30 май – Устоз Эркин Воҳидов вафот этганига 1 йил тўлади.

Эркин Воҳидов ўз асарларига ўхшайди. Ўз асарлари каби тоза эди. Унинг барча иборалари, шеърий жумлалари маъноларга тўла. Маъно суратлари билан музайян. Улар юлдуз шуълаларидай инсонлар кўзларини яшнатиб туради ва ҳаётнинг сир-синоатли сувратларидан дарак беради. У мумтоз маънода ҳам, замонавий маънода ҳам адаб тажассуми эди. Қодир Оллоҳ руҳи дунёсини ҳамиша шод ва мунаввар қилсин.

Иброҳим ҒАФУРОВ
ЮЛДУЗ ШУЪЛАСИ

Ҳаётда босилган йўллар ортда қолади, хаёл эса то тирик эканмиз, кўз ўнгимизда туради.

Эркин Воҳидов воқеликка зиддиятда яшамасди, аксинча, доим воқелик билан уйғунлик қидирарди: бутун ранг-баранг ижодиёти шундай уйғунликка эришмоқликнинг ажиб самараси.

Уйғунликка интилиш инсоний феъл-атворини, табиатини бошқарарди ва томирларида мисоли қон каби оқарди.

У ҳаёт ва ижтимоий воқеликнинг аччиқ ҳақиқатларини дадил кўтаришдан сира қайтмасди, бундан уни қайтарадиган куч йўқ эди. У зиддиятли ҳолларни енгиб ўтишни, халқни Шарқ одоб-ахлоқига таянган ҳолда илғор халқ сифатида кўришни истарди. Бунда у яқин устозлар Беҳбудий, Қодирий, Авлоний, Тавалло, Чўлпон, Фитратга издош, улар орзу-аъмолларини рўёбга чиқаришга тарафдор эди. Ҳаёт эса зиддиятларга тўлиб-тошиб ётарди.

Эркин Воҳидов “Ҳадсон кўрфазидан Токио бандаргоҳигача” деган публицистик серфикр мақоласида қуйидагиларни ёзганди: “Шаҳар тиклаш, юрт обод қилиш осон, тафаккур тарзини ўзгартириш қийин. Токи янгича фикрловчи инсонлар жамиятда етакчи кучга айланмагунча ривожланиш, юксалиш бўлмайди. Бундай сўзларнинг, айниқса, фикрлар қарама-қаршилиги, баҳс муҳити, конструктив оппозиция, сўз эркинлиги, реал кўппартиявийлик ҳақидаги ўткир хитобларнинг ҳаммага ҳам хуш ёқавермаслиги тайин. Амалдорлар ичида “мен билан баҳслашиб кўр-чи, қисқичбақалар қишлайдиган жойни кўрсатиб қўяман” дегувчилар озми? Улар буни тилда айтмасалар ҳам дилда айтадилар. Жасоратли ишлар жасоратли инсонларга насиб этади. Эркин Воҳидовнинг ўзи шундай жасоратли инсон эди. Бу халқ манфаатларини кўзлайдиган ва ҳимоя қиладиган маърифатли жасорат эди. Олди-қочдилар, булҳавасга айтиладиган пуч-тумтароқ гаплар эмасди. Унинг шеърлари публицистикасининг давоми, публицистикаси эса тафаккур завқларига тўла шеърлариниг узвий ва жонли давоми эди. “Бизнинг зуваламизда японларда бор хусусиятлар йўқми? Мардлик, Орият, Инсоф-Диёнат, Лафз каби ота-боболаримиздан мерос, замонлар ўтиб ҳам йўқолмаган фазилатлар халқимизнинг барча имконлардан аъло имкони, салоҳиятидир. Жаҳон билан мулоқотларда бизга асқотадигани ҳам шу фазилатлардир”. Ўқувчимиз сезгандир бу каби фикр-ўйларнинг бари шоир ижодидан буюк инсоний-ғоявий оқимга айланиб ҳаракат қилади ва жон-дилдан ҳаракат қилишга ундайди. Эркин Воҳидов яхшиликларга чин дилдан яйраб қувонарди, ғазаб-жаҳолатлардан қаттиқ озор чекарди. Унинг шоир юраги ўта нозик қурилганди.

Атоқли шоир, кўзга кўринган жамоат арбоби Эркин Воҳидовнинг болалик ва ўсмирлик онги ХХ аср 30-йилларининг охирлари, қаттол Иккинчи жаҳон уруши даврида сувратланди. У 1936 йилнинг 28 декабрида икки камолга етган зиёли муаллим оиласида дунёга келди. Отаси тарих муаллими эди – отасидан тарихга зўр қизиқишлар ўтди; онаси жуда моҳир ҳунарманд эди – жўғрофиюн онадан жаҳонбонлик, дунё кўриш, тинимсиз сайёҳатларга иштиёқлар касб этди. Дунёни неча бор Япониядан Лос-Анжелесгача пайдар-пай кезиб чиқди. Кўзининг уфқлари беҳад кенгайди. Саёҳат, сайрлар иштиёқи уни то сўнгги дамларигача тарк этмади.

Эркин Воҳидовнинг бутун ҳаёти ва ижоди халқнинг, мухлисларнинг кўз ўнгида кечди. Кўпминглаб, балки миллионлаб мухлислар унинг ҳаёти саҳифаларини яхши биладилар, шоирлари, донишмандлари каби яхши танийдилар ва севадилар. Шунинг учун бу кичкина мақола доирасида унинг ҳаёти саналарига кенг тўхталиб ўтишнинг ҳожати йўқ. Фақат шуни яна бир карра қайд этиб ўтайликки, шоирнинг ёрқин дунёқараши, ижод масалаларига муносабати, тинимсиз ақлий-руҳий ўса-ўзгара боришида ХХ асрнинг олтмиш тўрт йили ўз чуқур изларини, муҳрларини қолдирди. Уруш йиллари ота-онадан бевақт жудо бўлиш келажакнинг порлоқ ниҳолига хийла драматик чизиқлар тортди. Шоир ўзи бошидан кечирган воқеаларни эслаб, “умрим ҳаловатсиз кечди. На уйқуда ва на уйғоқликда ҳаловат кўрдим, – деб ёзди. – Ижодий меҳнатнинг табиати шундай экан, мен уни бахт деб қабул қилдим. Бошимга кўп ғамлар ҳам тушди… ғамларимнинг кўпроғи эзгулик ташвишлари бўлди: Китоб ёзиш ва нашр қилиш ғами, иморат қуриш ғами, янги журнални оёққа турғизиш ғами ( Эркин Воҳидов кези келганда “Ёшлик” журналини ташкил этишда бош-қош, унинг илк бош муҳаррири бўлган, жуда кўп талантларни юзага чиқишига катта саъй-ҳаракатлар қилган, жуда кўплаб ёшлар Миртемир, Зулфия, Шайхзода қатори Эркин Воҳидовни ўзларига устоз билиб, унга сидқидилдан эргашганлар) то тирик эканман, мени бу хил ғамлар тарк этмаса деб ният қиламан”. Шоир бу ўринда ажиб лутф билан “ғам”нинг тархини очган. Зеро гўзал лутф ҳеч қачон бу лутф учун яралган инсонни, лутф эгасини тарк этмаган…

Кузатишлар шундай бир хулоса чиқаришга имкон берадики, дунёдан сўрайдиган нарсаси ғоятда кўп бўлган, дунёга саволи тугамайдиган (Эркин Воҳидовнинг муаллимлар фарзанди бўлганлигини унутмайлик) одамлар ижодкор бўлиб етиладилар, одатда. Эркин Воҳидов болалигидан кучли заковатли, қизиқувчан эди. Ҳаёт ичига ичкарилаб бораркан доим бошида саволлар қуюндай айланарди. Саволларига жавоб қидириб, изловчан шоирга айланди. Бежиз эмас, унинг ижодида савол руҳида ёзилган асарлар кўп. 2007 йили ёзган бир шеърида шундай деганди:

Ёзган саволим кўп ҳаддан зиёда
Жавобин виждонга ҳавола қилдим.
Оллоҳим кечирсин: ёруғ дунёда
Камроқ шукр қилдим, кўп нола қилдим…

Бу ерда адолат юзасидан қайд этиб ўтиш ўринлики, бу сўзлар нечоғлиқ камтарона бўлмасин, Эркин Воҳидов ўзи қўйган, эл-юрт тақдири, келажаги тақозо қилган саволларга донишмандона жавоблар, ечимлар топди, муаммоларни қўйишгина эмас, уларни ҳал қилишнинг адолатли йўлларини кўрсатди. Вақтида ўқувчилар севиб ўқиган ва ўзи учун фойдали хулосалар чиқарган Эркин Воҳидовнинг “Изтироб” деб аталган кучли публицистик китоби бунинг ёрқин мисоли. Истиқлолий тараққиёт юзасидан бу китобда шунчалар кўп қимматли масалалар кўтарилганки, улар ҳали ҳамон ўзининг қайноқ, жўшқин долзарблигини заррача йўқотган эмас. Бу ерда билиб туриб нега йигирма беш йилга кечикдик? – деган савол шоир айтмоқчи яна карра-карра изтиробга сабаб бўлади. Шоир кечикиш азоб-армонларини ўша пайтларда бир салмоқдор сўз билан “изтироб” деб атаган эди. Баъзан шоир табиатининг, шеърий йўлининг, ният-мақсадларининг ўзагини очадиган ноёб бир сўз бўлади.

Ғафур Ғулом шеърларини синчиклаб ўқисак, шоир бир қатор юксак кўтаринки руҳда яратилган шеърларида “билониҳоя” сўзини такрор-такрор қўллаганини кўришимиз мумкин: “Ғурбатда кезганман билониҳоя” (“Мен яҳудийман”), “Қиёмат куннинг ҳам сўнгги бор ахир, Бўлмагай бу зулмат билониҳоя” (“Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак”). “Билониҳоя” бу ерда ҳар нарсанинг охири бўлади деган маънода. Ғафур Ғулом ўз шеъриятида юксак пафосга дахлдор, кўтаринкиликни ифодаловчи сўзларга алоҳида эътибор беради. Бундай кўтаринки шоирона сўзлар унинг шеърияти юқори услубини белгилайди ва шундай кўтаринкилик услубини яратади. Демак, “билониҳоя” каби жонли халқ тилида кўпда қўлланмайдиган сўзлар маълум маънода оптимистик фалсафанинг белгиси, қолаверса, мутафаккир шоирнинг ўзига хос севиб ишлатадиган тилидир. Кўтаринкилик белгисидир. Эҳтимол, Ғафур Ғуломдан бошқа шоир тилида бу каби сўзлар тушунарсиз ва ўринсиз бўлиб туюлиши мумкин, Ғафур Ғулом шеърида эса улар табиий юксак пафос билан жаранглайди. Ҳар бир шоирнинг шундай шеърияти, насри, публицистикаси билан туғишган сўзлар олами бор. Абдулла Ориповда ҳам, Рауф Парфида ҳам, Ҳалима Худойбердиева, Ойдин Ҳожиева, Ҳалима Аҳмадда ҳам шундай хос белгили сўзлар бор. Эркин Воҳидов шеърияти ҳам бундан мустасно эмас. Зеро “шеърий ўхшатиш билан қалбимиздир лолагун” деб Ғафур Ғулом гўзал лутф қилганидек, ўхшатишлар шеър томирида ҳаётбахш қондек шовуллаб оқиб, уни лоларанг бўёқларга бўяб, қалблар мулкларига безаб-безантириб олиб киради. Эркин Воҳидов айтади:

Ватан ҳуррияти учун ҳамиша,
Фидоликка тайёр ҳаётинг керак.

Бошқа бир шеърида:

Қуллуқ қил демасман,
Юрт тупроғин ўп.
Унга қуллар эмас,
Фидолар керак.

Унинг сену мендек шоирлари кўп,
Буюк элга энди даҳолар керак.

У эрта яратган шеърларидан бирида эса:

Она Ватан! Бир ўғлинг каби
Фидо этай жонимни сенга! –

дейдики, унинг шеъриятидан бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Аммо, биз айтмоқчи бўлган фикрга шулар ҳам кифоя қилади. Зийрак ўқувчи дарров англагандир, мисолларда урғу билан жаранглаётган “фидо”, “фидокорлик”, “фидойилик” сўзлари шоир шеъриятида суюб қўлланадиган мотивларнинг – маъноларнинг очқичлари. Улар фидокорлик заминида туриб Эркин Воҳидов шеъриятида ватанпарварлик, инсонпарварлик, юксак ахлоқийлик ва мумтоз маънодаги адаб муҳитини яратадилар, шу маънода услуб ҳосил қилувчи унсурлар каби шеър мундарижаси ичида ҳаракат қиладилар. Эркин Воҳидов шеъриятидаги ва бутун ижодиётидаги услуб мундарижа билан чамбарчас боғланган ҳолда услуб яратувчи – фидокорлик, фидойилик услубини яратувчи бадиий-шеърий мазмундор техник (шеър техникасига кўра) жуда ҳам эътиборли адабий-бадиий ҳодисалардир. Ушбу муҳр сўзлар шоир шеъриятининг мундарижасида мундарижа ҳосил қилувчи, мундарижавий аҳамиятга эга деб айта оламиз. (Абдулла Орипов шеъриятида чунончи мисол тариқасида “бас” сўзининг қўлланиши дои­ралари ва ўрин мақсадларига бир қараб қўяйлик). Шеъриятда жуда қизиқ, чунончи, таворуд ҳосил қилувчи мисоллар кўп. Улар шеърий услублар каҳкашони нималигини янада ойдинроқ кўрсатади. Бир мисол:

Миямиз глобус
Миллиметраси – минг километр
Ҳар чизги
Қурилишдан бир белги
Ютуқлардан плюс.

Буларни Ғафур Ғулом поёнсиз маяковскийча кўтаринкиликдаги “Турксиб йўлларида” шеърида айтган, ўзингиз ҳам дарров эсладингиз. Эркин Воҳидов дарахтлар фалсафаси ҳақида туркум шеърлар битган. Улардан бири шундай:

Мия каби шаклим бор
Бошим тўла ақлим бор.
Мени еган донишманд
Бўлур деган нақлим бор.

Мия ва унинг шакли ҳақида ёзаётган икки шоир икки турли услуб фалсафий натижага эришади. Эркин Воҳидов дарахт тилидан жуда содда ва табиий фикрни ифодалайди. Ғафур Ғулом эса сўзларнинг юксак материялари дунёсига кириб боради. Муболаға ва заминий услуб. Ёнғоқ ва глобус. Миллиметра чизиқлар ва мия ақлнинг ёйлари. Эркин Воҳидов ижодий мақсадларига кўпроқ заминий услуб, соддалик услуби, лекин эришиш қийин саҳли мумтане поэтик воситаси ва ташбеҳлари бирлан эришади. Ғафур Ғулом эса умидбахш муболағалар орқали ўқувчини ҳаяжонга солади. Буларнинг барида, албатта, даврларнинг, вазифадорликларнинг ўз такрорланмас муҳрлари бор. Бу услубларнинг ҳосил бўлиши шоирлардан ортиқроқ ҳукмга эга давр ва ижтимоиёт талаблари ҳукмлари бунда кўпроқ амал қилади. Аммо, Эркин Воҳидов ҳам “Инсон”, “Ўзбекистон”, “Ўзбегим” – учлик қасидасини яратганда, инсон, тарих, ватан, халқ, миллат юксакликларига кўтарилганда жанрлар, давр ва мавзу талабига кўра кўтаринкилик услубига мурожаат қилади ва ниҳоятда унумли фойдаланади. Янги замон, янги адабиёт қасидасининг жуда ёрқин янги намуналарини яратади. Шарқ мумтоз адабиётида мадҳнинг қонун-қоидалари ва анъаналари дунёга келган, Араб, форс, туркий адабиётларда узоқ асрлик тажрибалар бор. Ғазаллар, қасидалар, рубоийлар, маснавийлар, қитъалар ва бошқа жанрлар маълум қонун-қоидаларга бўйсунган ва уларга қатъий риоя қилган ҳолда яратилади. Шоирларнинг маҳоратлари шу қонун-қоидалар ва улар тақозо қилган шеърий техник воситалар асосида юзага чиқарилади. Ҳар қандай маҳорат ва маҳорат улуғлиги бу маълум чегаралар ичидаги, улар билан чекланган маҳоратларнинг олтин қирраларидир. Имруулқайс муаллақаларида ва ундан бир неча аср кейин ўтган Абу Таммом қасидаларида жанрнинг чекланган доирасида ўз буюк маҳоратларини тўла намоён қила олганлар. Эркин Воҳидов уч қасидасида, девон ва достонларида дунё адабиётидан чуқур хабардор зиёли каби шеърий услубларни қўллайди. Жанр чегараларига дунё адабиёти майлларидан келиб чиқиб қарайди ва шунинг учун ҳам қасидалари янгиланиш оҳангларини ўзида акс эттиради. Қадим қасида анъаналаридан эса фақат кўтаринкилик ва муболағадорликка риоя қилади. Бу қасидалар ва ғазаллар том маънода замон руҳи ва замон кайфиятларини акс эттириши, яъни маънога, қофиялар ва радифларга, ритмик пардаларга янгича муносабати ва янгича услуб қирраларини очгани билан ажралиб туради. Эркин Воҳидов ғазал формаси кўҳна ва у замонга мос эмас деган қарашларга ўз девони қасидалари билан муносиб амалий жавоб қайтарди. Анъаналарнинг янгиланиши замондошлар кўз ўнгида рўй берди. Европада роман ва ҳикоя қандай янгиланган бўлса, бизда ғазал, рубоий, қасидалар шундай янгиланди. Ғазал бир замонлар Ҳёте амалиёти таъсирида шундай Европача руҳда янгиланган эди. Замондошлар Эркин Воҳидов ғазалларини шунчалар ўзларига яқин олдилар, бу жанр уларга шунчалар суюкли бўлди. У ҳар бир юракда, ҳар бир хонадонда доимий суратда янграйди, доимий эзгулик таратади, доимий гўзаллик тарбиясини беради. Булар адабиётда анъанавийликнинг замонавийлик – замон руҳи билан боғлашнинг оригинал намуналаридир.

Эркин Воҳидов бой ижодиётининг ҳар бир сатрида оригиналликка интилган десак, бу асло муболаға бўлмас. Бунда ҳар сатрда оригиналликка интилиш оригинал ижод қилиш шоирнинг туғма табиатидан озиқланади. Биз шоир ижодида оригиналлик мотивига ҳали яна батафсилроқ таҳлилга ўтирсак деб ният қилганмиз. Аммо бу мухтасарлик доирасида шуни қайд этиб ўтишни зарур деб биламизки, Эркин Воҳидов ижодиётида оригиналлик ажойиб-ғаройиб тарзда сувратланади… Лекин оригиналликнинг ўзи нима деган саволга жавоб қидириш адабиёт ва илм-фан, санъат учун ҳамиша долзарб, ҳамиша энг қизиқарли масала. Бунда мен оригиналлик нима эканлигини жуда яхши биламан деб кеккайишнинг ўрни эмас. Ҳа, хўш, оригиналлик ўзи нима! Янгича талқинларми? Теша тегмаган сўзлар, иборалар, жумлаларми? Янги сувратлар, янги маъноларми? (Биз бу ўринда “суврат” деганимизда “образ”ни назарда тутамиз. Образни “суврат” деб таржима қиламиз ва бу образнинг энг яхши мубаддали деб биламиз. Афсуски, кейинги замонларда сувратни фақат расм, чизма деб тушуняпмиз. Йўқ, “суврат”, бу аввало образ, аммо сурат – фотосурат бошқа. Фарқ қилайлик. Сувратнинг маъноси “қиёфа” билан синоним бўлолади.) Хўш, оригиналлик янги ва янги сувратлар, адабий-бадиий қиёфаларми? Мотивларга янгича ёндошувларми? Доим ўзгача талқинларми? Бошқалардан фарқли ўзгача бадиий тизимми? Ёки бадиий ихтироларми? ( Эсингиздами Зулфия “Баҳор бўлмасайди, одамзод албат, Ўзи кашф этарди кашф этгандай бахт!” деган ғаройиб сатрларни айтганди. Кашф билан ихтиро бир нарса. Лекин биз кейинги пайтларда камтарликка зўр бериб “ихтиро” демай қўйдик) Аммо, адабиётда, илм-фанда ихтиролар ҳақида доим сўйлашиб туриш зарур. Ҳақиқатан шоир, адиб бахтни кашф этгандай ихтирони кашф этади. Бу шоирдан ортиқ нарса. Бу азалда Худодан келаётган нарсалар.

Оригиналлик талантнинг мезони, ўлчови бўлса, эҳтимол. Талантнинг мезони унинг такрорланмас ўзига хос асарлар яратишида, умуман, ўзига хослик яратишида. Маънолар, ташбеҳлар, лафзларнинг оригиналлигида. Аммо, ҳар қандай шеър ё оригинал ё оригинал эмас. Оригиналликнинг зидди сийқалик ва пучлик. Шахсан ўзим оригиналликни янгича фикрлаш деб биламан. Янгича фикрлаш бўлмаса, янгича сувратлар ҳам, маънолар ҳам, ташбеҳлар ҳам, янги ифодалар ҳам йўқ. Янгича фикрлаш оригиналликнинг асл маъноси, қолганлари бари унга боғлиқ ва унга эргашади. Эркин Воҳидовда янгича фикрлаш ва ихтиро жуда кучли, бу унинг том аналитик фикрлаш тарзи билан боғлиқ. Унинг талқинлари ўзгача. Унда ижодий индивидуаллик ёрқин намоён бўлган. Индивидуаллигининг ўзига хосликларида туғилган, яшаган муҳитининг жонли таъсирлари ғоятда ­баравж. Ҳозир Кўкалдош мадрасаси пештоқлари, ҳужралари, кошинларига қараб туриб бу ерда кимлар таҳсил олгани, мадрасада қандай кайфиятлар ҳукмрон бўлганлигини билиш жуда қийин. Шеърга қараб туриб ҳам, унинг нима учун, қандай ёзилганлигини айтишнинг иложи йўқ. Бунда фақат тасаввур қилиш имконияти бор бизда. Аммо, ижодий ибтидони билишимиз керак. Акс ҳолда адабиётшунос, тилшунос, таржимашунос олим бўлганимизнинг маъноси қолмайди. Ижодий ибтидони билсаккина Эркин Воҳидов, мумтоз атама билан айтганда, том маънода мубтадеъ шоир. Янгиликлар адибидир. У инсон ва ижодкор сифатида анъанавий муҳит стихиясини ёриб чиқди. Аксинча, ғазал ҳеч камситмаган ҳолда Собир Абдулла мақомида қоларди.

Ҳа, ростдан ҳам ихтиро бўлмасайди, одамзод бунчалар узоқ яшамасди, урушлар, очарчиликлар, таъқиблар, зулму зулматлар, шафқатсизликларга, қирғинларга дош беролмасди. Буларнинг ҳаммасига қарши ихтиролар қилиб, у табиатда муваққат ғолиб бўлиб чиқди. Бошқалар юрган йўллар бор ва бошқалар юрмаган йўллар ҳам бор. Бу ҳақда Навоийдан ўтказиброқ ҳеч ким айтмаган бўлса керак.

Мактабда ўқиб юрган чоғларида муаллимлари Эркинга қараб суюб эркалаб, бу Афлотундан зўр математик чиқади дейишарди. У замонамизнинг Улуғбеги бўлади, деб башорат қилишарди. Бунинг сабаби Эркин Воҳидов ўқувчилик йилларида аниқ фанларга интилувчи эди. Ақли аналитик эди. Лекин у ҳаммасини қўйиб Навоий, Лутфий, Атоий этагидан тутди. Ғафур Ғулом ва Ҳамид Олимжонга эргашди. Бошдан оёқ улар шеърларини ёдлаб олди. Мен адабиётимизда “Ғафур Ғулом болалари” деган бир тушунча бўлишини ёшлик пайтларимдан бери орзу қиламан. Уруш ва урушдан кейинги авлод Ғафур Ғуломнинг оташин порлоқ эркаловчи падарона шеърларини ўқиб тарбияланди, ақл тиши чиқди. Уларни шу маънода чин “Ғафур Ғулом болалари” дейиш ўринли. Эркин Воҳидов ҳам Ғафур Ғулом болаларидан эди. Ғафур Ғуломни ёдламаган куни йўқ эди. Бу хосса унинг ҳар бир шеърида мана мен деб туради. Ғафур Ғуломча шеърларга ишқибозлиги, миясининг аналитик фикрлаши ўзи сезган-сезмаган ҳолда ижодида жуда чуқур из қолдирди.

Аввало, бу унинг шеърда аниқ фикрлашида; кейин, фикр тархининг тозалигида; учинчидан, асарлари композицияси пишиқ-пухталигида; тўртинчидан, ҳеч қачон ҳеч бир асарида бош мавзу жиловини йўқотиб қўймаслигида; бешинчидан, пуч, маъносиз гаплардан узоқлигида, мавзу доирасида мавзунлик ва уйғунлик яратишида; олтинчидан, мантиқий тафаккур доим шоирона тафаккур билан туташиб кетишида; еттинчидан, ташбеҳларининг бадиий-ҳаётий асоси теранлигида; саккизинчидан, бадиий ва ҳаётий ҳақиқатдан чекинмаслигида; тўққизинчидан, дунёқарашининг мустаҳкам ва асосли ахлоқий принципларга қурилганида; ўнинчидан, туғма одоб-икромининг ўсиб бора букилмас пок эътиқод даражасига кўтарилганида.

Бундай хусусиятларни яна санашни давом эттириш мумкин. Лекин мухтасар мақола доирасида шуларнинг ўзи етарлидир. Унинг Ватан ва халқ озодлиги, мустақиллиги, тарих ва инсон олдидаги “тобанда”лигига эътиқод-ишончи юрагида, шуурида комил эди. Зеро, шунинг учун ҳам асарларини юрак қони, комил ақл-идрок билан яратарди.

Мен жилғаман,
Дарё бўлиб тўлгим келади.
Она юртим,
Сенга ўғлон бўлгим келади.

Ўн беш яшар ўсмирда фидокорлик туйғулари қандай туғилгани, нималар боис туғилганди, қандай бунча эрта ўсиб етилганди? Эркин Воҳидов мусаффо ва навқирон севги-садоқатнинг фарзанди эди. Унинг сайланмалари “Муҳаббатнома”, “Муҳаббат”, “Садоқатнома”, “Ишқ савдоси”, “Шеър дунёси”, “Умр дарёси”, “Кўнгил нидоси” сингари номланишида ота-онанинг севги-муҳаббати мўъжизавий бир тарзда акс садо топганди. Ота-онаси суюкли фарзанд туғилганда, ўша кезлар ҳамма ёд ўқиган Ғафур Ғуломнинг “Бари сеники” шеъридан қаттиқ мутаассир бўлиб фарзандига Эркин деб ном танлашганди.

Эркин Воҳидов ниҳоятда шуурли инсон эди. Шуур ҳаётининг сўнгги дамларигача уни тарк этмади. Инсоний шуур ижтимоий шуурга айланди. Унинг шуури шеърий шуур билан ҳеч ажралмас бўлиб туташиб кетди. Унинг бутун қизиқишлари, интилишлари, афзал кўрган нарсалари қадрлаш принциплари акс этган китобларидан бирининг номини ҳам у “Шуур” деб атаганди. Эркин Воҳидов умри давомида кўп вазифаларда жон-дилдан берилиб меҳнат қилди. Мустақилликка бор иқтидори ва муҳаббатини бағишлади. Она тилининг гўзаллиги, тозалиги учун курашди. Доимо бир зум тинмай халқ билан озодлик ва муносиб яшаш учун мулоқотлар олиб борди. У жамоат ишини ўзига доим яқин оларди.

Эркин Воҳидов ўз асарларига ўхшайди. Ўз асарлари каби тоза эди. Унинг барча иборалари, шеърий жумлалари маъноларга тўла. Маъно суратлари билан музайян. Улар юлдуз шуълаларидай инсонлар кўзларини яшнатиб туради ва ҳаётнинг сир-синоатли сувратларидан дарак беради. У мумтоз маънода ҳам, замонавий маънода ҳам адаб тажассуми эди. Қодир Оллоҳ руҳи дунёсини ҳамиша шод ва мунаввар қилсин.

Ibrohim G‘AFUROV
YULDUZ SHU’LASI

Hayotda bosilgan yo‘llar ortda qoladi, xayol esa to tirik ekanmiz, ko‘z o‘ngimizda turadi.

Erkin Vohidov voqelikka ziddiyatda yashamasdi, aksincha, doim voqelik bilan uyg‘unlik qidirardi: butun rang-barang ijodiyoti shunday uyg‘unlikka erishmoqlikning ajib samarasi.

Uyg‘unlikka intilish insoniy fe’l-atvorini, tabiatini boshqarardi va tomirlarida misoli qon kabi oqardi.

U hayot va ijtimoiy voqelikning achchiq haqiqatlarini dadil ko‘tarishdan sira qaytmasdi, bundan uni qaytaradigan kuch yo‘q edi. U ziddiyatli hollarni yengib o‘tishni, xalqni Sharq odob-axloqiga tayangan holda ilg‘or xalq sifatida ko‘rishni istardi. Bunda u yaqin ustozlar Behbudiy, Qodiriy, Avloniy, Tavallo, Cho‘lpon, Fitratga izdosh, ular orzu-a’mollarini ro‘yobga chiqarishga tarafdor edi. Hayot esa ziddiyatlarga to‘lib-toshib yotardi.

Erkin Vohidov “Hadson ko‘rfazidan Tokio bandargohigacha” degan publitsistik serfikr maqolasida quyidagilarni yozgandi: “Shahar tiklash, yurt obod qilish oson, tafakkur tarzini o‘zgartirish qiyin. Toki yangicha fikrlovchi insonlar jamiyatda yetakchi kuchga aylanmaguncha rivojlanish, yuksalish bo‘lmaydi. Bunday so‘zlarning, ayniqsa, fikrlar qarama-qarshiligi, bahs muhiti, konstruktiv oppozitsiya, so‘z erkinligi, real ko‘ppartiyaviylik haqidagi o‘tkir xitoblarning hammaga ham xush yoqavermasligi tayin. Amaldorlar ichida “men bilan bahslashib ko‘r-chi, qisqichbaqalar qishlaydigan joyni ko‘rsatib qo‘yaman” deguvchilar ozmi? Ular buni tilda aytmasalar ham dilda aytadilar. Jasoratli ishlar jasoratli insonlarga nasib etadi. Erkin Vohidovning o‘zi shunday jasoratli inson edi. Bu xalq manfaatlarini ko‘zlaydigan va himoya qiladigan ma’rifatli jasorat edi. Oldi-qochdilar, bulhavasga aytiladigan puch-tumtaroq gaplar emasdi. Uning she’rlari publitsistikasining davomi, publitsistikasi esa tafakkur zavqlariga to‘la she’rlarinig uzviy va jonli davomi edi. “Bizning zuvalamizda yaponlarda bor xususiyatlar yo‘qmi? Mardlik, Oriyat, Insof-Diyonat, Lafz kabi ota-bobolarimizdan meros, zamonlar o‘tib ham yo‘qolmagan fazilatlar xalqimizning barcha imkonlardan a’lo imkoni, salohiyatidir. Jahon bilan muloqotlarda bizga asqotadigani ham shu fazilatlardir”. O‘quvchimiz sezgandir bu kabi fikr-o‘ylarning bari shoir ijodidan buyuk insoniy-g‘oyaviy oqimga aylanib harakat qiladi va jon-dildan harakat qilishga undaydi. Erkin Vohidov yaxshiliklarga chin dildan yayrab quvonardi, g‘azab-jaholatlardan qattiq ozor chekardi. Uning shoir yuragi o‘ta nozik qurilgandi.

Atoqli shoir, ko‘zga ko‘ringan jamoat arbobi Erkin Vohidovning bolalik va o‘smirlik ongi XX asr 30-yillarining oxirlari, qattol Ikkinchi jahon urushi davrida suvratlandi. U 1936 yilning 28 dekabrida ikki kamolga yetgan ziyoli muallim oilasida dunyoga keldi. Otasi tarix muallimi edi – otasidan tarixga zo‘r qiziqishlar o‘tdi; onasi juda mohir hunarmand edi – jo‘g‘rofiyun onadan jahonbonlik, dunyo ko‘rish, tinimsiz sayyohatlarga ishtiyoqlar kasb etdi. Dunyoni necha bor Yaponiyadan Los-Anjelesgacha paydar-pay kezib chiqdi. Ko‘zining ufqlari behad kengaydi. Sayohat, sayrlar ishtiyoqi uni to so‘nggi damlarigacha tark etmadi.

Erkin Vohidovning butun hayoti va ijodi xalqning, muxlislarning ko‘z o‘ngida kechdi. Ko‘pminglab, balki millionlab muxlislar uning hayoti sahifalarini yaxshi biladilar, shoirlari, donishmandlari kabi yaxshi taniydilar va sevadilar. Shuning uchun bu kichkina maqola doirasida uning hayoti sanalariga keng to‘xtalib o‘tishning hojati yo‘q. Faqat shuni yana bir karra qayd etib o‘taylikki, shoirning yorqin dunyoqarashi, ijod masalalariga munosabati, tinimsiz aqliy-ruhiy o‘sa-o‘zgara borishida XX asrning oltmish to‘rt yili o‘z chuqur izlarini, muhrlarini qoldirdi. Urush yillari ota-onadan bevaqt judo bo‘lish kelajakning porloq niholiga xiyla dramatik chiziqlar tortdi. Shoir o‘zi boshidan kechirgan voqealarni eslab, “umrim halovatsiz kechdi. Na uyquda va na uyg‘oqlikda halovat ko‘rdim, – deb yozdi. – Ijodiy mehnatning tabiati shunday ekan, men uni baxt deb qabul qildim. Boshimga ko‘p g‘amlar ham tushdi… g‘amlarimning ko‘prog‘i ezgulik tashvishlari bo‘ldi: Kitob yozish va nashr qilish g‘ami, imorat qurish g‘ami, yangi jurnalni oyoqqa turg‘izish g‘ami ( Erkin Vohidov kezi kelganda “Yoshlik” jurnalini tashkil etishda bosh-qosh, uning ilk bosh muharriri bo‘lgan, juda ko‘p talantlarni yuzaga chiqishiga katta sa’y-harakatlar qilgan, juda ko‘plab yoshlar Mirtemir, Zulfiya, Shayxzoda qatori Erkin Vohidovni o‘zlariga ustoz bilib, unga sidqidildan ergashganlar) to tirik ekanman, meni bu xil g‘amlar tark etmasa deb niyat qilaman”. Shoir bu o‘rinda ajib lutf bilan “g‘am”ning tarxini ochgan. Zero go‘zal lutf hech qachon bu lutf uchun yaralgan insonni, lutf egasini tark etmagan…

Kuzatishlar shunday bir xulosa chiqarishga imkon beradiki, dunyodan so‘raydigan narsasi g‘oyatda ko‘p bo‘lgan, dunyoga savoli tugamaydigan (Erkin Vohidovning muallimlar farzandi bo‘lganligini unutmaylik) odamlar ijodkor bo‘lib yetiladilar, odatda. Erkin Vohidov bolaligidan kuchli zakovatli, qiziquvchan edi. Hayot ichiga ichkarilab borarkan doim boshida savollar quyunday aylanardi. Savollariga javob qidirib, izlovchan shoirga aylandi. Bejiz emas, uning ijodida savol ruhida yozilgan asarlar ko‘p. 2007 yili yozgan bir she’rida shunday degandi:

Yozgan savolim ko‘p haddan ziyoda
Javobin vijdonga havola qildim.
Ollohim kechirsin: yorug‘ dunyoda
Kamroq shukr qildim, ko‘p nola qildim…

Bu yerda adolat yuzasidan qayd etib o‘tish o‘rinliki, bu so‘zlar nechog‘liq kamtarona bo‘lmasin, Erkin Vohidov o‘zi qo‘ygan, el-yurt taqdiri, kelajagi taqozo qilgan savollarga donishmandona javoblar, yechimlar topdi, muammolarni qo‘yishgina emas, ularni hal qilishning adolatli yo‘llarini ko‘rsatdi. Vaqtida o‘quvchilar sevib o‘qigan va o‘zi uchun foydali xulosalar chiqargan Erkin Vohidovning “Iztirob” deb atalgan kuchli publitsistik kitobi buning yorqin misoli. Istiqloliy taraqqiyot yuzasidan bu kitobda shunchalar ko‘p qimmatli masalalar ko‘tarilganki, ular hali hamon o‘zining qaynoq, jo‘shqin dolzarbligini zarracha yo‘qotgan emas. Bu yerda bilib turib nega yigirma besh yilga kechikdik? – degan savol shoir aytmoqchi yana karra-karra iztirobga sabab bo‘ladi. Shoir kechikish azob-armonlarini o‘sha paytlarda bir salmoqdor so‘z bilan “iztirob” deb atagan edi. Ba’zan shoir tabiatining, she’riy yo‘lining, niyat-maqsadlarining o‘zagini ochadigan noyob bir so‘z bo‘ladi.

G‘afur G‘ulom she’rlarini sinchiklab o‘qisak, shoir bir qator yuksak ko‘tarinki ruhda yaratilgan she’rlarida “bilonihoya” so‘zini takror-takror qo‘llaganini ko‘rishimiz mumkin: “G‘urbatda kezganman bilonihoya” (“Men yahudiyman”), “Qiyomat kunning ham so‘nggi bor axir, Bo‘lmagay bu zulmat bilonihoya” (“Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”). “Bilonihoya” bu yerda har narsaning oxiri bo‘ladi degan ma’noda. G‘afur G‘ulom o‘z she’riyatida yuksak pafosga daxldor, ko‘tarinkilikni ifodalovchi so‘zlarga alohida e’tibor beradi. Bunday ko‘tarinki shoirona so‘zlar uning she’riyati yuqori uslubini belgilaydi va shunday ko‘tarinkilik uslubini yaratadi. Demak, “bilonihoya” kabi jonli xalq tilida ko‘pda qo‘llanmaydigan so‘zlar ma’lum ma’noda optimistik falsafaning belgisi, qolaversa, mutafakkir shoirning o‘ziga xos sevib ishlatadigan tilidir. Ko‘tarinkilik belgisidir. Ehtimol, G‘afur G‘ulomdan boshqa shoir tilida bu kabi so‘zlar tushunarsiz va o‘rinsiz bo‘lib tuyulishi mumkin, G‘afur G‘ulom she’rida esa ular tabiiy yuksak pafos bilan jaranglaydi. Har bir shoirning shunday she’riyati, nasri, publitsistikasi bilan tug‘ishgan so‘zlar olami bor. Abdulla Oripovda ham, Rauf Parfida ham, Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva, Halima Ahmadda ham shunday xos belgili so‘zlar bor. Erkin Vohidov she’riyati ham bundan mustasno emas. Zero “she’riy o‘xshatish bilan qalbimizdir lolagun” deb G‘afur G‘ulom go‘zal lutf qilganidek, o‘xshatishlar she’r tomirida hayotbaxsh qondek shovullab oqib, uni lolarang bo‘yoqlarga bo‘yab, qalblar mulklariga bezab-bezantirib olib kiradi. Erkin Vohidov aytadi:

Vatan hurriyati uchun hamisha,
Fidolikka tayyor hayoting kerak.

Boshqa bir she’rida:

Qulluq qil demasman,
Yurt tuprog‘in o‘p.
Unga qullar emas,
Fidolar kerak.

Uning senu mendek shoirlari ko‘p,
Buyuk elga endi daholar kerak.

U erta yaratgan she’rlaridan birida esa:

Ona Vatan! Bir o‘g‘ling kabi
Fido etay jonimni senga! –

deydiki, uning she’riyatidan bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Ammo, biz aytmoqchi bo‘lgan fikrga shular ham kifoya qiladi. Ziyrak o‘quvchi darrov anglagandir, misollarda urg‘u bilan jaranglayotgan “fido”, “fidokorlik”, “fidoyilik” so‘zlari shoir she’riyatida suyub qo‘llanadigan motivlarning – ma’nolarning ochqichlari. Ular fidokorlik zaminida turib Erkin Vohidov she’riyatida vatanparvarlik, insonparvarlik, yuksak axloqiylik va mumtoz ma’nodagi adab muhitini yaratadilar, shu ma’noda uslub hosil qiluvchi unsurlar kabi she’r mundarijasi ichida harakat qiladilar. Erkin Vohidov she’riyatidagi va butun ijodiyotidagi uslub mundarija bilan chambarchas bog‘langan holda uslub yaratuvchi – fidokorlik, fidoyilik uslubini yaratuvchi badiiy-she’riy mazmundor texnik (she’r texnikasiga ko‘ra) juda ham e’tiborli adabiy-badiiy hodisalardir. Ushbu muhr so‘zlar shoir she’riyatining mundarijasida mundarija hosil qiluvchi, mundarijaviy ahamiyatga ega deb ayta olamiz. (Abdulla Oripov she’riyatida chunonchi misol tariqasida “bas” so‘zining qo‘llanishi doi­ralari va o‘rin maqsadlariga bir qarab qo‘yaylik). She’riyatda juda qiziq, chunonchi, tavorud hosil qiluvchi misollar ko‘p. Ular she’riy uslublar kahkashoni nimaligini yanada oydinroq ko‘rsatadi. Bir misol:

Miyamiz globus
Millimetrasi – ming kilometr
Har chizgi
Qurilishdan bir belgi
Yutuqlardan plyus.

Bularni G‘afur G‘ulom poyonsiz mayakovskiycha ko‘tarinkilikdagi “Turksib yo‘llarida” she’rida aytgan, o‘zingiz ham darrov esladingiz. Erkin Vohidov daraxtlar falsafasi haqida turkum she’rlar bitgan. Ulardan biri shunday:

Miya kabi shaklim bor
Boshim to‘la aqlim bor.
Meni yegan donishmand
Bo‘lur degan naqlim bor.

Miya va uning shakli haqida yozayotgan ikki shoir ikki turli uslub falsafiy natijaga erishadi. Erkin Vohidov daraxt tilidan juda sodda va tabiiy fikrni ifodalaydi. G‘afur G‘ulom esa so‘zlarning yuksak materiyalari dunyosiga kirib boradi. Mubolag‘a va zaminiy uslub. Yong‘oq va globus. Millimetra chiziqlar va miya aqlning yoylari. Erkin Vohidov ijodiy maqsadlariga ko‘proq zaminiy uslub, soddalik uslubi, lekin erishish qiyin sahli mumtane poetik vositasi va tashbehlari birlan erishadi. G‘afur G‘ulom esa umidbaxsh mubolag‘alar orqali o‘quvchini hayajonga soladi. Bularning barida, albatta, davrlarning, vazifadorliklarning o‘z takrorlanmas muhrlari bor. Bu uslublarning hosil bo‘lishi shoirlardan ortiqroq hukmga ega davr va ijtimoiyot talablari hukmlari bunda ko‘proq amal qiladi. Ammo, Erkin Vohidov ham “Inson”, “O‘zbekiston”, “O‘zbegim” – uchlik qasidasini yaratganda, inson, tarix, vatan, xalq, millat yuksakliklariga ko‘tarilganda janrlar, davr va mavzu talabiga ko‘ra ko‘tarinkilik uslubiga murojaat qiladi va nihoyatda unumli foydalanadi. Yangi zamon, yangi adabiyot qasidasining juda yorqin yangi namunalarini yaratadi. Sharq mumtoz adabiyotida madhning qonun-qoidalari va an’analari dunyoga kelgan, Arab, fors, turkiy adabiyotlarda uzoq asrlik tajribalar bor. G‘azallar, qasidalar, ruboiylar, masnaviylar, qit’alar va boshqa janrlar ma’lum qonun-qoidalarga bo‘ysungan va ularga qat’iy rioya qilgan holda yaratiladi. Shoirlarning mahoratlari shu qonun-qoidalar va ular taqozo qilgan she’riy texnik vositalar asosida yuzaga chiqariladi. Har qanday mahorat va mahorat ulug‘ligi bu ma’lum chegaralar ichidagi, ular bilan cheklangan mahoratlarning oltin qirralaridir. Imruulqays muallaqalarida va undan bir necha asr keyin o‘tgan Abu Tammom qasidalarida janrning cheklangan doirasida o‘z buyuk mahoratlarini to‘la namoyon qila olganlar. Erkin Vohidov uch qasidasida, devon va dostonlarida dunyo adabiyotidan chuqur xabardor ziyoli kabi she’riy uslublarni qo‘llaydi. Janr chegaralariga dunyo adabiyoti mayllaridan kelib chiqib qaraydi va shuning uchun ham qasidalari yangilanish ohanglarini o‘zida aks ettiradi. Qadim qasida an’analaridan esa faqat ko‘tarinkilik va mubolag‘adorlikka rioya qiladi. Bu qasidalar va g‘azallar tom ma’noda zamon ruhi va zamon kayfiyatlarini aks ettirishi, ya’ni ma’noga, qofiyalar va radiflarga, ritmik pardalarga yangicha munosabati va yangicha uslub qirralarini ochgani bilan ajralib turadi. Erkin Vohidov g‘azal formasi ko‘hna va u zamonga mos emas degan qarashlarga o‘z devoni qasidalari bilan munosib amaliy javob qaytardi. An’analarning yangilanishi zamondoshlar ko‘z o‘ngida ro‘y berdi. Yevropada roman va hikoya qanday yangilangan bo‘lsa, bizda g‘azal, ruboiy, qasidalar shunday yangilandi. G‘azal bir zamonlar Hyote amaliyoti ta’sirida shunday Yevropacha ruhda yangilangan edi. Zamondoshlar Erkin Vohidov g‘azallarini shunchalar o‘zlariga yaqin oldilar, bu janr ularga shunchalar suyukli bo‘ldi. U har bir yurakda, har bir xonadonda doimiy suratda yangraydi, doimiy ezgulik taratadi, doimiy go‘zallik tarbiyasini beradi. Bular adabiyotda an’anaviylikning zamonaviylik – zamon ruhi bilan bog‘lashning original namunalaridir.

Erkin Vohidov boy ijodiyotining har bir satrida originallikka intilgan desak, bu aslo mubolag‘a bo‘lmas. Bunda har satrda originallikka intilish original ijod qilish shoirning tug‘ma tabiatidan oziqlanadi. Biz shoir ijodida originallik motiviga hali yana batafsilroq tahlilga o‘tirsak deb niyat qilganmiz. Ammo bu muxtasarlik doirasida shuni qayd etib o‘tishni zarur deb bilamizki, Erkin Vohidov ijodiyotida originallik ajoyib-g‘aroyib tarzda suvratlanadi… Lekin originallikning o‘zi nima degan savolga javob qidirish adabiyot va ilm-fan, san’at uchun hamisha dolzarb, hamisha eng qiziqarli masala. Bunda men originallik nima ekanligini juda yaxshi bilaman deb kekkayishning o‘rni emas. Ha, xo‘sh, originallik o‘zi nima! Yangicha talqinlarmi? Tesha tegmagan so‘zlar, iboralar, jumlalarmi? Yangi suvratlar, yangi ma’nolarmi? (Biz bu o‘rinda “suvrat” deganimizda “obraz”ni nazarda tutamiz. Obrazni “suvrat” deb tarjima qilamiz va bu obrazning eng yaxshi mubaddali deb bilamiz. Afsuski, keyingi zamonlarda suvratni faqat rasm, chizma deb tushunyapmiz. Yo‘q, “suvrat”, bu avvalo obraz, ammo surat – fotosurat boshqa. Farq qilaylik. Suvratning ma’nosi “qiyofa” bilan sinonim bo‘loladi.) Xo‘sh, originallik yangi va yangi suvratlar, adabiy-badiiy qiyofalarmi? Motivlarga yangicha yondoshuvlarmi? Doim o‘zgacha talqinlarmi? Boshqalardan farqli o‘zgacha badiiy tizimmi? Yoki badiiy ixtirolarmi? ( Esingizdami Zulfiya “Bahor bo‘lmasaydi, odamzod albat, O‘zi kashf etardi kashf etganday baxt!” degan g‘aroyib satrlarni aytgandi. Kashf bilan ixtiro bir narsa. Lekin biz keyingi paytlarda kamtarlikka zo‘r berib “ixtiro” demay qo‘ydik) Ammo, adabiyotda, ilm-fanda ixtirolar haqida doim so‘ylashib turish zarur. Haqiqatan shoir, adib baxtni kashf etganday ixtironi kashf etadi. Bu shoirdan ortiq narsa. Bu azalda Xudodan kelayotgan narsalar.

Originallik talantning mezoni, o‘lchovi bo‘lsa, ehtimol. Talantning mezoni uning takrorlanmas o‘ziga xos asarlar yaratishida, umuman, o‘ziga xoslik yaratishida. Ma’nolar, tashbehlar, lafzlarning originalligida. Ammo, har qanday she’r yo original yo original emas. Originallikning ziddi siyqalik va puchlik. Shaxsan o‘zim originallikni yangicha fikrlash deb bilaman. Yangicha fikrlash bo‘lmasa, yangicha suvratlar ham, ma’nolar ham, tashbehlar ham, yangi ifodalar ham yo‘q. Yangicha fikrlash originallikning asl ma’nosi, qolganlari bari unga bog‘liq va unga ergashadi. Erkin Vohidovda yangicha fikrlash va ixtiro juda kuchli, bu uning tom analitik fikrlash tarzi bilan bog‘liq. Uning talqinlari o‘zgacha. Unda ijodiy individuallik yorqin namoyon bo‘lgan. Individualligining o‘ziga xosliklarida tug‘ilgan, yashagan muhitining jonli ta’sirlari g‘oyatda ­baravj. Hozir Ko‘kaldosh madrasasi peshtoqlari, hujralari, koshinlariga qarab turib bu yerda kimlar tahsil olgani, madrasada qanday kayfiyatlar hukmron bo‘lganligini bilish juda qiyin. She’rga qarab turib ham, uning nima uchun, qanday yozilganligini aytishning iloji yo‘q. Bunda faqat tasavvur qilish imkoniyati bor bizda. Ammo, ijodiy ibtidoni bilishimiz kerak. Aks holda adabiyotshunos, tilshunos, tarjimashunos olim bo‘lganimizning ma’nosi qolmaydi. Ijodiy ibtidoni bilsakkina Erkin Vohidov, mumtoz atama bilan aytganda, tom ma’noda mubtade’ shoir. Yangiliklar adibidir. U inson va ijodkor sifatida an’anaviy muhit stixiyasini yorib chiqdi. Aksincha, g‘azal hech kamsitmagan holda Sobir Abdulla maqomida qolardi.

Ha, rostdan ham ixtiro bo‘lmasaydi, odamzod bunchalar uzoq yashamasdi, urushlar, ocharchiliklar, ta’qiblar, zulmu zulmatlar, shafqatsizliklarga, qirg‘inlarga dosh berolmasdi. Bularning hammasiga qarshi ixtirolar qilib, u tabiatda muvaqqat g‘olib bo‘lib chiqdi. Boshqalar yurgan yo‘llar bor va boshqalar yurmagan yo‘llar ham bor. Bu haqda Navoiydan o‘tkazibroq hech kim aytmagan bo‘lsa kerak.

Maktabda o‘qib yurgan chog‘larida muallimlari Erkinga qarab suyub erkalab, bu Aflotundan zo‘r matematik chiqadi deyishardi. U zamonamizning Ulug‘begi bo‘ladi, deb bashorat qilishardi. Buning sababi Erkin Vohidov o‘quvchilik yillarida aniq fanlarga intiluvchi edi. Aqli analitik edi. Lekin u hammasini qo‘yib Navoiy, Lutfiy, Atoiy etagidan tutdi. G‘afur G‘ulom va Hamid Olimjonga ergashdi. Boshdan oyoq ular she’rlarini yodlab oldi. Men adabiyotimizda “G‘afur G‘ulom bolalari” degan bir tushuncha bo‘lishini yoshlik paytlarimdan beri orzu qilaman. Urush va urushdan keyingi avlod G‘afur G‘ulomning otashin porloq erkalovchi padarona she’rlarini o‘qib tarbiyalandi, aql tishi chiqdi. Ularni shu ma’noda chin “G‘afur G‘ulom bolalari” deyish o‘rinli. Erkin Vohidov ham G‘afur G‘ulom bolalaridan edi. G‘afur G‘ulomni yodlamagan kuni yo‘q edi. Bu xossa uning har bir she’rida mana men deb turadi. G‘afur G‘ulomcha she’rlarga ishqibozligi, miyasining analitik fikrlashi o‘zi sezgan-sezmagan holda ijodida juda chuqur iz qoldirdi.

Avvalo, bu uning she’rda aniq fikrlashida; keyin, fikr tarxining tozaligida; uchinchidan, asarlari kompozitsiyasi pishiq-puxtaligida; to‘rtinchidan, hech qachon hech bir asarida bosh mavzu jilovini yo‘qotib qo‘ymasligida; beshinchidan, puch, ma’nosiz gaplardan uzoqligida, mavzu doirasida mavzunlik va uyg‘unlik yaratishida; oltinchidan, mantiqiy tafakkur doim shoirona tafakkur bilan tutashib ketishida; yettinchidan, tashbehlarining badiiy-hayotiy asosi teranligida; sakkizinchidan, badiiy va hayotiy haqiqatdan chekinmasligida; to‘qqizinchidan, dunyoqarashining mustahkam va asosli axloqiy prinsiplarga qurilganida; o‘ninchidan, tug‘ma odob-ikromining o‘sib bora bukilmas pok e’tiqod darajasiga ko‘tarilganida.

Bunday xususiyatlarni yana sanashni davom ettirish mumkin. Lekin muxtasar maqola doirasida shularning o‘zi yetarlidir. Uning Vatan va xalq ozodligi, mustaqilligi, tarix va inson oldidagi “tobanda”ligiga e’tiqod-ishonchi yuragida, shuurida komil edi. Zero, shuning uchun ham asarlarini yurak qoni, komil aql-idrok bilan yaratardi.

Men jilg‘aman,
Daryo bo‘lib to‘lgim keladi.
Ona yurtim,
Senga o‘g‘lon bo‘lgim keladi.

O‘n besh yashar o‘smirda fidokorlik tuyg‘ulari qanday tug‘ilgani, nimalar bois tug‘ilgandi, qanday buncha erta o‘sib yetilgandi? Erkin Vohidov musaffo va navqiron sevgi-sadoqatning farzandi edi. Uning saylanmalari “Muhabbatnoma”, “Muhabbat”, “Sadoqatnoma”, “Ishq savdosi”, “She’r dunyosi”, “Umr daryosi”, “Ko‘ngil nidosi” singari nomlanishida ota-onaning sevgi-muhabbati mo‘’jizaviy bir tarzda aks sado topgandi. Ota-onasi suyukli farzand tug‘ilganda, o‘sha kezlar hamma yod o‘qigan G‘afur G‘ulomning “Bari seniki” she’ridan qattiq mutaassir bo‘lib farzandiga Erkin deb nom tanlashgandi.

Erkin Vohidov nihoyatda shuurli inson edi. Shuur hayotining so‘nggi damlarigacha uni tark etmadi. Insoniy shuur ijtimoiy shuurga aylandi. Uning shuuri she’riy shuur bilan hech ajralmas bo‘lib tutashib ketdi. Uning butun qiziqishlari, intilishlari, afzal ko‘rgan narsalari qadrlash prinsiplari aks etgan kitoblaridan birining nomini ham u “Shuur” deb atagandi. Erkin Vohidov umri davomida ko‘p vazifalarda jon-dildan berilib mehnat qildi. Mustaqillikka bor iqtidori va muhabbatini bag‘ishladi. Ona tilining go‘zalligi, tozaligi uchun kurashdi. Doimo bir zum tinmay xalq bilan ozodlik va munosib yashash uchun muloqotlar olib bordi. U jamoat ishini o‘ziga doim yaqin olardi.

Erkin Vohidov o‘z asarlariga o‘xshaydi. O‘z asarlari kabi toza edi. Uning barcha iboralari, she’riy jumlalari ma’nolarga to‘la. Ma’no suratlari bilan muzayyan. Ular yulduz shu’lalariday insonlar ko‘zlarini yashnatib turadi va hayotning sir-sinoatli suvratlaridan darak beradi. U mumtoz ma’noda ham, zamonaviy ma’noda ham adab tajassumi edi. Qodir Olloh ruhi dunyosini hamisha shod va munavvar qilsin.