Саҳифа шоир ва олим Садриддин Салим Бухорий таваллудининг 75 йиллигига бағишланади

    Садриддин Салим Бухорий вафот этган бўлса ҳам, аммо у биз билан бирга. Асарлари, пок руҳи, беором, муҳаббатга тўла қалби биз билан. Ундан катта ижодий ва илмий мерос қолди. Бу катта ижодий мероснинг бугун ўрганилиши, янгидан тадқиқ қилиниши, нашр этилиши ниҳоятда хайрлидир.

Садриддин Салим БУХОРИЙ
ОНА
Туркум

    Садриддин  Салим Бухорий (Садриддин Салимов) 1946 йил 16 сентябрда Бухоро шаҳридаги Чўпбоз гузарида туғилган. Бухоро педагогика институтининг немис тили факультетини тамомлаган (1972). ЎзбекистонЁзувчилар уюшмасининг аъзоси Садриддин Салим Бухорийнинг бир неча шеърий китоблари, шунингдек, тарихий- маърифий мавзулар ҳамда тасаввуф авлиёлари тарихига доир ўттиздан зиёд асарлар нашр қилинган.Оққушим», «Эрка қушим» (1979), «Ёруғлик одами» (1983), «Рўмолча» (1988), «Бухорога Бухоро келди» (1999), «Дурдоналар» (2005) каби шеърий тўпламлари нашр этилган.  Бир нечта тарихий-маърифий китоблар ҳам ёзган («Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир», 1993; «Уч авлиё», 2000; «Ҳазрат Абу Кафс Кабир», 2006; «Икки юз етмиш етти пир», 2006; «Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд», 2006; «Ҳазрат Каъбул Ахбор Валий», 2007 ва бошқа).  У беш қисмдан иборат “Имом ал-Бухорий” видеофильим, “Абу Ҳафс Кабир”,”Хожаи Жаҳон” телефильимлари сценнариси муаллифи. И. В. Гётенинг «Ғарбу Шарқ девони»ни ўзбек тилига таржима қилган. «Меҳнат шуҳрати» ордени (1999) ва «Фидокорона хизматлари учун» (2005) ордени билан мукофотланган.

1

Онамнинг айтишича:
Муқаддас-қоғоз,
Уни худди нон каби
Этарлар эъзоз.

Онамнинг айтишича:
Муқаддас-тумор,
Уни худди жон каби
Асрарлар бисёр.

Онамнинг айтишича:
Муқаддас-лайлак,
Муқаддас дарахту туш,
Афсона, эртак.

Онамнинг айтишича:
Неки муқаддас,
Унинг қалқони бўлмоқ
Керак ҳар нафас.

2

Онамни топширдик тупроққа,
Онамга айланди бу тупроқ.
Муқаддас саналиб қучоққа,
Онадай жойланди бу тупроқ.

Заминга эгилиб туну кун,
Унга бахш этаркан ранг, ҳаёт,
Мен билдим, Заминни не учун
Она-Ер атаркан одамзод.

Юрагим тоб бермас фироққа,
Кетмасман Заминдан ҳеч йироқ…
Онамни топширдик тупроққа,
Онамга айланди бу тупроқ.

3

Қандай сендан олайин хабар,
Бошланади қайдан остона?
Қай имлода ёзсам хат етар,
Арабийми ё суғдиёна?

Майсаларда йўқ эрур забон,
Майсаларнинг тилида титроқ.
Этолмайди ҳолингни баён,
Гарчи мендан сенга яқинроқ.

Бўзламайман юрагим тўлиб,
Қайда эшик, қайда эрур йўл?
Кошки эди майсадай бўлиб,
Чўзолсайдим сен томонга қўл…

ОНАМНИ СОҒИНИБ

Ҳар кимарса йўқолса,
афсона бўлиб қолар,
Афсоналар қўйнига
сен ҳам кетдингми, она?
Ҳар кимарса йўқолса
бегона бўлиб қолар,
Бегоналик қўйнига
сен ҳам кетдингми, она?

Шамол силар бошимни,
Ёмғир тўкар ёшимни,
Шамолу ёмғир бўлиб
ташриф этдингми, она?
Армон бўлмас дегандинг
мен Ҳаққа етган замон
Ёки ўзинг айтгандай
Ҳаққа етдингми, она?

ОНАМ ВАСИЯТИ

Сағанамнинг тепасида
Қушлар учун ясанг сувдон,
Ҳар келганда сепиб туринг
Сағанамнинг устига дон.

Чунки қушлар сиздан кўра
Кўпроқ мендан хабар олгай,
Сиздан кўра кўпроқ келиб
Суҳбатлашиб бунда қолгай.

ВАТАН ТОМОН, МИЛЛАТ ТОМОН ОҒГАН ШОИР
Неъмат АМИНОВ
Ўзбекистон халқ ёзувчиси

Садриддин Салим Бухорий, менинг назаримда, ҳамон куни-кеча Бухоро кўчаларида сарсари кезган, юрагини кимга очишни, дардини кимга айтишни билмай юрган серҳаяжон, сермулоҳаза ўсмир қиёфасида гавдаланиб туради.

Бир пайтлар мен бу камтарин, камсуқум, хокисор йигитчани укам билан тенгдош, мактабдош бўлгани сабаб оддийгина Садиржон дердим. Биздан бир маҳалла нарида – Чўпбоз гузарида турарди. Қизиғи шундаки, бу маҳаллада собиқ шўро замонида қамоқни кўриб келган бир қатор уламолар истиқомат қилишарди. Шулардан домла Исмоил, Дониёр бобо, Ҳожи Ортиқ, Бобо Халфа, Ҳожи Муслим каби ўз даврининг пешқадам зиёлиларини танирдим. Улар орасида Мулло Наби отли яна бир киши бўларди.

Садиржон шу кишининг ўғли экан. Мулло Наби отамнинг суҳбатларига тез-тез келиб турар, жуда билимли, дилкаш инсон эди. Садиржоннинг волидалари “Биби Мулло” ҳам увоққина, айни пайтда жуда улуғвор, ҳатто катта-кичикни койиганда ҳам “жоним-жоним” дея тергайдиган ўта маърифатли аёл эдилар. У кишининг дуоларини ҳам бир неча бор олганман. Мактабни битириб, ҳамма тенгдошлари ўқишга кирганда, Садиржон кира олмади. Бали юқори бўлса-да, иқболи пастлик қилди. Бир “балохўр” пул сўраган эди, топиб беришолмади. Кетди. Армия сафига. Қардошлар юрти – Бокуда хизмат қилди. Камина ўшанда институтни битириб, Бухоро радиосида ишлардим. Садриддиндан укам Болта номига тез-тез аскар мактублари келиб турарди. Одатда, бу мактублар, қизиқ-қизиқ ҳангомалар ва топилмаларга бой бўларди. Унинг мактублари соғинч ва самимиятга тўла, уларда мен Ватандан йироқда, кўнгли ярим, лекин айни пайтда иймони бутун бир йигитнинг овозини эшитардим, гўё. Орадан бир-бир ярим йил ўтгач, Садриддин хизматни тугатиб, Бухорога қайтиб келди. Бир куни қимтиниб, тортиниб укамга бир варақ қоғоз қолдириб кетибди:

Шиддат билан югурар осмон,
Ортда қолгай офтоб паришон.
Кетаётган булутлар қайтар,
Қут-барака қўшиғин айтар.
Шамолингни чақирма, Ҳайдар,
Кетаётган булутлар қайтар…

Шеърни радиода эълон қилдик. Ким бу шеърнинг маъносига тушунди, ким йўқ… Бу шеър билан Бухорода янги шоир туғилган эди. Орамиздаги фарқ тўққиз-ўн ёш бўлишига қарамай, аввал ака-укага, кейинчалик чин дўстга айландик.

Энди мен бу йигитни Садирбек деб атайдиган бўлдим. Шу даражага бориб етдики, энди биз нафақат бир бурда нонни, балки ташвишу қувончларни ҳам баҳам кўрадиган бўлдик. Сабр-қаноатни, ота-оналаримизнинг дуоларини ҳам баҳам кўрардик. Дўст-ёрлар, устозлар томонидан бизга кўрсатиладиган меҳр-оқибатни, ҳатто йиллар ўтган сари бировларнинг зимдан билдирган нафрату ҳасадини ҳам баҳам кўрардик. Тўғриси, нафрату ҳасаднинг ўзини эмас, унинг аламларини баҳам кўриб, бирга-бирга дардлашардик. Шунда баъзан сал қизиққонлик қилсам, Садирбек: “Э, қўйинг, акамулло, худога солинг”, дея мени юпатарди. У гўё мен учун сабр-қаноат тимсоли эди.

Ўша турғунлик йилларида уни айрим гуруҳлар айирмачилик қилганларида, ҳатто Масковда оғзига зўри етмаган айрим маҳаллий раҳбарлар фалон даҳо фалон миллатники, фалончи фалон миллатнинг фарзанди, дея айирмачилик гулханига лампамой сепганда, у қуйидаги шеърни ёзган эди:

Қайдан ҳам аниқлайсан
Ҳавонинг миллатини,
Қуёшнинг миллатини,
Дарёнинг миллатини?!

Даҳо мисли қуёшдир,
Ол зебу зийнатини,
Бошингга урасанми
Даҳонинг миллатини?!

Маълум этмиш ҳаммага
Алар паст тийнатини,
Паст кимса қайдан билсин
Самонинг миллатини?!

Садриддин бадиий ижодга ўз мавзуси, ўз эътиқоди билан кириб келди. Гўё унинг тили “Она”, “Бухоро” сўзлари билан чиққандек. У Бухоронинг Бухоролигини азалий ва абадий шарифликда кўрди. Унинг иймони ҳам, эътиқоди ҳам ана шу шарифлик атрофида шакл ва шамойилга эришди. Садриддин Бухорони бу ёруғ оламда энг олий қадрият деб тушунди. Шунинг учун ҳам аксар шеърларида Бухоронинг шарифлигини таъминловчи, унинг асрий обидаларини, жаҳон фани ва маданиятига ҳисса қўшган буюк фарзандларини, Бухоронинг об-ҳавосидек қайноқ қалбли фидокор кишиларини, Бухорони “Қуббат ул-ислом” даражасига кўтаришда хизмат қилган авлиёю киромларни, она шаҳарнинг ўтмишию бугунини қаламга олиб чарчамайди. Бу масалада у ҳеч иккиланмайди. Ҳеч бир томонга оғмайди.

Гарчи шараф эмас инсонга оғмоқ,
Оғмачилик гарчи ёмондан ёмон.
Лекин шараф экан дўстгинам, агар
Оғсанг Ватан томон, миллатинг томон.

Шоир доим изланишда, тафаккури доимий янгиланиш-да:

Кўлмак дер: “Сокиндир денгиз ҳам!”
Шабнам дер: “Бевафо кундуз ҳам!”
Ялтироқ қурт айтур: “Тун ёниб –
Кундузи учадур юлдуз ҳам!”

У “кўлмак”, “шабнам”, “ялтироқ қурт” сингари ижодий хотиржамликка берилган лоқайд, ҳаракатсиз, маҳдуд кимсаларни ич-ичидан ёқтирмайди.

Яна мен Садриддинни Бухоро ва эътиқод куйчиси дегим келади. Мана бу мисраларни ўқинг-а:

Кимнидир бузди-ку ҳаёт,
Кимнидир нокас ҳам айлади.
Мен сенга топиндим эътиқод,
Ҳаётга юрагим бойланди.

Бесабот айлади тез нажот
Пасткашлик йўлини сайлади.
Мен сенга топиндим эътиқод,
Саботга юрагим бойланди.

Беимон айлади дод-фарёд,
Чўнтакка Ватанни жойлади.
Биз сенга топиндик, эътиқод,
Ватанга юраклар бойланди.

“Чўнтакка Ватанни жойлаган” эътиқодсиз кимсалар ер юзида камми?…

Мустақилликнинг дастлабки ойларида:

Бухорога нур зиё келди,
Имон келди, шарм-ҳаё келди.
Бухорони зулмат этди тарк,
Бухорога Бухоро келди.

Эй, Бухоро! Мўйсафид онам!
Сен муқаддас Маккам, Мадинам!
Таърифингга ожиздир қалам,
Бухорога Бухоро келди…

дея тўлиб-тошиб куйлаган ҳам Садриддин Салимов бўлади.

У Истиқлол йилларида янада катта ғайрат билан ижод қилмоқда. У Бухоро ориф-авлиёлари, айниқса, Бухоронинг етти пири ҳақида ўнга яқин рисола, анча шеърий тўпламлар муаллифи бўлиб, буюк ватандошимиз Имом ал-Бухорий ҳақида кўп серияли видеофильм сценарийсини ёзиб берди. Гётенинг “Ғарбу Шарқ” достонини немис тилидан ўзбек тилига таржима қилиб, ўқувчиларга тақдим этди.
Бугунги кунда барча тенгдошлари у кишини камоли эҳтиром билан “тақсир” деб эъзозлайди. Мен эсам, бир пайтлардагидек Садиржон эмас, балки мавлоно Садриддин Салим Бухорий дея бағримга босгим келади.

ОНА ЮРТ ВА БУХОРО КУЙЧИСИ
Нажмиддин КОМИЛОВ
филология фанлари доктори, профессор

Муқаддас ва муборак юртимиз Ўзбекистон мустақиллик-ка эришгандан кейин илму фан, адабиёт ва санъат чин маънода янгидан қанот ёзиб ривожлана бошлади. Халқимизнинг уйғонган маънавий қудрати, янги замоннинг нафасини ифодаловчи бадиий асарлар кўпайди, қатор ижодкорлар етишиб, адабиёт майдонига кириб келдилар.

Шундай ўзига хос созу овозга эга, юрт салоҳияти, эрку озодлик ғояларини куйлаган шоирлардан бири Садриддин Салим Бухорийдир.

Кечагидай ёдимда, 2010 йил 30 августда Бухоро шаҳрида “Қадимий ва боқий Бухоро” мажмуасининг очилиш маросими бўлиб ўтди. Унда қатнашган муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов ушбу улкан мажмуанинг бунёд этилишида сидқидилдан хизмат қилганлар ҳақида тўхталиб, жумладан, юртнинг фидойи фарзанди Садриддин Салим Бухорийнинг ҳам номини тилга олиб, бу улкан ишларда у кишининг ҳам муносиб ҳиссаси борлигини алоҳида таъкидлаганларида, ҳамманинг қалби бу меҳрли сўзлардан янада нурланиб кетди. Аслида бу Садриддин Салим ҳаёти ва фаолиятига берилган энг юксак баҳо бўлди. Шунингдек, Садриддин Салим Бухорий Юртбошимиз назарига тушиб, ҳаётлик вақтида “Фидокорона хизматлари учун” ва “Меҳнат шуҳрати” орденлари билан тақдирланган эди. Уни чин маънода фидокорона меҳнат соҳиби дейиш мумкин.

Мен Садриддин билан биринчи мартда 1986 йилда домла Ғайбулла ас-Саломнинг уйларида учрашганман. Ўшанда Садриддин олмонларнинг машҳур шоири Йохан Вольфганг Гётенинг “Ғарбу Шарқ девони” номли шеърлар тўпламини немисчадан тўғридан-тўғри ўзбек тилига таржима қилган, деган гапни эшитган пайтим эди. Менда бу одам билан учрашиш, суҳбатлашиш иштиёқи баланд эди. Садриддин билан биринчи учрашгандаёқ дўст бўлиб қолганмиз, боиси мен Садриддин Салим тимсолида қадим Бухоронинг чин зиёлисини кўргандай эдим. Садриддин туфайли Бухоронинг кўпгина илму адаб аҳли билан танишиб, дўстлашиб қолганимни ҳам айтишни жоиз деб биламан. Чунки Садриддин Салим бутун борлиғи билан айни бухоролик эди. Унинг сўзлари, икки тилда ижод қилиши, жонкуярлиги, ўша қадимий мулла йигитларга хос характери, юриш-туриши ҳам Бухорони эслатиб турарди. Бухоро фарзанди эди бу шоир ва шунинг учун ҳам умрининг охиригача Бухорони куйлади. Биз бу одамнинг шеърлари орқали Бухорони янгидан танийдиган бўлдик. Садриддин Салим шеърларида қадимги Бухоро, илм-маърифат кони бўлган Бухоро, ҳазрати Жомий айтганидек, тупроғи гавҳарга тенг Бухоронинг улуғ инсонлари шаъни-шукуҳи куйланади.

Албатта, Бухоро ҳақида кўп киши шеър ёзган. Лекин ҳеч ким Бухорони Садриддин Салимдек куйлаган эмас. Бухоро унинг назарида тарихнинг бир буюк шоҳ асари, халқимиз истеъдоди, маънавияти тажассуми:

Бу шоҳ асар, буни кўрмоққа
Фаранг келар, олмони келар.
Узоқ-яқин юртнинг шоҳ-фақир,
Яхши ҳамда ёмони келар.

Садриддин Салим жонажон юрти Бухоройи шариф билан фахрланар, ҳар бир ёдгорлик, иморатнинг гардини кўзига тўтиё қилиб суртгиси келарди, уни қўшиқ қилиб куйлар, қайноқ муҳаббатини дилдан изҳор этиб, Бухоро ва юрагим бир-бирига ўхшаш, мен Бухоросиз яшолмайман, деб ёзади.

Айтиш мумкинки, Садриддин Салим ўнга яқин шеърий тўплам нашр эттирган бўлса, деярли ҳар бир китобида Бухоро ҳақида шеъру қасида бор. Чунончи, “Оқ қалдирғоч”, “Оққушим“, “Эрка қушим”, “Ёруғлик одами“, “Рўмолча“ номли тўпламларини мутолаа қилган одам бунга гувоҳ бўлади. Мана шу соф ватанпарварлик туйғуси билан йўғрилган шеърлар “Бухорога Бухоро келди“ тўпламида жамулжам бўлган. Тўплам икки марта нашр этилди ва ундаги содда, лекин юракдан отилиб чиққан шеърлар ўқувчиларга манзур бўлди.

Кези келганда икки оғиз сўз тўпламнинг номланиши ҳақида. Нега муаллиф китобига шундай ном қўйган экан, деган савол туғилиши табиий. Албатта, Бухоро неча минг йиллик тарихга эга шаҳар. Аммо шўролар ҳукмронлиги даврида бу ердаги тарихий ва маданий обидалар қаровсиз қолди, бир қанчаси молхона, устахоналар, омборлар сифатида фойдаланилди. Бу эса ачинарли аҳвол эди, у пешқадам зиёлилар, ижод аҳлини ташвишга соларди. Чунки шундай давом этса, Бухоро, Самарқанд ва бошқа шаҳарларимиздаги обидалар вайронага айланиб йўқ бўлиб кетар, батамом унутиларди.
Бахтимизга озодлик шамоли эсиб, юртимиз мустақилликни қўлга киритди, ўз тарихимиз, маънавий меросимизни бор бўйи билан тиклаш ва олам аро шоён этиш имкониятига эга бўлдик.

Садриддин Салим ўз асарларида ана шу тарихий воқеалар, янгиланиш, қайта тикланиш жараёнини тасвирлайди, Истиқлолдан аввалги Бухоро билан Истиқлол даврида янги ҳаёт топган Бухоро манзарасини қиёслайди ва Бухоро янгидан туғилгани, юрт ўз эгалари бағрига қайтганлигини шодиёналик ҳисси билан куйлайди.

Не сабаб Бухоро ҳувиллаб қолди,
Эҳром ичра итлар увиллаб қолди,
Ёшу яланглари чувиллаб қолди,
Бухорони захга ботирган кимлар,
Фитрат, Файзуллони оттирган кимлар?!

Бу шўролар қатағонига атаб ёзилган шеърдан. Бухорони захга ботирган, вайронага айлантирган, унинг тараққий-парвар азиз фарзандларини қатағон қилган одамлар ҳақида Садриддин мана шундай аламли сатрларни битади. Садриддиннинг шундай бир хусусияти бор эдики, у гўё Бухоро билан бирга яшар эди, Бухорогина эмас, Бухоронинг кўчалари билан бирга яшар, бирон-бир кўчани у ёддан чиқармас эди, гўё Бухоро ва унинг тарихини ёддан биладигандай эди. Унинг шеърларида ҳам мана шу нарса ўз аксини топганини кўришимиз мумкин.

У Минораи калон ёки Амир Кулол ва бошқа азизлар мақбаралари билан суҳбат қураётгандек бўлар эди. Руҳлар-нинг шодликларини ҳам гўё кўриб тургандек, уларнинг хурсандчиликларини ўз хурсандчилигига қўшиб, ифодалар эди. Бу энди ватанпарварликнинг олий кўриниши, десам хато бўлмайди. Бу бир томони. Иккинчи томондан, Бухородаги улуғ инсонлар, Бухорога меҳнати сингган кишилар, ижод аҳли бўлсин ёки бошқа соҳадаги кишилар бўлсин, Бухоро обрўсига обрў қўшган кишилар ҳақида ёзган шеърларида алоҳида меҳр мужассам. Олайлик, Чор Бакр авлиёлари ҳақида ёзган алоҳида китобида, у Чор Бакрнинг қурилишларини бутун Бухоро аҳли бир тўйдай, бир ҳашардай, ишдан кейин ҳам, ўзлари ихтиёрий равишда келиб қурганларини кўриб, алоҳида бир ифтихор ила тараннум қилади.

Воқеан, Садриддин Салим Бухорий истеъдодли шоир бўлиши билан бирга, заҳматкаш ва маҳсулдор олим ҳам эди. У юзлаб манбаларни ўрганиб, Бухоро алломалари, азиз-авлиёлари ҳақида қатор китоблар ёзди. Унинг китобларида ўнлаб кишиларнинг номлари тилга олинди. Садриддин Салим катта олим эди. У гарчанд фан номзоди ҳам эмас, фан доктори ҳам эмас эди. Аммо у ўнлаб китоблар ёзди. “Етти пир”, “Чор Бакр” деган китоби бунинг мисолидир. Ҳар бир пирнинг ҳаёти, ўтмиши, қилган ишлари, маънавий мероси ҳақида ёзди. Ҳазрати Баҳоуддин Нақшбанд ҳақидаги алоҳида китоби, Нақшбандия тариқати ҳақидаги алоҳида китоби, нақшбандия тариқатига бағишланган маноқибнинг таржима-си. Булар нақшбандия таълимоти ва тариқатини ўрганишга катта ҳисса бўлиб қўшилди. Садриддиннинг илмий китоблари орасида, айниқса, “Икки юз етмиш етти пир” номли китоби менга жуда ёқади, умуман, кўп китобхонлар бу китобни севиб ўқийдилар, чунки бу асар Бухоро ҳақида яхлит тасаввур берадиган китоблардан биридир. “Икки юз етмиш етти пир” асари Бухоронинг турли даврларидаги тарихига оид ўнлаб ҳужжатли ва адабий манбалар, қўлёзмалар чуқур ўрганилиб, шулар асосида ёзилган. Шу тадқиқотлар асносида Садриддин кўпгина азизларнинг қабрлари жойлашган манзилларни аниқлади, улар ҳақида ким нима ёзганлигини ҳам ўрганиб, бу мерослар ила бугунги авлодни ҳам яқиндан таништирди. Бу чинакам қаҳрамонлик ва фидойиликдир.

Садриддин вафот этган бўлса ҳам, аммо у биз билан бирга. Асарлари, пок руҳи, беором, муҳаббатга тўла қалби биз билан. Ундан катта ижодий ва илмий мерос қолди. Бу катта ижодий мероснинг бугун ўрганилиши, янгидан тадқиқ қилиниши, нашр этилиши ниҳоятда хайрлидир.

Шоирнинг “Сайланма” асари унинг сермаҳсул ижоди ҳақида тўла тасаввур берувчи биринчи йирик нашр ҳисобланади. Ундан шоирнинг турли йилларда ёзилган асарлари ўрин олган.

Садриддин Салим Бухорий ана шундай ҳаётсевар, некбин, яхшилик, ободонликдан қувонадиган, ёмонлик, хасталикни дилдан ёмон кўрадиган шоир эди. У шундайлигича бизнинг юрагимиздан абадий жой олгандир. Шубҳасиз, бу ҳассос ижодкор ўзининг бетакрор шеърий олами, юксак инсоний фазилатлари, ватанпарварлиги, халқсеварлиги, илму маърифатга ихлоси билан яна неча-неча авлодларга ҳамкору ҳамдаст бўлажакдир.

Sahifa shoir va olim Sadriddin Salim Buxoriy tavalludining 75 yilligiga bag’ishlanadi

Sadriddin Salim Buxoriy vafot etgan bo‘lsa ham, ammo u biz bilan birga. Asarlari, pok ruhi, beorom, muhabbatga to‘la qalbi biz bilan. Undan katta ijodiy va ilmiy meros qoldi. Bu katta ijodiy merosning bugun o‘rganilishi, yangidan tadqiq qilinishi, nashr etilishi nihoyatda xayrlidir.

Sadriddin Salim BUXORIY
ONA
Turkum

   Sadriddin Salim Buxoriy (Sadriddin Salimov) 1946 yil 16 sentyabrda Buxoro shahridagi Cho‘pboz guzarida tug‘ilgan. Buxoro pedagogika institutining nemis tili fakultetini tamomlagan (1972).  O‘zbekistonYozuvchilar uyushmasining a’zosi Sadriddin Salim Buxoriyning bir necha she’riy kitoblari, shuningdek, tarixiy- ma’rifiy mavzular hamda tasavvuf avliyolari tarixiga doir o‘ttizdan ziyod asarlar nashr qilingan.Oqqushim», «Erka qushim» (1979), «Yorug‘lik odami» (1983), «Ro‘molcha» (1988), «Buxoroga Buxoro keldi» (1999), «Durdonalar» (2005) kabi she’riy to‘plamlari nashr etilgan. Bir nechta tarixiy-ma’rifiy kitoblar ham yozgan («Bahouddin Naqshband yoki yetti pir», 1993; «Uch avliyo», 2000; «Hazrat Abu Kafs Kabir», 2006; «Ikki yuz yetmish yetti pir», 2006; «Hazrat Bahouddin Naqshband», 2006; «Hazrat Ka’bul Axbor Valiy», 2007 va boshqa). U besh qismdan iborat “Imom al-Buxoriy” videofilim, “Abu Hafs Kabir”,”Xojai Jahon” telefilimlari ssennarisi muallifi. I. V. Gyotening «G‘arbu Sharq devoni»ni o‘zbek tiliga tarjima qilgan. «Mehnat shuhrati» ordeni (1999) va «Fidokorona xizmatlari uchun» (2005) ordeni bilan mukofotlangan.

1

Onamning aytishicha:
Muqaddas-qog‘oz,
Uni xuddi non kabi
Etarlar e’zoz.

Onamning aytishicha:
Muqaddas-tumor,
Uni xuddi jon kabi
Asrarlar bisyor.

Onamning aytishicha:
Muqaddas-laylak,
Muqaddas daraxtu tush,
Afsona, ertak.

Onamning aytishicha:
Neki muqaddas,
Uning qalqoni bo‘lmoq
Kerak har nafas.

2

Onamni topshirdik tuproqqa,
Onamga aylandi bu tuproq.
Muqaddas sanalib quchoqqa,
Onaday joylandi bu tuproq.

Zaminga egilib tunu kun,
Unga baxsh etarkan rang, hayot,
Men bildim, Zaminni ne uchun
Ona-Yer atarkan odamzod.

Yuragim tob bermas firoqqa,
Ketmasman Zamindan hech yiroq…
Onamni topshirdik tuproqqa,
Onamga aylandi bu tuproq.

3

Qanday sendan olayin xabar,
Boshlanadi qaydan ostona?
Qay imloda yozsam xat yetar,
Arabiymi yo sug‘diyona?

Maysalarda yo‘q erur zabon,
Maysalarning tilida titroq.
Etolmaydi holingni bayon,
Garchi mendan senga yaqinroq.

Bo‘zlamayman yuragim to‘lib,
Qayda eshik, qayda erur yo‘l?
Koshki edi maysaday bo‘lib,
Cho‘zolsaydim sen tomonga qo‘l…

ONAMNI SOG‘INIB

Har kimarsa yo‘qolsa,
afsona bo‘lib qolar,
Afsonalar qo‘yniga
sen ham ketdingmi, ona?
Har kimarsa yo‘qolsa
begona bo‘lib qolar,
Begonalik qo‘yniga
sen ham ketdingmi, ona?

Shamol silar boshimni,
Yomg‘ir to‘kar yoshimni,
Shamolu yomg‘ir bo‘lib
tashrif etdingmi, ona?
Armon bo‘lmas deganding
men Haqqa yetgan zamon
Yoki o‘zing aytganday
Haqqa yetdingmi, ona?

ONAM VASIYATI

Sag‘anamning tepasida
Qushlar uchun yasang suvdon,
Har kelganda sepib turing
Sag‘anamning ustiga don.

Chunki qushlar sizdan ko‘ra
Ko‘proq mendan xabar olgay,
Sizdan ko‘ra ko‘proq kelib
Suhbatlashib bunda qolgay.

VATAN TOMON, MILLAT TOMON OG‘GAN SHOIR
Ne’mat AMINOV
O‘zbekiston xalq yozuvchisi

Sadriddin Salim Buxoriy, mening nazarimda, hamon kuni-kecha Buxoro ko‘chalarida sarsari kezgan, yuragini kimga ochishni, dardini kimga aytishni bilmay yurgan serhayajon, sermulohaza o‘smir qiyofasida gavdalanib turadi.

Bir paytlar men bu kamtarin, kamsuqum, xokisor yigitchani ukam bilan tengdosh, maktabdosh bo‘lgani sabab oddiygina Sadirjon derdim. Bizdan bir mahalla narida – Cho‘pboz guzarida turardi. Qizig‘i shundaki, bu mahallada sobiq sho‘ro zamonida qamoqni ko‘rib kelgan bir qator ulamolar istiqomat qilishardi. Shulardan domla Ismoil, Doniyor bobo, Hoji Ortiq, Bobo Xalfa, Hoji Muslim kabi o‘z davrining peshqadam ziyolilarini tanirdim. Ular orasida Mullo Nabi otli yana bir kishi bo‘lardi.

Sadirjon shu kishining o‘g‘li ekan. Mullo Nabi otamning suhbatlariga tez-tez kelib turar, juda bilimli, dilkash inson edi. Sadirjonning volidalari “Bibi Mullo” ham uvoqqina, ayni paytda juda ulug‘vor, hatto katta-kichikni koyiganda ham “jonim-jonim” deya tergaydigan o‘ta ma’rifatli ayol edilar. U kishining duolarini ham bir necha bor olganman. Maktabni bitirib, hamma tengdoshlari o‘qishga kirganda, Sadirjon kira olmadi. Bali yuqori bo‘lsa-da, iqboli pastlik qildi. Bir “baloxo‘r” pul so‘ragan edi, topib berisholmadi. Ketdi. Armiya safiga. Qardoshlar yurti – Bokuda xizmat qildi. Kamina o‘shanda institutni bitirib, Buxoro radiosida ishlardim. Sadriddindan ukam Bolta nomiga tez-tez askar maktublari kelib turardi. Odatda, bu maktublar, qiziq-qiziq hangomalar va topilmalarga boy bo‘lardi. Uning maktublari sog‘inch va samimiyatga to‘la, ularda men Vatandan yiroqda, ko‘ngli yarim, lekin ayni paytda iymoni butun bir yigitning ovozini eshitardim, go‘yo. Oradan bir-bir yarim yil o‘tgach, Sadriddin xizmatni tugatib, Buxoroga qaytib keldi. Bir kuni qimtinib, tortinib ukamga bir varaq qog‘oz qoldirib ketibdi:

Shiddat bilan yugurar osmon,
Ortda qolgay oftob parishon.
Ketayotgan bulutlar qaytar,
Qut-baraka qo‘shig‘in aytar.
Shamolingni chaqirma, Haydar,
Ketayotgan bulutlar qaytar…

She’rni radioda e’lon qildik. Kim bu she’rning ma’nosiga tushundi, kim yo‘q… Bu she’r bilan Buxoroda yangi shoir tug‘ilgan edi. Oramizdagi farq to‘qqiz-o‘n yosh bo‘lishiga qaramay, avval aka-ukaga, keyinchalik chin do‘stga aylandik.

Endi men bu yigitni Sadirbek deb ataydigan bo‘ldim. Shu darajaga borib yetdiki, endi biz nafaqat bir burda nonni, balki tashvishu quvonchlarni ham baham ko‘radigan bo‘ldik. Sabr-qanoatni, ota-onalarimizning duolarini ham baham ko‘rardik. Do‘st-yorlar, ustozlar tomonidan bizga ko‘rsatiladigan mehr-oqibatni, hatto yillar o‘tgan sari birovlarning zimdan bildirgan nafratu hasadini ham baham ko‘rardik. To‘g‘risi, nafratu hasadning o‘zini emas, uning alamlarini baham ko‘rib, birga-birga dardlashardik. Shunda ba’zan sal qiziqqonlik qilsam, Sadirbek: “E, qo‘ying, akamullo, xudoga soling”, deya meni yupatardi. U go‘yo men uchun sabr-qanoat timsoli edi.

O‘sha turg‘unlik yillarida uni ayrim guruhlar ayirmachilik qilganlarida, hatto Maskovda og‘ziga zo‘ri yetmagan ayrim mahalliy rahbarlar falon daho falon millatniki, falonchi falon millatning farzandi, deya ayirmachilik gulxaniga lampamoy sepganda, u quyidagi she’rni yozgan edi:

Qaydan ham aniqlaysan
Havoning millatini,
Quyoshning millatini,
Daryoning millatini?!

Daho misli quyoshdir,
Ol zebu ziynatini,
Boshingga urasanmi
Dahoning millatini?!

Ma’lum etmish hammaga
Alar past tiynatini,
Past kimsa qaydan bilsin
Samoning millatini?!

Sadriddin badiiy ijodga o‘z mavzusi, o‘z e’tiqodi bilan kirib keldi. Go‘yo uning tili “Ona”, “Buxoro” so‘zlari bilan chiqqandek. U Buxoroning Buxoroligini azaliy va abadiy shariflikda ko‘rdi. Uning iymoni ham, e’tiqodi ham ana shu shariflik atrofida shakl va shamoyilga erishdi. Sadriddin Buxoroni bu yorug‘ olamda eng oliy qadriyat deb tushundi. Shuning uchun ham aksar she’rlarida Buxoroning sharifligini ta’minlovchi, uning asriy obidalarini, jahon fani va madaniyatiga hissa qo‘shgan buyuk farzandlarini, Buxoroning ob-havosidek qaynoq qalbli fidokor kishilarini, Buxoroni “Qubbat ul-islom” darajasiga ko‘tarishda xizmat qilgan avliyoyu kiromlarni, ona shaharning o‘tmishiyu bugunini qalamga olib charchamaydi. Bu masalada u hech ikkilanmaydi. Hech bir tomonga og‘maydi.

Garchi sharaf emas insonga og‘moq,
Og‘machilik garchi yomondan yomon.
Lekin sharaf ekan do‘stginam, agar
Og‘sang Vatan tomon, millating tomon.

Shoir doim izlanishda, tafakkuri doimiy yangilanish-da:

Ko‘lmak der: “Sokindir dengiz ham!”
Shabnam der: “Bevafo kunduz ham!”
Yaltiroq qurt aytur: “Tun yonib –
Kunduzi uchadur yulduz ham!”

U “ko‘lmak”, “shabnam”, “yaltiroq qurt” singari ijodiy xotirjamlikka berilgan loqayd, harakatsiz, mahdud kimsalarni ich-ichidan yoqtirmaydi.

Yana men Sadriddinni Buxoro va e’tiqod kuychisi degim keladi. Mana bu misralarni o‘qing-a:

Kimnidir buzdi-ku hayot,
Kimnidir nokas ham ayladi.
Men senga topindim e’tiqod,
Hayotga yuragim boylandi.

Besabot ayladi tez najot
Pastkashlik yo‘lini sayladi.
Men senga topindim e’tiqod,
Sabotga yuragim boylandi.

Beimon ayladi dod-faryod,
Cho‘ntakka Vatanni joyladi.
Biz senga topindik, e’tiqod,
Vatanga yuraklar boylandi.

“Cho‘ntakka Vatanni joylagan” e’tiqodsiz kimsalar yer yuzida kammi?…

Mustaqillikning dastlabki oylarida:

Buxoroga nur ziyo keldi,
Imon keldi, sharm-hayo keldi.
Buxoroni zulmat etdi tark,
Buxoroga Buxoro keldi.

Ey, Buxoro! Mo‘ysafid onam!
Sen muqaddas Makkam, Madinam!
Ta’rifingga ojizdir qalam,
Buxoroga Buxoro keldi…

deya to‘lib-toshib kuylagan ham Sadriddin Salimov bo‘ladi.

U Istiqlol yillarida yanada katta g‘ayrat bilan ijod qilmoqda. U Buxoro orif-avliyolari, ayniqsa, Buxoroning yetti piri haqida o‘nga yaqin risola, ancha she’riy to‘plamlar muallifi bo‘lib, buyuk vatandoshimiz Imom al-Buxoriy haqida ko‘p seriyali videofilm ssenariysini yozib berdi. Gyotening “G‘arbu Sharq” dostonini nemis tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilib, o‘quvchilarga taqdim etdi.
Bugungi kunda barcha tengdoshlari u kishini kamoli ehtirom bilan “taqsir” deb e’zozlaydi. Men esam, bir paytlardagidek Sadirjon emas, balki mavlono Sadriddin Salim Buxoriy deya bag‘rimga bosgim keladi.

ONA YURT VA BUXORO KUYCHISI
Najmiddin KOMILOV
filologiya fanlari doktori, professor

Muqaddas va muborak yurtimiz O‘zbekiston mustaqillik-ka erishgandan keyin ilmu fan, adabiyot va san’at chin ma’noda yangidan qanot yozib rivojlana boshladi. Xalqimizning uyg‘ongan ma’naviy qudrati, yangi zamonning nafasini ifodalovchi badiiy asarlar ko‘paydi, qator ijodkorlar yetishib, adabiyot maydoniga kirib keldilar.

Shunday o‘ziga xos sozu ovozga ega, yurt salohiyati, erku ozodlik g‘oyalarini kuylagan shoirlardan biri Sadriddin Salim Buxoriydir.

Kechagiday yodimda, 2010 yil 30 avgustda Buxoro shahrida “Qadimiy va boqiy Buxoro” majmuasining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Unda qatnashgan muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov ushbu ulkan majmuaning bunyod etilishida sidqidildan xizmat qilganlar haqida to‘xtalib, jumladan, yurtning fidoyi farzandi Sadriddin Salim Buxoriyning ham nomini tilga olib, bu ulkan ishlarda u kishining ham munosib hissasi borligini alohida ta’kidlaganlarida, hammaning qalbi bu mehrli so‘zlardan yanada nurlanib ketdi. Aslida bu Sadriddin Salim hayoti va faoliyatiga berilgan eng yuksak baho bo‘ldi. Shuningdek, Sadriddin Salim Buxoriy Yurtboshimiz nazariga tushib, hayotlik vaqtida “Fidokorona xizmatlari uchun” va “Mehnat shuhrati” ordenlari bilan taqdirlangan edi. Uni chin ma’noda fidokorona mehnat sohibi deyish mumkin.

Men Sadriddin bilan birinchi martda 1986 yilda domla G‘aybulla as-Salomning uylarida uchrashganman. O‘shanda Sadriddin olmonlarning mashhur shoiri Yoxan Volfgang Gyotening “G‘arbu Sharq devoni” nomli she’rlar to‘plamini nemischadan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek tiliga tarjima qilgan, degan gapni eshitgan paytim edi. Menda bu odam bilan uchrashish, suhbatlashish ishtiyoqi baland edi. Sadriddin bilan birinchi uchrashgandayoq do‘st bo‘lib qolganmiz, boisi men Sadriddin Salim timsolida qadim Buxoroning chin ziyolisini ko‘rganday edim. Sadriddin tufayli Buxoroning ko‘pgina ilmu adab ahli bilan tanishib, do‘stlashib qolganimni ham aytishni joiz deb bilaman. Chunki Sadriddin Salim butun borlig‘i bilan ayni buxorolik edi. Uning so‘zlari, ikki tilda ijod qilishi, jonkuyarligi, o‘sha qadimiy mulla yigitlarga xos xarakteri, yurish-turishi ham Buxoroni eslatib turardi. Buxoro farzandi edi bu shoir va shuning uchun ham umrining oxirigacha Buxoroni kuyladi. Biz bu odamning she’rlari orqali Buxoroni yangidan taniydigan bo‘ldik. Sadriddin Salim she’rlarida qadimgi Buxoro, ilm-ma’rifat koni bo‘lgan Buxoro, hazrati Jomiy aytganidek, tuprog‘i gavharga teng Buxoroning ulug‘ insonlari sha’ni-shukuhi kuylanadi.

Albatta, Buxoro haqida ko‘p kishi she’r yozgan. Lekin hech kim Buxoroni Sadriddin Salimdek kuylagan emas. Buxoro uning nazarida tarixning bir buyuk shoh asari, xalqimiz iste’dodi, ma’naviyati tajassumi:

Bu shoh asar, buni ko‘rmoqqa
Farang kelar, olmoni kelar.
Uzoq-yaqin yurtning shoh-faqir,
Yaxshi hamda yomoni kelar.

Sadriddin Salim jonajon yurti Buxoroyi sharif bilan faxrlanar, har bir yodgorlik, imoratning gardini ko‘ziga to‘tiyo qilib surtgisi kelardi, uni qo‘shiq qilib kuylar, qaynoq muhabbatini dildan izhor etib, Buxoro va yuragim bir-biriga o‘xshash, men Buxorosiz yasholmayman, deb yozadi.

Aytish mumkinki, Sadriddin Salim o‘nga yaqin she’riy to‘plam nashr ettirgan bo‘lsa, deyarli har bir kitobida Buxoro haqida she’ru qasida bor. Chunonchi, “Oq qaldirg‘och”, “Oqqushim“, “Erka qushim”, “Yorug‘lik odami“, “Ro‘molcha“ nomli to‘plamlarini mutolaa qilgan odam bunga guvoh bo‘ladi. Mana shu sof vatanparvarlik tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan she’rlar “Buxoroga Buxoro keldi“ to‘plamida jamuljam bo‘lgan. To‘plam ikki marta nashr etildi va undagi sodda, lekin yurakdan otilib chiqqan she’rlar o‘quvchilarga manzur bo‘ldi.

Kezi kelganda ikki og‘iz so‘z to‘plamning nomlanishi haqida. Nega muallif kitobiga shunday nom qo‘ygan ekan, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Albatta, Buxoro necha ming yillik tarixga ega shahar. Ammo sho‘rolar hukmronligi davrida bu yerdagi tarixiy va madaniy obidalar qarovsiz qoldi, bir qanchasi molxona, ustaxonalar, omborlar sifatida foydalanildi. Bu esa achinarli ahvol edi, u peshqadam ziyolilar, ijod ahlini tashvishga solardi. Chunki shunday davom etsa, Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarimizdagi obidalar vayronaga aylanib yo‘q bo‘lib ketar, batamom unutilardi.
Baxtimizga ozodlik shamoli esib, yurtimiz mustaqillikni qo‘lga kiritdi, o‘z tariximiz, ma’naviy merosimizni bor bo‘yi bilan tiklash va olam aro shoyon etish imkoniyatiga ega bo‘ldik.

Sadriddin Salim o‘z asarlarida ana shu tarixiy voqealar, yangilanish, qayta tiklanish jarayonini tasvirlaydi, Istiqloldan avvalgi Buxoro bilan Istiqlol davrida yangi hayot topgan Buxoro manzarasini qiyoslaydi va Buxoro yangidan tug‘ilgani, yurt o‘z egalari bag‘riga qaytganligini shodiyonalik hissi bilan kuylaydi.

Ne sabab Buxoro huvillab qoldi,
Ehrom ichra itlar uvillab qoldi,
Yoshu yalanglari chuvillab qoldi,
Buxoroni zaxga botirgan kimlar,
Fitrat, Fayzulloni ottirgan kimlar?!

Bu sho‘rolar qatag‘oniga atab yozilgan she’rdan. Buxoroni zaxga botirgan, vayronaga aylantirgan, uning taraqqiy-parvar aziz farzandlarini qatag‘on qilgan odamlar haqida Sadriddin mana shunday alamli satrlarni bitadi. Sadriddinning shunday bir xususiyati bor ediki, u go‘yo Buxoro bilan birga yashar edi, Buxorogina emas, Buxoroning ko‘chalari bilan birga yashar, biron-bir ko‘chani u yoddan chiqarmas edi, go‘yo Buxoro va uning tarixini yoddan biladiganday edi. Uning she’rlarida ham mana shu narsa o‘z aksini topganini ko‘rishimiz mumkin.

U Minorai kalon yoki Amir Kulol va boshqa azizlar maqbaralari bilan suhbat qurayotgandek bo‘lar edi. Ruhlar-ning shodliklarini ham go‘yo ko‘rib turgandek, ularning xursandchiliklarini o‘z xursandchiligiga qo‘shib, ifodalar edi. Bu endi vatanparvarlikning oliy ko‘rinishi, desam xato bo‘lmaydi. Bu bir tomoni. Ikkinchi tomondan, Buxorodagi ulug‘ insonlar, Buxoroga mehnati singgan kishilar, ijod ahli bo‘lsin yoki boshqa sohadagi kishilar bo‘lsin, Buxoro obro‘siga obro‘ qo‘shgan kishilar haqida yozgan she’rlarida alohida mehr mujassam. Olaylik, Chor Bakr avliyolari haqida yozgan alohida kitobida, u Chor Bakrning qurilishlarini butun Buxoro ahli bir to‘yday, bir hasharday, ishdan keyin ham, o‘zlari ixtiyoriy ravishda kelib qurganlarini ko‘rib, alohida bir iftixor ila tarannum qiladi.

Voqean, Sadriddin Salim Buxoriy iste’dodli shoir bo‘lishi bilan birga, zahmatkash va mahsuldor olim ham edi. U yuzlab manbalarni o‘rganib, Buxoro allomalari, aziz-avliyolari haqida qator kitoblar yozdi. Uning kitoblarida o‘nlab kishilarning nomlari tilga olindi. Sadriddin Salim katta olim edi. U garchand fan nomzodi ham emas, fan doktori ham emas edi. Ammo u o‘nlab kitoblar yozdi. “Yetti pir”, “Chor Bakr” degan kitobi buning misolidir. Har bir pirning hayoti, o‘tmishi, qilgan ishlari, ma’naviy merosi haqida yozdi. Hazrati Bahouddin Naqshband haqidagi alohida kitobi, Naqshbandiya tariqati haqidagi alohida kitobi, naqshbandiya tariqatiga bag‘ishlangan manoqibning tarjima-si. Bular naqshbandiya ta’limoti va tariqatini o‘rganishga katta hissa bo‘lib qo‘shildi. Sadriddinning ilmiy kitoblari orasida, ayniqsa, “Ikki yuz yetmish yetti pir” nomli kitobi menga juda yoqadi, umuman, ko‘p kitobxonlar bu kitobni sevib o‘qiydilar, chunki bu asar Buxoro haqida yaxlit tasavvur beradigan kitoblardan biridir. “Ikki yuz yetmish yetti pir” asari Buxoroning turli davrlaridagi tarixiga oid o‘nlab hujjatli va adabiy manbalar, qo‘lyozmalar chuqur o‘rganilib, shular asosida yozilgan. Shu tadqiqotlar asnosida Sadriddin ko‘pgina azizlarning qabrlari joylashgan manzillarni aniqladi, ular haqida kim nima yozganligini ham o‘rganib, bu meroslar ila bugungi avlodni ham yaqindan tanishtirdi. Bu chinakam qahramonlik va fidoyilikdir.

Sadriddin vafot etgan bo‘lsa ham, ammo u biz bilan birga. Asarlari, pok ruhi, beorom, muhabbatga to‘la qalbi biz bilan. Undan katta ijodiy va ilmiy meros qoldi. Bu katta ijodiy merosning bugun o‘rganilishi, yangidan tadqiq qilinishi, nashr etilishi nihoyatda xayrlidir.

Shoirning “Saylanma” asari uning sermahsul ijodi haqida to‘la tasavvur beruvchi birinchi yirik nashr hisoblanadi. Undan shoirning turli yillarda yozilgan asarlari o‘rin olgan.

Sadriddin Salim Buxoriy ana shunday hayotsevar, nekbin, yaxshilik, obodonlikdan quvonadigan, yomonlik, xastalikni dildan yomon ko‘radigan shoir edi. U shundayligicha bizning yuragimizdan abadiy joy olgandir. Shubhasiz, bu hassos ijodkor o‘zining betakror she’riy olami, yuksak insoniy fazilatlari, vatanparvarligi, xalqsevarligi, ilmu ma’rifatga ixlosi bilan yana necha-necha avlodlarga hamkoru hamdast bo‘lajakdir.