Кўп қизиқиб ўқиганим – Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод билан хаёлан уюштирилган суҳбат-эссени ўн йил муқаддам, талабалик вақтимда ёзган эдим. Йигирма ёшимдаги ўй-хаёл, руҳият, дунёқараш ва туйғулар ҳосиласи экани, мен учун ўзига хос эсдалик бўлиб қолган учун бугун уни таҳрир қилишга эҳтиёж сезмадим (Муаллифдан).
Жасур КЕНГБОЕВ
ТОҒАЙ МУРОД БИЛАН ХАЁЛАН СУҲБАТ
Суҳбат-эссе
Асл ижодкор эл-юртга «ура-ура» гаплар билан эмас,
бадиий асарлари билан хизмат қилади.
Тоғай МУРОД
Мен олтинчи синфда ўқир эдим. Қишлоқдаги эски мактаб кутубхонасида ишлайдиган кутубхоначимиз алмисоқдан қолиб кетган кўзойнагини тақиб, бир китобни кўлидан ташламай ўқиб юрарди. Китобнинг жилди жуда эскириб кетганидан устига нима ёзилганини билиб бўлмасди. Бу одамнинг ҳадеб битта китобни мутолаа қилаверишига таажжубланардим. Бир куни унга билдирмайгина ўша китобни олиб, биринчи бетини ўқиб кўрдим: катта ҳарфлар билан «Отамдан қолган далалар» деб ёзилган. Болаларча соддалик билан бўлса керак, бундай китобни фақат ёши катталар ўқийди, деган ўй келди, холос.
Орадан икки-уч йил ўтди.
Шу орада шаҳардаги бир лицей-интернатда ўқийдиган бўлдим. Унинг кутубхонасидан бир куни «От кишнаган оқшом» дегич китоб топиб олдим. Китоб устида бир-бирига мойиллиги баланд, бир-бирини қувиб ўтишга ошиқаётган, бири оппоқ, бири сояранг, елдай учиб бораётган икки от тасвирланган эди. Уларнинг ёллари шамолда таралар, кўкраклари кенг, бақувват, кўзлари, негадир, қаҳрли ва ғазабли, бунинг устига, маъюс эди. Ўшанда китобнинг илк бетида қизиқ гапни ўқиб қолгандим: «Бу қиссалар не кунларни кўрмади! Зоти номард бўлди, ушбу қиссалар ёқасидан олди. Оғзи бузуқ бўлди, ушбу қиссаларга тупугини сочди. Қўли нопок бўлди, ушбу қиссалардан бутун-бутун бобларни ўчириб ташлади. Оқибат, ушбу қиссалар ўз вақтида пати юлинмиш товуқ мисол чоп этилди. Алқисса, дориломон кунлар келди. «От кишнаган оқшом»даги Зиёдулла чавандозчасига айтар бўлсак… улоқ Тоғай Муродда кетди!»
Дастлаб бу гапларга ҳам унчалик тушунмаганман…
…Китобдаги «От кишнаган оқшом» қиссасини ўқишни бошладим. У ёғини билмайман, билмайман! Қолган «Юлдузлар мангу ёнади», «Ойдинда юрган одамлар», «Момо ер қўшиғи» қиссаларини қандай ўқиб чиқдим, қандай тамомлаб қўйдим — билмай қолдим! Китобни ёпибманки, кўз олдимдан қиссалар қақрамонлари бир-бир ўта бошлайди: Зиёдулла кал ва унинг «биродари»га айланган Тарлон, Бўри полвон ва дўсти Насим полвон, икки дўстнинг ҳам дилига бирдай ўт ёққан сулув Момоқиз, бир умр йўқ боланинг Момоси, йўқ фарзанднинг Бобоси бўлиб яшаб ўтган Қоплон ва Оймомо, «оёғи ердан узилган», манман шоир Паҳлавон Даҳо…
Қалбимда ғалаён бошланди. Хўрсина-хўрсина чуқур ўйга толдим. Бошқача бўлиб қолдим… Қиссалар таъсири… Мен бу асарлар муаллифини эслаб қолдим. Унинг яна қандай асарлари бор экан-а? Агар топсам, албатта, ўқийман, битталаб ўқийман, деб мақсад қилиб олдим. Шундан буён Тоғай Мурод билан ғойибона дўст тутиндим. Китоб дўконларидан унинг асарларини қараб юрдим.
Ниҳоят, бир куни Тоғай Муроднинг бошқа бир китобиниям кўриб қолдим. У китоб эса… ўша… бир вақтлар номидан энсам қотган «Отамдан қолган далалар» эди! Сотиб олдим. Романни ўқиб, яна оромимни йўқотдим! Халқимизнинг совет тузуми сиёсат юритган пайтидаги ночор, хўрланган турмуши, «бахтли ҳаёти» ҳақида тарих китобларидан ўқигандим. Аммо… бу даражада таъсирланмаган эканман! Халқимиз, миллатимиз бошига не-не қаро кунлар тушгани, ўзбек деҳқониман, дегич одамлар қандай қилиб «деҳқон» бўлганини шу роман орқалигина билдим. Шу роман орқали мен тенги болалар, ўқувчилар илк қадамини мактабдан эмас, пахта далаларидан бошлагани, уларнинг «пахтазор — дафтари бўлгани, ғўзалар — ҳуснихати бўлгани»ни, жуда кўп оналаримиз асардаги Зиёднинг онаси сингари далаларда «Пахта уриб кетган болам-ай!» — дея фарёд чекиб ўтганини билиб олдим.
Бир сўз билан айтсам, шу роман орқали… мен кимлигимни билиб олдим! Ота-бобом ким эканини билдим! Ана шундагина беихтиёр кутубхоначи амаки эсимга тушади. Унинг нега бу китобни доим ўқиб юришини, баъзан чуқур ўйга толиб, асабийлашиб қолишини тушунгандай бўламан….
Қаршида — Янгибозор томонга кетаверишда қатор уйлардан бирида бир отахон деразаси кўчага қараган кичик дўкончада у-бу нарса сотиб ўтирарди (сув сотиши аниқ эсимда). Онда-сонда бозорга бориш-келишимизда атайин ўша отахондан сув олиб ичардик. У зиёли одам! Ким билан гаплашмасин, унга бирор қизиқ гап айтиб берар ё ҳеч бўлмаса, бирор шеърни ифодали ўқиб, шунга фикр сўрарди. Дўкончасини кичик кутубхона, деса ҳам бўларди: сотадиган нарсасидан ўқиш учун териб қўйган китоби кўп бўларди.
Хуллас, бир куни бозордан қайтаётиб, ўша отахондан сув сўрадим. У қўлимдаги янги сотиб олган «Отамдан қолган далалар» романини кўриб қолди-ю, бирдан яйраб кетди (бу китобни кўпинча қўлимда олиб юрардим-да!). «Ай, бола, сан уни ўқидингми?» — деди. «Ҳа, икки марта ўқидим!» — дедим ўз-и-имча гердайиб. «Ай, ман бир уй китоб ўқиганман. Ман Абдулла Қодирийни ўлган деб, ўйлаб юрардим. У тирилиб кепти-ку, ай? Қайтиб кепти! Фақат… шоир бўлиб қайтибди, шоввоз. Отиям бошқача — Тоғай Мурод! Тоғай Мурод!»
Дўкончи отахоннинг бу завқли гаплари менгаям кўчди. Шу тариқа менда адиб билан ғойибона дўстлик туйғуси янаям жўшиб кетди. Баъзан, у билан дилдан суҳбатлашгим, унинг ижод, адабиёт ҳақидаги фикрларини билгим келар, ундан иложи борича кўпроқ ва мукаммалроқ жавоб олгим келарди. Ана шу нарса менда Тоғай Муродга беражак бир неча саволларимнинг туғилишига сабаб бўлди… Лекин, қизиғи шундаки, адиб ижоди билан танишар эканман, унинг мен беражак саволларга аллақачон жавоб бериб кетганига ишонч ҳосил қиламан…
Тоғай Мурод билан қуйидагича хаёлан суҳбат қурдим.
Жасур Кенгбоев:
— Сиз яшаган аср тарих саҳифаларига ўзининг кўплаб улкан салмоқли ўзгаришлари билан кирди десак, адашмаймиз. Бу даврнинг бошқа даврлардан фарқли томонини, менимча, инсоният тафаккурида фавқулодда юз берган эврилишларда кузатиш мумкин. Бунда, албатта, бадиий адабиётнинг алоҳида ўрни бор. Ҳақиқатда эса ана шу даврга келиб, барча жабҳадаги сингари адабиётда ҳам бундай улкан ютуқлар билан бирга камчиликлари ҳам кўзга ташланиб қолмадимикин? Айтинг-чи, айнан Сиз ҳозирги пайтда ўзингиз яшаган ана шу давр адабий муҳитини қандай эди, деб ўйлайсиз? Бу ҳақда нималар дея оласиз?
Тоғай Мурод:
— Биласизми, 19-аср охирларида чор Россиясида капитализм барқ уриб, гуллаб-яшнаб эди. Айниқса, 80-90-йиллардан бошлаб капитализм бор бўйи билан гуллаб-яшнади.
Капитализм нима ўзи? Пул, пул, яна пул. Кўк пул! Ҳар қадамда кўк пул! «Кўкидан узат!», «Кўкидан бўлсин?..» Кўк, кўк… Одамлар, ёзувчи-шоирлар «кўк»ка қараб интилди, кўкка талпиндилар. Шу вақтгача кўк, кўм-кўк, деганда ёзувчи-шоирлар кўм-кўк табиатни, кўм-кўк осмонни англар эдилар, ҳис этар эдилар. Кўкка — осмонга қараб энтикар эдилар, кўкракларини тўлдириб, тўлиб-тошар эдилар, ҳаяжонланар эдилар, илҳом билан жўшиб-жўшиб шеър ёзар эдилар. Кўм-кўк фаслга — баҳорга талпиниб-талпиниб шеър ёзар эдилар. Шоир-ёзувчи унда кўм-кўк баҳор фарзанди эди, қули эди. Унда шоир-ёзувчи кўм-кўк осмон фарзанди эди, қули эди. Кўм-кўк осмон шитир-шитири, шовури — ёмғирига кафт тутиб асар ёзар эди. Ёмғир шовуридан, нафаси намидан ғарқ бўлиб-бўлиб асар битар эди. Ёзувчи-шоир кўм-кўк япроқлар шивир-шивиридан кўм-кўк япроқлар ҳақида тўйиб-тўйиб асар битар эди.
Кейин эса капитализм келди, кўм-кўк куч, нарса келди… Хаёлдаям, ақлдаям, кўнгил- юракдаям пул, пул. Пул бор жойдан поэзия қочади! Поезия пулдан йироқ юради, баланд юради. «Кўк» шамоли, «кўк» истараси… иссиқ! Аммо «кўк» поэзияни олдин сўлдиради, кейин синдиради. Япроқлар кўки поэзияни яшнатади, осмон кўки поэзияни гуллатади. Аммо пулни кўки поэзияни хароб қилади. Ёзувчи-шоир ўзини кўкка — пулга, мансабга, амал-эътиборга ташлаб кетди…
Жасур Кенгбоев:
— Йўғ-ей! Наҳотки?
Тоғай Мурод:
— Социалистик реализм даврида ёзувчи чинакам исканжада қолди, хўрланди, эзилди, ўзини ўзи рамкага солиб асар ёзди. Ўзини қафасда ҳис этиб, ижод қилди. Қафасдаги қуш мисол кун кўрди. Антисовет, диссидент, қинғир фикрловчи номини олди. Қафасдан… социализм дея аталмиш қафасдан дод деди, фиғони фалакка чиқди. Ушбу қафасдан қутулишни орзу қилди. Мана, қутулди. Эркин қуш мисол бўлди. Ана энди эркин қуш мисол эркин парвоз ээтса бўлади, ана энди эркин ижод этса бўлади. Тўрт томони қибла! Барчаси… ўчиб қолди!
Нега?
Менимча, буни битта сабаби — социализм бир сохта қолип эди, ёлғон бир тузум эди. Масалан, бир одам улуғланса, яхши дейилса, бўлди, шу одам кўкка кўтарилар эди, улуғланар эди. Орден кетидан орден, унвон кетидан унвон берилар эди. У одам ҳамиша тўрдан жой олар эди. У одамга гард юқтирилмас эди. У одам мисоли фаришта эди. У одам ижобий қаҳрамон эди, ижобий эди. Борди-ю, тағин бир одам қораланса… бўлди: у бошдан оёқ қора эди, ёмон эди. Нимаики ёмон гап бор, шу одамга туфлаб ёпиштирилар эди. У салбий қаҳрамон эди, салбий эди.
Социализм, социалистик реализм қоидалари, талаблари ҳам ана шундай эди. Жамият қандай бўлса, ундаги маънавий, маданий, ахлоқий-руҳий талаб-қоидалар ҳам шундай бўлади. Социалистик реализм методи ҳам шундай талабдан пайдо бўлди. Сойиалистик реализм — социализм жамиятининг талаб, йўналиш, маънавий методларидан бири бўлди. Ёзувчилар ана шу социалистик реализм методи қули бўлди, қўғирчоғи бўлди.
Социализм қоралаган одамни ёзувчи ҳам қоралади. Макондан ташқарида яшаб бўлмайди! Ёзувчи учун яхши-ёмонни социализм белгилаб берди, ёзувчи учун оқ-қорани социализм кўрсатиб берди. Ҳатто, махсус партиявий буйруқ-кўрсатмалар билан белгилаб берди, партиявий программалар билан белгилаб берди. Шу боис, социализмда ёзувчи уруғи кўпайиб кетди. Осмондан таёқ тушса, ёзувчи боши, устига тушди. Чунки социализмда асар яратиш, бундай жамиятда асар ёзиш осон эди. Яна-тағин, социализм ёзувчини иқтисодий таъминлаб турар эди, ёзувчини уй-жойлар, боғлар билан таъминлаб турар эди. Ёзувчининг сўзи ардоқда эди, ёзувчини ўзи ундан-да ардоқда эди.
Фавқулодда… ана шу социализм тугади, социалистик реализмда (асар) яратиш тугади. Ёзувчи боши берк кўчада қолди. Нима қилишини, нима (ҳақда) асар ёзишини билмай қолди. Орқага қайтай деса, орқада ҳеч нима йўқ, бўм-бўш — социализм йўқ. Олға борай деса, олдин-да бўм-бўш! Орзу қилинмиш… коммунизм йўқ! Ёзувчи аросатда қолди, ёзувчи муаллақ қолди! Ёзувчи сифатида ёзмаса бўлмайди. Нимани ёзади? Ким ҳақида ёзади? Ёзувчи билмай қолди, билолмай қолди!
Жасур Кенгбоев:
— Шахсан менинг ёзувчи-шоирларнинг ҳаммаси ҳам шундай кўйга тушганига ҳеч ҳам ишонгим келмайди ва ишонмайман ҳам… Яна-тағин ким билади?.. У пайтлар биз туғилмаган эдик…
Лекин… Бу гапингиздан сўнг, ахир, халқ ҳаётининг кўзгуси бўлмиш Адабиёт ана шундай ёзувчи-шоирларнинг кўнгил мулкидан пайдо бўлмаганми ёки бўлмайдими, деб ўйлаб қолдим. Сиз нима дейсиз, бу жараён яна давом этаверадими? Адабиёт ўз вазифасини ўткинчи нарсаларга бўшатиб бериб қўядими?
Сизнингча, бу ҳолатда нима қилмоқ керак эди? Адабиёт шундай давом этадими?
Тоғай Мурод:
— Асло! Адабиёт бундай давом этмайди! Боиси, ҳаётни ушлаб турадиган, ҳаётни олға олиб борадиган катта бир куч бор, ўзгармас бир қудрат бор. Бу — табиат. Табиатнинг ранги кўк, кўм-кўк. Шундай экан, ҳаётни ранги-да, кўм-кўк. Ёзувчи-шоир ана шу кўм-кўкликка қайтади. Аср-асрлардан буён ана шундай бўлиб келган.
18-аср, 19-аср, 20-аср… 19-асрни шу кунлари ҳақида Лев Толстой шундай деб эди: «Бунақа замонда шеър ёзиш — қўш қайдашга рақс тушиш билан баробар».
Жасур Кенгбоев:
— Ана, холос! Хўп, Лев Толстой шундай деган экан, дебди-да! Ахир, сиз яшаган асрда талай буюк асарлар яратилди-ку? Камю, Кафка, Балзак, Лев Толстой, Теодор Драйзер, Жеймс Жойс, Абдулла Қодирий, Чўлпон, Чингиз Айтматов… Ахир, булар қайси замонда яшади? Адабиёт учун айнан шу даврда «замон» тушунчаси доимий яратувчанликка халал бериб, унинг йўлини жар томонга буриб юборишга киришмагандир?
Сиз нима деб ўйлайсиз, адабиётга замон ва макон тушунчалари таъсир кўрсатмаса керак? Ахир, ўзингиз ҳам айтгансиз-ку, «Уруш даврида буюк-буюк асарлар яратилган. Очарчилик йилларида буюк-буюк асарлар яратилган. Қамоқхоналарда буюк асарлар яратилган», деб. Ахир, Лев Толстойнинг ўзи шу даврларда яшади, боз устига, у қандай машҳур асарлар яратмади дейсиз? Айнан ўзингиз ҳам шу давр одамисиз. Мана, «Юлдузлар мангу ёнади», «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар», «Момо Ер қўшиғи», «Отамдан қолган далалар», «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» каби бир-биридан гўзал асарлар яратдингиз-ку? Энди бу гапларни қандай тушуниш мумкин?.
Ҳа, яна бир гап. Назаримда, ҳозир ўзбек адабиётининг ўзидами ё халқнинг бадиий мутолаасидами ё ҳар иккаласидаямми, ишқилиб, улар ўртасида қандайдир бўшлиқ пайдо бўлгандай… Бугунги кунда, негадир, фавқулодда, ярқ этиб чиққан ёзувчи-шоирни кўрмаяпмиз. Бугун қалбларни ларзага соладиган яхши асарларни топиб ўқиш амри маҳол, деб бот-бот айтиляпти. Балки бу гапларимиз бир кун келиб ўзимизнинг (ўзимнинг) ҳам ғашимизга тегиб қолар, аммо ҳозирча биз шундай фикрдамиз…
Демак, сизнингча, ҳамма гап ёзувчининг ўзида? Ёзувчиликнинг оғир юки ҳам ана шунда билинади… Ёзувчиликнинг бу юкини кўтаришга аҳд қилган қаламкашларни олдинда нималар кутмайди дейсиз!
Айтинг-чи, аслида, Сиз ва биз ўйлаган қаламкаш бу йўлда қандай қилиб ЁЗУВЧИ бўлади?
Тоғай Мурод:
— Ёзувчими? Ёзувчи — йўқчиликдан, камчиликдан, оч-ночорликдан, мутеликдан, хор-зорликдан пайдо бўлади!
Ёзувчи — қамоқ, азобдан, хўрликдан, эзилишдан пайдо бўлади!
Ёзувчи — бошга тушган қора кунлардан пайдо бўлади!
Ўтиш даври ҳамиша қийин кечган. Эҳтимол, шу кунларни бошдан кечирган ёш болалар бир кун келиб катта ёзувчи бўлар? Эҳтимол, ана шу қийин кунлар ўз Жек Лондонини, ўз Абдулла Қодирийини етиштириб берар?..
Жасур Кенгбоев:
— Яъни, демоқчисизки, Эрнест Хеменгуэй айтганидай, «Ёзувчи бўлиш учун оғир кечган болаликни бошдан ўтказмоқ керак», а? Балки…
(Шу гапдан сўнг чуқур ўйга толиб қоламан. Фикрларим эса чувалашиб кетади… Бир нималар эсимга тушиб, у кишига «ёриламан»…)
Биласизми… Мен лицейни битирар бўлибоқ, пойтахтга келиб, Сизни билан бир учрашаман, сўнг ўқишга кираман, деб ният қилгандим. Шундан сўнг қанот қоқиб Тошкентга учиш иштиёқи кун сайин кучайиб бораверди. Худди Сиз ўз ижодхонангизда мени кутиб ўтиргандай — борсаму менга қандай қилиб кучли асарлар ёзиш сирларини ўргатиб қўядигандай…
Аммо… бир ой қолганда адабиёт ўқитувчимиз Дилшод Равшанов биз учун даҳшатли хабар айтиб қолди:
— Ўзбек адабиёти буюк адибидан… жудо бўлди. Сурхонлик ёзувчи Тоғай Мурод оламдан ўтибди…
Сизни биладиган синфдошларим — ҳаммамиз бир қалқиб тушдик. Лекин ҳеч ким ишонмади. Ишонгисиям келмади. Қандай ишонамиз, ахир? Афсус, бу шум хабар чин бўлиб чиқди. Мен бунга Тошкентга келиб инондим.
Мен Сиз билан учрашолмай қолдим. Сиз билан бир асрда, бир макон-юртда яшаб, Сиз билан ақалли бир бор кўришиш насиб қилмади менга… На илож?..
Талаба бўлдим. Бир куни Сизнинг устозингиз, буни қарангки, менинг ҳам устозим, ўз ҳамкасблари томонидан «таҳрир санъатининг пири», деб ном олган Маҳмуд Саъдий домламиз бизга жаҳон адабиётида тан олинган юзта асар ва унинг муаллифи номини ўзимизча ёзиб келишимизни вазифа қилиб топширди. Мен ана шу «рўйхат»га ўзбек адабиётидан «Отамдан қолган далалар», муаллифига эса Сизнинг номингизни қўшдим. Домламиз сабабини сўраб ҳам ўтирмади! Яна бир дарсда у Сизнинг асарларингиз ҳақида гапиришимизни сўради. Мен отилиб чиқиб, ўзимча тўлқинланиб гапирган бўлдим. Домла мийиғида кулиб қўйди ва ёнига чақириб, бир китобни кўрсатди. Унда, атиги биргина сўз ёзилган эди: «Акамга!».
— Бу — Тоғайнинг дастхати. Қара, ёзувчи деганлари, шу, дастхатни, биргина сўзниям ёзиб берадими?! Раҳматлик, ҳатто, бир оғиз гап гапирсаям, унинг масъулиятини ҳис қилиб гапирар эди, — деди домлам.
Биласизми, ўзимдан уялиб кетдим. Шундай катта ёзувчининг асарларини чуқур англамай туриб гапирганим учун ўзимни қаттиқ койидим. Бу эса мактаб бўлди менга!
Ниҳоят ўша йилнинг кеч кузида бир пайтлардаги орзумга етдим! Уйингизни топдим!
Биз — Толибжон ака ва курсдошим Фаррух Жабборов — учаламизни аёлингиз Маъсума опа кутиб олди. Уйингиз биринчи қаватда — лифтнинг шундоққина чап биқинида экан-а? Уйингизга яқинлашар эканман, руҳиятимда қандайдир ўзгариш содир бўлаётганини сезардим.
Телевизорингиз олдидаги столда расм — портретингиз турарди (сўнгги вақтларда тушган бўлсангиз керак). «Одамзод руҳининг қуввати унинг нигоҳида бўлади», деб бежиз айтишмаган экан, устоз! Бизга қараб турган ўткир нигоҳингизга тик қараш қийин эди!
Яна афсусланаман, Сизнинг ўзингизни кўра олмадим… Бироқ менга далда шу эдики, Сизнинг кундаликларингиз, шахсий архивингиз билан танишиш бахти насиб этди!
Бир куни газеталарингиз архивидан бир мақолангиз чиқиб қолди. Эслайсизми, китобингизда: «Икки бор жумҳурият газетасида: «Мен пахта далаларига кетаман», дея сўз бердим. Эл-юртга икки бор сўз бердим», деган эдингиз? Ўша пайт мен Сизнинг эл-юртингизга икки бора берган ана ўша «сўз»ингиздан бирини олиб ўқишга муваффақ бўлгандим.
Ўша газетада суратингиз ҳам бор экан-а? Ўттиз саккиз-қирқ ёшларда тушган бўлсангиз керак, кўзларингиз чақнаб турар, қошларингиз сийрагу сочларингиз силлиқ таралган эди. Чап қўлингиз билан қандайдир китобни очиб турар, ўнг қўлингизнинг тўртинчи бармоғида эса ярқираб турувчи узугингиз бор эди. Газетада, мақоланинг бир четига ўз қўлингиз билан «1988 йил 29 январ», деб кун санасини битиб қўйган экансиз. «НАЗМ, НАСР» рукни остида эълон қилинган ўша «сўз»ингиз фавқулодда жавоб билан бошлангани мени қизиқтириб қўйганди:
« — Менми? — дебсиз унда. — Мен «Отамдан қолган далалар» деган бир асар дардида юрибман. Эҳтимол роман бўлар, эҳтимол қисса бўлар? Билмадим. Ишқилиб, кўнглимда борини тўкиб соламан. Асар воқеалари шу кунларда кечаяпти, қаҳрамонлари шу кунларда яшаяпти.
Асарга синчковлик билан қарасам, бир жойи китобий, бир жойи интеллектуал прозага ўхшаб қолибди. Билиб-билмай, Ғарб оҳангларига ўйнаган жойларим ҳам бўлибди, ёлғон-яшиқлардан сюжет яратиб, қойилмақом қилиб, бураб ташлабман. Фақат одамларнинг исм-шарифи бизники демаса, қолганлари, билмайман, кимники… Қарасам, оёғим ердан узилгандай бўлибди. Москвада ўқиб келдим, балки шундандир? Эҳтимол!
Шу боисдан бир оёғим Тошкентда, бир оёғим Сурхондарёда бўлиб қолди. Кўпни кўрган деҳқонлар даврасида бўлдим, дала кездим. Деҳқоннинг, даланинг ҳидини олдим. Ниҳоят, оёғим яна ерни топди, яна оёғимни ерга қўйдим. Асар кўнгилдаги куйга тушди. Асар янада кўнгил куйига тушсин учун шу эрта кўкламдан бошлаб Сурхондарёга кетаман.
Жойснинг «Улисс» романи рус тилига тўлиқ таржима қилинаяпти. Москвадалигимдаёқ таржимонни топиб, айланиб-ўргилдим, эридим, у эса қўлёзмани бермади, таржима ҳали битгани йўқ, деб туриб олди.
Менинг ниятим — романни қўлёзмадан пешма-пеш ўзбекчага таржима қилиб, рус тили билан баб-баравар ўзбек тилида ҳам чоп эттирмоқчи эдим. Бўлмади. Яна-тағин кўрамиз…», дебсиз.
Қойил! Сиз тўғридан-тўғри «…билиб-билмай, Ғарб оҳангларига ўйнаган жойларим ҳам бўлибди, ёлғон-яшиқлардан сюжет яратиб, қойилмақом қилиб, бураб ташлабман», деб кўнглингиздагини очиқ айтибсиз! Мен шунга аминманки, буни ижодий ҳалоллик, деб аташади. Ахир буни ҳар ким ҳам кўп минг сонли халқ олдида матбуот минбаридан туриб очиқ-ойдин айта олмаса керак? Тўғрими?
Тоғай Мурод:
— …
Жасур Кенгбоев:
— Устоз, тўғрими?..
Тоғай Мурод:
— Ўйнаб қўяй, саволингдан! Ўйнаб қўяй!
Жасур Кенгбоев:
— Ҳа, яна бошқа мавзуда гаплашсак, дегандим. Чунки Сизнинг яна бир масаладаги фикрингизни билмоқчи эдим. «…Шундай тил борки, у сўзларга боғлиқ эмас».
Шундай асарлар борки, уларда куйланган муҳаббат, ишқ бизни янада ҳаяжонлантиради, юракларни эзиб юборади. Уларни, ҳатто йиғлаб ўқиймиз, томоша қиламиз. Чунки уларда умумтилда гаплашилади. Ошиқ-маъшуқлар ўртасидаги муносабат — фақат биргина миллат ё халқда бор нарса эмас, улардаги муҳаббат бутун одамзоднинг манглайига битилган, бутун одамзод ана шу умумтилда гаплашади. МУҲАББАТ аталмиш ушбу тилга тилмочсиз тушунса бўлади!
Жаҳон адабиёти дурдоналарига мурожаат этилса, кўпинча бундай асарлар сирасига Шекспирнинг «Ромео ва Жульетта»сини, ҳиндларнинг «Сангам» филмини мисол қилиб олинади. Чунки бу санъат асарларининг бизни маҳлиё этишига бир сабаб уларнинг бадиий ва эстетик қийматидир. Қаҳрамонлар ўртасидаги муносабатлар. Шунингдек, севги-муҳаббатни тараннум этувчи бу асарларнинг киши қалбини уйғотиб юборувчи яна бир жиҳати, менимча, улардаги «севги учбурчаги» ҳамдир. Масалан, «Ромео ва Жульетта»даги Ромео-Жульетта-Парис, «Сангам» фильмидаги Сундар-Радха-Гопал «учлиги» бунга асос бўлиб хизмат қилади.
Яхши биласиз, ўзбек адабиётида ҳам Алишер Навоий бундай асарларнинг мукаммал намуналарини яратган. Масалан, унинг «Фарҳод-Ширин-Хисрав», «Лайли-Мажнун-Навфал», «Фаррух-Аҳий-Гулчеҳра»лар «учлиги»ни олишимиз мумкин. Агар менга қолса, Сизнинг «Юлдузлар мангу ёнади» қиссангизни жаҳоннинг ана шундай классик санъат асарлари қаторига келиб қўшилди, деб ҳисоблаган бўлардим. Чунки қиссадаги «Бўри-Момоқиз-Насим» «учлиги» ҳар қандай қалбни бир бор бўлса ҳам ларзага солиши тайин. Ахир, мана бу сўзларни эшитганда ким ич-ичидан бир «уҳ» тортиб қўймайди дейсиз: «Бўрининг ўз достони бўлди. Бу достон ҳали куйланмади. Достонни уч киши билди: Момоқиз, Насим, ўзи билди. Достон давом этди».
Бўри полвоннинг мана бу гениал гапи эса қеч қандай одам дилидан жой олмасдан қолмаса керак: «Мен қизларни кўчаларда, театрларда кўрдим, тўй-маъракаларда, киноларда кўрдим. Бари қизлар хушрўй-хушрўй… Айниқса, ҳинд киноларидаги қизлар! Сув билан ютгудек қизлар! Сулув-сулув қизлар! Ҳинд қизлари тўлғаниб-тўлғаниб, эшилиб-эшилиб ўйнади! Мен ана шунда, ўзимизнинг ёшлигимизни ўйладим. Момоқизни ўйладим… Ҳинд қизлари ҳар қанча эшилиб ўйнаса-да, тўлғаниб ўйнаса-да, барибир… барибир Момоқизга келбат бермади. Ҳинд қизлари-да, Момоқизнинг олдидан ўта берсин!»
Чин дилдан чиққан мана бу қалб садолари эса кишининг кўнгил торларини фавқулодда чертиб ўтади: «Ҳар қандай эр кўнгилнинг қиз кўнгилга айтажак гаплари бўлади. Кўнглида шу гапи бўлмаган йигит — йигит эмасдир! Шу гапни қайсидир йигитдан интизор бўлиб кутмаган қиз-да — қиз эмасдир! Дунёга келдим, деб ўтирмасинлар! Биров, бу гапни бир сўз билан айтади. Биров, кўп сўз билан айтади. Тағин биров, айтолмай қолади…
Насим ошна, мен ўз гапимни Момоқизга айтолмай қолдим! Насим ошна, Момоқиз ҳалиям кўнглимнинг туб-тубида яшайди». Ҳозиргача ишқ-муҳаббатни куйлаган бир дунё асарлар битилган. Лекин улардан бармоқ билан санарлисигина жаҳон адабиёти дурдоналари хазинасидан ўрин олгани рост. Чунки ҳар қандай ижодкор ҳам ана шу СЕВГИ деб аталмиш умумтилни тушуниб, уни ҳис қилиб асар ярата олмайди! Уни яратиш учун Сиз ёзганингиздек, қалбан ҳис қилиш, интуиция керак! Сиз — ўзингиз эса ана шу умумтилда асар ёзиб қўйибсиз! Ёзгандаям, «қотириб» ёзибсиз-да!
Биз бу билан Сизни мақтамоқчи эмасмиз. Лекин бошқалар қатори мени ҳам бир нарса қийнайди-да… Мени нега ҳозир ўзимизнинг — ўзбек адабиётида қалбларни ларзага келтирувчи шунга ўхшаш асарлар яратилмаяпти, деган савол ўйлантираверади. Шу ҳақда Сиз қандай фикрдасиз?
Тоғай Мурод:
— Бунинг сабабими? Мана, бош сабаб! Фожиали сабаб!
Мана, ўзбек ёзувчисини… ёзувчи бўлиш йўли, улғайиш йўли: мактабда эртаклар, достонлар, ғадир-будир тил билан таржима қилинган таржима китобларини ўқийди. Ёзувчи бўлгиси келиб, туман газетасига хабар, лавҳалар ёзади, барчасини тўплайди. Ҳаваскор қаламкаш ёзувчи бўлиш учун журналистика ё филология факультетига ўқишга киради. Қўлига тушган китобни ўқийди, ўқиб, изланади. Ўзича ҳикоялар машқ қилади.
Ўқишни битириб, ёзувчи бўлиш учун матбуотга ишга киради. Бўлди, шу билан ўқиб-изланиш тугайди. Энди, бўлажак ёзувчи кўтарилиш йўлини қилади. Кичик муҳаррир, катта муҳаррир, масъул котиб, бош муҳаррир… Шу ўсиб-улғайиш даврида вақти бўлса, асар ёзиб ҳам туради. Ўқиб-изланиш учун эса… вақт йўқ! Ана шу вақти бўлганда ёзган асари кўкларга кўтарилиб мақталади, мукофотланади. Боиси, у бош муҳаррир!
Кейин, тағин мансаб-мартаба сари интилади. Ёзувчилар уюшмасида ишлайди, бошқа юқори лавозимларга кўтарилади. Ораларида ижод қилиб ҳам туради. Ўқиб-изланиш эса… йўқ.
Эртадан кечгача мартаба-мансаб дарди, қайғуси, югуриб-елишлари. Ёзувчида ҳамон ўқиб-изланиш йўқ. Ёзувчи ҳамон мактаб, олий ўқув юрти, талабалигида ўқиб-ўрганган изланишлари куч-қудрати билан ижод қилади. Яъни, биринчи достон ёки асари қандай бадиий савияда, даражада бўлса, ўнинчи асари ҳам ана шундай даражада бўлади. Талабалик йиллари топган бадиий даража билан ижод қилади. Боиси, ўқиб-изланиш йўқ. Эртадан кечгача мансаб-мартаба… яна-тағин тирикчилик ташвишлари… Тўқсон олти фоиз ўзбек ёзувчисининг ёзувчилик ижод йўли ана шундай.
Жасур Кенгбоев:
— Ким билади, балки шундайдир… Мен бу гапларингизга қўшилгим келади…
Одатда, инсониятни эзгуликка етакловчи куч сифатида Адабиёт тилга олинади. Чунки адабиётнинг кучи кўнгил-юракка қаратилган бўлади. Шунинг учун унинг кучини унча-мунча нарса билан қиёслаб бўлмайди. Назаримда, фақат Абдулла Қаҳҳорнинггина адабиёт ҳақидаги мана бу фикри бундан мустаснодай туюлади: «Адабиёт — атомдан кучли».
Энди дўппини бошдан олиб, мундоқ бир ўйлаб қарайлик… Ўша Адабиёт, асарлар ўз-ўзидан яраладими? Асло! Фикри ожизимча, адабий-бадиий асарлар ижодкор-ёзувчидан жуда кўп нарсани — вақт, турмуш ташвишларидан холи бўлишни, машаққат чекишни талаб қилади. Ахир, бир нима қурбон қилмай бошқа бир нимага эришиб бўлмайди! Абдулла Қаҳҳор шуни назарда тутиб, «Адабиёт — кўнгил иши, илҳом самараси. Туйғусиз, илҳомсиз ёзилган асарлар чангланмаган гулга ўхшайди — мева тугмайди», деган эди…
Ҳақиқатан ҳам, биз бадиий асарнинг инсон тафаккур ва онги ривожидаги ўрни катта эканини жуда яхши биламиз.Ўқиб-изланиш шу маънода, нафақат қаламкашлар учун, балки ҳар қандай тафаккур эгаси учун жуда зарур. Сиз ёш қаламкашларга бу борада қандай маслаҳатлар берасиз?
Тоғай Мурод:
— Ўқиб-изланиш бу — пойдевор демак, теран томир демак. Ички куч-қудрат булоққа ўхшайди. Булоқни йўлида қанақа қийинчилик бўлмасин, барибир отилиб чиқади. Чунки булоқда ички куч-қудрат бор, пойдевор бор. Бу пойдевор йиллар мобайнида тўпланиб, йиғилиб, қудратли кучга айланиб қолади. Уни ҳеч бир тўсиқ, қийинчилик тўхтата олмайди. Бу куч-қудрат кўп йиллар оқими самараси.
Ҳатто, уруш даврида буюк-буюк асарлар яратилган. Очарчилик йилларида буюк-буюк асарлар яратилган. Қамоқхоналарда буюк асарлар яратилган.
Ёзувчи, адиблар ижодий йўлини, умрини, ҳаётини олис масофага югуриш пойгасига ўхшатгим келади. Марафон пойгаси йўлига ўхшатгим келади. Пойга йўлаги бўйлаб чопиб борувчи пойгачиларга ўхшатгим келади. Бундай олис масофа пойгасида олдиндан, азалдан пухта, пишиқ машқ қилган, суяги шундай пойгада қотган, яъни пойдевори пишиқ, бели бақувват, пойдевори заминли пойгачи сўнгги маррага югуриб бораверади. Ёшлигида шунчаки беш-олти машқ олган, шунчаки орзу-ҳавас билан йўлга чиққан пойгачилар эса йўл-йўлакай аросатда қолиб кетаверади. Биров ўпкаси тўлиб қолиб кетади. Бирови иродаси етмай қолиб кетади. Бирови куч-қудрати етмай қолади, биров турли-туман баҳоналар топиб қолиб кетади.
Ўзбек адиблари ана шу пойгачиларга ўхшайди. Ижодий йўлни ана шу пойга йўлига ўхшатаман! Ёзувчини ана шу пойгачиларга ўхшатаман.
Ёзувчи борки, умр бўйи ўқиб-изланиши керак. Ёзувчи ўлганда пенсияга чиқади. Ёзувчи ўлганда тинади!
Жасур Кенгбоев:
— Сиз «Мен қаерга борсам, ёзувчи номи билан бораман, қайси дарвозани очсам, ёзувчи номи билан очаман», деган эдингиз. Сиз ўз гапингиз устидан чиқдингиз. Адиб сифатида айтишингиз керак бўлган ҳамма гапларни ўз тилингизда, ўз услубингизда, асосийси, ўз кўнглингизда айтиб бўлдингиз, халқимизни унча-мунчанинг хаёлига келмаган фавқулодда фикрларингиз билан ошно этдингиз. Сиздан ёзувчиликни ўрганмоқчи бўлган ёш, бўлажак қаламкашларга Сиз — ёзувчи Тоғай Мурод нималар деган бўлардингиз? Ахир, ҳар қандай ёзувчи ўзи босиб ўтган ижодий йўлига назар ташлар экан, ижод ҳақида, адабиёт ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини, таърифини беради. Масалан, ўзбек адибларидан Чўлпон «Адабиёт — ҳар бир миллатнинг ҳисли кўнгул тарихининг энг қоронғу хоналарида маишат(тирикчилик)нинг кетишига қараб, ҳар хил тусда ва рангда етишган, файзли тил бирла тақдир этула олмайдургон бир гулдур», деди, Абдулла Қаҳҳор эса: «Адабиёт — ҳунар, уни касбга айлантириб олган ёзувчи олмага тушган қуртдан фарқ қилмайди», деди. Сиз — Тоғай Мурод ёзувчи сифатида бош ҳарфлар билан битилувчи АДАБИЁТга қандай таъриф берар эдингиз? Сизнингча, АДАБИЁТ— ўзи нима?
Тоғай Мурод:
— Рабиндранат Тагор айтмиш адабиёт — бу улкан бир қаср, демакдир. Улкан қасрнинг эса дарвозаси ҳамиша битта бўлади. Бу дарвозадан ҳамма бир хил йўл билан киради. Лекин кира олмай қолувчилар ҳам жуда кўп бўлади. Булар аламидан ана шу қаср теварагида шовқин солиб, «ура-ура» қилиб юради. Олисдан қараган одам бу улуғ қаср эгалари шу бақироқлар, деб ўйлайди. Аслида эса булар адабиёт дея аталмиш кўҳна қаср дарвозасини топа олмай юрган аламзадалардир.
Адабиёт қасрини қандай забт этса бўлади? Адабиёт дарвозасидан қандай кирса бўлади? Асл ижодкор Адабиёт қасрини ўз асари билан забт этади. Асл ижодкор эл-юртга «ура-ура» гаплари билан эмас, бадиий асарлари билан хизмат қилади.
Р.С. Ёзувчи Тоғай Мурод билан ушбу суҳбат хаёлан уюштирилди. Бунда ёзувчининг кундаликлари, нашр этилган асарлари ва интервюларидан фойдаланилди. Устоз адибга эса ХАЁЛАН ТАШАККУР билдириб қоламиз…
Манба: «Мен қайтиб келаман» хотира китоби
Ko’p qiziqib o’qiganim – O’zbekiston xalq yozuvchisi Tog’ay
Murod bilan xayolan uyushtirilgan suhbat-esseni o’n yil muqaddam, talabalik vaqtimda yozgan edim. Yigirma yoshimdagi o’y-xayol, ruhiyat, dunyoqarash va tuyg’ular hosilasi ekani, men uchun o’ziga xos esdalik bo’lib qolgan uchun bugun uni tahrir qilishga ehtiyoj sezmadim (Muallifdan).
Jasur KENGBOEV
TOG’AY MUROD BILAN XAYOLAN SUHBAT
Suhbat-esse
Asl ijodkor el-yurtga «ura-ura» gaplar bilan emas,
badiiy asarlari bilan xizmat qiladi.
Tog’ay MUROD
Men oltinchi sinfda o’qir edim. Qishloqdagi eski maktab kutubxonasida ishlaydigan kutubxonachimiz almisoqdan qolib ketgan ko’zoynagini taqib, bir kitobni ko’lidan tashlamay o’qib yurardi. Kitobning jildi juda eskirib ketganidan ustiga nima yozilganini bilib bo’lmasdi. Bu odamning hadeb bitta kitobni mutolaa qilaverishiga taajjublanardim. Bir kuni unga bildirmaygina o’sha kitobni olib, birinchi betini o’qib ko’rdim: katta harflar bilan «Otamdan qolgan dalalar» deb yozilgan. Bolalarcha soddalik bilan bo’lsa kerak, bunday kitobni faqat yoshi kattalar o’qiydi, degan o’y keldi, xolos.
Oradan ikki-uch yil o’tdi.
Shu orada shahardagi bir litsey-internatda o’qiydigan bo’ldim. Uning kutubxonasidan bir kuni «Ot kishnagan oqshom» degich kitob topib oldim. Kitob ustida bir-biriga moyilligi baland, bir-birini quvib o’tishga oshiqayotgan, biri oppoq, biri soyarang, yelday uchib borayotgan ikki ot tasvirlangan edi. Ularning yollari shamolda taralar, ko’kraklari keng, baquvvat, ko’zlari, negadir, qahrli va g’azabli, buning ustiga, ma’yus edi. O’shanda kitobning ilk betida qiziq gapni o’qib qolgandim: «Bu qissalar ne kunlarni ko’rmadi! Zoti nomard bo’ldi, ushbu qissalar yoqasidan oldi. Og’zi buzuq bo’ldi, ushbu qissalarga tupugini sochdi. Qo’li nopok bo’ldi, ushbu qissalardan butun-butun boblarni o’chirib tashladi. Oqibat, ushbu qissalar o’z vaqtida pati yulinmish tovuq misol chop etildi. Alqissa, dorilomon kunlar keldi. «Ot kishnagan oqshom»dagi Ziyodulla chavandozchasiga aytar bo’lsak… uloq Tog’ay Murodda ketdi!»
Dastlab bu gaplarga ham unchalik tushunmaganman…
…Kitobdagi «Ot kishnagan oqshom» qissasini o’qishni boshladim. U yog’ini bilmayman, bilmayman! Qolgan «Yulduzlar mangu yonadi», «Oydinda yurgan odamlar», «Momo yer qo’shig’i» qissalarini qanday o’qib chiqdim, qanday tamomlab qo’ydim — bilmay qoldim! Kitobni yopibmanki, ko’z oldimdan qissalar qaqramonlari bir-bir o’ta boshlaydi: Ziyodulla kal va uning «birodari»ga aylangan Tarlon, Bo’ri polvon va do’sti Nasim polvon, ikki do’stning ham diliga birday o’t yoqqan suluv Momoqiz, bir umr yo’q bolaning Momosi, yo’q farzandning Bobosi bo’lib yashab o’tgan Qoplon va Oymomo, «oyog’i yerdan uzilgan», manman shoir Pahlavon Daho…
Qalbimda g’alayon boshlandi. Xo’rsina-xo’rsina chuqur o’yga toldim. Boshqacha bo’lib qoldim… Qissalar ta’siri… Men bu asarlar muallifini eslab qoldim. Uning yana qanday asarlari bor ekan-a? Agar topsam, albatta, o’qiyman, bittalab o’qiyman, deb maqsad qilib oldim. Shundan buyon Tog’ay Murod bilan g’oyibona do’st tutindim. Kitob do’konlaridan uning asarlarini qarab yurdim.
Nihoyat, bir kuni Tog’ay Murodning boshqa bir kitobiniyam ko’rib qoldim. U kitob esa… o’sha… bir vaqtlar nomidan ensam qotgan «Otamdan qolgan dalalar» edi! Sotib oldim. Romanni o’qib, yana oromimni yo’qotdim! Xalqimizning sovet tuzumi siyosat yuritgan paytidagi nochor, xo’rlangan turmushi, «baxtli hayoti» haqida tarix kitoblaridan o’qigandim. Ammo… bu darajada ta’sirlanmagan ekanman! Xalqimiz, millatimiz boshiga ne-ne qaro kunlar tushgani, o’zbek dehqoniman, degich odamlar qanday qilib «dehqon» bo’lganini shu roman orqaligina bildim. Shu roman orqali men tengi bolalar, o’quvchilar ilk qadamini maktabdan emas, paxta dalalaridan boshlagani, ularning «paxtazor — daftari bo’lgani, g’o’zalar — husnixati bo’lgani»ni, juda ko’p onalarimiz asardagi Ziyodning onasi singari dalalarda «Paxta urib ketgan bolam-ay!» — deya faryod chekib o’tganini bilib oldim.
Bir so’z bilan aytsam, shu roman orqali… men kimligimni bilib oldim! Ota-bobom kim ekanini bildim! Ana shundagina beixtiyor kutubxonachi amaki esimga tushadi. Uning nega bu kitobni doim o’qib yurishini, ba’zan chuqur o’yga tolib, asabiylashib qolishini tushunganday bo’laman….
Qarshida — Yangibozor tomonga ketaverishda qator uylardan birida bir otaxon derazasi ko’chaga qaragan kichik do’konchada u-bu narsa sotib o’tirardi (suv sotishi aniq esimda). Onda-sonda bozorga borish-kelishimizda atayin o’sha otaxondan suv olib ichardik. U ziyoli odam! Kim bilan gaplashmasin, unga biror qiziq gap aytib berar yo hech bo’lmasa, biror she’rni ifodali o’qib, shunga fikr so’rardi. Do’konchasini kichik kutubxona, desa ham bo’lardi: sotadigan narsasidan o’qish uchun terib qo’ygan kitobi ko’p bo’lardi.
Xullas, bir kuni bozordan qaytayotib, o’sha otaxondan suv so’radim. U qo’limdagi yangi sotib olgan «Otamdan qolgan dalalar» romanini ko’rib qoldi-yu, birdan yayrab ketdi (bu kitobni ko’pincha qo’limda olib yurardim-da!). «Ay, bola, san uni o’qidingmi?» — dedi. «Ha, ikki marta o’qidim!» — dedim o’z-i-imcha gerdayib. «Ay, man bir uy kitob o’qiganman. Man Abdulla Qodiriyni o’lgan deb, o’ylab yurardim. U tirilib kepti-ku, ay? Qaytib kepti! Faqat… shoir bo’lib qaytibdi, shovvoz. Otiyam boshqacha — Tog’ay Murod! Tog’ay Murod!»
Do’konchi otaxonning bu zavqli gaplari mengayam ko’chdi. Shu tariqa menda adib bilan g’oyibona do’stlik tuyg’usi yanayam jo’shib ketdi. Ba’zan, u bilan dildan suhbatlashgim, uning ijod, adabiyot haqidagi fikrlarini bilgim kelar, undan iloji boricha ko’proq va mukammalroq javob olgim kelardi. Ana shu narsa menda Tog’ay Murodga berajak bir necha savollarimning tug’ilishiga sabab bo’ldi… Lekin, qizig’i shundaki, adib ijodi bilan tanishar ekanman, uning men berajak savollarga allaqachon javob berib ketganiga ishonch hosil qilaman…
Tog’ay Murod bilan quyidagicha xayolan suhbat qurdim.
Jasur Kengboev:
— Siz yashagan asr tarix sahifalariga o’zining ko’plab ulkan salmoqli o’zgarishlari bilan kirdi desak, adashmaymiz. Bu davrning boshqa davrlardan farqli tomonini, menimcha, insoniyat tafakkurida favqulodda yuz bergan evrilishlarda kuzatish mumkin. Bunda, albatta, badiiy adabiyotning alohida o’rni bor. Haqiqatda esa ana shu davrga kelib, barcha jabhadagi singari adabiyotda ham bunday ulkan yutuqlar bilan birga kamchiliklari ham ko’zga tashlanib qolmadimikin? Ayting-chi, aynan Siz hozirgi paytda o’zingiz yashagan ana shu davr adabiy muhitini qanday edi, deb o’ylaysiz? Bu haqda nimalar deya olasiz?
Tog’ay Murod:
— Bilasizmi, 19-asr oxirlarida chor Rossiyasida kapitalizm barq urib, gullab-yashnab edi. Ayniqsa, 80-90-yillardan boshlab kapitalizm bor bo’yi bilan gullab-yashnadi.
Kapitalizm nima o’zi? Pul, pul, yana pul. Ko’k pul! Har qadamda ko’k pul! «Ko’kidan uzat!», «Ko’kidan bo’lsin?..» Ko’k, ko’k… Odamlar, yozuvchi-shoirlar «ko’k»ka qarab intildi, ko’kka talpindilar. Shu vaqtgacha ko’k, ko’m-ko’k, deganda yozuvchi-shoirlar ko’m-ko’k tabiatni, ko’m-ko’k osmonni anglar edilar, his etar edilar. Ko’kka — osmonga qarab entikar edilar, ko’kraklarini to’ldirib, to’lib-toshar edilar, hayajonlanar edilar, ilhom bilan jo’shib-jo’shib she’r yozar edilar. Ko’m-ko’k faslga — bahorga talpinib-talpinib she’r yozar edilar. Shoir-yozuvchi unda ko’m-ko’k bahor farzandi edi, quli edi. Unda shoir-yozuvchi ko’m-ko’k osmon farzandi edi, quli edi. Ko’m-ko’k osmon shitir-shitiri, shovuri — yomg’iriga kaft tutib asar yozar edi. Yomg’ir shovuridan, nafasi namidan g’arq bo’lib-bo’lib asar bitar edi. Yozuvchi-shoir ko’m-ko’k yaproqlar shivir-shiviridan ko’m-ko’k yaproqlar haqida to’yib-to’yib asar bitar edi.
Keyin esa kapitalizm keldi, ko’m-ko’k kuch, narsa keldi… Xayoldayam, aqldayam, ko’ngil- yurakdayam pul, pul. Pul bor joydan poeziya qochadi! Poeziya puldan yiroq yuradi, baland yuradi. «Ko’k» shamoli, «ko’k» istarasi… issiq! Ammo «ko’k» poeziyani oldin so’ldiradi, keyin sindiradi. Yaproqlar ko’ki poeziyani yashnatadi, osmon ko’ki poeziyani gullatadi. Ammo pulni ko’ki poeziyani xarob qiladi. Yozuvchi-shoir o’zini ko’kka — pulga, mansabga, amal-e’tiborga tashlab ketdi…
Jasur Kengboev:
— Yo’g’-yey! Nahotki?
Tog’ay Murod:
— Sotsialistik realizm davrida yozuvchi chinakam iskanjada qoldi, xo’rlandi, ezildi, o’zini o’zi ramkaga solib asar yozdi. O’zini qafasda his etib, ijod qildi. Qafasdagi qush misol kun ko’rdi. Antisovet, dissident, qing’ir fikrlovchi nomini oldi. Qafasdan… sotsializm deya atalmish qafasdan dod dedi, fig’oni falakka chiqdi. Ushbu qafasdan qutulishni orzu qildi. Mana, qutuldi. Erkin qush misol bo’ldi. Ana endi erkin qush misol erkin parvoz eetsa bo’ladi, ana endi erkin ijod etsa bo’ladi. To’rt tomoni qibla! Barchasi… o’chib qoldi!
Nega?
Menimcha, buni bitta sababi — sotsializm bir soxta qolip edi, yolg’on bir tuzum edi. Masalan, bir odam ulug’lansa, yaxshi deyilsa, bo’ldi, shu odam ko’kka ko’tarilar edi, ulug’lanar edi. Orden ketidan orden, unvon ketidan unvon berilar edi. U odam hamisha to’rdan joy olar edi. U odamga gard yuqtirilmas edi. U odam misoli farishta edi. U odam ijobiy qahramon edi, ijobiy edi. Bordi-yu, tag’in bir odam qoralansa… bo’ldi: u boshdan oyoq qora edi, yomon edi. Nimaiki yomon gap bor, shu odamga tuflab yopishtirilar edi. U salbiy qahramon edi, salbiy edi.
Sotsializm, sotsialistik realizm qoidalari, talablari ham ana shunday edi. Jamiyat qanday bo’lsa, undagi ma’naviy, madaniy, axloqiy-ruhiy talab-qoidalar ham shunday bo’ladi. Sotsialistik realizm metodi ham shunday talabdan paydo bo’ldi. Soyialistik realizm — sotsializm jamiyatining talab, yo’nalish, ma’naviy metodlaridan biri bo’ldi. Yozuvchilar ana shu sotsialistik realizm metodi quli bo’ldi, qo’g’irchog’i bo’ldi.
Sotsializm qoralagan odamni yozuvchi ham qoraladi. Makondan tashqarida yashab bo’lmaydi! Yozuvchi uchun yaxshi-yomonni sotsializm belgilab berdi, yozuvchi uchun oq-qorani sotsializm ko’rsatib berdi. Hatto, maxsus partiyaviy buyruq-ko’rsatmalar bilan belgilab berdi, partiyaviy programmalar bilan belgilab berdi. Shu bois, sotsializmda yozuvchi urug’i ko’payib ketdi. Osmondan tayoq tushsa, yozuvchi boshi, ustiga tushdi. Chunki sotsializmda asar yaratish, bunday jamiyatda asar yozish oson edi. Yana-tag’in, sotsializm yozuvchini iqtisodiy ta’minlab turar edi, yozuvchini uy-joylar, bog’lar bilan ta’minlab turar edi. Yozuvchining so’zi ardoqda edi, yozuvchini o’zi undan-da ardoqda edi.
Favqulodda… ana shu sotsializm tugadi, sotsialistik realizmda (asar) yaratish tugadi. Yozuvchi boshi berk ko’chada qoldi. Nima qilishini, nima (haqda) asar yozishini bilmay qoldi. Orqaga qaytay desa, orqada hech nima yo’q, bo’m-bo’sh — sotsializm yo’q. Olg’a boray desa, oldin-da bo’m-bo’sh! Orzu qilinmish… kommunizm yo’q! Yozuvchi arosatda qoldi, yozuvchi muallaq qoldi! Yozuvchi sifatida yozmasa bo’lmaydi. Nimani yozadi? Kim haqida yozadi? Yozuvchi bilmay qoldi, bilolmay qoldi!
Jasur Kengboev:
— Shaxsan mening yozuvchi-shoirlarning hammasi ham shunday ko’yga tushganiga hech ham ishongim kelmaydi va ishonmayman ham… Yana-tag’in kim biladi?.. U paytlar biz tug’ilmagan edik…
Lekin… Bu gapingizdan so’ng, axir, xalq hayotining ko’zgusi bo’lmish Adabiyot ana shunday yozuvchi-shoirlarning ko’ngil mulkidan paydo bo’lmaganmi yoki bo’lmaydimi, deb o’ylab qoldim. Siz nima deysiz, bu jarayon yana davom etaveradimi? Adabiyot o’z vazifasini o’tkinchi narsalarga bo’shatib berib qo’yadimi?
Sizningcha, bu holatda nima qilmoq kerak edi? Adabiyot shunday davom etadimi?
Tog’ay Murod:
— Aslo! Adabiyot bunday davom etmaydi! Boisi, hayotni ushlab turadigan, hayotni olg’a olib boradigan katta bir kuch bor, o’zgarmas bir qudrat bor. Bu — tabiat. Tabiatning rangi ko’k, ko’m-ko’k. Shunday ekan, hayotni rangi-da, ko’m-ko’k. Yozuvchi-shoir ana shu ko’m-ko’klikka qaytadi. Asr-asrlardan buyon ana shunday bo’lib kelgan.
18-asr, 19-asr, 20-asr… 19-asrni shu kunlari haqida Lev Tolstoy shunday deb edi: «Bunaqa zamonda she’r yozish — qo’sh qaydashga raqs tushish bilan barobar».
Jasur Kengboev:
— Ana, xolos! Xo’p, Lev Tolstoy shunday degan ekan, debdi-da! Axir, siz yashagan asrda talay buyuk asarlar yaratildi-ku? Kamyu, Kafka, Balzak, Lev Tolstoy, Teodor Drayzer, Jeyms Joys, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Chingiz Aytmatov… Axir, bular qaysi zamonda yashadi? Adabiyot uchun aynan shu davrda «zamon» tushunchasi doimiy yaratuvchanlikka xalal berib, uning yo’lini jar tomonga burib yuborishga kirishmagandir?
Siz nima deb o’ylaysiz, adabiyotga zamon va makon tushunchalari ta’sir ko’rsatmasa kerak? Axir, o’zingiz ham aytgansiz-ku, «Urush davrida buyuk-buyuk asarlar yaratilgan. Ocharchilik yillarida buyuk-buyuk asarlar yaratilgan. Qamoqxonalarda buyuk asarlar yaratilgan», deb. Axir, Lev Tolstoyning o’zi shu davrlarda yashadi, boz ustiga, u qanday mashhur asarlar yaratmadi deysiz? Aynan o’zingiz ham shu davr odamisiz. Mana,
«Yulduzlar mangu yonadi», «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar», «Momo Yer qo’shig’i», «Otamdan qolgan dalalar», «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» kabi bir-biridan go’zal asarlar yaratdingiz-ku? Endi bu gaplarni qanday tushunish mumkin?.
Ha, yana bir gap. Nazarimda, hozir o’zbek adabiyotining o’zidami yo xalqning badiiy mutolaasidami yo har ikkalasidayammi, ishqilib, ular o’rtasida qandaydir bo’shliq paydo bo’lganday… Bugungi kunda, negadir, favqulodda, yarq etib chiqqan yozuvchi-shoirni ko’rmayapmiz. Bugun qalblarni larzaga soladigan yaxshi asarlarni topib o’qish amri mahol, deb bot-bot aytilyapti. Balki bu gaplarimiz bir kun kelib o’zimizning (o’zimning) ham g’ashimizga tegib qolar, ammo hozircha biz shunday fikrdamiz…
Demak, sizningcha, hamma gap yozuvchining o’zida? Yozuvchilikning og’ir yuki ham ana shunda bilinadi… Yozuvchilikning bu yukini ko’tarishga ahd qilgan qalamkashlarni oldinda nimalar kutmaydi deysiz!
Ayting-chi, aslida, Siz va biz o’ylagan qalamkash bu yo’lda qanday qilib YOZUVCHI bo’ladi?
Tog’ay Murod:
— Yozuvchimi? Yozuvchi — yo’qchilikdan, kamchilikdan, och-nochorlikdan, mutelikdan, xor-zorlikdan paydo bo’ladi!
Yozuvchi — qamoq, azobdan, xo’rlikdan, ezilishdan paydo bo’ladi!
Yozuvchi — boshga tushgan qora kunlardan paydo bo’ladi!
O’tish davri hamisha qiyin kechgan. Ehtimol, shu kunlarni boshdan kechirgan yosh bolalar bir kun kelib katta yozuvchi bo’lar? Ehtimol, ana shu qiyin kunlar o’z Jek Londonini, o’z Abdulla Qodiriyini yetishtirib berar?..
Jasur Kengboev:
— Ya’ni, demoqchisizki, Ernest Xemenguey aytganiday, «Yozuvchi bo’lish uchun og’ir kechgan bolalikni boshdan o’tkazmoq kerak», a? Balki…
(Shu gapdan so’ng chuqur o’yga tolib qolaman. Fikrlarim esa chuvalashib ketadi… Bir nimalar esimga tushib, u kishiga «yorilaman»…)
Bilasizmi… Men litseyni bitirar bo’liboq, poytaxtga kelib, Sizni bilan bir uchrashaman, so’ng o’qishga kiraman, deb niyat qilgandim. Shundan so’ng qanot qoqib Toshkentga uchish ishtiyoqi kun sayin kuchayib boraverdi. Xuddi Siz o’z ijodxonangizda meni kutib o’tirganday — borsamu menga qanday qilib kuchli asarlar yozish sirlarini o’rgatib qo’yadiganday…
Ammo… bir oy qolganda adabiyot o’qituvchimiz Dilshod Ravshanov biz uchun dahshatli xabar aytib qoldi:
— O’zbek adabiyoti buyuk adibidan… judo bo’ldi. Surxonlik yozuvchi Tog’ay Murod olamdan o’tibdi…
Sizni biladigan sinfdoshlarim — hammamiz bir qalqib tushdik. Lekin hech kim ishonmadi. Ishongisiyam kelmadi. Qanday ishonamiz, axir? Afsus, bu shum xabar chin bo’lib chiqdi. Men bunga Toshkentga kelib inondim.
Men Siz bilan uchrasholmay qoldim. Siz bilan bir asrda, bir makon-yurtda yashab, Siz bilan aqalli bir bor ko’rishish nasib qilmadi menga… Na iloj?..
Talaba bo’ldim. Bir kuni Sizning ustozingiz, buni qarangki, mening ham ustozim, o’z hamkasblari tomonidan «tahrir san’atining piri», deb nom olgan Mahmud Sa’diy domlamiz bizga jahon adabiyotida tan olingan yuzta asar va uning muallifi nomini o’zimizcha yozib kelishimizni vazifa qilib topshirdi. Men ana shu «ro’yxat»ga o’zbek adabiyotidan «Otamdan qolgan dalalar», muallifiga esa Sizning nomingizni qo’shdim. Domlamiz sababini so’rab ham o’tirmadi! Yana bir darsda u Sizning asarlaringiz haqida gapirishimizni so’radi. Men otilib chiqib, o’zimcha to’lqinlanib gapirgan bo’ldim. Domla miyig’ida kulib qo’ydi va yoniga chaqirib, bir kitobni ko’rsatdi. Unda, atigi birgina so’z yozilgan edi: «Akamga!».
— Bu — Tog’ayning dastxati. Qara, yozuvchi deganlari, shu, dastxatni, birgina so’zniyam yozib beradimi?! Rahmatlik, hatto, bir og’iz gap gapirsayam, uning mas’uliyatini his qilib gapirar edi, — dedi domlam.
Bilasizmi, o’zimdan uyalib ketdim. Shunday katta yozuvchining asarlarini chuqur anglamay turib gapirganim uchun o’zimni qattiq koyidim. Bu esa maktab bo’ldi menga!
Nihoyat o’sha yilning kech kuzida bir paytlardagi orzumga yetdim! Uyingizni topdim!
Biz — Tolibjon aka va kursdoshim Farrux Jabborov — uchalamizni ayolingiz Ma’suma opa kutib oldi. Uyingiz birinchi qavatda — liftning shundoqqina chap biqinida ekan-a? Uyingizga yaqinlashar ekanman, ruhiyatimda qandaydir o’zgarish sodir bo’layotganini sezardim.
Televizoringiz oldidagi stolda rasm — portretingiz turardi (so’nggi vaqtlarda tushgan bo’lsangiz kerak). «Odamzod ruhining quvvati uning nigohida bo’ladi», deb bejiz aytishmagan ekan, ustoz! Bizga qarab turgan o’tkir nigohingizga tik qarash qiyin edi!
Yana afsuslanaman, Sizning o’zingizni ko’ra olmadim… Biroq menga dalda shu ediki, Sizning kundaliklaringiz, shaxsiy arxivingiz bilan tanishish baxti nasib etdi!
Bir kuni gazetalaringiz arxividan bir maqolangiz chiqib qoldi. Eslaysizmi, kitobingizda: «Ikki bor jumhuriyat gazetasida: «Men paxta dalalariga ketaman», deya so’z berdim. El-yurtga ikki bor so’z berdim», degan edingiz? O’sha payt men Sizning el-yurtingizga ikki bora bergan ana o’sha «so’z»ingizdan birini olib o’qishga muvaffaq bo’lgandim.
O’sha gazetada suratingiz ham bor ekan-a? O’ttiz sakkiz-qirq yoshlarda tushgan bo’lsangiz kerak, ko’zlaringiz chaqnab turar, qoshlaringiz siyragu sochlaringiz silliq taralgan edi. Chap qo’lingiz bilan qandaydir kitobni ochib turar, o’ng qo’lingizning to’rtinchi barmog’ida esa yarqirab turuvchi uzugingiz bor edi. Gazetada, maqolaning bir chetiga o’z qo’lingiz bilan «1988 yil 29 yanvar», deb kun sanasini bitib qo’ygan ekansiz. «NAZM, NASR» rukni ostida e’lon qilingan o’sha «so’z»ingiz favqulodda javob bilan boshlangani meni qiziqtirib qo’ygandi:
« — Menmi? — debsiz unda. — Men «Otamdan qolgan dalalar» degan bir asar dardida yuribman. Ehtimol roman bo’lar, ehtimol qissa bo’lar? Bilmadim. Ishqilib, ko’nglimda borini to’kib solaman. Asar voqealari shu kunlarda kechayapti, qahramonlari shu kunlarda yashayapti.
Asarga sinchkovlik bilan qarasam, bir joyi kitobiy, bir joyi intellektual prozaga o’xshab qolibdi. Bilib-bilmay, G’arb ohanglariga o’ynagan joylarim ham bo’libdi, yolg’on-yashiqlardan syujet yaratib, qoyilmaqom qilib, burab tashlabman. Faqat odamlarning ism-sharifi bizniki demasa, qolganlari, bilmayman, kimniki… Qarasam, oyog’im yerdan uzilganday bo’libdi. Moskvada o’qib keldim, balki shundandir? Ehtimol!
Shu boisdan bir oyog’im Toshkentda, bir oyog’im Surxondaryoda bo’lib qoldi. Ko’pni ko’rgan dehqonlar davrasida bo’ldim, dala kezdim. Dehqonning, dalaning hidini oldim. Nihoyat, oyog’im yana
yerni topdi, yana oyog’imni yerga qo’ydim. Asar ko’ngildagi kuyga tushdi. Asar yanada ko’ngil kuyiga tushsin uchun shu erta ko’klamdan boshlab Surxondaryoga ketaman.
Joysning «Uliss» romani rus tiliga to’liq tarjima qilinayapti. Moskvadaligimdayoq tarjimonni topib, aylanib-o’rgildim, eridim, u esa qo’lyozmani bermadi, tarjima hali bitgani yo’q, deb turib oldi.
Mening niyatim — romanni qo’lyozmadan peshma-pesh o’zbekchaga tarjima qilib, rus tili bilan bab-baravar o’zbek tilida ham chop ettirmoqchi edim. Bo’lmadi. Yana-tag’in ko’ramiz…», debsiz.
Qoyil! Siz to’g’ridan-to’g’ri «…bilib-bilmay, G’arb ohanglariga o’ynagan joylarim ham bo’libdi, yolg’on-yashiqlardan syujet yaratib, qoyilmaqom qilib, burab tashlabman», deb ko’nglingizdagini ochiq aytibsiz! Men shunga aminmanki, buni ijodiy halollik, deb atashadi. Axir buni har kim ham ko’p ming sonli xalq oldida matbuot minbaridan turib ochiq-oydin ayta olmasa kerak? To’g’rimi?
Tog’ay Murod:
— …
Jasur Kengboev:
— Ustoz, to’g’rimi?..
Tog’ay Murod:
— O’ynab qo’yay, savolingdan! O’ynab qo’yay!
Jasur Kengboev:
— Ha, yana boshqa mavzuda gaplashsak, degandim. Chunki Sizning yana bir masaladagi fikringizni bilmoqchi edim. «…Shunday til borki, u so’zlarga bog’liq emas».
Shunday asarlar borki, ularda kuylangan muhabbat, ishq bizni yanada hayajonlantiradi, yuraklarni ezib yuboradi. Ularni, hatto yig’lab o’qiymiz, tomosha qilamiz. Chunki ularda umumtilda gaplashiladi. Oshiq-ma’shuqlar o’rtasidagi munosabat — faqat birgina millat yo xalqda bor narsa emas, ulardagi muhabbat butun odamzodning manglayiga bitilgan, butun odamzod ana shu umumtilda gaplashadi. MUHABBAT atalmish ushbu tilga tilmochsiz tushunsa bo’ladi!
Jahon adabiyoti durdonalariga murojaat etilsa, ko’pincha bunday asarlar sirasiga Shekspirning «Romeo va Jul`etta»sini, hindlarning «Sangam» filmini misol qilib olinadi. Chunki bu san’at asarlarining bizni mahliyo etishiga bir sabab ularning badiiy va estetik qiymatidir. Qahramonlar o’rtasidagi munosabatlar. Shuningdek, sevgi-muhabbatni tarannum etuvchi bu asarlarning kishi qalbini uyg’otib yuboruvchi yana bir jihati, menimcha, ulardagi «sevgi uchburchagi» hamdir. Masalan, «Romeo va Jul`etta»dagi Romeo-Jul`etta-Paris, «Sangam» fil`midagi Sundar-Radxa-Gopal «uchligi» bunga asos bo’lib xizmat qiladi.
Yaxshi bilasiz, o’zbek adabiyotida ham Alisher Navoiy bunday asarlarning mukammal namunalarini yaratgan. Masalan, uning «Farhod-Shirin-Xisrav», «Layli-Majnun-Navfal», «Farrux-Ahiy-Gulchehra»lar «uchligi»ni olishimiz mumkin. Agar menga qolsa, Sizning «Yulduzlar mangu yonadi» qissangizni jahonning ana shunday klassik san’at asarlari qatoriga kelib qo’shildi, deb hisoblagan bo’lardim. Chunki qissadagi «Bo’ri-Momoqiz-Nasim» «uchligi» har qanday qalbni bir bor bo’lsa ham larzaga solishi tayin. Axir, mana bu so’zlarni eshitganda kim ich-ichidan bir «uh» tortib qo’ymaydi deysiz: «Bo’rining o’z dostoni bo’ldi. Bu doston hali kuylanmadi. Dostonni uch kishi bildi: Momoqiz, Nasim, o’zi bildi. Doston davom etdi».
Bo’ri polvonning mana bu genial gapi esa qech qanday odam dilidan joy olmasdan qolmasa kerak: «Men qizlarni ko’chalarda, teatrlarda ko’rdim, to’y-ma’rakalarda, kinolarda ko’rdim. Bari qizlar xushro’y-xushro’y… Ayniqsa, hind kinolaridagi qizlar! Suv bilan yutgudek qizlar! Suluv-suluv qizlar! Hind qizlari to’lg’anib-to’lg’anib, eshilib-eshilib o’ynadi! Men ana shunda, o’zimizning yoshligimizni o’yladim. Momoqizni o’yladim… Hind qizlari har qancha eshilib o’ynasa-da, to’lg’anib o’ynasa-da, baribir… baribir Momoqizga kelbat bermadi. Hind qizlari-da, Momoqizning oldidan o’ta bersin!»
Chin dildan chiqqan mana bu qalb sadolari esa kishining ko’ngil torlarini favqulodda chertib o’tadi: «Har qanday er ko’ngilning qiz ko’ngilga aytajak gaplari bo’ladi. Ko’nglida shu gapi bo’lmagan yigit — yigit emasdir! Shu gapni qaysidir yigitdan intizor bo’lib kutmagan qiz-da — qiz emasdir! Dunyoga keldim, deb o’tirmasinlar! Birov, bu gapni bir so’z bilan aytadi. Birov, ko’p so’z bilan aytadi. Tag’in birov, aytolmay qoladi…
Nasim oshna, men o’z gapimni Momoqizga aytolmay qoldim! Nasim oshna, Momoqiz haliyam ko’nglimning tub-tubida yashaydi». Hozirgacha ishq-muhabbatni kuylagan bir dunyo asarlar bitilgan. Lekin ulardan barmoq bilan sanarlisigina jahon adabiyoti durdonalari xazinasidan o’rin olgani rost. Chunki har qanday ijodkor ham ana shu SEVGI deb atalmish umumtilni tushunib, uni his qilib asar yarata olmaydi! Uni yaratish uchun Siz yozganingizdek, qalban his qilish, intuitsiya kerak! Siz — o’zingiz esa ana shu umumtilda asar yozib qo’yibsiz! Yozgandayam, «qotirib» yozibsiz-da!
Biz bu bilan Sizni maqtamoqchi emasmiz. Lekin boshqalar qatori meni ham bir narsa qiynaydi-da… Meni nega hozir o’zimizning — o’zbek adabiyotida qalblarni larzaga keltiruvchi shunga o’xshash asarlar yaratilmayapti, degan savol o’ylantiraveradi. Shu haqda Siz qanday fikrdasiz?
Tog’ay Murod:
— Buning sababimi? Mana, bosh sabab! Fojiali sabab!
Mana, o’zbek yozuvchisini… yozuvchi bo’lish yo’li, ulg’ayish yo’li: maktabda ertaklar, dostonlar, g’adir-budir til bilan tarjima qilingan tarjima kitoblarini o’qiydi. Yozuvchi bo’lgisi kelib, tuman gazetasiga xabar, lavhalar yozadi, barchasini to’playdi. Havaskor qalamkash yozuvchi bo’lish uchun jurnalistika yo filologiya fakul`tetiga o’qishga kiradi. Qo’liga tushgan kitobni o’qiydi, o’qib, izlanadi. O’zicha hikoyalar mashq qiladi.
O’qishni bitirib, yozuvchi bo’lish uchun matbuotga ishga kiradi. Bo’ldi, shu bilan o’qib-izlanish tugaydi. Endi, bo’lajak yozuvchi ko’tarilish yo’lini qiladi. Kichik muharrir, katta muharrir, mas’ul kotib, bosh muharrir… Shu o’sib-ulg’ayish davrida vaqti bo’lsa, asar yozib ham turadi. O’qib-izlanish uchun esa… vaqt yo’q! Ana shu vaqti bo’lganda yozgan asari ko’klarga ko’tarilib maqtaladi, mukofotlanadi. Boisi, u bosh muharrir!
Keyin, tag’in mansab-martaba sari intiladi. Yozuvchilar uyushmasida ishlaydi, boshqa yuqori lavozimlarga ko’tariladi. Oralarida ijod qilib ham turadi. O’qib-izlanish esa… yo’q.
Ertadan kechgacha martaba-mansab dardi, qayg’usi, yugurib-yelishlari. Yozuvchida hamon o’qib-izlanish yo’q. Yozuvchi hamon maktab, oliy o’quv yurti, talabaligida o’qib-o’rgangan izlanishlari kuch-qudrati bilan ijod qiladi. Ya’ni, birinchi doston yoki asari qanday badiiy saviyada, darajada bo’lsa, o’ninchi asari ham ana shunday darajada bo’ladi. Talabalik yillari topgan badiiy daraja bilan ijod qiladi. Boisi, o’qib-izlanish yo’q. Ertadan kechgacha mansab-martaba… yana-tag’in tirikchilik tashvishlari… To’qson olti foiz o’zbek yozuvchisining yozuvchilik ijod yo’li ana shunday.
Jasur Kengboev:
— Kim biladi, balki shundaydir… Men bu gaplaringizga qo’shilgim keladi…
Odatda, insoniyatni ezgulikka yetaklovchi kuch sifatida Adabiyot tilga olinadi. Chunki adabiyotning kuchi ko’ngil-yurakka qaratilgan bo’ladi. Shuning uchun uning kuchini uncha-muncha narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi. Nazarimda, faqat Abdulla Qahhorninggina adabiyot haqidagi mana bu fikri bundan mustasnoday tuyuladi: «Adabiyot — atomdan kuchli».
Endi do’ppini boshdan olib, mundoq bir o’ylab qaraylik… O’sha Adabiyot, asarlar o’z-o’zidan yaraladimi? Aslo! Fikri ojizimcha, adabiy-badiiy asarlar ijodkor-yozuvchidan juda ko’p narsani — vaqt, turmush tashvishlaridan xoli bo’lishni, mashaqqat chekishni talab qiladi. Axir, bir nima qurbon qilmay boshqa bir nimaga erishib bo’lmaydi! Abdulla Qahhor shuni nazarda tutib, «Adabiyot — ko’ngil ishi, ilhom samarasi. Tuyg’usiz, ilhomsiz yozilgan asarlar changlanmagan gulga o’xshaydi — meva tugmaydi», degan edi…
Haqiqatan ham, biz badiiy asarning inson tafakkur va ongi rivojidagi o’rni katta ekanini juda yaxshi bilamiz.O’qib-izlanish shu ma’noda, nafaqat qalamkashlar uchun, balki har qanday tafakkur egasi uchun juda zarur. Siz yosh qalamkashlarga bu borada qanday maslahatlar berasiz?
Tog’ay Murod:
— O’qib-izlanish bu — poydevor demak, teran tomir demak. Ichki kuch-qudrat buloqqa o’xshaydi. Buloqni yo’lida qanaqa qiyinchilik bo’lmasin, baribir otilib chiqadi. Chunki buloqda ichki kuch-qudrat bor, poydevor bor. Bu poydevor yillar mobaynida to’planib, yig’ilib, qudratli kuchga aylanib qoladi. Uni hech bir to’siq, qiyinchilik to’xtata olmaydi. Bu kuch-qudrat ko’p yillar oqimi samarasi.
Hatto, urush davrida buyuk-buyuk asarlar yaratilgan. Ocharchilik yillarida buyuk-buyuk asarlar yaratilgan. Qamoqxonalarda buyuk asarlar yaratilgan.
Yozuvchi, adiblar ijodiy yo’lini, umrini, hayotini olis masofaga yugurish poygasiga o’xshatgim keladi. Marafon poygasi yo’liga o’xshatgim keladi. Poyga yo’lagi bo’ylab chopib boruvchi poygachilarga o’xshatgim keladi. Bunday olis masofa poygasida oldindan, azaldan puxta, pishiq mashq qilgan, suyagi shunday poygada qotgan, ya’ni poydevori pishiq, beli baquvvat, poydevori zaminli poygachi so’nggi marraga yugurib boraveradi. Yoshligida shunchaki besh-olti mashq olgan, shunchaki orzu-havas bilan yo’lga chiqqan poygachilar esa yo’l-yo’lakay arosatda qolib ketaveradi. Birov o’pkasi to’lib qolib ketadi. Birovi irodasi yetmay qolib ketadi. Birovi kuch-qudrati yetmay qoladi, birov turli-tuman bahonalar topib qolib ketadi.
O’zbek adiblari ana shu poygachilarga o’xshaydi. Ijodiy yo’lni ana shu poyga yo’liga o’xshataman! Yozuvchini ana shu poygachilarga o’xshataman.
Yozuvchi borki, umr bo’yi o’qib-izlanishi kerak. Yozuvchi o’lganda pensiyaga chiqadi. Yozuvchi o’lganda tinadi!
Jasur Kengboev:
— Siz «Men qaerga borsam, yozuvchi nomi bilan boraman, qaysi darvozani ochsam, yozuvchi nomi bilan ochaman», degan edingiz. Siz o’z gapingiz ustidan chiqdingiz. Adib sifatida aytishingiz kerak bo’lgan hamma gaplarni o’z tilingizda, o’z uslubingizda, asosiysi, o’z ko’nglingizda aytib bo’ldingiz, xalqimizni uncha-munchaning xayoliga kelmagan favqulodda fikrlaringiz bilan oshno etdingiz. Sizdan yozuvchilikni o’rganmoqchi bo’lgan yosh, bo’lajak qalamkashlarga Siz — yozuvchi Tog’ay Murod nimalar degan bo’lardingiz? Axir, har qanday yozuvchi o’zi bosib o’tgan ijodiy yo’liga nazar tashlar ekan, ijod haqida, adabiyot haqida o’z fikr-mulohazalarini, ta’rifini beradi. Masalan, o’zbek adiblaridan Cho’lpon «Adabiyot — har bir millatning hisli ko’ngul tarixining eng qorong’u xonalarida maishat(tirikchilik)ning ketishiga qarab, har xil tusda va rangda yetishgan, fayzli til birla taqdir etula olmaydurgon bir guldur», dedi, Abdulla Qahhor esa: «Adabiyot — hunar, uni kasbga aylantirib olgan yozuvchi olmaga tushgan qurtdan farq qilmaydi», dedi. Siz — Tog’ay Murod yozuvchi sifatida bosh harflar bilan bitiluvchi ADABIYOTga qanday ta’rif berar edingiz? Sizningcha, ADABIYOT— o’zi nima?
Tog’ay Murod:
— Rabindranat Tagor aytmish adabiyot — bu ulkan bir qasr, demakdir. Ulkan qasrning esa darvozasi hamisha bitta bo’ladi. Bu darvozadan hamma bir xil yo’l bilan kiradi. Lekin kira olmay qoluvchilar ham juda ko’p bo’ladi. Bular alamidan ana shu qasr tevaragida shovqin solib, «ura-ura» qilib yuradi. Olisdan qaragan odam bu ulug’ qasr egalari shu baqiroqlar, deb o’ylaydi. Aslida esa bular adabiyot deya atalmish ko’hna qasr darvozasini topa olmay yurgan alamzadalardir.
Adabiyot qasrini qanday zabt etsa bo’ladi? Adabiyot darvozasidan qanday kirsa bo’ladi? Asl ijodkor Adabiyot qasrini o’z asari bilan zabt etadi. Asl ijodkor el-yurtga «ura-ura» gaplari bilan emas, badiiy asarlari bilan xizmat qiladi.
R.S. Yozuvchi Tog’ay Murod bilan ushbu suhbat xayolan uyushtirildi. Bunda yozuvchining kundaliklari, nashr etilgan asarlari va intervyularidan foydalanildi. Ustoz adibga esa XAYOLAN TASHAKKUR bildirib qolamiz…
Manba: «Men qaytib kelaman» xotira kitobi
