2016 йил — Ҳазрат Мир Алишер Навоий таваллудининг 575 йиллиги
2006 йили Машҳад шаҳрида “Амир Алишер Навоийнинг тафаккури, мероси ва башариятга хизмати” мавзуида халқаро анжуман бўлиб ўтган эди. Мазкур илмий-анжуман муносабати билан нашр этилган тўпламда бундан анча йил бурун Алишер Навоий муҳрини ўқишга муяссар бўлган Исмоил Бекжоновнинг “Ҳадиси мунаққэш шўдэ дар муҳри Алишер Навоий” мақоласи эълон қилинган ва олим илгари олимлар учун ўқиш қийин бўлиб келаётган Навоий муҳридаги ҳадис сўзларини қандай ўқигани ҳақида илмий ахборот берган эди.
Маълумки 1976 йил Теҳронда нашр этилган “Салтанат кутубхонасида сақланаётган қўлёзма девонлар катологи”да Навоийнинг “Наводир ун-ниҳоя” девони мавжудлиги ва шу девон нусхасига улуғ шоиримизнинг шахсий муҳри босилгани ҳақида маълумот берилган эди. Бироқ катологда Навоий муҳридаги ёзувларни ўқиш қийин бўлгани айтилиб, ундан фақат “Кун…фи аддунё ки Ол ғариб… алфақир Алишер” сўзлари ўқилгани таъкидланганди.
Катологдаги бу хабарни ўша йилиёқ марҳум олим Ботир Валихўжаев ўзбекистонлик олимлар диққатига етказди. Орадан йиллар ўтиб, аниқроғи, 1991 йили Суйима Ғаниева мазкур “Наводир ун-ниҳоя” асари қўлёзма нусхасидан фотокўчирмани юртимизга келтирди. Навоий муҳрининг кичкинагина сурати билан танишган Исмоил Бекжонов ундаги арабча сўзларни ўқишга муваффақ бўлиб, муҳрга ҳадис ўйиб ёзилганини аниқлади. Кейинчалик Исмоил Бекжоновнинг бу кашфиёти ҳақида матбуотда мақолалар эълон қилинди. (Саъдулла Аҳмад. “Киши муҳр аро ҳар не қилса нигор…”, Сирли олам, 1991, 10 сон; Т. Абрамова. “Написано собственноручно”. Правда Востока. 1991, 27 сентябрь; А. Ҳайитметов. “Наводир ун-ниҳоя”нинг Теҳрон нусхаси. ЎзАС, 1993, февраль)
Айни кунларимизда буюк мутафаккир муҳри ҳақидаги бу гаплардан анча вақт ўтиб, айрим тадқиқотчилар ва ёш олимларда Алишер Навоий муҳрининг қай тарзда кашф этилганини билишга қизиқиш ва эҳтиёж борлиги сезилмоқда.
Исмоил БЕКЖОН
МУҲРГА НАҚШЛАНГАН ҲАДИС
Камина ҳазрат Алишер Навоий таваллудининг 550 йиллик тантаналари арафасида улуғ мутафаккир муҳрига ўйиб ёзилган арабча сўзларни ўқишга муваффақ бўлган эди. Муҳр ёзувлари бизгача “Наводир ун-ниҳоя” девони қўлёзмасининг Теҳрон нусхасида етиб келган бўлиб, унда пайғамбаримиз ҳадиси акс этганди: “Кун фи ад-дунйо каиннака ғарибу ау обиру сабил, Алишер ул-фақир”.
Биз бу ҳадисни, Эй инсон, бу дунёда вақтинчалигинг учун ўзингни ўзга юртга келган ғариб – мусофир ва яна қайтишинг кераклигини англаб, доим кетишга шай йўловчидек тайёр тур, мазмунида: “Бу дунёда ғарибдек бўл ёки йўловчидек шай тур” дея таржима қилгандик. Аслида бизнинг хизматимиз бу ўринда таржима эмас, балки кўп йиллардан буён ўқий олмай келинаётган муҳр сўзларини ўқиб, бу жумбоқни ечишда эди. Шунинг учун ҳадис мағзини чақишни ўқувчиларнинг ўзига ҳавола қилган эдик.
Марҳум адабиётшунос олим Абдуқодир Ҳайитметов бу тўғрида шундай ёзгандилар: “… муҳрда эса арабча бир нечта сўзлар ёзилган бўлиб, уларни шарқшунос И. Бекжонов тўла ва тўғри ўқишга анча ҳаракат қилган. Бизнингча эса, бундаги сўзлар қуйидагича ўқилса, янада тўғри бўлар эди: Кун фи-д-дунё каиннака ғарибун ав обиру сабилин. Алишер-ул-фақир”. Ўзбек тилига эса бу матнни “Бу дунёда худди ғарибдек ёки йўлдаги йўловчидек бўл, Фақир Алишер” – деб таржима қилиниши маъқул (ЎзАС, 1993, февраль сони).
Навоий муҳридаги биз ўқиган ҳадис аслида қуйидагачидир: “Абдуллоҳ ибн Умар ривоят қиладилар: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам елкамдан ушлаб туриб: “Сен дунёда бир ғарибдек ёким бир йўловчидек бўл! (яъни, сен бу дунёда ўзингни ҳеч кими йўқ бир кимсадек ёким бир йўловчидек ҳис қил!) (Халқ сўзи, 1998, март сони). Бу ерда ҳадис таржимасига сал аниқлик киритишга тўғри келади: Сен бу дунёда ўзингни чет элга бориб қолган бир мусофир каби тут ёки ўзингни йўл юргувчи йўловчи сингари бил.
Ҳазрат Алишер Навоийнинг ўзи эса муҳрига ёздирган ҳадис сўзларини “Эй лабинг…” хитоби билан бошланувчи “Янглиғ” радифли ғазалининг бир байтида ақд санъати воситаси орқали мана шундай муҳрлаган эканлар:
Қўйма бу манзилу масканга кўнгулким зинҳор,
Англа йўл ўткучидек ўзнию меҳмон янглиғ.
Ёки буюк шоирнинг яна бир назмида ҳам бу ҳадис сўзлари ҳар бир инсоннинг шиори бўлишига ундов учун айтилаётгандек янграйди:
Ки, дунёда бўлғил нечуккким ғариб
Ва ёхуд анингдек йўл ўткучи.
Мазмуни: Эй инсон, бу манзил-бекатни абадий юрт деб ўйлама, бу маскан – уйни роса ўрнашиб-ўтирадиган жой экан дема, булар ҳаммаси ўткинчи. Шунинг учун ўзингни чет элга борган ғариб(бегона), мусофир ва бу ўзга масканда меҳмондек тут ёки ўша мусофирга ўхшаган йўл юргувчи саёҳатчи сингари доим сафарга шай тур.
Шарҳ шуким, бу ўткинчи дунё унга кўнгил-ҳирс қўйиб, нафс балосига мубтало бўлиш ва шунинг орқасида ўзингни ҳар куйга солишга арзимайди. Бу ёлғончи олам айвони бемалол чўзилиб ётишингга имкон бермаслиги сабаб, унда бироз нафсингни ростлагач, меҳмонлик иззатинг кўп ўтмай тугашини ҳам англаб ет. Мусофир сифатида яна асл юртингга қайтиб кетиш ғами ва йўл анжомлари тадорики ташвишида ҳам бўл. Дин ва тасаввуф таълим берганидек, бу йўл озуқаси ва сафар анжомлари эса сенинг бу дунёда қилган хайрли ишларинг, ҳар соҳада яхшилик билан чиқарган номинг ҳамда сени ўтга-сувга ургувчи аммора нафсингни тийишинг кабилар бўлади.
Хуллас, муборак бу ҳадис ва унинг мутафаккир шоир ҳазрат Алишер Навоий томонидан амалга ошган мўъжазгина назмий тафсири юқоридаги каби яна талай ҳикмату маъноларни ўзида мужассам қилган бўлиб, уларни фикрда давом эттириб, мағзини чақиш бугунги зукко ўқувчиларимиз учун у қадар мушкил эмас.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 2007, 9 февраль, №6.
“Амир Алишер Навоийнинг тафаккури, мероси ва башариятга хизмати”, тўплам, форсча, Б.:67; 2015, февраль – Машҳад.
2016 yil — Hazrat Mir Alisher Navoiy tavalludining 575 yilligi
2006 yili Mashhad shahrida “Amir Alisher Navoiyning tafakkuri, merosi va bashariyatga xizmati” mavzuida xalqaro anjuman bo’lib o’tgan edi. Mazkur ilmiy-anjuman munosabati bilan nashr etilgan to’plamda bundan ancha yil burun Alisher Navoiy muhrini o’qishga muyassar bo’lgan Ismoil Bekjonovning “Hadisi munaqqesh sho’de dar muhri Alisher Navoiy” maqolasi e’lon qilingan va olim ilgari olimlar uchun o’qish qiyin bo’lib kelayotgan Navoiy muhridagi hadis so’zlarini qanday o’qigani haqida ilmiy axborot bergan edi.
Ma’lumki 1976 yil Tehronda nashr etilgan “Saltanat kutubxonasida saqlanayotgan qo’lyozma devonlar katologi”da Navoiyning “Navodir un-nihoya” devoni mavjudligi va shu devon nusxasiga ulug’ shoirimizning shaxsiy muhri bosilgani haqida ma’lumot berilgan edi. Biroq katologda Navoiy muhridagi yozuvlarni o’qish qiyin bo’lgani aytilib, undan faqat “Kun…fi addunyo ki Ol g’arib… alfaqir Alisher” so’zlari o’qilgani ta’kidlangandi.
Katologdagi bu xabarni o’sha yiliyoq marhum olim Botir Valixo’jaev o’zbekistonlik olimlar diqqatiga yetkazdi. Oradan yillar o’tib, aniqrog’i, 1991 yili Suyima G’anieva mazkur “Navodir un-nihoya” asari qo’lyozma nusxasidan fotoko’chirmani yurtimizga keltirdi. Navoiy muhrining kichkinagina surati bilan tanishgan Ismoil Bekjonov undagi arabcha so’zlarni o’qishga muvaffaq bo’lib, muhrga hadis o’yib yozilganini aniqladi. Keyinchalik Ismoil Bekjonovning bu kashfiyoti haqida matbuotda maqolalar e’lon qilindi. (Sa’dulla Ahmad. “Kishi muhr aro har ne qilsa nigor…”, Sirli olam, 1991, 10 son; T. Abramova. “Napisano sobstvennoruchno”. Pravda Vostoka. 1991, 27 sentyabr`; A. Hayitmetov. “Navodir un-nihoya”ning Tehron nusxasi. O’zAS, 1993, fevral`)
Ayni kunlarimizda buyuk mutafakkir muhri haqidagi bu gaplardan ancha vaqt o’tib, ayrim tadqiqotchilar va yosh olimlarda Alisher Navoiy muhrining qay tarzda kashf etilganini bilishga qiziqish va ehtiyoj borligi sezilmoqda.
Ismoil BEKJON
MUHRGA NAQSHLANGAN HADIS
Kamina hazrat Alisher Navoiy tavalludining 550 yillik tantanalari arafasida ulug’ mutafakkir muhriga o’yib yozilgan arabcha so’zlarni o’qishga muvaffaq bo’lgan edi. Muhr yozuvlari bizgacha “Navodir un-nihoya” devoni qo’lyozmasining Tehron nusxasida yetib kelgan bo’lib, unda payg’ambarimiz hadisi aks etgandi: “Kun fi ad-dunyo kainnaka g’aribu au obiru sabil, Alisher ul-faqir”.
Biz bu hadisni, Ey inson, bu dunyoda vaqtinchaliging uchun o’zingni o’zga yurtga kelgan g’arib – musofir va yana qaytishing kerakligini anglab, doim ketishga shay yo’lovchidek tayyor tur, mazmunida: “Bu dunyoda g’aribdek bo’l yoki yo’lovchidek shay tur” deya tarjima qilgandik. Aslida bizning xizmatimiz bu o’rinda tarjima emas, balki ko’p yillardan buyon o’qiy olmay kelinayotgan muhr so’zlarini o’qib, bu jumboqni yechishda edi. Shuning uchun hadis mag’zini chaqishni o’quvchilarning o’ziga havola qilgan edik.
Marhum adabiyotshunos olim Abduqodir Hayitmetov bu to’g’rida shunday yozgandilar: “… muhrda esa arabcha bir nechta so’zlar yozilgan bo’lib, ularni sharqshunos I. Bekjonov to’la va to’g’ri o’qishga ancha harakat qilgan. Bizningcha esa, bundagi so’zlar quyidagicha o’qilsa, yanada to’g’ri bo’lar edi: Kun fi-d-dunyo kainnaka g’aribun av obiru sabilin. Alisher-ul-faqir”. O’zbek tiliga esa bu matnni “Bu dunyoda xuddi g’aribdek yoki yo’ldagi yo’lovchidek bo’l, Faqir Alisher” – deb tarjima qilinishi ma’qul (O’zAS, 1993, fevral` soni).
Navoiy muhridagi biz o’qigan hadis aslida quyidagachidir: “Abdulloh ibn Umar rivoyat qiladilar: “Rasululloh sallallohu alayhi vasallam yelkamdan ushlab turib: “Sen dunyoda bir g’aribdek yokim bir yo’lovchidek bo’l! (ya’ni, sen bu dunyoda o’zingni hech kimi yo’q bir kimsadek yokim bir yo’lovchidek his qil!) (Xalq so’zi, 1998, mart soni). Bu yerda hadis tarjimasiga sal aniqlik kiritishga to’g’ri keladi: Sen bu dunyoda o’zingni chet elga borib qolgan bir musofir kabi tut yoki o’zingni yo’l yurguvchi yo’lovchi singari bil.
Hazrat Alisher Navoiyning o’zi esa muhriga yozdirgan hadis so’zlarini “Ey labing…” xitobi bilan boshlanuvchi “Yanglig’” radifli g’azalining bir baytida aqd san’ati vositasi orqali mana shunday muhrlagan ekanlar:
Qo’yma bu manzilu maskanga ko’ngulkim zinhor,
Angla yo’l o’tkuchidek o’zniyu mehmon yanglig’.
Yoki buyuk shoirning yana bir nazmida ham bu hadis so’zlari har bir insonning shiori bo’lishiga undov uchun aytilayotgandek yangraydi:
Ki, dunyoda bo’lg’il nechukkkim g’arib
Va yoxud aningdek yo’l o’tkuchi.
Mazmuni: Ey inson, bu manzil-bekatni abadiy yurt deb o’ylama, bu maskan – uyni rosa o’rnashib-o’tiradigan joy ekan dema, bular hammasi o’tkinchi. Shuning uchun o’zingni chet elga borgan g’arib (begona), musofir va bu o’zga maskanda mehmondek tut yoki o’sha musofirga o’xshagan yo’l yurguvchi sayohatchi singari doim safarga shay tur.
Sharh shukim, bu o’tkinchi dunyo unga ko’ngil-hirs qo’yib, nafs balosiga mubtalo bo’lish va shuning orqasida o’zingni har kuyga solishga arzimaydi. Bu yolg’onchi olam ayvoni bemalol cho’zilib yotishingga imkon bermasligi sabab, unda biroz nafsingni rostlagach, mehmonlik izzating ko’p o’tmay tugashini ham anglab yet. Musofir sifatida yana asl yurtingga qaytib ketish g’ami va yo’l anjomlari tadoriki tashvishida ham bo’l. Din va tasavvuf ta’lim berganidek, bu yo’l ozuqasi va safar anjomlari esa sening bu dunyoda qilgan xayrli ishlaring, har sohada yaxshilik bilan chiqargan noming hamda seni o’tga-suvga urguvchi ammora nafsingni tiyishing kabilar bo’ladi.
Xullas, muborak bu hadis va uning mutafakkir shoir hazrat Alisher Navoiy tomonidan amalga oshgan mo»jazgina nazmiy tafsiri yuqoridagi kabi yana talay hikmatu ma’nolarni o’zida mujassam qilgan bo’lib, ularni fikrda davom ettirib, mag’zini chaqish bugungi zukko o’quvchilarimiz uchun u qadar mushkil emas.
Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 2007, 9 fevral`, №6.
“Amir Alisher Navoiyning tafakkuri, merosi va bashariyatga xizmati”, to’plam, forscha, B.:67; 2015, fevral` – Mashhad.
