда даққи офтобда чопиқ қилди. На униси, на буниси бир оғиз сўрадими, одамларинг қаерда, аҳволи қандай деб! Йўқ, эсигаям келмади!..

Сайим Бурҳоннинг ёқасидан тутиб, зорлана бошлади:
— Бўлди дедим, Бурҳон, бўлди қил, илтимос!..

Эрйигит уларга яқинлашиб, Сайимни четга сурди. Бурҳоннинг юзига унсиз тикилди.
— Гапир, дўстим, гапир, — деди овози титраб.

Orziqul ERGASH
DALA O’RTASIDAGI DARAXT

Orziqul Ergash 1953 yil 14 yanvarda Samarqand yaqinidagi Darxon qishlog’ida tug’ilgan. Samarqand Davlat universitetini tamomlagan (1975). «To’y» (1983), «Dunyoning bir chekkasi» (1984), «Bolaligim ko’chalarida» (1986), «Shoxsanam» (1988), «Darxon qissalari» (1990), «Sening bu dunyoda borliging» (2008) kabi qissa va hikoyalar kitoblari nashr etilgan.

To‘rtovlon Ko‘ksoy bo‘yidagi shiyponda, ulkan chorpoyada davra qurganmiz.
Tagimizda cho‘g‘day ko‘rpachalar, biqinimizda par yostiqlar. Shiypon atrofi suv sepilgan, yog‘ tushsa yalagunday top-toza, sarishta. Gulrayhonlar hidi hov etakdagi shamshodlar ostidan ko‘tarilib havoga singiyotgan kabobning xush bo‘yiga aralashib dimoqqa uriladi. O’sha shamshodlar tagida bir qariya va yosh yigit unnalib yurishadi. Olis-olislardan oppoq cho‘qqili tog‘lar, undan beriroqda Cho‘pon ota adirlari, yanayam beriroqda esa bir chekkasi manovi soygacha kelib yetadigan paxta paykali va unda yoyilib g‘o‘za chopiq qilib yurgan qiz-juvonlar ko‘zga chalinadi. Bu yoqda — «Shotutli» o‘rtasida, yolg‘izlikka mahkum etilgan shotut ma’yus o‘y surib turadi. (Ammo u bir paytlardagi mahobatli, sadaqayrag‘ochdek xushsuvrat daraxt emas. Shotut hozir… Yaxshisi, bu haqda keyinroq…)
Bunaqa to‘rt ko‘z tugal yig‘ilmaganimizga ko‘p zamonlar bo‘lib ketgan. To‘g‘ri, Eryigit, Sayim, men uchovimiz ora-sira ko‘rishib, yig‘ilishib turamiz. Burhon esa qo‘shilmaydi va biz ham unchalik ishtiyoq sezmaymiz bunga.
Men ta’tilda edim. Eryigit xizmat safari bahonasida yo‘l-yo‘lakay qishloqqa kirgan ekan. (U viloyat gazetasida xizmat qiladi.)
— Burhon haq bermoqchi. Qattiq iltimos qilyapti, — deb qoldi Sayim. (U maktabda harbiy ta’limdan dars beradi.)
— Burhonni qo‘y, — dedi Eryigit, — o‘zimiz o‘tiraveramiz.
U azal boshdan Burhonni xushlamasdi, Ko‘ksoy tollari voqeasidan keyin esa ko‘rarga ko‘zi yo‘q. (Tollar haqida ham keyinroq…)
Sayimning miyasiga bir narsa urdimi, amalga oshirmay qo‘ymaydi. Eryigitning jon joyidan ushladi.
— Menga qara, sassiq deb burningni kesib tashlamaysan-ku. Burhon ham begona emas, birga o‘sganmiz, — dedi kulib, — sen yoqtirmasang o‘zingga, menga juda ma’qul bola. Bunaqa qo‘li ochigini hech yerda ko‘rmaganman. Qolaversa, u avvalgi Burhonmas, hali ko‘rsang meni aytdi deysan…
Xullas, u dedi, bu dedi, ko‘ndirdi.
Keyin bilsak, Burhonga ham shunaka ishlov bergan ekan: bir kep qolishibdi. O’zimizdi jo‘ralar, biri olim, kimsan texnika fanlari doktori, biri katta shoir, depti. Ular bilan o‘tirishni havas qilib yurganlar qancha. Undan tashqari sening dovrug‘ingni eshitib, suhbatingni olmoqchi bo‘lib yurishibdi o‘zlariyam… (Burhon Farmon birgaddan keyin bir muddat brigadirlik qildi. Kolxoz tugatilgach, brigada yerini xususiylashtirib olib, boz-boyagiday ishini davom ettirayotgan ekan.)
Eryigit avvaliga qovoq ochmay o‘tirdi. Burhon buni o‘zicha tushunib, ayniqsa unga xushomadni oshirdi. Hali sixda jizillab turgan kabob uzatar, hali gazak tutar, hali qadahni ikki-uch qayta urishtirib, ichishga undardi.
Iltifotlar ta’sir qildimi, ichimlikmi haytovur Eryigit yumshadi, davraga jipslasha boshladi. Sayim Eryigitga bir narsani qattiq tayinlagandi: Burhonga tana-dashnom bo‘lmasin, Ko‘ksoydi xarob qilibsan, boshqa-qashqa degan gaplar qilmagin. Arog‘ini ichib o‘tirib bunaqa qilish noto‘g‘ri. Boshqa payt, boshqa joyda ixtiyoring, degandi.
— Ichkilik deganda iblis bilan ham og‘iz-burun o‘pishishgayam tayyorsan-a, — deya hazillashdim.
— Albatta-da, — dedi u parvo qilmay. — Bu sabil shaytonning suvi-da o‘zi. Ichkilikka ruju qo‘yganidanmi, Sayimning yuzlari qarimsiq tortib, qon urib qolganidan jigarrang bo‘lib ketgan. Eryigitning o‘sha-o‘sha kamgapligi. Buning ustiga o‘ta rahmdil. Bolaligada birovni qo‘lida chumchuqmi, boshqa jonivormi ko‘rib qolsa, qo‘yvorgin, azob bermagin deb yolvorib yurgan kuni edi. Shunday ekan, butun boshli gurkirab o‘sib yotgan tollarni qiyratgan Burhonni osongina kechirib yuborarmidi.
Hozir ham bu yerda bizning yuzimizdan o‘tolmay arang chidab o‘tiribdi.
Avval men kadah so‘zi gapirdim. Jo‘ralarning hammasiga, jumladan dasturxon sohibiga ham sog‘lik, omad tiladim. Fermer Burhonning a’zolarini, plan masaaalarini ham unutmadim. Sayim bo‘lsa qitmirligini qo‘ymay, Burhonni nukul ko‘klarga ko‘tarib maqtadi.
— Farmon birgad yigirma yilda qilmagan, qilolmagan ishni Burhon jo‘ramiz bir yildayoq qilib tashladi, — dedi bizning qitiq patimizga tegib. — Mana shunday ajoyib shiypon ko‘tardi. Haqiqiy rahbar shunaqa bo‘ladi-da. Kolxozchilarini o‘ylab qildi-da buni. Odamlarim hordiq olishsin, dedi, chang-tuproqqa qorishib, peshinlarda soy bo‘ylarida dumalab yotishmasin, dedi-da. O’shalardi duosi sharofati bilan mana endi fermerlikni ham do‘ndiryapti… Malik jo‘ramning tilagiga qo‘shilaman, jo‘ramiz omon bo‘lsin, topgani to‘ylarga, ulfatchiliklarga buyuraversin…
Eryigit bir necha marta o‘ziga berilgan qadah so‘zini indamay o‘tkazdi. Biroq, Sayimdan qutilib bo‘larmidi.
— Mana necha yilda bir ko‘rishib turibmiz, jo‘ra, — dedi gapni uzoqdan keltirib. — Agar menga, Mapikka, Burhonga aytar gaping, tilaklaring bo‘lmasa, mayli indamasdan ichaveramiz, lekin buyam to‘g‘ri bo‘lmaydi-da, jo‘ra. Faqat ichish uchun to‘planmaganmiz-ku, maqsad…
— Bo‘ldi, bo‘ldi, — deya xijolatli kulimsirab Eryigit piyolasini qo‘liga oldi. — Bari bir qo‘ymaysan, bilaman… Xo‘p, Sayimjon, raxmat Burhon ikkovingga. Boshimizni qovushtirganlaring uchun… Qiziq-da, qaysi birimiz o‘ylagandikki, oradan o‘n besh, yigirma yillar o‘tib, mana shu yerda, mana shu tarzda atlas ko‘rpachalarda yastanib ziyofat yeymiz, deb… Masalan, mening xayolimning ko‘chasigayam kirmagan… To‘g‘ri, kelajak haqida o‘ylaganman. Lekin, men o‘ylagan kelajak butkul boshqa edi. Sizlarni bilmadimu, ammo men… — u birpas olislarga ko‘z tikib jim qoldi. Keyin bilinar-bilinmas xo‘rsinib qo‘yib davom etdi. — Men borar manzilimni ancha-muncha adashtirgan ekanman.
Eryigit yana jim qoldi. Qo‘lidagi piyolasini dasturxonga qaytib qo‘ydi.
— E, ja, pessimist bo‘p ketibsanmi, shoir, — dedi Sayim shovqinli ovozda. — Bunaqa emasding-ku, sen avval boshdan mo‘ljalni to‘g‘ri olgan eding. Mana Malikboy aytsin, mushtday bola edik hammamiz, sen shoir bo‘laman, derding. To‘g‘rimi? Mana shoir bo‘lding, kitoblaring chiqdi. Katta bir gazetaning, respublika gazetasining viloyat muxbirisan. Yana nima qoldi yetishmaganing. Ha, aytmoqchi, menga qara, jo‘ra, ko‘pam noshukur bo‘lavermaylik, mustaqillikka erishganimiz, bu — hammamizning baxtimiz emasmi! Manzilga to‘g‘ri yetganimiz emasmi!.. Ja, bunaqa odamni yuragini ezmagin-da, adashganman, yanglishganman deb! Senday shoir odam shunaqa deb tursang, biz bechoralar butkul uloqib ketgan ekanmiz-da bo‘lmasa!..
Sayimning jo‘shib ketayotganini kulimsirab kuzatib turgan Eryigit, bo‘pti, bo‘pti, deganday bosh irg‘adi.
— Sayimjon, uzr, — deya Eryigit so‘zini davom ettirdi. — Lekin, sen yaxshi gap aytding, mustakillikka erishganimiz, bu hammamizning umumiy baxtimiz. Ammo… — u yana xo‘rsinib ko‘ydi, — shaxsiy baxt boshqa narsa… Bo‘pti, bu gapga nuqta qo‘yaman. — Qo‘liga piyolasini oldi. — Agar mana shu sabilni ichish kerak bo‘lsa, men taklif qilardimki, mana shu dalalarda o‘tgan eng pokiza va baxtiyor bolalik uchun ichaylik. Bolalikning o‘zi baxt ekan. Mayli, u quyoshda qop-qorayib ketmon chopgan bo‘lsin, qo‘llari taram-taram yorilib o‘t yulgan, paxta tergan bo‘lsin, Sayim aytgandek, manavinaqa shiyponda emas, tollar tagida dumalab dam olgan bo‘lsin, bolalikning o‘zi bir baxt ekan… Men yana taklif qilardimki, o‘sha baxtiyor bolalik yillarimizdan qolgan yakkayu yolg‘iz yodgorlik — anovi Bobo Shotut uchun ichaylik…
— E, shotut qoptimi! — deb yubordi Burhon befarosatlarcha.
Eryigit biz zum jim qoldi-da, yana avvalgi sokin qat’iyatda so‘zini davom ettirdi.
— Bobo Shotutning g‘animat qolgan umri uchun ichaylik!..
— Zo‘r gap bo‘ldi, zo‘r! — dedi Sayim shovqinlab. — A, nima dedilaring, shoir shoir-da bari bir. Qani bo‘lmasa, urdik.
Piyolalarni oldinma keyin bo‘shatib, gazak qilgani tutinarkanmiz, Burhon og‘zida ovqati bilan gapga tushib ketdi.
— Yangi yil kechasi edi. Televizor oldida erib, yonboshlab yotgan edim, xotin baqir-chaqir qip qolsa bo‘ladimi. Hey, baqa chiqing, uni qarang, deydi. Hovliga chiqsam, manashiyaq kunday yorishib boryapti. Kayfim uchib ketdi. Obbo, dedimu otni yaydoq minib, bog‘ o‘rtasidan soldim. Hov o‘rta yo‘lda bir g‘aram g‘o‘zapoya bor edi. Shunga o‘t ketdiyov, deb o‘ylagandim. Yetib kelib qarasam, gulxan dala o‘rtasida. Battar qo‘rqib ketdim. Ajina bazm bo‘lyaptimi, nima balo, dedim. To‘g‘risi-da, shotut kimdi esida bor… Tikilibroq qarasam, olovdi oldida uch-to‘rtta odam chopib yuribdi. Yuragimni bosib olib, otimni yo‘rttirib bordim. E, shotut degani alomat yonarkan, xuddi benzinga bo‘ktirib olinganday gur-gur qiladi. Qish o‘rtasi bo‘lsayam, yog‘in bo‘lmaganidan quruqshab yotgandi-da.
— Qisqasi rosa tomosha bo‘lgan ekan-da, — kesatdi Eryigit.
— Nimasini aytasan, — kesatiqqa kesatiq bilan javob berdi Burhon. — Lekin, bir-ikkita zang‘ar tomoshani beliga tepdi. Hov, Mo‘soariq bilan Shotut orasi qancha bor, uch yuz-to‘rt yuz qadam keladi-ya, ana o‘sha yerdan suv tashib kelishyapti. Odamni kulgisi qistaydi…
Eryigit o‘rnidan turib ketdi-da, hovli etagiga borib, shotut tarafga ko‘z tekkancha cheka boshladi.
— Rost-da, odamni kulgisi qistaydi, — Burhon to‘xtam bilmay davom etdi. — Uying yonyaptimi buncha qovlikib chopasanlar. Bolibek amaki degan bo‘lardi-ku, o‘shani Toshkentda o‘qiydigan bolasi, hammani zir yugurtirayotgan o‘sha. Ey, qo‘yaveringlar, bu endi odam bo‘lmaydi, degandim, baloga qoldim. Haligi zumrasha, bu mani otamni ko‘rgan, bobomni ko‘rgan, deb xezlanib kelsa bo‘ladimi. Yana bir narsa desam, yoqamdan oladigan. E, bore, deb jo‘nab qoldim. Men hozir…
Burhon karavotdan ildam tushdi-da, xiyol gandiraklab oppoq tutun buruqsib turgan shamshodlar tomon ketdi. Sayim Eryigitni sudraguday bo‘lib yetaklab kelib, joyiga o‘tqazdi. Sixda jizillab turgan kaboblarni dastalab ko‘tarib kelgan Burhon o‘rniga o‘tirar-o‘tirmas, gurungini to‘xtagan yeridan davom ettirdi.
— Mana, bari bir aytganim bo‘ldi, ko‘karmadi…
— Ko‘karibdi-ku, — dedi Eryigit unga tik qarab.
— E, qayoqda! — Burhon qo‘lidagi sixlarni dasturxon o‘rtasidagi tovoqqa qo‘yarkan qo‘l siltadi. — To‘rtta shoxi qolgan edi. Bittasi shamolda qulab tushdi. Qolgan uchtadan bittasi arang barg chiqaribdi. Ana qaranglar, shotutmas, qurigan saksovul bo‘p yotibdi.
— Pastki tanasidan yangi novdalar chiqazibdi-ku, — dedi Eryigit yosh boladay o‘jarlik bilan.
— Bari bir bo‘lmaydi, bachki novdalar qishda qurib qoladi.
— Bo‘ladi, sen shotutni bilmabsan!
— Foydasiz, o‘zaklarigacha kuyib ketgan.
Sayim oraga tushdi. U Burhonga ko‘z qisib qo‘yib, tanbeh bergan bo‘ldi.
— Unaqa dema, Burhon, shotutimiz ko‘karsin. Biz yana mazza qilib yeylik. To‘g‘rimi, Abdumalik…
— Qiziq gapirasan-a, Sayim, — dedi Burhon, keyin iltifotsiz bir six kabobni olib yeyishga tusharkan, go‘ldirab davom etdi. — Ko‘karaversin. Menga og‘irligi tushyaptimi. Ko‘karaversin…
Sayim bizlarga kabobdan olib uzatdi.
— Qani, sovumasin. Olinglar.
— Men o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rdim, — yostiqqa tirsaklab, oyog‘ini uzatarkan, Burhon yana mavzuga qaytishdan o‘zini tiyolmadi. — Kovaklari ichidan olov xuddi mo‘ridan chikqandek chiqib borayotgan edi. Shuni uchun aytayapmanda o‘zaklarigacha kuyib ketdi, deb…
— E, bo‘ldi endi, shotut haqida gap tamom, — dedi Sayim toqatsizlanib. — Ichamiz. Ol piyolangni bu yoqqa. E, o‘rgildim sendaqa fermerdan!..
U yangi shisha qopqog‘ini ochishga tutinarkan, niyati o‘zgardi.
— Yo‘q, endigi qadahni o‘sha Shotut boboning oldida borib ichamiz. Turinglar!..
— Sayim jinnilik qilma, — dedi Burhon yonboshlagan ko‘yi kavshanib. — Shu daqqi oftobda shotutti tagida balo bormi!
— Sen jim o‘tir. Men mehmonlardan so‘rayman. Nima deysizlar, boramizmi, Malikjon, Eryigit?.. — Sayim Eryigitni bag‘riga bosib, yuzidan o‘pdi. — Mening shoir do‘stim, men sen ikkoving bilan faxrlanaman. Doim o‘quvchilarimga aytib, maqtanib yuraman. Senlar tufayli ular menga havas qilishadi. Qani, turinglar, iltimos…
Eryigit boshini ko‘tarmadi. Sayim endi menga tirg‘aldi.
— Abdumalik, xo‘p degin, jo‘rajon.
— Shundog‘am yaxshi o‘tiribmiz, Sayimjon…
— Yo‘qmi, yo‘q degin. Sen alkashsan, jim o‘tir de, o‘tiraveraman.
Kayfi oshib qolgan Sayim hay-hay demasam yig‘lashga tushadi. Eryigit bosh solib o‘tiribdi. Burhonga qarasam, yelka kisadi.
— Men bechora bir alkash…
— E, bechora alkash, — dedim kulib, — bo‘pti boramiz!.. To‘rtovlon gandiraklab yo‘lga tushdik…

* * *

… U bir paytlar g‘oyatda mahobatli, ulkan, shu bilan birga g‘oyatda xushsuvrat daraxt bo‘lib, bir qarashda sadaqayragochga o‘xshab ketar va olis-olislardan ham ko‘zga tashlanib turardi.
Uni bu yerga kim o‘tqazgan, qachon o‘tqazgan, nega aynan dalaning qoq o‘rtasiga o‘tqazgan… hech birimiz bilmasdik. Hatto keksalarimiz ham: «biz mushtday bola edik, shotutning shu turishi edi. Mana qarib-qartayib boryapmiz, u haliyam o‘sha-o‘sha», deyishardi…
Shotutning bujur tanasiga ikkitamizning qulochimiz arang yetadi, yon atrofga bosh solib turgan novdalari birday chayir va zalvarli, anchayin shamol-to‘polonlar ularni tebratolmasdi. O’sha yillar ham bu dalada paxta ekilardi. Dala o‘rtasida qo‘r to‘kib turguvchi bu viqorli daraxt esa bizning g‘aribgina bolalik dunyomizning ajralmas bir moviy bo‘lagiga aylanib qolgan edi. Dala yumushidan bir zumgina ozod bo‘ldikmi, unga yopirilardik: uning osti-ustini bozor qilib yuborardik.
Yillar o‘tib u bilan xayrlashuv fursati ham yetdi. Ammo, biz xotirjam edik: u qarimaydi. Yana o‘n yil, yigirma yil, o‘ttiz yil o‘tib kelsak ham u bizni xuddi shu turishida qarshi oladi, degan ishonchda edik…

* * *

Tush paytlari soyda chumilib, salqinlab olganimizdan keyin tollar tagida cho‘zilishib, hozirgina o‘zimiz chiqib kelgan dalaga tikilardik. Dala jivir-jivir hovur ichida hansirab turganga o‘xshar, katta-kichik quyunchalar behol g‘o‘zalar bargini yulqilab, bir-biri bilan quvalaishachoq o‘ynab yotar, dala o‘rtasida bechora Shotutimiz gungu lol bo‘lib turar, uning qoq tepasida esa saraton oftobi misoli olov shar bo‘lib otash purkagani purkagan edi. Xayol kilardikki, hozir uning yaproqlari qovjiraydi, keyin novdalari chatnab-chirsillab turadi-da, birdan lov etib alanga ichida qoladi… Oxir-okibatda shunday bo‘ldi ham. Lekin saraton oftobi emas, uch-to‘rtta betiyiq bolakayning ermagi xarob qildi uni.
Shotut bizni aftoda bir alfozda qarshi oldi. Burhon topib aytgan ekan, u saksovulga, ulkan saksovulga o‘xshab qolibdi…
Biz yetib kelgunimizcha, Shotutning buyradekkina soyasida ko‘rpachalar solinib, dasturxon tuzab qo‘yilibdi. Sayim darhol chordana kurdi.
— Xo‘p, qani kelinglar, — dedi u xushhol, — olim o‘ng tarafimda, shoir chap qo‘limda o‘tirsin. Sen Burhon to‘g‘rimda o‘tirgin-da, aroqdan quy. Yaxshisi, o‘zim quyaman. Burhon ikkalamiz o‘tirdik. Eryigit shotut atrofida aylanishib, paysallab turdi. Sayim piyolalarni to‘lg‘azdi.
— Eryigit, kel buyoqqa jo‘ram. Tomoqlar taqillab ketdi. Kelaqol, bo‘yingdan seni. O’tir. Haligi gapingni takrorlaysan…
Eryigit gapirmadi. Bosh solib o‘tiraverdi.
— Bo‘pti, shoirdi o‘sha gapi uchun… Qani, urdik.
Me’yoriga yetdi shekilli, ko‘p o‘tmay Sayimning birov bilan ishi bo‘lmay qoldi. Eryigitga o‘xshab bosh solib o‘tiraverdi. Anchagina kayfi oshib qolgan Burhonning esa aksincha tili-jag‘i ochila boshladi. Falokati qisib, Eryigitga tirg‘alishga o‘tdi.
— Mana sen shoirsan, — dedi u go‘sht chaynashdan og‘zi bo‘shamay, — katta gazetta ishlaysan. Hamma sendan qo‘rqadi, malades… Lekin, men qo‘rqmayman, bir gramm ham… — u atrofiga qarab oldi-da, pixillab kuldi. — Chunki, sen jo‘ramsan…
Eryigit jahli chiqsa gapini yo‘qotib qo‘yadi. Rangi oqarib, qizaraveradi. Duduqlanib qolishdan ko‘ra, gapini ichiga yutishni ma’qul ko‘radi. Juda o‘tib ketsa, qo‘li ishga tushadi. Bunaqa paytda uni to‘xtatish mahol. O’zi ozg‘in, nimdoshgina ko‘rinsa-da, devday odamdan ham tap tortmay tashlanaveradi. Burhon shu tobda yo uning ahvolini tushunmayotgandi. Yoki bo‘lmasa o‘zining ham janjallashgisi kelayotgandi.
Burhonga «bas qil» deganday ko‘z qisdim, tushunmadimi, endi menga yuzlanib oldi.
— Jo‘ramiz raisga xat yozibdilar. Unda kolxoz shirkatga aylangan edi. Shirkat ham omonat imoratday qimirlab turardi… Shunday, shunday, tollarni yiqitibsizlar, tolsiz soy soy bo‘ladimi… go‘zallik, tabiat, yana bir narsalar debdi-da, ishqilib. Rais nima qildi, degin, anovi shiyponga odamlardi yig‘di-da, buni xatini o‘qib berdi. Mayli, o‘zimizdan chiqqan kadr, iltimos qilgan ekan, ektiramiz qaytadan. Shoirdi gapi yerda qolmasin, dedi…
Sayim o‘tirgan yerida tushunib-tushunmay «to‘g‘ri, to‘g‘ri» degancha bosh irg‘ab qo‘yardi. Men bo‘lsam, kayfim tarqab, hushyor tortib boryapman. Eryigit betoqatlanib, suvli idish qopqog‘ini ochdi-da, idishi bilan ko‘tarib ichdi. Barmoqlari titray boshladi.
Burhon bo‘ldi qilay demasdi.
— Keyin ketdi-bordi, qaytib esigayam kelmadi. Bilaman, shoir mendan xafa. Tollarni men yiqitganman, bo‘ynimga olaman, chunki, paxtani o‘yladim. Eski tollarni yiqitsam, hasharot kamayadi, deb o‘yladim… Endi, gapni o‘g‘il bolasini aytsam, shoirdi ishqi o‘sha tollarga bekorga tushmagan. Tabiat, go‘zallik degani bir bahona. O’sha soydi bo‘yida bittasi bilan svidaniya qilardi. Ko‘rganman ikkovini, toldi tagiga biqinib olib, bir-biriga termilib, she’r o‘qib o‘tirishardi. Lekin… — u pixillab kuldi. — Lekin, hech ish qilishmasdi.
«Tamom, endi muqarrar!» dedim. Va o‘rnimdan turib, ularning o‘rtasiga borib cho‘kmoqchi bo‘ldim.
— O’sha jonon hozir bir amaldorning to‘shagida…
Burhon gapini tugatishga ulgurmadi. Men borib unga qalqon bo‘lishga…
Eryigit o‘tirgan yerida chap qo‘li qirrasi bilan Burhonning manglayiga yashin tezligida zarb berdi. Chorpaxil Burhon o‘tirgan yerida g‘o‘lachaday uchib tushdi.
Unga yordamga shoshilgandim, Eryigit yelkasi bilan meni turtib yubordi-da, Burhonning yokasidan changallab ko‘tardi. Oyog‘iga turar-turmas yuziga musht tushirib qulatdi. Yana ko‘tardi. Ayirmoqchi bo‘lib harchand urinmay, qo‘limdan kelmasdi. Bir payt Sayimning dahshatli hayqirig‘i eshitildi.
— To‘xta! To‘xta deyman!
Unga qarab qo‘rqib ketdim. Ko‘zlari qinidan chiqib ketgan, qo‘lida yarmi sindirib tashlangan aroq shishasi. Etim muzga aylandi. «Ana endi haqiqiy fojia yuz beradi!»
— Sayim, o‘zingni bos, jinnilik qilma, — deb unga ro‘para bo‘ldim.
— Yo‘limdan qoch, — deb qo‘lidagani serpadi. — Hozir o‘ldiraman, qonini ichaman uni!..
Eryigit Sayimning baqirig‘idan o‘ziga kelib, oyog‘i ostidagi Burhonning yoqasini bo‘shatdi. Qaddini rostlab, sovuq bir xotirjamlik bilan Sayimga qarab yurdi.
— Qani, kimni o‘ldirmoqchisan?!
Sayim ich-ichidan Eryigitni hurmatlab, oldi-orqasida faxrlanib gapirib yurardi. Hozirgi holatida ham shu narsa ish berdi. Darhol popugi pasayib, qo‘lidagi shishani tashladi. Keyin kutilmaganda tizzasiga cho‘kib, yig‘i aralash gapira ketdi.
— Mana meni urmaysanmi uni urgancha. U bir bechora-ku, Xudo urib qo‘ygan bechora-ku!
Eryigit shartta orqasiga qayrilib, shotutning naryog‘iga o‘tib ketdi. Burhon bir chekkada yuzini teskari o‘girgancha o‘tirardi. Sayim aroqning qolgan-qutganini quyib ichdi-da, endi men tomonga tizzalab keldi.
— Malik, unga aytib qo‘y, ahmoqlik qildi. U begunoh, bechora bir banda-ku! Bilsang, uning oldida men nopokman. Mening qo‘llarim qon, qon!..
U yer mushtlab yig‘lashga tushdi. Angrayib qoldim.
— Nima deyapsan, esingni yig‘, — deyoldim zo‘rg‘a. Eryigit hayratlanib, bizga yaqin keldi.
— Esim joyida meni, Malikjon. Bilaman, sen ikkoving allaqachon meni noshud alkashga chiqarib qo‘ygansizlar. Lekin, nima uchun shunaqa bo‘p qolganimni bilmaysizlar. O’z zavq-shavqlaring bilan bo‘p ketgansizlar. Burhon biladi, dardimni tushunadi.
Sayim gandiraklab borib, Eryigitga ro‘para bo‘ldi.
— Hov, birda, esingdami, afg‘onda bo‘p kelding, gazetaga chiqaray, deding. Men ko‘nmadim. Nega!! Negaki, men aytgan narsalarni hech yerda chiqara olmasding. Shuning uchun kerak emas, dedim. Nima deb o‘ylagan bo‘lsang, o‘ylagandirsan. Lekin, men sen o‘ylagan odam emasman. — Sayim ko‘kragiga gursillatib urdi, — bor, juda ko‘p orden-medallar. Chunki, men o‘ng-tersimga qaramay tashlanar edim. Balodan ham qaytmasdim…
Sayim Eryigitga tikilib negadir jim qoldi. Eryigit tut tagida yotgan g‘o‘laga cho‘qdi. Dasturxon yuzida turgan ochik shishalardan birini olib suv ichdi. Sayim endi o‘zini bosib olib, ohista gap boshladi.
— Men o‘shanda sezdim, sen shoir bo‘lsang ham, go‘dak eding, hech baloni bilmasding. Institutda nima o‘qitishgan bo‘lsa, o‘shani gap deb yurarding.
Sayim Burhonning oldiga borib, tizzaladi. Yelkasiga qo‘lini qo‘ydi. Va yana biz tomonga o‘girildi.
— Lekin, aytib qo‘yay, mana shu bola mendan pokroq, mendan tozaroq, nega deysanmi?..
U birdan gap ohangini o‘zgartirdi.
— Aytmoqchi, sizlarga vatan xoini kerakmi? Dizertir, qochoq… Ayniqsa, sen shoirga kerak, mana, marhamat!.. — Burhonning yelkasiga qoqdi. — U afg‘ondan qochdi. Sariq bo‘lgan bitta bolani peshobini ichib, o‘ziga kasal yuqtirdi. Qalay, zo‘rmi?.. Burhon jo‘ramiz ana shu ishdi qildi. Buyam holva, armiyaga bormaslik uchun, qornini yordirib, boshqatdan tiktirganlar bor. Haliyam tirik o‘shalar!..
Sayim yerga qapishib borayotgan Burhonning yelkasidan siltab tortib, o‘ziga qaratmoqchi bo‘ldi. Burhon qimir etmadi.
— Qalay, jo‘ra, oxiri sotdim-a! Shuncha olib bergan aroqlaringning hurmatini qilmadim-a! E, alkashdan hech zamonda tuzuk odam chiqqanmi!.. Yo‘-o‘q, jo‘ra, bari bir sen xoin emassan! Hech kimni sotmagansan. Faqat qo‘rqoqsan, xolos. Nima bo‘lgandayam mendan battar emassan… Meni bo‘lsa, qo‘llarim qon, qon!.. — Sayim yana jazavaga tusha boshladi. — Menga mana shu dushman, ot desa, otganim otgan edi. Surishtirib o‘tirmas edim. Endi bo‘lsa faqat qon ko‘raman. Ko‘zimni yumdimmi, bo‘ldi, hammayoq qip-qizil qonga do‘nadi. Uyimiz oldidagi ariqdan qon oqib yotgan bo‘ladi. Kosa-kosa olib ichaman, to‘ymayman. Yuragim yonib ketaveradi. Bir kun sen Malik, menga aroq quyib berding, qarasam, piyola to‘la qon. Nima bu, desam, tirjayding, tishlaring orasidan qon sizib chiqdi. O’g‘ilchamning sut shishasi ichi to‘la qon, qiqir-qiqir kulib, ichib yotgan bo‘ladi. Bilmadim, men nima qilay, bu balodan qanday qutilay?! Faqat… bo‘kib ichsam, tosh qotib uxlasam, ozroq kutilaman… Agar Burhon og‘aynim kunimga yarab turmaganida qachonlar o‘lib ketgan bo‘lardim… Televizorda ko‘rgansizlar-a… — Sayim o‘rnidan turib, bizga yaqin keldi. — Televizorda cho‘loq bolalar futbol o‘ynaganini ko‘rgansizlar-a? To‘pga ro‘para bo‘lishsa, mo‘ltoq oyoqlari sakrab ketadi. Mo‘ltoq qo‘llari sapchib tushadi. Shularni ko‘ra turib dod deb yubormaysizlarmi, dod deb!.. Odamzot uchun bundan ortiq azob bormi. Ana o‘shalar ham mening bittam — kechalari qon ichib chiqishadi…
Sayimning avji pasaydi. Behafsala qo‘l siltab, orqasiga qaytdi.
— Senlar ham yuribsanlar-da, shoirman, olimman deb. E!..
Burhonning qo‘ltig‘idan oldi.
— O’zimdi fermer jo‘ram tuzuk. Ketdik, jo‘ra, yana bitta aroq obermasang, bo‘lmaydi. Shoir kayfimni uchirib yubordi. Qani, tur…
Nihoyat Burhon boshini ko‘tardi. Sayimning yuziga tikilib turib, o‘zidan nari itardi.
— Yo‘q, to‘xta… Meniyam mehmonlarga aytadigan gapim bor. Sengayam…
Tilga kirgan Burhonga ajablanib karadim. Eryigit ham boshini ko‘tardi.
Sayim tushunmay ko‘zlarini yirib-yirib ochib, unga tikildi-da, beixtiyor uning qarshisida tizzaladi.
— Sayim, o‘z og‘zing bilan aytding-a, Burhon qarashib turmaganida o‘lib ketardim, deb. Aytdingmi?..
— Aytdim, jo‘ra, to‘g‘risiyam shu-da.
— Manavi og‘aynilaringni bittasini akademik, deb og‘zingdan moy tomadi. Bittasini shoir deb poypatak bo‘lasan. Qani, mard bo‘lsang ulardi yuziga ayt: biror marta ahvolingni so‘rashdimi? Afg‘ondan kontujin bo‘p kepsan, do‘xtirga ko‘rsataylik, sanatoriyaga yotqizaylik, deyishdimi? Nima, qo‘llaridan kelmasmidi?! Tag‘in, o‘sha men laqma, qo‘rqoq Burhon kuningta yaradim. Minnat emas bu! Manavilarga o‘xshab qo‘lim uzun bo‘lganida o‘zim bilardim nima qilishni, qo‘limdan kelgani shu bo‘ldiki, senga aroq oberib turdim. Obermasam bo‘lmasdi, atir ichishga o‘tib ketayotgan eding. To‘g‘rimi? Tag‘in aytaman, minnat qilmayapman. Bugun bo‘lsa, mana shu ishim uchun meni qo‘rqoqqa chiqarib o‘tiribsan.
Sayim bosh ko‘tarmay g‘o‘ldiradi:
— Unaqa demadim-ku!..
— Aytding… Mayli, sen bilmasang, bechora xotining, onang biladi. Xudoyim ko‘rib turibdi… Umuman sen uchalang, meni hech qachon odam o‘rnida ko‘rmagansanlar.
«Ana bo‘lmasa!»
— Sizlar a’lochi, sizlar abjir, sizlar botirsizlar. Men yomon o‘qiydigan, noshud, qo‘rqoq edim.
— Qo‘ysang-chi, Burhon, — dedim men o‘rnimdan turib. — To‘rtovimiz bitta ko‘chani bolasi edik. Ahil edik…
— Ha, bitta ko‘chaning bolasi edik. Lekin, meni hamma vaqt ajratib tashlardilaring. Yolg‘onmi? Bir kuni hatto yuzimga aytgandilaring, Burhonboy, bizlarni mozorimiz ham boshqa-boshqa deb.
Eryigit hayratlanib qaradi. Men xijolatli boshimni egdim.
— Sizlarniki qanaqa mozor, desam, mana bu Sayimboylaring, biz uchovimizga Chig‘atoydan joy zakaz qilingan, degandi. Men soddaning aqlim yetmabdi. Keyin bilsam, Chig‘atoy deganlaring, Toshkandagi ulug‘ odamlar ko‘miladigan qabriston ekan. Ana ko‘rdilaringmi, mushtday boshlaring bilan hatto qabristonlaringniyam boshqa qilib olgandilaring. Bitta men bilanmas, ota-bobolaring bilan ham manovi Ko‘makrason bobo mozorida yotgilaring kelmagandi.
Boshimiz egilib qoldi. Yer yorilsayu, yerga kirib ketsak.
— Yana tag‘in ikki gapdi birida Xondara deysizlar. Ko‘ksoy deysizlar. Shotut bobo deysizlar…
Maktabni bitirar yilimiz, mana shu yerda shotut oldida suratga tushgan edilaring. To‘rt og‘ayni bir suratga tushaylik, deganding, sen Malik. Yuragim qalqib tushgandi, meniyam aytayapti, deb. Keyin bilsam, shotutti qo‘shib to‘rt og‘ayni degan ekansan… Og‘ayni emish!.. Mana shu shotutga tili bo‘lsa, aytsin: raisni, raykomni zug‘umlarini, bu qari daraxtni oldirib tashlang, deb buyurganlarini… Lekin, men — yomon Burhon qulog‘imni qattiqlikka olib yurganman. O’shalardi aytganini qilmaganman… Shiypon yonidagi shotutni ko‘rdingmi, Eryigit? Mana shu shotut novdasidan olib borib, Bahrom boboga payvand qildirganman. Kishloq ichidayam ellikta shotut ko‘kartirganman. Men — laqma Burhon qildirganman shu ishlarni. Agar bu kuyib kul bo‘lib ketgandayam nasli davom etadi. Bitta emas, ellik bitta bo‘lib!.. Senlar nima qildilaring shotutti og‘aynilari!.. Sayim Burhonning yelkasidan tutib:
— Burhon bo‘ldi endi, yaxshi emas, mehmonlar, — degan edi, battar avjlandi.
— Kim mehmon, shularmi? Shu qishloqdi tug‘di-bitdisi-ku bular, qanaqa mehmon?! Xondaraning bolalari-ku. Mehmon-mehmon deb, oyog‘ini yerdan uzib qo‘yamiz-ku bularni!.. Manovi shotutti qara, kuyib ketgan bo‘lsayam ko‘karib turibdi, yangi novdalar chiqaryapti. Nima uchun?.. Tomiri yerda, suvda. Bulardi oyog‘i yerdan uzilib qoladi-ku bu turishda! Tushunasanmi?! Odamlarim kun bo‘yi Jarariqda daqqi oftobda chopiq qildi. Na unisi, na bunisi bir og‘iz so‘radimi, odamlaring qaerda, ahvoli qanday deb! Yo‘q, esigayam kelmadi!..
Sayim Burhonning yoqasidan tutib, zorlana boshladi:
— Bo‘ldi dedim, Burhon, bo‘ldi qil, iltimos!..
Eryigit ularga yaqinlashib, Sayimni chetga surdi. Burhonning yuziga unsiz tikildi.
— Gapir, do‘stim, gapir, — dedi ovozi titrab.
Shunda kutilmagan hodisa yuz berdi. Burhon Eryigitning ko‘zlarida jikqa yosh ko‘rib, tildan koldi. Eryigit uning manglayiga manglayini qo‘ydi. Burhon chidab turolmadi, uni bag‘riga bosib, baralla ho‘ngrab yubordi.