25 сентябр – Азиз Саид туғилган кун
Вақт ҳассасини тўққилатганча тобут кўтарган одамларга қўшилиб, дарвозахонадан чиқиб кетди. Гўё ҳамма ёқ бўшаб қолгандай шипшийдам ва жимжит бўлиб қолди…
Азиз САИД
БУЛУТ НИМАГА ЎХШАЙДИ?
Азиз Саид 1961 йил, 25 сентябрда Душанбе шаҳрида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тутатган (1984). «Чилтор» (1988), «Дили қани Бедилнинг» (1996), «Ғойибдан дўст билан суҳбатлар» (2001), «Фурсат дарвозаси» (2007) номли шеърий китоблар муаллифи. У. Уитменнинг «Майса япроқлари», Н. Ҳикматнинг «Юсуф ва Зулайҳо», Б. Брехтнинг «Театр ва реализм», Пауло Коэлонинг «Алкимёгар» китобларини ўзбек тилига таржима қилган.
Вақт ҳассасини тўққилатганча тобут кўтарган одамларга қўшилиб, дарвозахонадан чиқиб кетди. Гўё ҳамма ёқ бўшаб қолгандай шипшийдам ва жимжит бўлиб қолди. Васила момо бошидаги оқ рўмолининг бўйнига ўраб боғланган икки печи ечилиб кўксига тушиб қолганини ҳам сезмас, қайғу ва ғамга беланган қайнсингиллару овсинлар, келинлару жиянларнинг овозларини ҳам эшитмас, гўё бир умр елкасида кўтариб келган зил-замбил юкни ерга қўйиб дам олаётган одамдай ҳовли тўридаги курсида беҳол ўтирарди. Баъзан тиззасига қадалган нигоҳлари хотинларнинг йиғидан бўғриққан юзларини, ҳовлига кираверишда бахмал тўшаб қўйилган стол устидаги марҳум эрининг рангли суратини пайпаслаб чиқар, девор тагида саф тортиб турган катта-катта туваклардаги ажнабий гуллар ва йўлакдаги сув тўлдирилган обдасталар оралаб тимирскиланар ва бўм-бўшликдан ўзга маъни тополмай яна тиззасига бош қўярди.
Васила момо вақтнинг тўхтаб қолганини, тўғрироғи, чиқиб кетганини ҳис қилиб турарди, аммо бошқа нарсага ҳайрон эди – бу бўм-бўшлик қачон юз берди? Бутун вужуди, онгу шуури билан юрагининг эшигидан ичкарига қулоқ тутди – бугунги жудоликдан на афсус, на қайғу, на фарёд, ҳеч нарса йўқ, гўё бўм-бўш. Бу ҳолини атрофдагилар кўриб тургандай уялиб кетди.
Уч, етти, йигирма деган маракаларни битта қилиб хатми Қуръон ўтказишди. Уч ўғил белбоғу таъзия чопонларни ечиб ўз уйларига, ишларига равона бўлишди. Отамлаб йиғлайвериб юраги санчиб ётиб қолган ёлғиз қизини куёви олиб кетди. Ана шу воқеалар билан бироз чалғиган бўм-бўшлик вақтинча йиққан қанотларини яна ёйиб олди.
Мана икки ойдирки, ҳар тонг ҳовли тўридаги эрининг курсиси Васила момони чақирар, у итоаткорона бўйсунар, дардманд оёқларини бир-бир босганча келиб ўтирар эди. Қолгани бўм-бўшлик. Баъзан кўнгил сўраб кириб чиқадиганларнинг қиёфалари, сўзлари шу бўм-бўшликда эриб кетарди. Унга баъзан бу уйда ўзи ҳеч қачон яшамагандек туюларди. Ҳовли-жойи ва болаларининг мавжудлиги, улар тақдири, ғаму ташвишлари ҳам ана шу бўм-бўшлик қаърида эканлигини ҳис қиларди.
Васила момо ўтказган умрининг қаеридадир ўзини ҳаёт билан боғлаб келган ришта бўлганлигини ҳам туярди. Аммо унинг нима эканлигини, қачон пайдо бўлганини ва ўзининг борлигидан шу пайтгача мужда бермаган бу ожиз нурнинг номини билгиси келарди.
Васила момонинг камгап бўлиб қолгани, кун бўйи ҳовлидаги курсидан турмаслиги ўғилларни, қариндош-уруғларни, қўшниларни хавотирга солиб қўйди. Ҳар замон хабар оладиган қудаси Гулсум момо бир куни куйиб кетди:
– Василахон, эрини ерга қўйган битта сизми, юрагимизни тўкиб ташладингиз-ку. Мана, қудангиз ўтганига уч йил бўлди, ҳаёт тўхтаб қолгани йўқ, юрибман болаларга аралашиб. Худога шукр, учта ўғлингизни ҳам эл танийди, қизингиз тинчиб кетган. Шуларни дуо қилиб, борадиган жойингизга бориб, мазза қилиб юрмайсизми?..
Бирданига вақт қайтиб келгандай бўлди. “Борадиган жойингизга бориб… Борадиган жойингизга бориб… Борадиган жойингизга бориб…” Йўқ, бу эрининг жони узилган кун кетиб қолган вақт ҳассасининг дўқиллаши эмасди. Бу вақт поездининг ғилдиракларидан ёхуд вақт тулпорининг туёқларидан бир маромда таралаётган овоз эди. Атрофини ва юрагини қамраб олган бўм-бўшлик қаърида ниманингдир, йўқ, кимнидир қиёфаси пайдо бўла бошлади. Васила момо беихтиёр кўзларини осмонга тикди… Турли шаклу шамойилдаги оппоқ булутлар ниманидир кутаётгандай момога қараб турарди. Ўша булутлар…
– Васила, энг олдинда турган булут нимага ўхшайди, айт-чи?
– Болишга ўхшайди. Шамол бошини қўйиб ётса керак.
– Бекор айтибсан, у отга ўхшайди, менинг отим, орқасидаги эса арава, хоҳласанг миндириб оламан.
– Ҳечам арава эмас-да, у кўйлакка ўхшайди, этаклари узун.
– Анави охиридаги булут бувангни ўзи, соқоли оппоқ. Ёнидаги кичкина, думалоқ булутча сен бўлсанг керак.
– Ўзинг кичгина, думалоқсан. Ботир-тир-тир. Бўлди сан билан ўйнамайман.
Васила Эски шаҳар ўртасида қандайдир мўъжиза билан омон қолган тепаликдан ғизиллаганча тушиб кетди. Ботир якка-ю ягона қўйини боқиб ўтиришга мажбур. Бир-икки соатдан сўнг, қўлида дафтари билан Васила яна пайдо бўлди.
– Ботир, математикамни ечиб бер. Тир-тир деганимни қайтиб олдим.
– Қайтиб олмасанг икки ямлаб бир ютардим, ви-и-и…
Ботир тишларини кўрсатди. Сўнгра дафтарни очиб варақлади.
– Ечиб бер, эмиш, ҳеч бўлмаса ёрдам бер, деб айт. Осонларини ўзинг ишласанг ҳам бўларкан.
– Сен икки синф юқорисан, бунақалар сенга осон.
– Бўпти. Ҳозир булутлар рангга киради, шуни томоша қилайлик.
– Ким уларни ранглайди, Худоми?
– Йўқ, қуёш ботаётган пайтда нурлари булутга тушади.
– Ботмасидан олдин нурлари тушмайдими?
– Тушади.
– Унда нега булутларни рангга бўямайди?
– Билмадим.
– Билмасанг, билиб қўй, Худо қачон хоҳласа ўшанда бўяйди.
– Сенга буванг роса ўргатибди-ю. Бўлмаса отларни, қўйларни ҳам Худо ранглайди дерсан?
– Бўлмаса ким?
– Зоти шунақа бўлади.
– Одамни-чи?
– Нима, “одамни”?
– Одамни зоти ҳам борми? Африкада қоп-қора одамлар яшаркан-ку.
– Африка иссиқ, шунинг учун қорайиб кетишган, балки зоти шунақа қоп-қора одамлардир.
– Ким уларни Африкага юборган? Улар ҳам ақлли-ку, нега иссиқ жойга боради?
– Ҳеч ким юбормаган, улар ўша ерда яшайди.
– Бекор айтибсан, Худо юборган.
– Ҳали мактабни битирай, катта-катта ўқишларда ўқиб ўзим ранглар яратаман. Африкагаям бориб келаман, китобларни олиб келиб, исботлаб бераман.
– Келолмай қолиб кетсанг-чи Африкада? Худо агар хоҳласа саниям, маниям бошқа жойга юбориши мумкин. Мана, дадам урушдан қайтмаганлар.
– Мен қайтиб келаман… Э, қара, сен кўйлак деган булутинг қип-қизил бўлиб қолибди…
Вақт етаклаб келган, унутилган булутлар муҳрланган бу лаҳзалар қанча давом этганини Васила момо билмади. Гулсум момонинг “Борадиган жойингизга бориб…” деган сўзларидан у узоқ уйқудан уйғонгандек бўлди. Гапиравериб чарчаган Гулсум момо кетишга тараддудланди.
– Майли, Василахон, мен борай, эрта-индин яна кирарман, – деди.
– Раҳмат, қуда, “борадиган жойингизга бориб юрмайсизми?” деган гапингизни ҳеч ўйламапман.
– Тўғри-да…
– Айтганингизни қилиб, эртага Тошкентга йўлга чиқаман.
– Тошкентга?.. Вой эсим қурсин, қариндошларингиз бор-а? Ана, тўғри қиласиз, ёзилиб, юракни шамоллатиб келасиз.
Васила момонинг оёқларига мадор, вужудига куч, юрагига ғайрат қайтгандай эди. У хонасига кириб, сафарга чиққанида олиб юрадиган чоғроқ сумкасига иккита кўйлак ва рўмолини ўраб жойлади. Кўпдан очилмаган шкафнинг тортмасига калит солди, бир уюм тақинчоқларга назар ҳам қилмай, икки-уч боғлам пул ва паспортини узунчоқ чарм ҳамёнига тиқди. Оқ оралаган сочларини тараб, қайта турмаклади, азалик рўмолини боғлади. Ва бирдан ҳозир эмас, эртага йўлга тушмоқчи бўлганини эслаб, диван четига оҳиста чўкди. Нигоҳи хонанинг бир йил олдин таъмирланган деворларини, нақш чизилган мовий рангдаги шифтини, кўпдан буён занжири тортилмаганидан тўхтаб қолган, одам бўйи келадиган қадимий соатни, бурчакдаги қулфи мусиқали эски сандиқ устидаги тахмонни бир қур айланиб чиқди. Сўнгра девордаги гилам ўртасига осилган суратга келиб тўхтади. Бу марҳум эри ва ўзининг бирга тушган сурати эди.
Негадир суратдаги одамлар бегонадек юраги жимжит эди. Эрининг ақл, олижаноблик балқиб турган юзига меҳр ва ачиниш билан термилди. Шу топда у марҳум бўлган яқинларининг барчасини худди ана шундай меҳр ва ачиниш билан эслай олишига ич-ичидан ишонди. Нега эрига бундан-да ортиқроқ туйғу билан боқа олмаяпти. Ҳолбуки қирқ беш йил бир ёстиққа бош қўйган жуфти ҳалолидан айрилиб қолгани учун юм-юм тўкилиб йиғлашни, унинг жаранглаган овозини, эшикдан жилмайиб кириб келишларини соғинишни, ўзининг ҳимоячисиз, бева қолганидан ўксинишни истарди. Аммо бу истакларга ўзини мажбур қилолмаётган эди. Ўзи ҳам нималигини англолмаётган бу ҳолати, ожизлиги учун эридан кечирим сўради.
Васила момо тонгда кечаги булутларни излаб осмонга беҳуда тикиларди. Вақтми, шамолми оппоқ булутлар сурувини ҳайдаб кетган, осмон кўм-кўк эди.
Ҳовли тўридаги сўрининг ёнида уч-тўртта товуқ дарахт остига сепилган нон ушоқлари, дон-дунни талашиб куймаланар, олма дарахти ҳар замонда сарғайган япроқларидан ташлаб уларни чўчитмоқчи бўларди. Девор остидаги туваклардаги ажнабий гуллар – балки африкаликдир – бу кеча кўрган тушларини бир-бирларига айтиб беришар, тонгги шамол эса деразанинг очиқ қанотидан чиқиб қолган дарпарданинг этагини тортқилаб, қаерларгадир бирга кетишга ундарди.
* * *
Поезд шитоб билан елиб борарди. Ғилдираклардан чиқаётган бир маромдаги овоз Васила момога таниш ва қадрдон эди. Вақт Васила момони ҳамон давом этаётган кечаги изтиробли ўйлардан чалғитди. Жалил акаси билан тўйлари ўтгач, биринчи марта “темир изда юрадиган уй”га чиққан эди. Тўрт кишилик хоначада оёғининг остидан чиқаётган “тақа-туқ” овоздан аввал чўчиган, сўнгра завқи келиб неча марта тақиллар экан деб санашга тушган эди. Саноқ мингдан ошгач, адашиб кетар, яна қайта бошлар, мингдан ошгач, яна адашарди.
Эрталаб кичик уйчанинг катта деразасидан қараб анграйиб қолди. Дарахтзорлар, пастак-пастак уйлардан иборат қишлоқлар, пода-пода қўй-сигирлар, ям-яшил далалар поезд атрофидан чириллаб айланарди. Аввалига уларнинг нега бир жойда турмай, айланаётганини тушунмади. Сўнгра ўқитувчисининг ернинг айланиши ҳақидаги гапларини эслади.
– Жалил ака, ер айланяптими, биз ернинг айланишини кўряпмизми? – деб сўради. Жалил акаси завқ билан кулди, сўнгра:
– Ҳа, Василам, ер айланяпти, биз кўряпмиз. Ҳали сени самолётларга олиб чиқаман, ўшанда ернинг устидан биз айланишимизни ҳам кўрасан. Ҳар бир кунингни мўъжизага, ҳайратларга тўлдираман.
Жалил акаси ҳар доим ана шундай ҳаяжон билан, чин дилдан, чиройли сўзларни топиб гапирарди. Ва ҳар доим айтган сўзининг устидан чиқарди.
Ҳақиқатан ҳам Васила момонинг эри билан кўрмаган ери кам қолди. Хизмат сафарларида Жалил акаси уни доим ўзига ҳамроҳ қилар, гўё сафарга хизмат учун эмас, Василани ҳайратлантириш учун, Васила учун борарди. У уфқдан уфққа туташ океанда сузаётган кема атрофидан сувнинг чарх уриб айланишини ҳам, осмону фалакка кўтарилиб тўхтаб қолгандек туюладиган самолёт ойнасидан булутлар саҳросини ҳам кўрди. Қирқ беш йиллик турмуш давомида Жалил акаси бу мўъжизаларни ўнлаб-юзлаб маротаба туҳфа қилди.
У ўзининг Жалил акаси учун ҳамма нарса эканлигини биларди, аммо эри ўзи учун ким эканлигини ҳеч қачон ўйлаб кўрмаганди. Устозми, дўстми, оталарча, акаларча меҳрибоними, севиклисими? Юрагининг туб-тубида эри у учун ҳамма нарса эмаслигини ҳис қилар, ҳамма нарса бўлиши учун нима қилишини ҳам билмасди. Аммо у хаёлининг остонасига ҳам бировни йўлатмайдиган садоқатли, эвазига ҳеч нарса талаб қилмайдиган фидойи, ҳаётини эрисиз тасаввур қила олмайдиган вафодор хотин эди. Шунга қарамасдан, унинг бахт ва масрурликдан иборат бу ҳаётини кимдир четдан туриб қачондир тугайдиган спектаклдай томоша қилаётганини ҳам ич-ичидан ҳис қилиб турарди. Баъзан ўша томошабин – унинг ўзидай туюларди.
Вақт Васила момони жавобсиз саволлардан қутқариш учун поезднинг тезлигини оширди. Дераза қаршисида янтоқ ва юлғунлари қовжираган бийдай саҳро чирпиракдай айланарди. Чўлнинг ўртасига қора ҳошиядай тушган йўл эса, бу саҳро рақсига қўшилмас, Васила момога муҳим бир гапни айтмоқчидай, поезд билан баравар югурарди. Биёбонга қадалган яккаю ягона тугмачадай пастак кулба ғизиллаб ўтиб кетди…
– Васила, биласанми, тугмани нега ўйлаб топишган?
– Кўриниб турибдики, Ботир акамиз китобдан яна бир ақлли гап ўқиб келган.
– Китобдан эмас, ўзим ўйладим.
– Тугма кийимнинг олдини ёпиш учун қадалади. Ўйлаб, қийналиб юргунча мендан сўрамайсанми?
– Тугмани сир сақлаш учун кашф қилишган. Мана, масалан, камзулингни чўнтагида пул бор, унинг пул эканлиги сир, сенинг сиринг. Билиб қолмасликлари учун чўнтакни тугмали қилишади.
– Ботир, ўн еттига кирдинг, мендан катта бўлсанг ҳам боладай ўйлайсан-а? Бозор-ўчарга чиққанда пулни киссавурлар уриб кетмасин деб чўнтакка тугма қадалади.
– Кўйлакка, костюмга, палтога-чи?..
– Ичидаги одамни ўғирлаб кетишмасин дейишади.
– Кулма. Одамнинг ўзи, танаси бошқалар учун сир, юраги ҳам сир. Шуларни беркитиб юриш учун кийимларини тугмалаб олишади.
– Аҳа, тугманг узилиб қолса, қадаб бер деб дарров югуриб келасан, сиринг очилиб қолишидан қўрқаркансан-да. Тўғрисини айт, сениям сиринг борми?
– Ҳаммада сир бор.
– Менга айтасанми?
– Анави, уйларингда турган саҳройи студент менга ёқмайди, ёмон кўраман.
– Уришиб қолдиларингми?
– Йўқ, уришиш нари турсин, гаплашишни ҳам хоҳламайман.
– Бир гап бўлдими?
– Уни сенга тикилиб қараши ёқмайди, кўзида нималардир бўлади, қандайдир сир бордай.
– Ҳа, унда Жалил акага, кўзингизга тугма қадаб олинг, дейлик бўлмаса.
– Ҳазилга олма… Ўшани чиқариб юборсаларинг бўлмайдими?
– Бўпти, келса айтаман, қўшнимиз Ботирга кўзингиздаги сир ёқмаяпти, бошқа жой топинг, дейман.
– Нима, сен унинг тарафини оляпсанми?
– Жиннимисан, Ботир…
Бўм-бўшлиги билан Васила момонинг кўзларини чарчатган, ҳамон чархпалакдай айланаётган саҳро устига шом қизғиш чойшабини ёпди. Бундан норози бўлган поезд жони борича чинқириб қўйди. Вақт кунботардаги ўчоғида ёққан катта гулхан кичрая бошлади…
* * *
– Орқангни оловга яқинроқ тутиб ўтир, болам, баданингга иссиқ югуради, – Шоқосим бува темир печкага тараша тиқаркан иситмаданми, совуққотганиданми қалтираётган талаба йигитга гапирди. – Сарви холанг Янгийўлдаги укасиникига кетганига анча бўлди. Қарасам, ҳафта бўладики, мўриданам тутун чиқмайди. Ижарадаги боласи бориди, хабар олай-чи, деб кирувдим. Сени қара-ю, амаки, ўтин йўғиди, уй совуқ, деб чиқиб келавермайсанми?
– Кўрпалар бор, совқотганим йўқ, – йигитнинг овози зўрға чиқди.
– Совқотмадиммиш, иситмангни баландлигидан қўл куяди-ю.
– Уйни шунақа қилиб иситаётувдим, амаки, касал эмасман.
– Ҳазил ҳам қилади, шу ҳолига.
Василаларнинг уйига Жалил акаси ана шу баҳонайи сабаб келиб қолди. Унинг эски ривоятларни кўп билиши, хушчақчақлиги Шоқосим бувага ҳам, кампирига ҳам ёқиб тушди. Бўйи узун, бақувват, қошлари қалин, катта-катта кўзлари қувноқ, истарали бу йигитга қўни-қўшни қизларнинг ҳаммаси маҳлиё эди. У ҳақида суриштиравериб, Василани ҳоли жонига қўйишмасди.
Талаба йигит келгандан сўнг кунда-шунда Ботирнинг оёғи бу хонадондан тортила бошлади. Негадир кейинги пайтларда одамови бўлиб қолган бўлса-да, Ботир ҳар куни Васила билан кўчада туриб гаплашар, турли баҳоналар қилиб ҳовлига кирмасди. Васила саккизинчи синф бўлгани учун битирув имтиҳонлари машмашаларидан иборат ўз дунёси билан яшарди. Жалил акаси Василанинг дарсларига ёрдамлашар, қизиқ-қизиқ воқеаларни айтиб уни кулдирар, китобларидан ҳикоялар, шеърлар ўқиб берарди. Васила ака-укасиз, ёлғиз қиз бўлгани боис бу талаба йигит унга ҳақиқий ака бўлди. Шу тахлит улар учун фақат хурсандчилик кунлардан иборат бўлган икки йил сувдай оқиб ўтди.
Васила бир куни ётиш олдидан сув тўлатилган челакларнинг усти очиқ-ёпиқлигидан хабар олгани ҳовлига чиқди. Ва бувасининг ҳужрасидан ғўнғир-ғўнғир овоз келаётганини эшитди. Яқин бориб қулоқ тутди, буваси билан Жалил акаси экан.
– …Ота, барибир “эгасига топширсак” деяпсиз-ку. Мен уни қандай яхши кўришимни билмайсиз. Инсон севган одами билан яшаса бахтли бўлади. Икки йил бўлди менга уйингиздан жой берганингизга, икки йилдан буён ҳаётим ўзгарган, фақат у борлиги учун тирик юргандайман.
– Болам, биламан, сени қандайлигингни ҳам, кўнглинг тозалигини ҳам биламан. Лекин юртинг узоқ, ўғлим. Қизимнинг ўзи кўнгли яримта. Онаси ёшлигида ўлиб кетган, отаси урушдан қайтмади, биздан бошқа ҳеч кими йўқ. Бизни ҳам дунёда ёлғиз умидимиз шу қиз. Бизгаям қанча қолди бу ёғи, билмаймиз.
– Сизга ваъда бераман, ота-онаси, ака-укасининг ўрнини тўлдираман. Ҳар ой олиб келаман. Бошқанинг қўлида у сўлиб тамом бўлади. Мен…
– Сендан бошқаларни авло деяётганим йўқ. Худо ўғлимни урушда олиб қолиб, ўрнига сени юборди деб юрибман. Йўл узоқ, ўғлим. Йўл…
* * *
Йўл энди кўринмас, аммо қоронғилик қаърида ҳамон поезд билан баробар ҳаллослаб келаётганига Васила момонинг ишончи комил эди. Нима демоқчи унга? Ёки эртага қай манзилга боришини айтмоқчими? Вақт туннинг сочига соч улар, атайлаб эртанинг бўлишини чўзарди. “Самарқанд нон, иссиқ нон… Самарқанд нон, иссиқ нон…” Купенинг эшиги тақиллади…
Эшикни очиши билан Ботир шартта қўлидан ушлаб, ташқарига еталади.
– Сенда гапим бор.
Бир эшик наридаги уларнинг кичкина ҳовлисига киришди.
– Уйда ҳеч ким йўқ, мана бу ерга ўтир, – деди у қудуқ ёнидаги тутнинг кундасини кўрсатиб. – Кимга тегиб, қаёққа кетмоқчисан, эсинг жойидами?
– Ким тегмоқчи?..
– Васила, менга қара. Мана шу уй, бувангни ҳовлиси, кўчамиз, анави тепалик, мана шу қудуқ, мана шу… мен – сенинг ватанинг. Ҳаммасидан жудо бўласан. Нима бор у ерда, нима? Ўша саҳройи акангни севасанми?
– “Севасанми?..” Севги дегани қанақа бўлади ўзи, нима дегани у?..
– Мени масхара қиляпсанми? Мана бундай бўлади, – Ботир Василанинг юзига шапалоқ тортиб юборди. Васила йиғлади, тўлиб-тўлиб йиғлади, туриб кетмоқчи бўлди.
– Мени кечир, – деди Ботир. – Ичим ёняпти. Севгини билмайман, нималигини билмайман, тушуняпсанми? Лекин сени мен оламан. Тегма унга, тегма!
Васила ўрнидан шашт билан турди.
– Севгининг нималигини мен ҳам билмайман. Лекин эшитиб қўй, сени севмайман, униям севмайман.
У дарчани қарс этиб ёпиб чиқиб кетди. Ботир орқасидан бақирди.
– Васила, Васила, тўхта…
Поезд тўхтади. Васила момо вагон деразасидан назар ташлади. Юк сургалаган оломон билан қайнаётган вокзал унинг қалбидаги бўм-бўшлик қаърига сингиб кетди. Нигоҳлари унга нимадир демоқчи бўлиб, поезд билан бирга югуриб келган йўлни излади. Йўл эса ортга – бўм-бўшликка қайтиб кетганди. Вақт вагон зинасидан ерга оёқ қўйиши билан шаҳар шовқин-сурони уни аждарҳо янглиғ ютиб юборди. Васила момонинг бир ўзи қолди. У киндик қони томган, туғилиб-ўсган шаҳрига келиб, илк бора қаерга боришини билмай, хаёлига келган манзилларга оёғи тортмай ўтирарди.
Ўзларининг ҳовлисида ҳозир бегоналар яшаётган бўлса керак. Буваси билан бувиси шу ҳовлига келиб яшаш шарти билан Жалил ва Василанинг тўйига розилик беришганди. Олти йил бирга яшашгач, чол-кампир бирин-кетин омонатларини топширишди. Бувисининг бечораҳол, серфарзанд, узоқ бир қариндоши бор эди, ҳовлини уларга ҳадя қилиб, эрининг юртига кетишди. У ҳар сафар Тошкентга йўли тушганда буваси билан бувисининг қабрини зиёрат қилиб чиқарди-ю ҳовлига, маҳалласига бормасди. Ботирни учратишдан чўчирди, бунинг устига Жалил акаси ҳам уни ёқтирмасди.
Бир сафар малака оширишга келганда, институтдан чиқиб бекатга йўл олди. Ўзидан сал олдинда оғир-оғир одимлаб бораётган дўппили, эскигина костюм-шимдаги кишини қувиб ўтди.
– Васила!
Васила ҳайрон бўлиб ўгирилди ва уни… кўзларидан таниди. Сочлари оқарган, пешонада изтиробнинг қават-қават ажинлари. Бир-икки сония кўзлар гаплашди.
– Васила, ўшанда чақирганимда нега орқага қайтмадинг?
– Билмайман.
– Нега менимас, уни танладинг?
– Билмайман. У ҳам яхши одам.
– Кўряпсанми ҳолимни?
– Мени кечиринг.
– Ҳозир қайт десам, қайтармидинг?
– Йўқ, қайтолмайман.
Сўнгра вақт юракларни қулфлади, тилларни калимага келтирди.
– Яхши юрибсанми, Васила? – бу исмни овоз чиқариб айта олганидан кўнгли ором топганини юзлари, кўзлари айтиб турарди.
– Худога шукр, раҳмат, Ботир… Ботир ака.
– Болалар нечта, Васила? – у бу исмни рўпарасидаги аёлдан ҳам ардоқлаб айтаётгани сезиларди.
– Учта. Ўзингизда-чи?
– Биздаям етарли.
– Ишларингиз яхшими?
– Ўқиёлмадик, Васила. Мана… насибани териб юрибмиз. Саҳройи эринг ҳам юрибдими? – унинг савол оҳангидан Василанинг эрини соғлигини сўраш ёки суҳбатни давом эттириш истаги эмас, эрининг бу дунёда ҳалиям борми-йўқлигини билиш, нимадандир илинж иштиёқи сезилиб турарди.
– Ҳа, ишлаб юрибди.
Вақт қайта боғланишдан маҳрум дилларнинг азобли суҳбатини тўхтатди.
– Майли, мен борай. Соғ бўлинг.
– Васила, мана… у билан яшаб юрибсан… ўша… севги нималигини тушуниб олдингми? Мен ҳалиям жавоб тополганим йўқ.
Васила “Хайр” дедию, қадамларини тезлатганча Ботирдан узоқлашди. Бу воқеага ҳам ўттиз йилча бўлиб қолди. Ҳозир Ботир етмишни қоралаб, Ботир бува бўлиб қолгандир…
Васила момо даъфатан купеда анчадан буён ёлғизлик сукут сақлаб ўтирганини сезиб қолди. Ўзини олиб келган ҳам ёлғизлик поездимиди ёки?! Ҳамма вагонлар бўш, ҳеч ким йўқ. Купе деразаси ҳам тириклик ва ҳаёт қўшиғини куйлаб рўпарасидан сузиб ўтган манзараларни хотирлаганча, йўловчилардан бўшаб, ҳувуллаб қолган вокзалга тикилган кўйи хаёлга толган. Васила момо уни қўлидан ушлаб бекатгача олиб келган ёлғизликнинг нигоҳларидан қутулиш учун таксига ўтирди…
Таксидан тушиб ҳангу манг бўлиб қолди. Қани, унинг беғубор болалиги ўтган ҳовлиси, қани… уларнинг уйи? У тўрт томонга аланглар, кимдир азиз нарсасини ўғирлаб кетгандай юраги алағда эди. Ичкари кўчадан, иссиқ нон тўла болалар аравачасини етаклаганча, бир келинчак чиқиб келди.
– Опоқи, бирортанинг уйини қидиряпсизми?
– Мана шу ерда ҳовлилар бор эди, Шоқосим отанинг ҳовлиси, кейин… Ботир буванинг ҳовлиси, кўрмаяпман…
– Бу маҳаллага тушганимга уч йил бўлди, аввалгиларни билмайман. Кутиб турсангиз, ойижонимдан сўраб чиқаман.
Келинчак аравачасини қолдириб, ичкари кўчага кириб кетди. Бироздан сўнг шошиб қайтиб келди.
– Ойижоним у ҳовлилар бузилиб йўл тушган, дедилар. Сизни чақиряптилар, кўринишингизни айтувдим, ман танисам керак, дедилар.
Васила момо дарвозага рўпара бўлганда, сўридан инқиллаб тушганча бир кампир пешвоз келди.
– Сиз сўрадингизми, айланай, Шоқосим бувани?.. Во-о-ой, Васила эмасмисан, адашмадимми?.. Васила-а-а, ўзгариб кетибсан, қани-қани бир бағримга босай.
– Самия опа, ўзизмисиз? Минг йил бўлди сизларни кўрмаганимга, – Васила момонинг эри ўлганидан буён биринчи марта кўзига ёш келди.
Турмушу бола-чақаларнинг сўрови тугагач, Самия опа:
– Сан кетдинг, синфдошим Ботир ёмон куйди-да. Армияга кетди, келди. Ўқишгаям кирмади. Сандан бошқа дарди йўқ эди. Ўттизигача уйланмадиям. Одамам шунақа яхши кўрарканми?..
– Уйлари бузилибди, кўчиб кетишганми?
– Вой эшитмаганмисан, ўлганига етти йил бўлди-ю…
Бўм-бўшлик қаъридаги сўнгги тасвир ҳам эриб кетгандай, ўзини ҳаёт билан боғлаб турган сўнгги ришта ҳам узилгандай эди. Васила момо нима юз берганини англамай қолди. Қудасининг “борадиган жойларга бориб” сўзлари бахш этган куч вужудини тарк эта бошлади. У Самия опа билан хайрлашиб чиққач, оёқларига нима деб буйруқ беришниям билмай, беихтиёр осмонга кўз ташлади. Кўм-кўк осмонда оппоқ булутлар карвони унга тикилганча муаллақ турарди. Олдиндаги булут отга ўхшарди. Орқасидаги эса аравага. Ботир уни шу аравага миндирмоқчи эди. Охиридагиси – соқоли оппоқ бувасининг ўзи, ёнидаги кичкина, думалоқ булутча Васила эди…
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2018 йил, 6-сон
25 sentyabr – Aziz Said tugʻilgan kun
Vaqt hassasini toʻqqilatgancha tobut koʻtargan odamlarga qoʻshilib, darvozaxonadan chiqib ketdi. Goʻyo hamma yoq boʻshab qolganday shipshiydam va jimjit boʻlib qoldi…
Aziz SAID
BULUT NIMAGA OʻXSHAYDI?
Аziz Said 1961 yil, 25 sentyabrda Dushanbe shahrida tugʼilgan. ToshDUning jurnalistika fakulьtetini tutatgan (1984). «Chiltor» (1988), «Dili qani Bedilning» (1996), «Gʼoyibdan doʼst bilan suhbatlar» (2001), «Fursat darvozasi» (2007) nomli sheʼriy kitoblar muallifi. U. Uitmenning «Maysa yaproqlari», N. Hikmatning «Yusuf va Zulayho», B. Brextning «Teatr va realizm», Paulo Koeloning «Аlkimyogar» kitoblarini oʼzbek tiliga tarjima qilgan.
Vaqt hassasini toʻqqilatgancha tobut koʻtargan odamlarga qoʻshilib, darvozaxonadan chiqib ketdi. Goʻyo hamma yoq boʻshab qolganday shipshiydam va jimjit boʻlib qoldi. Vasila momo boshidagi oq roʻmolining boʻyniga oʻrab bogʻlangan ikki pechi yechilib koʻksiga tushib qolganini ham sezmas, qaygʻu va gʻamga belangan qaynsingillaru ovsinlar, kelinlaru jiyanlarning ovozlarini ham eshitmas, goʻyo bir umr yelkasida koʻtarib kelgan zil-zambil yukni yerga qoʻyib dam olayotgan odamday hovli toʻridagi kursida behol oʻtirardi. Baʼzan tizzasiga qadalgan nigohlari xotinlarning yigʻidan boʻgʻriqqan yuzlarini, hovliga kiraverishda baxmal toʻshab qoʻyilgan stol ustidagi marhum erining rangli suratini paypaslab chiqar, devor tagida saf tortib turgan katta-katta tuvaklardagi ajnabiy gullar va yoʻlakdagi suv toʻldirilgan obdastalar oralab timirskilanar va boʻm-boʻshlikdan oʻzga maʼni topolmay yana tizzasiga bosh qoʻyardi.
Vasila momo vaqtning toʻxtab qolganini, toʻgʻrirogʻi, chiqib ketganini his qilib turardi, ammo boshqa narsaga hayron edi – bu boʻm-boʻshlik qachon yuz berdi? Butun vujudi, ongu shuuri bilan yuragining eshigidan ichkariga quloq tutdi – bugungi judolikdan na afsus, na qaygʻu, na faryod, hech narsa yoʻq, goʻyo boʻm-boʻsh. Bu holini atrofdagilar koʻrib turganday uyalib ketdi.
Uch, yetti, yigirma degan marakalarni bitta qilib xatmi Qurʼon oʻtkazishdi. Uch oʻgʻil belbogʻu taʼziya choponlarni yechib oʻz uylariga, ishlariga ravona boʻlishdi. Otamlab yigʻlayverib yuragi sanchib yotib qolgan yolgʻiz qizini kuyovi olib ketdi. Ana shu voqealar bilan biroz chalgʻigan boʻm-boʻshlik vaqtincha yiqqan qanotlarini yana yoyib oldi.
Mana ikki oydirki, har tong hovli toʻridagi erining kursisi Vasila momoni chaqirar, u itoatkorona boʻysunar, dardmand oyoqlarini bir-bir bosgancha kelib oʻtirar edi. Qolgani boʻm-boʻshlik. Baʼzan koʻngil soʻrab kirib chiqadiganlarning qiyofalari, soʻzlari shu boʻm-boʻshlikda erib ketardi. Unga baʼzan bu uyda oʻzi hech qachon yashamagandek tuyulardi. Hovli-joyi va bolalarining mavjudligi, ular taqdiri, gʻamu tashvishlari ham ana shu boʻm-boʻshlik qaʼrida ekanligini his qilardi.
Vasila momo oʻtkazgan umrining qayeridadir oʻzini hayot bilan bogʻlab kelgan rishta boʻlganligini ham tuyardi. Ammo uning nima ekanligini, qachon paydo boʻlganini va oʻzining borligidan shu paytgacha mujda bermagan bu ojiz nurning nomini bilgisi kelardi.
Vasila momoning kamgap boʻlib qolgani, kun boʻyi hovlidagi kursidan turmasligi oʻgʻillarni, qarindosh-urugʻlarni, qoʻshnilarni xavotirga solib qoʻydi. Har zamon xabar oladigan qudasi Gulsum momo bir kuni kuyib ketdi:
– Vasilaxon, erini yerga qoʻygan bitta sizmi, yuragimizni toʻkib tashladingiz-ku. Mana, qudangiz oʻtganiga uch yil boʻldi, hayot toʻxtab qolgani yoʻq, yuribman bolalarga aralashib. Xudoga shukr, uchta oʻgʻlingizni ham el taniydi, qizingiz tinchib ketgan. Shularni duo qilib, boradigan joyingizga borib, mazza qilib yurmaysizmi?..
Birdaniga vaqt qaytib kelganday boʻldi. “Boradigan joyingizga borib… Boradigan joyingizga borib… Boradigan joyingizga borib…” Yoʻq, bu erining joni uzilgan kun ketib qolgan vaqt hassasining doʻqillashi emasdi. Bu vaqt poyezdining gʻildiraklaridan yoxud vaqt tulporining tuyoqlaridan bir maromda taralayotgan ovoz edi. Atrofini va yuragini qamrab olgan boʻm-boʻshlik qaʼrida nimaningdir, yoʻq, kimnidir qiyofasi paydo boʻla boshladi. Vasila momo beixtiyor koʻzlarini osmonga tikdi… Turli shaklu shamoyildagi oppoq bulutlar nimanidir kutayotganday momoga qarab turardi. Oʻsha bulutlar…
– Vasila, eng oldinda turgan bulut nimaga oʻxshaydi, ayt-chi?
– Bolishga oʻxshaydi. Shamol boshini qoʻyib yotsa kerak.
– Bekor aytibsan, u otga oʻxshaydi, mening otim, orqasidagi esa arava, xohlasang mindirib olaman.
– Hecham arava emas-da, u koʻylakka oʻxshaydi, etaklari uzun.
– Anavi oxiridagi bulut buvangni oʻzi, soqoli oppoq. Yonidagi kichkina, dumaloq bulutcha sen boʻlsang kerak.
– Oʻzing kichgina, dumaloqsan. Botir-tir-tir. Boʻldi san bilan oʻynamayman.
Vasila Eski shahar oʻrtasida qandaydir moʻʼjiza bilan omon qolgan tepalikdan gʻizillagancha tushib ketdi. Botir yakka-yu yagona qoʻyini boqib oʻtirishga majbur. Bir-ikki soatdan soʻng, qoʻlida daftari bilan Vasila yana paydo boʻldi.
– Botir, matematikamni yechib ber. Tir-tir deganimni qaytib oldim.
– Qaytib olmasang ikki yamlab bir yutardim, vi-i-i…
Botir tishlarini koʻrsatdi. Soʻngra daftarni ochib varaqladi.
– Yechib ber, emish, hech boʻlmasa yordam ber, deb ayt. Osonlarini oʻzing ishlasang ham boʻlarkan.
– Sen ikki sinf yuqorisan, bunaqalar senga oson.
– Boʻpti. Hozir bulutlar rangga kiradi, shuni tomosha qilaylik.
– Kim ularni ranglaydi, Xudomi?
– Yoʻq, quyosh botayotgan paytda nurlari bulutga tushadi.
– Botmasidan oldin nurlari tushmaydimi?
– Tushadi.
– Unda nega bulutlarni rangga boʻyamaydi?
– Bilmadim.
– Bilmasang, bilib qoʻy, Xudo qachon xohlasa oʻshanda boʻyaydi.
– Senga buvang rosa oʻrgatibdi-yu. Boʻlmasa otlarni, qoʻylarni ham Xudo ranglaydi dersan?
– Boʻlmasa kim?
– Zoti shunaqa boʻladi.
– Odamni-chi?
– Nima, “odamni”?
– Odamni zoti ham bormi? Afrikada qop-qora odamlar yasharkan-ku.
– Afrika issiq, shuning uchun qorayib ketishgan, balki zoti shunaqa qop-qora odamlardir.
– Kim ularni Afrikaga yuborgan? Ular ham aqlli-ku, nega issiq joyga boradi?
– Hech kim yubormagan, ular oʻsha yerda yashaydi.
– Bekor aytibsan, Xudo yuborgan.
– Hali maktabni bitiray, katta-katta oʻqishlarda oʻqib oʻzim ranglar yarataman. Afrikagayam borib kelaman, kitoblarni olib kelib, isbotlab beraman.
– Kelolmay qolib ketsang-chi Afrikada? Xudo agar xohlasa saniyam, maniyam boshqa joyga yuborishi mumkin. Mana, dadam urushdan qaytmaganlar.
– Men qaytib kelaman… E, qara, sen koʻylak degan buluting qip-qizil boʻlib qolibdi…
Vaqt yetaklab kelgan, unutilgan bulutlar muhrlangan bu lahzalar qancha davom etganini Vasila momo bilmadi. Gulsum momoning “Boradigan joyingizga borib…” degan soʻzlaridan u uzoq uyqudan uygʻongandek boʻldi. Gapiraverib charchagan Gulsum momo ketishga taraddudlandi.
– Mayli, Vasilaxon, men boray, erta-indin yana kirarman, – dedi.
– Rahmat, quda, “boradigan joyingizga borib yurmaysizmi?” degan gapingizni hech oʻylamapman.
– Toʻgʻri-da…
– Aytganingizni qilib, ertaga Toshkentga yoʻlga chiqaman.
– Toshkentga?.. Voy esim qursin, qarindoshlaringiz bor-a? Ana, toʻgʻri qilasiz, yozilib, yurakni shamollatib kelasiz.
Vasila momoning oyoqlariga mador, vujudiga kuch, yuragiga gʻayrat qaytganday edi. U xonasiga kirib, safarga chiqqanida olib yuradigan chogʻroq sumkasiga ikkita koʻylak va roʻmolini oʻrab joyladi. Koʻpdan ochilmagan shkafning tortmasiga kalit soldi, bir uyum taqinchoqlarga nazar ham qilmay, ikki-uch bogʻlam pul va pasportini uzunchoq charm hamyoniga tiqdi. Oq oralagan sochlarini tarab, qayta turmakladi, azalik roʻmolini bogʻladi. Va birdan hozir emas, ertaga yoʻlga tushmoqchi boʻlganini eslab, divan chetiga ohista choʻkdi. Nigohi xonaning bir yil oldin taʼmirlangan devorlarini, naqsh chizilgan moviy rangdagi shiftini, koʻpdan buyon zanjiri tortilmaganidan toʻxtab qolgan, odam boʻyi keladigan qadimiy soatni, burchakdagi qulfi musiqali eski sandiq ustidagi taxmonni bir qur aylanib chiqdi. Soʻngra devordagi gilam oʻrtasiga osilgan suratga kelib toʻxtadi. Bu marhum eri va oʻzining birga tushgan surati edi.
Negadir suratdagi odamlar begonadek yuragi jimjit edi. Erining aql, olijanoblik balqib turgan yuziga mehr va achinish bilan termildi. Shu topda u marhum boʻlgan yaqinlarining barchasini xuddi ana shunday mehr va achinish bilan eslay olishiga ich-ichidan ishondi. Nega eriga bundan-da ortiqroq tuygʻu bilan boqa olmayapti. Holbuki qirq besh yil bir yostiqqa bosh qoʻygan jufti halolidan ayrilib qolgani uchun yum-yum toʻkilib yigʻlashni, uning jaranglagan ovozini, eshikdan jilmayib kirib kelishlarini sogʻinishni, oʻzining himoyachisiz, beva qolganidan oʻksinishni istardi. Ammo bu istaklarga oʻzini majbur qilolmayotgan edi. Oʻzi ham nimaligini anglolmayotgan bu holati, ojizligi uchun eridan kechirim soʻradi.
Vasila momo tongda kechagi bulutlarni izlab osmonga behuda tikilardi. Vaqtmi, shamolmi oppoq bulutlar suruvini haydab ketgan, osmon koʻm-koʻk edi.
Hovli toʻridagi soʻrining yonida uch-toʻrtta tovuq daraxt ostiga sepilgan non ushoqlari, don-dunni talashib kuymalanar, olma daraxti har zamonda sargʻaygan yaproqlaridan tashlab ularni choʻchitmoqchi boʻlardi. Devor ostidagi tuvaklardagi ajnabiy gullar – balki afrikalikdir – bu kecha koʻrgan tushlarini bir-birlariga aytib berishar, tonggi shamol esa derazaning ochiq qanotidan chiqib qolgan darpardaning etagini tortqilab, qayerlargadir birga ketishga undardi.
* * *
Poyezd shitob bilan yelib borardi. Gʻildiraklardan chiqayotgan bir maromdagi ovoz Vasila momoga tanish va qadrdon edi. Vaqt Vasila momoni hamon davom etayotgan kechagi iztirobli oʻylardan chalgʻitdi. Jalil akasi bilan toʻylari oʻtgach, birinchi marta “temir izda yuradigan uy”ga chiqqan edi. Toʻrt kishilik xonachada oyogʻining ostidan chiqayotgan “taqa-tuq” ovozdan avval choʻchigan, soʻngra zavqi kelib necha marta taqillar ekan deb sanashga tushgan edi. Sanoq mingdan oshgach, adashib ketar, yana qayta boshlar, mingdan oshgach, yana adashardi.
Ertalab kichik uychaning katta derazasidan qarab angrayib qoldi. Daraxtzorlar, pastak-pastak uylardan iborat qishloqlar, poda-poda qoʻy-sigirlar, yam-yashil dalalar poyezd atrofidan chirillab aylanardi. Avvaliga ularning nega bir joyda turmay, aylanayotganini tushunmadi. Soʻngra oʻqituvchisining yerning aylanishi haqidagi gaplarini esladi.
– Jalil aka, yer aylanyaptimi, biz yerning aylanishini koʻryapmizmi? – deb soʻradi. Jalil akasi zavq bilan kuldi, soʻngra:
– Ha, Vasilam, yer aylanyapti, biz koʻryapmiz. Hali seni samolyotlarga olib chiqaman, oʻshanda yerning ustidan biz aylanishimizni ham koʻrasan. Har bir kuningni moʻʼjizaga, hayratlarga toʻldiraman.
Jalil akasi har doim ana shunday hayajon bilan, chin dildan, chiroyli soʻzlarni topib gapirardi. Va har doim aytgan soʻzining ustidan chiqardi.
Haqiqatan ham Vasila momoning eri bilan koʻrmagan yeri kam qoldi. Xizmat safarlarida Jalil akasi uni doim oʻziga hamroh qilar, goʻyo safarga xizmat uchun emas, Vasilani hayratlantirish uchun, Vasila uchun borardi. U ufqdan ufqqa tutash okeanda suzayotgan kema atrofidan suvning charx urib aylanishini ham, osmonu falakka koʻtarilib toʻxtab qolgandek tuyuladigan samolyot oynasidan bulutlar sahrosini ham koʻrdi. Qirq besh yillik turmush davomida Jalil akasi bu moʻʼjizalarni oʻnlab-yuzlab marotaba tuhfa qildi.
U oʻzining Jalil akasi uchun hamma narsa ekanligini bilardi, ammo eri oʻzi uchun kim ekanligini hech qachon oʻylab koʻrmagandi. Ustozmi, doʻstmi, otalarcha, akalarcha mehribonimi, seviklisimi? Yuragining tub-tubida eri u uchun hamma narsa emasligini his qilar, hamma narsa boʻlishi uchun nima qilishini ham bilmasdi. Ammo u xayolining ostonasiga ham birovni yoʻlatmaydigan sadoqatli, evaziga hech narsa talab qilmaydigan fidoyi, hayotini erisiz tasavvur qila olmaydigan vafodor xotin edi. Shunga qaramasdan, uning baxt va masrurlikdan iborat bu hayotini kimdir chetdan turib qachondir tugaydigan spektaklday tomosha qilayotganini ham ich-ichidan his qilib turardi. Baʼzan oʻsha tomoshabin – uning oʻziday tuyulardi.
Vaqt Vasila momoni javobsiz savollardan qutqarish uchun poyezdning tezligini oshirdi. Deraza qarshisida yantoq va yulgʻunlari qovjiragan biyday sahro chirpirakday aylanardi. Choʻlning oʻrtasiga qora hoshiyaday tushgan yoʻl esa, bu sahro raqsiga qoʻshilmas, Vasila momoga muhim bir gapni aytmoqchiday, poyezd bilan baravar yugurardi. Biyobonga qadalgan yakkayu yagona tugmachaday pastak kulba gʻizillab oʻtib ketdi…
– Vasila, bilasanmi, tugmani nega oʻylab topishgan?
– Koʻrinib turibdiki, Botir akamiz kitobdan yana bir aqlli gap oʻqib kelgan.
– Kitobdan emas, oʻzim oʻyladim.
– Tugma kiyimning oldini yopish uchun qadaladi. Oʻylab, qiynalib yurguncha mendan soʻramaysanmi?
– Tugmani sir saqlash uchun kashf qilishgan. Mana, masalan, kamzulingni choʻntagida pul bor, uning pul ekanligi sir, sening siring. Bilib qolmasliklari uchun choʻntakni tugmali qilishadi.
– Botir, oʻn yettiga kirding, mendan katta boʻlsang ham boladay oʻylaysan-a? Bozor-oʻcharga chiqqanda pulni kissavurlar urib ketmasin deb choʻntakka tugma qadaladi.
– Koʻylakka, kostyumga, paltoga-chi?..
– Ichidagi odamni oʻgʻirlab ketishmasin deyishadi.
– Kulma. Odamning oʻzi, tanasi boshqalar uchun sir, yuragi ham sir. Shularni berkitib yurish uchun kiyimlarini tugmalab olishadi.
– Aha, tugmang uzilib qolsa, qadab ber deb darrov yugurib kelasan, siring ochilib qolishidan qoʻrqarkansan-da. Toʻgʻrisini ayt, seniyam siring bormi?
– Hammada sir bor.
– Menga aytasanmi?
– Anavi, uylaringda turgan sahroyi student menga yoqmaydi, yomon koʻraman.
– Urishib qoldilaringmi?
– Yoʻq, urishish nari tursin, gaplashishni ham xohlamayman.
– Bir gap boʻldimi?
– Uni senga tikilib qarashi yoqmaydi, koʻzida nimalardir boʻladi, qandaydir sir borday.
– Ha, unda Jalil akaga, koʻzingizga tugma qadab oling, deylik boʻlmasa.
– Hazilga olma… Oʻshani chiqarib yuborsalaring boʻlmaydimi?
– Boʻpti, kelsa aytaman, qoʻshnimiz Botirga koʻzingizdagi sir yoqmayapti, boshqa joy toping, deyman.
– Nima, sen uning tarafini olyapsanmi?
– Jinnimisan, Botir…
Boʻm-boʻshligi bilan Vasila momoning koʻzlarini charchatgan, hamon charxpalakday aylanayotgan sahro ustiga shom qizgʻish choyshabini yopdi. Bundan norozi boʻlgan poyezd joni boricha chinqirib qoʻydi. Vaqt kunbotardagi oʻchogʻida yoqqan katta gulxan kichraya boshladi…
* * *
– Orqangni olovga yaqinroq tutib oʻtir, bolam, badaningga issiq yuguradi, – Shoqosim buva temir pechkaga tarasha tiqarkan isitmadanmi, sovuqqotganidanmi qaltirayotgan talaba yigitga gapirdi. – Sarvi xolang Yangiyoʻldagi ukasinikiga ketganiga ancha boʻldi. Qarasam, hafta boʻladiki, moʻridanam tutun chiqmaydi. Ijaradagi bolasi boridi, xabar olay-chi, deb kiruvdim. Seni qara-yu, amaki, oʻtin yoʻgʻidi, uy sovuq, deb chiqib kelavermaysanmi?
– Koʻrpalar bor, sovqotganim yoʻq, – yigitning ovozi zoʻrgʻa chiqdi.
– Sovqotmadimmish, isitmangni balandligidan qoʻl kuyadi-yu.
– Uyni shunaqa qilib isitayotuvdim, amaki, kasal emasman.
– Hazil ham qiladi, shu holiga.
Vasilalarning uyiga Jalil akasi ana shu bahonayi sabab kelib qoldi. Uning eski rivoyatlarni koʻp bilishi, xushchaqchaqligi Shoqosim buvaga ham, kampiriga ham yoqib tushdi. Boʻyi uzun, baquvvat, qoshlari qalin, katta-katta koʻzlari quvnoq, istarali bu yigitga qoʻni-qoʻshni qizlarning hammasi mahliyo edi. U haqida surishtiraverib, Vasilani holi joniga qoʻyishmasdi.
Talaba yigit kelgandan soʻng kunda-shunda Botirning oyogʻi bu xonadondan tortila boshladi. Negadir keyingi paytlarda odamovi boʻlib qolgan boʻlsa-da, Botir har kuni Vasila bilan koʻchada turib gaplashar, turli bahonalar qilib hovliga kirmasdi. Vasila sakkizinchi sinf boʻlgani uchun bitiruv imtihonlari mashmashalaridan iborat oʻz dunyosi bilan yashardi. Jalil akasi Vasilaning darslariga yordamlashar, qiziq-qiziq voqealarni aytib uni kuldirar, kitoblaridan hikoyalar, sheʼrlar oʻqib berardi. Vasila aka-ukasiz, yolgʻiz qiz boʻlgani bois bu talaba yigit unga haqiqiy aka boʻldi. Shu taxlit ular uchun faqat xursandchilik kunlardan iborat boʻlgan ikki yil suvday oqib oʻtdi.
Vasila bir kuni yotish oldidan suv toʻlatilgan chelaklarning usti ochiq-yopiqligidan xabar olgani hovliga chiqdi. Va buvasining hujrasidan gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovoz kelayotganini eshitdi. Yaqin borib quloq tutdi, buvasi bilan Jalil akasi ekan.
– …Ota, baribir “egasiga topshirsak” deyapsiz-ku. Men uni qanday yaxshi koʻrishimni bilmaysiz. Inson sevgan odami bilan yashasa baxtli boʻladi. Ikki yil boʻldi menga uyingizdan joy berganingizga, ikki yildan buyon hayotim oʻzgargan, faqat u borligi uchun tirik yurgandayman.
– Bolam, bilaman, seni qandayligingni ham, koʻngling tozaligini ham bilaman. Lekin yurting uzoq, oʻgʻlim. Qizimning oʻzi koʻngli yarimta. Onasi yoshligida oʻlib ketgan, otasi urushdan qaytmadi, bizdan boshqa hech kimi yoʻq. Bizni ham dunyoda yolgʻiz umidimiz shu qiz. Bizgayam qancha qoldi bu yogʻi, bilmaymiz.
– Sizga vaʼda beraman, ota-onasi, aka-ukasining oʻrnini toʻldiraman. Har oy olib kelaman. Boshqaning qoʻlida u soʻlib tamom boʻladi. Men…
– Sendan boshqalarni avlo deyayotganim yoʻq. Xudo oʻgʻlimni urushda olib qolib, oʻrniga seni yubordi deb yuribman. Yoʻl uzoq, oʻgʻlim. Yoʻl…
* * *
Yoʻl endi koʻrinmas, ammo qorongʻilik qaʼrida hamon poyezd bilan barobar halloslab kelayotganiga Vasila momoning ishonchi komil edi. Nima demoqchi unga? Yoki ertaga qay manzilga borishini aytmoqchimi? Vaqt tunning sochiga soch ular, ataylab ertaning boʻlishini choʻzardi. “Samarqand non, issiq non… Samarqand non, issiq non…” Kupening eshigi taqilladi…
Eshikni ochishi bilan Botir shartta qoʻlidan ushlab, tashqariga yetaladi.
– Senda gapim bor.
Bir eshik naridagi ularning kichkina hovlisiga kirishdi.
– Uyda hech kim yoʻq, mana bu yerga oʻtir, – dedi u quduq yonidagi tutning kundasini koʻrsatib. – Kimga tegib, qayoqqa ketmoqchisan, esing joyidami?
– Kim tegmoqchi?..
– Vasila, menga qara. Mana shu uy, buvangni hovlisi, koʻchamiz, anavi tepalik, mana shu quduq, mana shu… men – sening vataning. Hammasidan judo boʻlasan. Nima bor u yerda, nima? Oʻsha sahroyi akangni sevasanmi?
– “Sevasanmi?..” Sevgi degani qanaqa boʻladi oʻzi, nima degani u?..
– Meni masxara qilyapsanmi? Mana bunday boʻladi, – Botir Vasilaning yuziga shapaloq tortib yubordi. Vasila yigʻladi, toʻlib-toʻlib yigʻladi, turib ketmoqchi boʻldi.
– Meni kechir, – dedi Botir. – Ichim yonyapti. Sevgini bilmayman, nimaligini bilmayman, tushunyapsanmi? Lekin seni men olaman. Tegma unga, tegma!
Vasila oʻrnidan shasht bilan turdi.
– Sevgining nimaligini men ham bilmayman. Lekin eshitib qoʻy, seni sevmayman, uniyam sevmayman.
U darchani qars etib yopib chiqib ketdi. Botir orqasidan baqirdi.
– Vasila, Vasila, toʻxta…
Poyezd toʻxtadi. Vasila momo vagon derazasidan nazar tashladi. Yuk surgalagan olomon bilan qaynayotgan vokzal uning qalbidagi boʻm-boʻshlik qaʼriga singib ketdi. Nigohlari unga nimadir demoqchi boʻlib, poyezd bilan birga yugurib kelgan yoʻlni izladi. Yoʻl esa ortga – boʻm-boʻshlikka qaytib ketgandi. Vaqt vagon zinasidan yerga oyoq qoʻyishi bilan shahar shovqin-suroni uni ajdarho yangligʻ yutib yubordi. Vasila momoning bir oʻzi qoldi. U kindik qoni tomgan, tugʻilib-oʻsgan shahriga kelib, ilk bora qayerga borishini bilmay, xayoliga kelgan manzillarga oyogʻi tortmay oʻtirardi.
Oʻzlarining hovlisida hozir begonalar yashayotgan boʻlsa kerak. Buvasi bilan buvisi shu hovliga kelib yashash sharti bilan Jalil va Vasilaning toʻyiga rozilik berishgandi. Olti yil birga yashashgach, chol-kampir birin-ketin omonatlarini topshirishdi. Buvisining bechorahol, serfarzand, uzoq bir qarindoshi bor edi, hovlini ularga hadya qilib, erining yurtiga ketishdi. U har safar Toshkentga yoʻli tushganda buvasi bilan buvisining qabrini ziyorat qilib chiqardi-yu hovliga, mahallasiga bormasdi. Botirni uchratishdan choʻchirdi, buning ustiga Jalil akasi ham uni yoqtirmasdi.
Bir safar malaka oshirishga kelganda, institutdan chiqib bekatga yoʻl oldi. Oʻzidan sal oldinda ogʻir-ogʻir odimlab borayotgan doʻppili, eskigina kostyum-shimdagi kishini quvib oʻtdi.
– Vasila!
Vasila hayron boʻlib oʻgirildi va uni… koʻzlaridan tanidi. Sochlari oqargan, peshonada iztirobning qavat-qavat ajinlari. Bir-ikki soniya koʻzlar gaplashdi.
– Vasila, oʻshanda chaqirganimda nega orqaga qaytmading?
– Bilmayman.
– Nega menimas, uni tanlading?
– Bilmayman. U ham yaxshi odam.
– Koʻryapsanmi holimni?
– Meni kechiring.
– Hozir qayt desam, qaytarmiding?
– Yoʻq, qaytolmayman.
Soʻngra vaqt yuraklarni qulfladi, tillarni kalimaga keltirdi.
– Yaxshi yuribsanmi, Vasila? – bu ismni ovoz chiqarib ayta olganidan koʻngli orom topganini yuzlari, koʻzlari aytib turardi.
– Xudoga shukr, rahmat, Botir… Botir aka.
– Bolalar nechta, Vasila? – u bu ismni roʻparasidagi ayoldan ham ardoqlab aytayotgani sezilardi.
– Uchta. Oʻzingizda-chi?
– Bizdayam yetarli.
– Ishlaringiz yaxshimi?
– Oʻqiyolmadik, Vasila. Mana… nasibani terib yuribmiz. Sahroyi ering ham yuribdimi? – uning savol ohangidan Vasilaning erini sogʻligini soʻrash yoki suhbatni davom ettirish istagi emas, erining bu dunyoda haliyam bormi-yoʻqligini bilish, nimadandir ilinj ishtiyoqi sezilib turardi.
– Ha, ishlab yuribdi.
Vaqt qayta bogʻlanishdan mahrum dillarning azobli suhbatini toʻxtatdi.
– Mayli, men boray. Sogʻ boʻling.
– Vasila, mana… u bilan yashab yuribsan… oʻsha… sevgi nimaligini tushunib oldingmi? Men haliyam javob topolganim yoʻq.
Vasila “Xayr” dediyu, qadamlarini tezlatgancha Botirdan uzoqlashdi. Bu voqeaga ham oʻttiz yilcha boʻlib qoldi. Hozir Botir yetmishni qoralab, Botir buva boʻlib qolgandir…
Vasila momo daʼfatan kupeda anchadan buyon yolgʻizlik sukut saqlab oʻtirganini sezib qoldi. Oʻzini olib kelgan ham yolgʻizlik poyezdimidi yoki?! Hamma vagonlar boʻsh, hech kim yoʻq. Kupe derazasi ham tiriklik va hayot qoʻshigʻini kuylab roʻparasidan suzib oʻtgan manzaralarni xotirlagancha, yoʻlovchilardan boʻshab, huvullab qolgan vokzalga tikilgan koʻyi xayolga tolgan. Vasila momo uni qoʻlidan ushlab bekatgacha olib kelgan yolgʻizlikning nigohlaridan qutulish uchun taksiga oʻtirdi…
Taksidan tushib hangu mang boʻlib qoldi. Qani, uning begʻubor bolaligi oʻtgan hovlisi, qani… ularning uyi? U toʻrt tomonga alanglar, kimdir aziz narsasini oʻgʻirlab ketganday yuragi alagʻda edi. Ichkari koʻchadan, issiq non toʻla bolalar aravachasini yetaklagancha, bir kelinchak chiqib keldi.
– Opoqi, birortaning uyini qidiryapsizmi?
– Mana shu yerda hovlilar bor edi, Shoqosim otaning hovlisi, keyin… Botir buvaning hovlisi, koʻrmayapman…
– Bu mahallaga tushganimga uch yil boʻldi, avvalgilarni bilmayman. Kutib tursangiz, oyijonimdan soʻrab chiqaman.
Kelinchak aravachasini qoldirib, ichkari koʻchaga kirib ketdi. Birozdan soʻng shoshib qaytib keldi.
– Oyijonim u hovlilar buzilib yoʻl tushgan, dedilar. Sizni chaqiryaptilar, koʻrinishingizni aytuvdim, man tanisam kerak, dedilar.
Vasila momo darvozaga roʻpara boʻlganda, soʻridan inqillab tushgancha bir kampir peshvoz keldi.
– Siz soʻradingizmi, aylanay, Shoqosim buvani?.. Vo-o-oy, Vasila emasmisan, adashmadimmi?.. Vasila-a-a, oʻzgarib ketibsan, qani-qani bir bagʻrimga bosay.
– Samiya opa, oʻzizmisiz? Ming yil boʻldi sizlarni koʻrmaganimga, – Vasila momoning eri oʻlganidan buyon birinchi marta koʻziga yosh keldi.
Turmushu bola-chaqalarning soʻrovi tugagach, Samiya opa:
– San ketding, sinfdoshim Botir yomon kuydi-da. Armiyaga ketdi, keldi. Oʻqishgayam kirmadi. Sandan boshqa dardi yoʻq edi. Oʻttizigacha uylanmadiyam. Odamam shunaqa yaxshi koʻrarkanmi?..
– Uylari buzilibdi, koʻchib ketishganmi?
– Voy eshitmaganmisan, oʻlganiga yetti yil boʻldi-yu…
Boʻm-boʻshlik qaʼridagi soʻnggi tasvir ham erib ketganday, oʻzini hayot bilan bogʻlab turgan soʻnggi rishta ham uzilganday edi. Vasila momo nima yuz berganini anglamay qoldi. Qudasining “boradigan joylarga borib” soʻzlari baxsh etgan kuch vujudini tark eta boshladi. U Samiya opa bilan xayrlashib chiqqach, oyoqlariga nima deb buyruq berishniyam bilmay, beixtiyor osmonga koʻz tashladi. Koʻm-koʻk osmonda oppoq bulutlar karvoni unga tikilgancha muallaq turardi. Oldindagi bulut otga oʻxshardi. Orqasidagi esa aravaga. Botir uni shu aravaga mindirmoqchi edi. Oxiridagisi – soqoli oppoq buvasining oʻzi, yonidagi kichkina, dumaloq bulutcha Vasila edi…
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2018 yil, 6-son
