15 январ — Буюк турк шоири Нозим Ҳикмат таваллуд топган кун
ХХ асрда Нозим Ҳикмат ижодининг туркчада ижод қиладиган халқлар шеъриятига кўрсатган таъсирини бошқа бирон бир шоир таъсирига тенглаштириб бўлмайди. Бу таъсир янги асримизда ҳам давом этмоқда.
НОЗИМ ҲИКМАТ
ШЕЪРЛАР
Рафиқ Сайдулло таржималари
Нозим Ҳикмат Ран (Nâzım Hikmet Ran) (1902.15.1, Салоники — 1963.3.6. Москва) — турк шоири ва жамоат арбоби. Турк шеъриятига янги ритм ва эркин шеър жанрини олиб кирган. Ҳарбий-денгиз билим юртида ўқиган. «Қирқ ҳаромилар асири» шеъри (1920) Туркиянинг мустамлакачилик кишанларига тушаётганига қарши ёзилгани учун инглизлар ва султон саройи томонидан таъқиб этилган. Ғарб давлатларининг мустамлакачилик сиёсатига қарши кураш ғоялари таъсирида Москвага келиб (1922), Шарқ халқлари меҳнаткашлари коммунистик университетида ўқийди. Ватанига қайтгач (1924), адабий фаолият билан шуғулланади. 1927 й. она юртидан қувғин қилинган Нозим Ҳикмат яна СССРга келади. Шоирнинг «Қуёш ичганлар қўшиғи» номли дастлабки шеърий тўплами Бокуда чоп этилади (1928). Нозим Ҳикмат бу даврда Маяковский эстетикаси таъсирида интим туйғулар тасвиридан онгли равишда қочиб, минбар шеърият намуналарини яратади. Шу йили Туркияга қайтиб, газета таҳририятида ишлайди, Кўп ўтмай у яна қамоққа ташланади.
1950 й. озод бўлган Нозим Ҳикмат яна шўролар мамлакатига кўчиб келиб (1951), умрининг охиригача Москвада адабий ва ижтимоий фаолият билан шуғулланади.
Ўзбекистонда Нозим Ҳикмат ижодига қизиқиш 1928 йилдаёқ бошланган. Ғафур Ғулом, Шайхзода, Миртемир ва бошқалар Нозим Ҳикматнинг кўплаб асарларини ўзбек тилига таржима қилган. «Туркия ҳақида ҳикоя» пьесаси ҳозирги Ўзбек миллий академик драма театрида, «Бир севги афсонаси» пьесаси асосидаги балет эса Навоий номидаги давлат академик катта театрида саҳналаштирилган.
СЕВАМАН СЕНИ
Севаман сени
нонни тузга ботириб егандек
кечалари оташда ёниб уйғониб
жўмракдан симириб сув сипқоргандек
Оғир почта ўрамини
қайдан нима билмасдан
шошилиб, севиниб, тусмол ичинда очгандек
севаман сени
илк дафъа тайёрада денгиз узра учгандек
Истанбулда юмшоқ оқшом чўкаркан
ичимда бир нима жимирлагандек
севаман сени
Яшаяпмиз минг шукур дегандек
МЕН УЧУН СЕН ЭНДИ ҲАР КИМ КАБИСАН
Кўзларим кўзингда севгилар сочмас
Улардан қалбимда сезгилар кечмас
Руҳимни дол этдим сенга навбат бас
Мен учун сен энди ҳар ким кабисан
Йўлингни пойладим токи тонггача
Қочмоқдаман бугун сендан мен инжа
Юракни тингладим ва етарлича
Англадим сен энди ҳар ким кабисан
Буткул унутдим мен комил иймоним
Мозийга қоришди ҳам ичган онтим
Қалбимда сен учун йўқдир ҳеч зорим
Мен учун сен энди ҳар ким кабисан.
***
Дада!
ҳар йилнинг бошида
сизга айтар
ёлғиз
сўзим бор:
«Сизни нақадар кўп яхши кўрсам
шу қадар
узоқ бўлсин кўрар умрингиз…»
Дада!
Дадам, оғам менинг, қондошим, дўстим!
На зулм, на ўлим, на қўрқув
бошимни эголмас!
Фақат, сизнинг қўлингизни ўпмоқ учун
эгилар бошим.
Дадам, оғам менинг, қондошим, дўстим…
САС
Иягинг кафтларинг ичига олиб,
деворга қараб қолма!
Иягинг кафтларинг ичига олма!
Қалқ!
Деразага кел!
Боқ!
Ташқарида оқшом бир жануб денгизидек гўзал,
чанг солади деразага тўлқинлари…
Кел!
Тингла ҳаволарни:
ҳаволар сасларнинг йўлидир,
ҳаволар сасларга тўладир:
тупроқнинг, сувнинг, юлдузларнинг
ва бизнинг сасларимиз-ла…
Деразага кел!
Ҳаволарни тингла бир:
Сасимиз ёнингдадир,
сасимиз сенинг-ладир…
***
Қандай гўзал ишдир эсламоқ сени:
ўлим ва зафар хабарлари ичра,
қамоқда
ва ёшим қирқни кечар экан…
Қандай гўзал ишдир эсламоқ сени:
унутилмиш бир мовий ипакдай қўлинг
ва сочларингнинг
вазмин юмшоқлиги
жоним туби — Истанбул тупроғининг…
Ичимдаги иккинчи бир инсон кабидир
сени севмоқ саодати…
Бармоқларинг учида қолган
ифори сардуня япроғининг
илиқ бир роҳатбахш
ва уйғоқ даъвати:
тўқ қизил чизиқлар-ла бўлинмиш
иссиқ, қуюқ қоронғулик…
Қандай гўзал эсламоқ сени:
ёзмоқ сен ҳақда,
тўлғониб ётиб қамоқда сени тушунмоқ:
фалон кун, фалон ерда айтилган сўз,
ўзига бегона
у таниш дунё…
Қандай гўзал эсламоқ сени.
Сен-чун оғочларни нақшларман яна:
бир тортма,
бир узук
ва бир кийимлик нафис ипак тўқирман
ва дафъатан сапчиб ўрнимдан
деразамда темирлар-ла қапишиб
эркнинг сутдек оқ мовийлигига
сенга ёзганларимни бақира-бақира
ўқиб берарман…
Қандай гўзал эсламоқ сени:
ўлим ва зафар хабарлари ичра,
қамоқда
ва ёшим қирқни кечар экан…
БИР ДАҚИҚА
Денгиз турғун кўл каби, бора-бора кенгаяр,
Сувлар қояликларда нурдан кашталар тикар,
Тамом юлдузли само чексизликни қоплаган…
Ҳозир кўксимда юрак урар жадаллик билан.
Самодан бир юлдузнинг сояси тушмиш сувга,
Шўнғимиш сув қўйнида бир кечалик уйқуга.
Базан узунлашар-у, базида у тиришар,
Турғун сувнинг тубида бир шағам каби ёнар.
Яқин бўлайин дея бу кўкдан тушган изга,
Тушда эгилмишманки қоялардан денгизга,
Олдимдан тушган сочлар ҳорғин сувларга тегди.
Боқдим, бепоён уфқлар бошим устида эди.
Билолмам қандай бўлди, келди ҳаёллар бир он
енгилмас лаззат туйиб денгизга отилмоқдан.
Қутулмоқ қандай осон фонийлигимдан дедим,
Чоғландим, отиларкан бир дақиқа титрадим.
Бир дақиқа сўнгсизлик тўлди, тошди кўнглимдан,
Бир дақиқа боқийлик қутқармишди ўлимдан.
КУНЛАР
Ўтиб кетмиш кунлар келинг
рақи ичинг сархуш бўлинг
ҳуштак-ла бир куйлар чалинг
бевақт ўлурман кадардан
Олдиндаги ёруғ кунлар
мен ила юзлашмас онлар
ҳеч йўқ салом йўлласинлар
бевақт ўлурман кадардан
Кўз очганим бугунги кун
адоқсиз қола биларсан
кечага ташрифдан ёҳуд
кўп буюк бўла биларсан.
РАФИҚАМГА МАКТУБ
Ёлғизим менинг!
Сўнгги мактубингда:
«Бошим сирқирар, юрагим саросар!» дерсан.
«Сени оссалар, йўқотсам сени», дерсан,
«яшаёлмам!»
Яшарсан, азизам,
қора бир дуд каби ёйилар ёдим шамолларда;
яшарсан, қалбимнинг қизил сочли сулуви,
йигирманчи асрда узоғи бир йил кечар
ўлимнинг аччиқ улуви.
Ўлим
дорда тебранган бир мурда.
Бу ўлимга бир турли рози бўлмайдир кўнглим.
Бироқ ишонки сен, севикли,
бир фақир лўлининг
юнгли, қора бир ўргимчак янглиғ қўллари
солса агар томоғимга арқонни,
мовий кўзларида кўрмоқ учун қўрқувни
беҳуда кўз тикарлар Нозимга!
Сўнгги тонгимнинг ним қоронғулигида
мен дўстларимни ва сени кўрурман
ва ёлғиз
тугалланмай қолмиш бир қўшиқ ҳажрини
қабримга олиб кетурман…
Рафиқам менинг!
Юраги тоза, олтин рангли,
кўзлари болдан тотли боларим менинг,
не сабабки ёздим сенга қатлимни исташларин,
суд илк одимларин оғир ташлади
ва бир шолғом каби узмаслар
бошини одамнинг.
Тамом, буларни унут.
Булар узоқ бир эҳтимол.
Пулинг бор бўлса агар менга бир ич кийим ол,
тутди оёғимнинг сиатик оғриғи.
Яна унутмаки,
ҳар дам яхшиликни ўйлаши зарур
ҳар маҳбус рафиқаси
31-МАЙ 1962
Чарчадинг оғирлигим кўтармоқдан
қўлларимдан чарчадинг
кўзларим кўланкамдан
ловулларди сўзларим
сўзларим қуйиларди
бир кун келажак дафъатан келур бир кун
оёқ изларимнинг оғирлигин туярсан ичингда
узоқлашган оёқ изларимнинг ва
баридан азоблироғи шу оғирлик бўлажак.
ЁНҒОҚ ДАРАХТИ
Бошим кўпик- кўпик булут, ичим- ташим денгиз,
мен бир ёнғоқ дарахтиман Гулхона боғинда,
тугун- тугун, тарам- тарам мўйсафид ўқ илдиз.
На сен бунинг фарқиндасан, на миршаб фарқинда.
Мен бир ёнғоқ дарахтиман Гулхона боғинда.
Япроқларим сувда балиқ каби питир- питир.
Япроқларим ипак рўмолчадек шитир- шитир,
юлавергин, кўзларингнинг, гулим, ёшини сур.
Япроқларим қўлларимдир нақ юз минг қўлим бор.
Юз минг қўл ила қучарман сени, Истанбулни.
Япроқларим кўзларимдир, завқ ила боқарман.
Юз минг кўз ила термулиб сенга, Истанбулга
Юз минг юрак каби сапчир- сапчир япроқларим.
Мен бир ёнғоқ дарахтиман Гулхона боғинда,
на сен бунинг фарқиндасан, на миршаб фарқинда.
МАСАЛЛАР МАСАЛИ
Сув бошида турармиз
чинор ва мен.
Сувда аксимиз намоён,
чинор ва менинг.
Сув жилваси ёғилар бизга,
чинор ва менга.
Сув бошида турармиз
чинор ва мен, яна бир мушук.
Сувда аксимиз намоён,
чинор ва менинг, бир мушукнинг ҳам.
Сув жилваси ёғилар бизга,
чинор ва менга, яна мушукка.
Сув бошида турармиз
чинор, мен, мушук, яна қуёш ҳам.
Сувда аксимиз намоён,
чинор, мен, мушук, яна қуёшнинг.
Сув жилваси ёғилар бизга,
чинор, мен, мушук, яна қуёшга.
Сув бошида турармиз
чинор, мен, мушук, қуёш, умримиз.
Сувда аксимиз намоён,
чинор, мен, мушук, қуёш, умримизнинг ҳам.
Сув жилваси ёғилар бизга,
чинор, мен, мушук, қуёш, ҳам умримизга.
Сув бошида турармиз.
Аввал мушук кетар,
ўчар сувдаги акси.
Сўнгра мен кетарман,
ўчар сувдаги аксим.
Сўнгра чинор кетар,
ўчар сувдаги акси.
Сўнгра сув кетар
қуёш қолар;
сўнгра у ҳам кетар…
Сув бошида турармиз.
Сув совуқ,
Чинор улуғ,
Мен шеър ёзарман.
Мушук мудрайди,
Қуёш қайнайди.
Яшаяпмиз, минг шукур.
Сув жилваси ёғилар бизга,
Чинор, мен, мушук, қуёш, ҳам умримизга…
NOZIM HIKMAT
SHE’RLAR
Rafiq Saydullo tarjimalari
Nozim Hikmat Ran (Nâzım Hikmet Ran) (1902.15.1, Saloniki — 1963.3.6, Moskva) — turk shoiri va jamoat arbobi. Turk she’riyatiga yangi ritm va erkin she’r janrini olib kirgan. Harbiy-dengiz bilim yurtida o’qigan. «Qirq haromilar asiri» she’ri (1920) Turkiyaning mustamlakachilik kishanlariga tushayotganiga qarshi yozilgani uchun inglizlar va sulton saroyi tomonidan ta’qib etilgan. G’arb davlatlarining mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurash g’oyalari ta’sirida Moskvaga kelib (1922), Sharq xalqlari mehnatkashlari kommunistik universitetida o’qiydi. Vataniga qaytgach (1924), adabiy faoliyat bilan shug’ullanadi. 1927 y. ona yurtidan quvg’in qilingan Nozim Hikmat yana SSSRga keladi. Shoirning «Quyosh ichganlar qo’shig’i» nomli dastlabki she’riy to’plami Bokuda chop etiladi (1928). Nozim Hikmat bu davrda Mayakovskiy estetikasi ta’sirida intim tuyg’ular tasviridan ongli ravishda qochib, minbar she’riyat namunalarini yaratadi. Shu yili Turkiyaga qaytib, gazeta tahririyatida ishlaydi, Ko’p o’tmay u yana qamoqqa tashlanadi. 1950 y. ozod bo’lgan Nozim Hikmat yana sho’rolar mamlakatiga ko’chib kelib (1951), umrining oxirigacha Moskvada adabiy va ijtimoiy faoliyat bilan shug’ullanadi.
O’zbekistonda Nozim Hikmat ijodiga qiziqish 1928 yildayoq boshlangan. G’afur G’ulom, Shayxzoda, Mirtemir va boshqalar Nozim Hikmatning ko’plab asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. «Turkiya haqida hikoya» p`esasi hozirgi O’zbek milliy akademik drama teatrida, «Bir sevgi afsonasi» p`esasi asosidagi balet esa Navoiy nomidagi davlat akademik katta teatrida sahnalashtirilgan.
SEVAMAN SENI
Sevaman seni
nonni tuzga botirib yegandek
kechalari otashda yonib uyg’onib
jo’mrakdan simirib suv sipqorgandek
Og’ir pochta o’ramini
qaydan nima bilmasdan
shoshilib, sevinib, tusmol ichinda ochgandek
sevaman seni
ilk daf’a tayyorada dengiz uzra uchgandek
Istanbulda yumshoq oqshom cho’karkan
ichimda bir nima jimirlagandek
sevaman seni
Yashayapmiz ming shukur degandek
MEN UCHUN SEN ENDI HAR KIM KABISAN
Ko’zlarim ko’zingda sevgilar sochmas
Ulardan qalbimda sezgilar kechmas
Ruhimni dol etdim senga navbat bas
Men uchun sen endi har kim kabisan
Yo’lingni poyladim toki tonggacha
Qochmoqdaman bugun sendan men inja
Yurakni tingladim va yetarlicha
Angladim sen endi har kim kabisan
Butkul unutdim men komil iymonim
Moziyga qorishdi ham ichgan ontim
Qalbimda sen uchun yo’qdir hech zorim
Men uchun sen endi har kim kabisan.
***
Dada!
har yilning boshida
sizga aytar
yolg’iz
so’zim bor:
«Sizni naqadar ko’p yaxshi ko’rsam
shu qadar
uzoq bo’lsin ko’rar umringiz…»
Dada!
Dadam, og’am mening, qondoshim, do’stim!
Na zulm, na o’lim, na qo’rquv
boshimni egolmas!
Faqat, sizning qo’lingizni o’pmoq uchun
egilar boshim.
Dadam, og’am mening, qondoshim, do’stim…
SAS
Iyaging kaftlaring ichiga olib,
devorga qarab qolma!
Iyaging kaftlaring ichiga olma!
Qalq!
Derazaga kel!
Boq!
Tashqarida oqshom bir janub dengizidek go’zal,
chang soladi derazaga to’lqinlari…
Kel!
Tingla havolarni:
havolar saslarning yo’lidir,
havolar saslarga to’ladir:
tuproqning, suvning, yulduzlarning
va bizning saslarimiz-la…
Derazaga kel!
Havolarni tingla bir:
Sasimiz yoningdadir,
sasimiz sening-ladir…
***
Qanday go’zal ishdir eslamoq seni:
o’lim va zafar xabarlari ichra,
qamoqda
va yoshim qirqni kechar ekan…
Qanday go’zal ishdir eslamoq seni:
unutilmish bir moviy ipakday qo’ling
va sochlaringning
vazmin yumshoqligi
jonim tubi — Istanbul tuprog’ining…
Ichimdagi ikkinchi bir inson kabidir
seni sevmoq saodati…
Barmoqlaring uchida qolgan
ifori sardunya yaprog’ining
iliq bir rohatbaxsh
va uyg’oq da’vati:
to’q qizil chiziqlar-la bo’linmish
issiq, quyuq qorong’ulik…
Qanday go’zal eslamoq seni:
yozmoq sen haqda,
to’lg’onib yotib qamoqda seni tushunmoq:
falon kun, falon yerda aytilgan so’z,
o’ziga begona
u tanish dunyo…
Qanday go’zal eslamoq seni.
Sen-chun og’ochlarni naqshlarman yana:
bir tortma,
bir uzuk
va bir kiyimlik nafis ipak to’qirman
va daf’atan sapchib o’rnimdan
derazamda temirlar-la qapishib
erkning sutdek oq moviyligiga
senga yozganlarimni baqira-baqira
o’qib berarman…
Qanday go’zal eslamoq seni:
o’lim va zafar xabarlari ichra,
qamoqda
va yoshim qirqni kechar ekan…
BIR DAQIQA
Dengiz turg’un ko’l kabi, bora-bora kengayar,
Suvlar qoyaliklarda nurdan kashtalar tikar,
Tamom yulduzli samo cheksizlikni qoplagan…
Hozir ko’ksimda yurak urar jadallik bilan.
Samodan bir yulduzning soyasi tushmish suvga,
Sho’ng’imish suv qo’ynida bir kechalik uyquga.
Bazan uzunlashar-u, bazida u tirishar,
Turg’un suvning tubida bir shag’am kabi yonar.
Yaqin bo’layin deya bu ko’kdan tushgan izga,
Tushda egilmishmanki qoyalardan dengizga,
Oldimdan tushgan sochlar horg’in suvlarga tegdi.
Boqdim, bepoyon ufqlar boshim ustida edi.
Bilolmam qanday bo’ldi, keldi hayollar bir on
yengilmas lazzat tuyib dengizga otilmoqdan.
Qutulmoq qanday oson foniyligimdan dedim,
Chog’landim, otilarkan bir daqiqa titradim.
Bir daqiqa so’ngsizlik to’ldi, toshdi ko’nglimdan,
Bir daqiqa boqiylik qutqarmishdi o’limdan.
KUNLAR
O’tib ketmish kunlar keling
raqi iching sarxush bo’ling
hushtak-la bir kuylar chaling
bevaqt o’lurman kadardan
Oldindagi yorug’ kunlar
men ila yuzlashmas onlar
hech yo’q salom yo’llasinlar
bevaqt o’lurman kadardan
Ko’z ochganim bugungi kun
adoqsiz qola bilarsan
kechaga tashrifdan yohud
ko’p buyuk bo’la bilarsan.
RAFIQAMGA MAKTUB
Yolg’izim mening!
So’nggi maktubingda:
«Boshim sirqirar, yuragim sarosar!» dersan.
«Seni ossalar, yo’qotsam seni», dersan,
«yashayolmam!»
Yasharsan, azizam,
qora bir dud kabi yoyilar yodim shamollarda;
yasharsan, qalbimning qizil sochli suluvi,
yigirmanchi asrda uzog’i bir yil kechar
o’limning achchiq uluvi.
O’lim
dorda tebrangan bir murda.
Bu o’limga bir turli rozi bo’lmaydir ko’nglim.
Biroq ishonki sen, sevikli,
bir faqir lo’lining
yungli, qora bir o’rgimchak yanglig’ qo’llari
solsa agar tomog’imga arqonni,
moviy ko’zlarida ko’rmoq uchun qo’rquvni
behuda ko’z tikarlar Nozimga!
So’nggi tongimning nim qorong’uligida
men do’stlarimni va seni ko’rurman
va yolg’iz
tugallanmay qolmish bir qo’shiq hajrini
qabrimga olib keturman…
Rafiqam mening!
Yuragi toza, oltin rangli,
ko’zlari boldan totli bolarim mening,
ne sababki yozdim senga qatlimni istashlarin,
sud ilk odimlarin og’ir tashladi
va bir sholg’om kabi uzmaslar
boshini odamning.
Tamom, bularni unut.
Bular uzoq bir ehtimol.
Puling bor bo’lsa agar menga bir ich kiyim ol,
tutdi oyog’imning siatik og’rig’i.
Yana unutmaki,
har dam yaxshilikni o’ylashi zarur
har mahbus rafiqasi
31-MAY 1962
Charchading og’irligim ko’tarmoqdan
qo’llarimdan charchading
ko’zlarim ko’lankamdan
lovullardi so’zlarim
so’zlarim quyilardi
bir kun kelajak daf’atan kelur bir kun
oyoq izlarimning og’irligin tuyarsan ichingda
uzoqlashgan oyoq izlarimning va
baridan azoblirog’i shu og’irlik bo’lajak.
YONG’OQ DARAXTI
Boshim ko’pik- ko’pik bulut, ichim- tashim dengiz,
men bir yong’oq daraxtiman Gulxona bog’inda,
tugun- tugun, taram- taram mo’ysafid o’q ildiz.
Na sen buning farqindasan, na mirshab farqinda.
Men bir yong’oq daraxtiman Gulxona bog’inda.
Yaproqlarim suvda baliq kabi pitir- pitir.
Yaproqlarim ipak ro’molchadek shitir- shitir,
yulavergin, ko’zlaringning, gulim, yoshini sur.
Yaproqlarim qo’llarimdir naq yuz ming qo’lim bor.
Yuz ming qo’l ila qucharman seni, Istanbulni.
Yaproqlarim ko’zlarimdir, zavq ila boqarman.
Yuz ming ko’z ila termulib senga, Istanbulga
Yuz ming yurak kabi sapchir- sapchir yaproqlarim.
Men bir yong’oq daraxtiman Gulxona bog’inda,
na sen buning farqindasan, na mirshab farqinda.
MASALLAR MASALI
Suv boshida turarmiz
chinor va men.
Suvda aksimiz namoyon,
chinor va mening.
Suv jilvasi yog’ilar bizga,
chinor va menga.
Suv boshida turarmiz
chinor va men, yana bir mushuk.
Suvda aksimiz namoyon,
chinor va mening, bir mushukning ham.
Suv jilvasi yog’ilar bizga,
chinor va menga, yana mushukka.
Suv boshida turarmiz
chinor, men, mushuk, yana quyosh ham.
Suvda aksimiz namoyon,
chinor, men, mushuk, yana quyoshning.
Suv jilvasi yog’ilar bizga,
chinor, men, mushuk, yana quyoshga.
Suv boshida turarmiz
chinor, men, mushuk, quyosh, umrimiz.
Suvda aksimiz namoyon,
chinor, men, mushuk, quyosh, umrimizning ham.
Suv jilvasi yog’ilar bizga,
chinor, men, mushuk, quyosh, ham umrimizga.
Suv boshida turarmiz.
Avval mushuk ketar,
o’char suvdagi aksi.
So’ngra men ketarman,
o’char suvdagi aksim.
So’ngra chinor ketar,
o’char suvdagi aksi.
So’ngra suv ketar
quyosh qolar;
so’ngra u ham ketar…
Suv boshida turarmiz.
Suv sovuq,
Chinor ulug’,
Men she’r yozarman.
Mushuk mudraydi,
Quyosh qaynaydi.
Yashayapmiz, ming shukur.
Suv jilvasi yog’ilar bizga,
Chinor, men, mushuk, quyosh, ham umrimizga…
