80-йиллар адабиётга кириб келган ёш шоирларнинг ҳаммаси ҳақида бирваракайига суҳбатлашиш имконсиз. Шунинг учун уларнинг биттаси ҳақида, ҳеч кимникига ўхшамайдиган ўз йўли, ўз оҳанглари, ўз хаёлот дунёси, ўзига хос ғайриоддий ташбеҳлар силсиласи билан шеъриятга кириб келган Абдували Қутбиддин ҳақида суҳбатлашсак.
Азиз Саид
«ИСМИМ «ОҲ» ДИР МЕНИНГ»
“Ғойибдан дўст билан суҳбатлар” китобидан
МЕН: Бугунги ёшлар шеърияти ҳақида нима дея оласиз?
У: Янги ҳайратлар, янги мўъжизалар, янги шеърлар… булар кўнгилга фақат завқ бағишлайди. Лекин ёшлар ва кексалар шеърияти деган тушунчани хаёлдан қувинг. Ҳазрат Навоий болалигида ёзган ва Лутфий бутун асарларини алмашмоқчи бўлган мисралар ёдингиздадир? Хўш, ўша бир байт ёшлар шеъриятига мансубми, кексалар шеъриятига?..
МЕН: Аммо «Хазойинул маоний»да ҳазрат инсон умрининг йигирмадан ўттиз беш ёшгача бўлган даврини ёшликка нисбат берган эканлар. Назарда тутганим – ижодкорларнинг ёши шу фаслга мансуб. Уларнинг шеърлари бундан 20-30 йил муқаддам ёзилган шеърлардан руҳи, ташбеҳлари, хаёл қамрови билан фарқ қилади…
МЕН: 80-йиллар адабиётга кириб келган ёш шоирларнинг ҳаммаси ҳақида бирваракайига суҳбатлашиш имконсиз. Шунинг учун уларнинг биттаси ҳақида, ҳеч кимникига ўхшамайдиган ўз йўли, ўз оҳанглари, ўз хаёлот дунёси, ўзига хос ғайриоддий ташбеҳлар силсиласи билан шеъриятга кириб келган Абдували Қутбиддин ҳақида суҳбатлашсак.
Абдувалининг «Найсон» китобига ёзилган сўзбошида Рауф Парфи шундай дейди: «/У/ манзаралар, ташбеҳлар, рўёлар аралашувида фикр юритади. Оҳангларнинг турланиб туриши билан тасвир этилаётган воқеа руҳий ҳолатни ҳаракатга келтиради». Ҳақиқатан ҳам унинг шеърларини ўқир экансиз, баъзан ташбеҳ ва истиораларни тасаввурингизга сиғдиролмай ҳаприқиб қоласиз. Мутолаа давомида нурли бир завқ юрагингизни тўлдиради, оёғингиз остида ерни ҳис қилмай қоласиз, бутун дунёни, шахсий ўй-хаёлларингизни унутиб сирли тасаввурлар ва манзаралар оламига парвоз қиласиз. Асосийси, у гўё сизнинг орзу-армонларингизни, қувонч ва ҳасратингизни, хаёлларингизни куйлаётгандек бўлади. Муҳими шундаки, «Нима демоқчи» деган савол дафъатан шуурингизга келмайди. Гўзал хаёллар, гўзал сўзлар, гўзал оҳангдан сархуш бўлиб қоласиз, шундай ҳолат бўладики, «нима демоқчи?» деган саволга жавоб топишни ҳам истамайсиз. Балки истаган тақдирида ҳам кўпчилик ўқувчилар жавоб тополмас.
У: Унинг шеърларини кўпчилик тушунмаслиги масаласига келсак, буни ҳаммадан талаб қилиш гўдаклик бўлур эди. Гўзалликдан завқланиш, уни мушоҳада қилиш учун нозик дид, таъсирчан қалбдан ташқари қобилият ҳам бўлиши лозим.
МЕН: Фикрингизга қўшилишга тўғри келади. Немис файласуфи Кантнинг ўлимидан сўнг 76 йил ўтгач эълон қилинган ишларида шундай бир гап бор: «Биз ҳайвоний, руҳий ва инсоний ҳаёт кечирамиз. Биринчиси туфайли қувонч ва оғриқни ҳис қиламиз, учинчисининг шарофати билан ҳиссиёт орқали мулоҳаза қилиб роҳатланамиз, иккинчиси туфайли – фаҳмлаймиз ва завқланамиз.» Дарҳақиқат, инсон табиатида шулардан фақат биттасига устиворлик ато қилинган бўлади-ку.
У: Кантнинг хулосалари ўзимизнинг Шарқ файласуфлари фикри билан деярли ҳамоҳанг экан. Буларнинг таърифича инсонда уч сифат жамулжам: шайтоний, ҳайвоний, малаконий, яъни руҳоний. Юраги ва онгида учинчи сифат тантана қилганлар жуда озчиликни ташкил этади. Шунинг учун жамики юксак санъат асарларини ҳамма тушунмаслигидан, қадрламаслигидан беҳуда изтироб чекманг. Энди мавзуга қайтайлик.
МЕН: Абдувалининг шеърларини бир бошдан ёхуд ёзилган йиллари тартибида таҳлил этиш, менимча, мақсадга мувофиқ эмас. Унинг шеърларини руҳий, маъновий, мажозий унсурларига, ифодасига кўра мен ўзимча бир неча гуруҳга бўламан: лирик шеърлар, фалсафий-руҳий шеърлар, мусиқий шеърлар, заминий шеърлар…
У: «Заминий шеърлар» деганингизга тушунмадим.
МЕН: Бу шартли номлаш, ўзим учун. Менда шундай бир таассурот бор, Абдували шеърларини руҳан заминдан ажралиб, жуда юксакка чиқиб ёзгандай туюлаверади, чунки у ўз ҳиссиётларига ҳам, сўзларига ҳам, ташбеҳу истиораларига ҳам, қолаверса, сизга ҳам хаёли қанчалик парвоз қилиб билса – шунча юксакдан назар ташлаётгандай. Лекин шундай шеърлари борки, уларда у заминга тушади, ифодалаётган туйғуларига ана шу заминдан туриб назар ташлайди. Мана улар «Дарс», «Ҳақберди ва Мадина…», «Сўроқ», «Анонимкачи хусусида Маяковскийга мактуб», «Айнийни эслаб», «Севилмаган аёл», «Шоҳизинда», «Энгрнинг Одалиска асарига», «Тун», «Мен, Баҳодир ва балиқлар», «Гоя», «Тошлоқчалик Мастура биби ҳикояти», «Дарўом», «Армон», «Бобур», «Латифа». Мен Абдувалининг «Найсон» ва «Ҳумо» номли иккала китобига кирган барча заминий шеърларини санадим.
У (китобни олиб ўқийди) :
Юрагимнинг ёмғири –
Найсон.
Нурим, қорачиққинам,
Ерим, онажонгинам!
Умидимни етаклаб келдим,
Остонада турибмиз бирга…
МЕН: Доим сўнгги икки сатрни ўқисам – овунчоғини ипидан тутиб етаклаб олган, остонада маъсумгина жилмайиб турган болакайнинг сурати кўз ўнгимга келади.
У: Бу сурат шеърдаги самимият ва сизнинг таъсирчанлигингиз ҳосиласи. Шоирнинг қўйнида «битта тонг» – демак ёруғлик ваъда қиляпти, дилидан ашула қуйиляпти, завқ ваъда қиляпти. «Юрагимнинг ёмғири – Найсон» – найсон, бу баҳор ойларидан бири, афсонага кўра шу ойда ёққан ёмғир томчиларидан марваридлар ҳосил бўлармиш. Ана шундай ваъдалар билан Остонада турган шоир билан батафсилроқ танишсак.
МЕН: Ундай бўлса «Автопортрет» шеърини ўқисак…
У: Авто – мен, портрет – сурат, дегани, шундай экан буни шарқона қилиб «Шарҳи ҳол» деб номласа ҳам бўларди.
МЕН (ўқийман):
Мен жуда ёлғизман,
Гўё қудуқда
Қовурғамгача сув, баданим оғу,
Билагим увушиб типирчилайди –
Мисли сўнгги нола, охирги ёҳу.
Мен жуда ёлғизман –
Қудуқдир жойим,
Безиллар, яшринар мендан чувалчанг,
Қурбақа, сен балки малаксан асли,
Не бўлар аслингга қайта олсанг.
Мен жуда ёлғизман –
Қўлимда нина
Тиламан, қазийман чуқурдан-чуқур.
Тепадан тош тўла пақир ташларлар,
Сўрарлар қилиб бер дея жавоҳир.
Мен жуда ёлғизман,
Азобим чексиз,
Қўлимда занглаган қадимий тақа.
Бўйнимга ёпишиб этар тавалло,
Аслига қайтолмай ётган қурбақа.
Мен жуда ёлғизман,
Тепадагилар
Кенгликда от суриб овлашар гуноҳ.
Мени тушунмаслар (фаҳм шарт эмас).
Аждарман
Ва исмим «Оҳ»дир менинг
«Оҳ».
У: Бу шеър армон ва изтиробнинг, ўзликни ифодалашнинг санъат даражасига кўтарилган намунаси. У ўз вужудида яшаётган икки одам – инсон ва шоир ҳақида гапиряпти. Тўғрироғи, вужуд ва руҳ ҳақида.
МЕН: Сиз даставвал кўз ўнгингизга келадиган суратни тасввур қилинг: чуқур қудуқда ёлғиз одам, яна қўлидаги нина билан ковлаб ҳам ётибди, қовурғасигача сув, атрофида чувалчанглар, бўйнига қурбақа ёпишган, ҳар замон тепадан тош тўла пақир ташлашади. Қандай фоже манзара. Рассом учун ноёб мавзу.
У: Бу зоҳирий сурат. Сиз ботиний суратга назар ташланг. «Мен жуда ёлғизман, Гўё қудуқда»: қудуқ – бу ҳаёт, дунё, қолаверса шоирнинг хаёлидан, руҳидан айро ҳолда одамлар орасида кечираётган умри, «қовурғамгача сув» – тириклик ташвишлари, «баданим оғу» – нега «вужудим» эмас деб сўранг, «бадан» – бу ерда вужуднинг ўзи, аммо шоир ундан нафратланади ва вужуд дегиси келмай, нисбатан қўпол сўз билан номлайди. Чунки у оғу, руҳга, хаёл эркига оғу. «Билагим увушиб типирчилайди» – тирикчилик учун типирчилаб елиб-югуриш шоир учун «сўнгги нола»дай изтиробли, чунки «билак»да турли маънолар билан биргаликда «меҳнат воситаси» деган ишора бор. Дастлабки бандда у «гўё қудуқда» деган бўлса, иккинчи бандда «қудуқдир жойим» деб аламли ишонч билан таъкидлаяпти. Бу таъкидда ана шу қудуқ – ҳаётга маҳкумлик изтироби бор. Шоир тақдирини ушбу қисматдан ажратолмаслигига иқрор. «Безиллар, яшринар мендан чувалчанг» – унинг наздида вужуди, ҳаёти шу қадар афтодаҳолки, ҳамма ундан қочади.
МЕН: Балки у одамлар ўртасидаги муносабатлардан ҳасрат қилаётгандир, ўзаро меҳру шафқат, ҳатто ишонч йўқлиги туфайли энг беозор одамлар ҳам – яъни чувалчангда беозорлик маъноси ниҳон – бир-биридан безиллаши, яширинишини айтаётгандир.
У: Шоир ўз шарҳи ҳолини ўз-ўзига изҳор қилаётганини унутманг, у ҳеч кимга ҳасрат қилаётгани йўқ. У сиз айтганингиздай юксакдан туриб ўз ҳолига назар ташлаяпти, холос. «Қурбақа, сен балки малаксан асли» – «қурбақа» совуқлик, хунуклик, эврилиш рамзи, шоир атрофидаги ўзига боғлиқ нарсаларни хаёлидагидай кўришни истайди, ҳарорат ва гўзалликни армон қилади. Ёхуд бир пайтлар руҳини тарк этиб, тирикчилик майлларига айланган латиф туйғуларининг аслига қайтишидан орзуланади. У осон умр кечираётгани йўқ – нина билан қудуқ қазишга ва шу билан ҳаёт қудуғига чуқурроқ ботишга мажбур. «Тепадан тош тўла пақир ташларлар» – «тепа» – ҳаётнинг қудуқ эканлигини ҳис қилмайдиганлар дунёси, аслида тепа йўқ, «тош тўла пақир» эса шоир имконсиз бўлган ҳаёт муаммолари, уларни жавоҳир қилишга на инсон, на шоир Абдувалида қодирлик ҳам, майл ҳам йўқ. Атрофдагилар тошни жавоҳир – қимматли фаҳмлайдилар. Ахир, жавоҳир ҳам моҳиятан тош-ку. Энг ёмони шоир буни билади ва изтироби ортади. Ёхуд бу мажозни вужуд истаги билан номатлуб туйғу ва майлларнинг эркка, покликка интилаётган руҳга тажовузи, деб тушуниш мумкин.
МЕН: Сиз ўз тасаввурларингиз ва мулоҳазаларингизни ушбу мисраларга мажбур тиқиштира бошламадингизми ишқилиб?
У: Гап мажбур тиқиштиришда эмас, гап ташбеҳлар, умуман шеър менда мана шундай шарҳни туғдирганида, сиз бутунлай бошқача фикрлашингиз мумкин.
МЕН: Ҳа, Кант: «Шеърият – фикрлар ўйинидир» деганда ҳақ экан.
У: У худди шундай деб хато қилган. Аммо «Мулоҳаза қобилияти танқиди» асарида хатосини «Шеърият тасаввурларнинг эркин ўйини санъатидир» деб тузатган. Эътиборингиз учун «Шеъриятдаги ташбеҳлар шакл ёхуд нимарсаларни аниқлаштиришга эмас, балки тасаввур туғдиришига ва уни ҳаракатга келтиришига хизмат қилиши лозим», деган сўзлар ҳам Кантники.
МЕН: Майли, таслим. Энди бу файласуфни тинч қўяман. Шеър ҳақидаги фикрларингиз чала қолди.
У: Тўртинчи бандда шоир ўз ҳолатига янада аниқроқ назар ташлайди. «Қўлимда занглаган қадимий тақа» – бу эрк орзуси, руҳнинг ҳаракат, фаолият орзуси, руҳ ёхуд хаёл отга миниб йўртиши лозим, унинг қўлида эса фақат тақа – хаёл отининг орзуси, «занглаган» – бу вақт рамзи, балки шоир умр бўйи умидвордир, бу орада орзу ҳам занглайди. «Тепадагилар кенгликда от суриб овлашар гуноҳ» – энди шоир атрофига назар ташлади, тепадагилар – қудуқда эканлигини ҳис қилмайдиганлар шоир наздида эмас, балки ўзларининг фикрича «кенгликда от суряптилар», бу аслида дунёнинг ёлғон алдовига учиш, чунки улар «гуноҳ овлашяпти». Гуноҳ – руҳ такомилига зид бўлган барча фаолиятлар. Ёхуд инсон Абдували шоир Абдувалига хиёнат қилишини қўймаётир. Чунки «мени тушунмаслар» – вужуд руҳни тушунмайди. Ёки атрофдаги одамлар шоирнинг ким эканлигини, изтироби, қайғуси, армонлари, умидларини англамайдилар. Ниҳоят, у юрагини ёради, ким эканлигини ҳайқириб айтади – «Исмим «Оҳ»дир менинг «Оҳ» – қийналаётган руҳнинг, хаёллар парвозининг, орзу умидларнинг исми. Нега «Аждарман»? Аждар – қудрат рамзи, у ўт-олов пуркай олади. Демак, ўша «Оҳ» беқиёс қудратга эга, кучли, агар бирор қалб унга бағрини очса, тушунса, у куйдира олишига ҳам ишонч ҳосил қилиши мумкин.
МЕН: Агар шеър қурилиши нуқтаи назаридан олиб қарайдиган бўлсак, «Аждар» ва «қудуқ»да узвий боғлиқлик бор. Халқ эртакларида қудуқда яшайдиган ёхуд баҳодирлар томонидан қудуққа қамаб қўйиб тошни жавоҳирга айлантириб беришга мажбур қилинган аждар тимсоллари бор. Шоир шу манзарадан фойдаланган бўлиши ҳам мумкин. Қурбақага эврилган малика ҳақида ҳам эртак бор.
У: Бу афсоналарнинг ҳаммаси армон, орзу, хаёл ҳосиласи эмасми, шоир шулар билан яшаса, нафас олса нима дейсиз. Асосийси, бу манзараларни у сизга янада гўзалроқ, янада сирлироқ, завқбахш қилиб тортиқ қилмаяптими?! Шоир талмеҳ санъатидан ҳам яхшигина хабардор экан.
МЕН: Талмеҳ – эртак, афсона, тарихий воқеа, қисса, машҳур қаҳрамонларга бевосита, мажозий, рамзий ишораларни ўз ичига олган шеърий санъат…
У: Биласизми, асосийси булар эмас, шеърда бошқа бир нарса бор. Эътибор қилинг: шоир ўз-ўзини, вужудий ва руҳий борлиғини тафтиш қиляпти, баданининг, ташқи оламининг афтодаҳоллигини айтяпти, кўнгил озодлигини орзу қиляпти, ўзлигини излаяпти, ҳали топмади ва фақат «Оҳ» деб номлади. Булар тасаввуф таълимотида комилликка етишишнинг бош йўли.
МЕН: Энди бутунлай ошириб юбордингиз. Абдували тасаввуф таълимоти йўналишидаги адабиётнинг рамз ва ташбиҳлари ҳақида ҳам махсус таълим олмаган. Шўро мактаблари буларни ҳали бери ўргатмайди. Тасаввуф ҳақида вақтли ва даврий матбуотда узуқ-юлуқ тушунчалар чоп этилган, холос.
У: Шундай бўлса ҳам шеърларини ўқиб кўрайлик:
Соҳибдилим – дилоро,
Аййит тўхтасин карвон.
Най пуфлаган қуюннинг
Энасими биёбон.
Соҳибдилим – дилоро,
Қайда у чашма гирён.
Жилға бўлган кўнглимни
Қуритиб бўлди мижгон.
Соҳибдилим – дилоро,
Кўзим менинг қулфмидур?
Очиб нигоҳим чиқса,
Чопган қилич зулфмидур?
Соҳибдилим – дилоро,
Қақнус гулхани қани.
Бор бўлса юзга суртай,
Ўтини ё кулини.
Соҳибдилим – дилоро,
Кўп риёзат чекдим-ку.
Ўзим кетдим. Йўлингга
Тоқатимни экдим-ку!
Соҳибдилим – дилоро,
Васлинг саробми, рўё.
Ҳофиз эмасман ишқда
Абдувалиман гўё…
Соҳибдилим – дилоро!
МЕН: Гўзал шеър, шундай эмасми. Яъни «Ҳеч қандай изоҳсиз ҳаммага ёқадиган нарса гўзалликдир».
У: Яна Кантми?
МЕН: Узр. Юқоридаги таърифлаганим – фалсафий-руҳий шеърларидан бири шу. Шеърдаги оҳанг руҳни аллалайди, фироқ ва дард эса қалбга лаззатли оғриқ бахш этади. Шоир ўз ёрига тўғридан-тўғри Ҳофизнинг «Эй карвон, оҳиста рон, ороми жонам меравад» деб бошланувчи ғазали таъсирида мурожаат қилган. Шунинг учун шеър аввалида «Ҳофизга» деб бағишлов қўйган.
У: Тўғри, Ҳофиз ғазалининг бевосита турткиси бор, аммо шоир сиз ўйлаётган дунёвий «ўз ёрига» эмас, ҳақиқий ёрига – Худога муножот қиляпти. Аслида шеърни мажозий маъносида ҳам, ҳақиқий маъносида ҳам тушунавериш мумкин. Аввалига мен «Соҳибдилим»ни ўқиб, Ҳофизга мурожаат қиляптими, деб ўйладим. Чунки филология фанлари доктори Нажмиддин Комилов таърифига кўра: «Соҳибдил – тариқатда юқори даражани эгаллаган, огоҳ, дард-ҳолли, қалби, дийдаси ҳамиша уйғоқ одам». Абдували тасаввуф ҳақида махсус таълим олмаган, дедингиз-а, бўлиши мумкин, демак у табиатан шу руҳга мойил экан.
МЕН: Ҳар ҳолда сиз яна бир марта ўйлаб кўринг, ХХI аср бўсағасида яшаётган, яна дунёдаги энг атеистик жамият фарзандининг шеърларини тасаввуфга боғлаяпсиз. Бундай ҳолларга бизда сиёсат кўзи билан қаралади.
У: Балли, мана сиз ҳам темир чорчўп ичида тарбия топганлигингизни исботладингиз. Айтинг-чи, муҳаббатнинг вақтга, жуғрофий ўринга, сиёсатга алоқаси борми? Шеъриятни сиёсат заррабини орқали таҳлил қилиш – юмшоқ айтганда жоҳиллик-ку. Фаранг ёзувчиси Стендал «Қизил ва қора» романида «Сиёсат – бу адабиёт бўйнига боғланган тошдир, орадан ярим йил ўтмасданоқ у бадиий асарни ғарқ этади» деган сўзларини сизга ўхшаган «эҳтиёткор»лар учун айтган.
МЕН: Энди бу, сиёсатни тўғридан-тўғри мавзу қилиб олган асарларга нисбатан айтилган.
У: Йўқ, адабиётга муносабат масаласига ҳам тааллуқли. Шундай муносабатлар оқибатида «сиёсий бадиий асарлар» пайдо бўлади ва бу бадииятнинг ҳам, инсон маънавиятининг ҳам таназзули. «Интернационализм, партия раҳбарлиги, ишлаб чиқариш, ишчи образи, деҳқон образи, кураш» – шуларми сизнинг адабиётни ўлчайдиган мезонларингиз?
МЕН: Шундай эди, энди ўзгаряпти.
У: Кўриниб турибди қандай ўзгараётгани, худо, тасаввуф, деган сўзларни овозингизни чиқариб айтишга қўрқяпсиз, десам ҳақорат бўлар – истиҳола қиляпсиз. Ахир булар виждонни соф сақлашга, дилни поклашга, илмга, комилликка, меҳру шафқатга, эзгуликка даъват-ку.
МЕН: Нима, шуларга менинг фаҳму-фаросатим етмайди, дей ўйлаяпсизми? Фақат сиз ўз нуқтаи-назарингиздан келиб чиқиб Абдували кўзда тутмаган маъноларни талқин этаётган бўлманг яна, деб андешамни билдирдим.
У: Сиз шу гапни иккинчи бор такрорлаяпсиз, бу шеърни орифона руҳда эканлигини англамаслик учун бола бўлиш керак. Мана, қаранг: шеърдаги «соҳибдилим» юқорида таърифи келтирилган «соҳибдил» эмас, дилимнинг эгаси, яъни – юрагимни забт этган дегани. Ушбу сифат билан чекланмай яна қайта мурожаат қиляпти – «дилоро» – дилимни номақбул ҳислардан тозаловчи, тўғри йўлга солувчи, яъни – Худо. «Аййит тўхтасин карвон» – бунда Ҳофиз ғазалидаги дунё карвонига ишора бор – карвон бевафо дунё сингари ўтади-ю кетади, у доим ҳаракатда, шоир «айт тўхтасин» деяпти – худодан бошқа ким дунёни, ҳаётни бир лаҳза бўлсин тўхтата олади? Энди шоирнинг дунёнинг тўхташидан нима ғарази бор, нимани англамоқчи, нимани излаяпти, деган саволлар очиқ қолади. «Най пуфлаган қуюннинг энасими биёбон» – бу ерда мажозий маъно: найдан таралган англаб бўлмас қуюн биёбоннинг фарзандими, яъни най – дардни изҳор қилиш воситаси, қуюн – қора ва англаб бўлмас кучли дард, биёбон – кимсасизлик, ҳамма нарсасидан ажраган сарҳадсиз, соҳибсиз юрак. Хуллас, бу дунёда эшитилаётган нола (яъни шоирнинг ўз овози, худога мурожаати) юракнинг ўз соҳибини топмаганидан эмасми, деб тушуниш мумкин. Энди ҳақиқий маъноси: най билан киритилган бу қийналган, саргардон қуюн янглиғ жонни ато қилган худоми (биёбонда чексизлик маъноси бор, худода ҳам), яъни сенмисан? Ҳаёт карвонини тўхтатишдан мана шоирнинг биринчи мақсади нима экан – ўз-ўзини англаш, юрагига назар ташлаб, у Тангрига тегишлими йўқми эканлигини англаш.
МЕН: Ҳар ҳолда бу руҳий ҳаракатларнинг Абдувалига нисбат берилаётгани менга ғалати туюляпти. Балки у ўз лирик қаҳрамонининг кайфиятига тушиб олиб шундай ёзаётгандир.
У: Лирик қаҳрамон деган нарса йўқлигини, сохта, бачкана атама эканлигини яхши билсангиз керак. Шоир шеърида ўзини ва фақат ўзини изҳор қилади. «Лирик қаҳрамон» тушунчасини алломаларимиз шоирнинг шахсига тегмаслик учун, айрим ҳолларда уни турли-туман сиёсий гумонлардан ҳимоя қилиш учун ўзга адабиётлардан ўзлаштириб олишган. Илтимос, мени чалғитманг.
МЕН: Қулоғим сизда.
У: Шоир яна савол беряпти: «Қайда у чашма гирён» – сиз «чашма гирён»ни интизорликдан кўзлари ёшга тўлган ёр деб тушунишингиз ҳам мумкин, чунки «чашм» – кўз, «гиря» – йиғлаш.
МЕН: Менимча, бу ерда «чашма» – ўз маъносида, яъни сув чиқадиган чашма, «гирён» – чашмадан чиққан сув тинимсиз айланади, шу ҳаракатга ишора бор бу сўзда, аммо мисранинг маъноси учун бирламчи аҳамиятга эга эмас.
У: Тўғри топдингиз, лекин «гирён» чашмадан чиққан сувнинг гир айланишига эмас, чашманинг ўзига тегишли, чашма – гирён, демак, у саросар айланиб юрибди, нега? Балки ер юзига чиқиш учундир, чиқса тинчгина оқаверади-ку. Шундай қилиб, у ҳали ер остида. Хуллас, «гирён» ҳам муҳим аҳамиятга эга экан. Энди шундай савол қўямиз: нега шоир ер остидаги чашманинг қаердалигини сўраяпти, у чашмада қандай ҳикмат бор?..
МЕН: Бунга Нажмиддин Комиловнинг «Тимсоллар тимсоли» мақоласидан жавоб топиш мумкин. «Ҳайвон суви деб гўё одамзод ичганда абадий умр топадиган афсонавий ер ости мамлакатининг чашмасини атаганлар. Тасаввуфда у ишқ-муҳаббат булоғи, ҳақиқат нурининг манбаини англатади».
У: Ана, энди ойдинлашди: демак, шоир «ҳайвон суви»ни қаердалигини сўраяпти, мақсади худога бўлган ишқ булоғидан симириш, вужудининг эмас, руҳининг ташналигини қондириш, ҳақиқат нурининг манбаига етишиш. Шоирнинг шу мақсад соғинчидан сув бўлган, «Жилға бўлган кўнгли»ни «Қуритиб бўлди мижгон» – сенинг йўлингда йиғлайвериб кўз ёшларим қуриди ёки киприкларим ичиб қуритди, деяпти. Мижгон нима? Бу дунё худонинг жамолидан иборат, барча жонли жонсиз, суратли, суратсиз нарсалар тангрининг зарраларидир. Изтироб, ранж, соғинч, ҳижрон, алам, қайғу ҳам шулар жумласидан – демак, Худони ёр десак, бу кечинмалар ўз-ўзидан ёр жамолининг безакларига айланади: қош, мижгон, хат, соч, зулф ва ҳоказо. Чунки уларнинг ҳам, буларнинг ҳам қиладиган иши битта – азоб бериш, яралаш, поралаш, кесиш, адо қилиш, шайдо қилиш. Энди аёнки «мижгон»дан – ҳаққа етиш йўлидаги ҳижрон, ранждан шоир кўнгли адо бўлган. «Кўзим менинг қулфмидур?» – бу мисра ҳам савол, ҳам жавоб – мен сенинг жамолингни кўрмаяпман, ҳали кўрман, сенга етишганим йўқ. Ёки даргоҳинг эшигидаги қулф – кўзимми, яъни дилимдаги кўзимми, шу орқали етаманми сенга? Яна бошқача англаш мумкин: менинг кўзим, дил кўзим, руҳ кўзим қулфланганми? Нима қулф вазифасини бажараётганлигини биз ўзимизча мулоҳаза қилишимиз ҳам мумкин: ҳали англанмаган ўзлик, дунёнинг ялтироқ, ёқимли неъматлари ва ҳоказо.
МЕН: Ташбеҳ ҳам гўзал. Юмуқ кўз, қабоқ – қопқаси ёпилган, бирлашган жуфт киприклар – қатор қулфлар, найзадор қулфлар. Англиялик файласуф Томас Карлейлнинг бир фикри бор: «Янги ташбеҳлар яратиб, уларга фалакдан Прометей янглиғ олов узиб жо эта оладиган илҳомли шоирларни биз, дунёнинг маърифат тарқатувчилари деб атаймиз».
У: Ҳақиқатан ҳам шоир тасаввурингизга берган ана шу гўзал манзара, қалбингизга бағишлаган завқ маърифат, деб аталади. Навбатдаги мисраларни ўқиймиз: «Очиб нигоҳим чиқса, Чопган қилич зулфмидур»; «нигоҳ» – ҳаққа, комилликка етишиш йўлидаги ҳаракат, «зулф»ни юқорида таърифладим, сени англай деб интилсам, шундай зуҳуротларинг борки, уларга шайдо бўламан (чунки зулф чиройли) ва охир оқибатда бу изтироб бўлиб ҳаракатимни қирқади. Ўзликка етишиш нақадар қийин. Бу ўхшатишга санъат сифатида назар ташласак: зулф ва қилични чоғиштириш анъанавий рамз. Аммо шоир бу ерда сурат эмас, гўзал ҳаракатни ифодалаяпти. Кўздан нигоҳ чиққани заҳоти зулф чопиб ташлайди. Устига устак нигоҳ кўринмайди – бевужуд, сезилмайди – беэпкин, чиққан заҳот чопиб ташланиши…
МЕН: Кейинги банднинг «Қақнус гулхани қани» мисрасидаги «қақнус» энди кўпчиликка таниш рамз. У тумшуғида уч юз олтмиш тешиги бор ва ҳар биридан ўзгача куй тарата оладиган афсонавий қуш. Минг йил умр кўргач, инида ўтириб сайрайди, ўз овозидан ўзи маст бўлади ва ёниб кетади. Сўнгра унинг куллари устига илоҳий бир қудрат билан ёмғир ёғади, кулдан тухум пайдо бўлади ва у шу тухумдан қайта дунёга келади. Менимча, шоир ёр ишқида, сизнингча илоҳ ишқида куйишга ҳам тайёр, куёлмаса ҳам шу йўлга кириб қақнуснинг «ўтини ё кулини» юзига суртмоқчи.
У: Шоир ўзлигини англашга, комилликка етишишга ёки ҳақ висолига етишга олиб борадиган йўлни сўраяпти. Бу ерда яна бир нозик маъно бор: қақнус ёнгач яъни ўлгач, қайта ҳаётга, янги ҳаётга восил бўлади. Тасаввуфда ҳам киши ўлгач, яъни ўз табиатидаги ғайрируҳий нопок майлларни ўлдиргач, қайта дунёга келади – покланади, комил инсон бўлади, дунёдаги барча ашёларга янги кўз билан, гўё янгидан туғилган одамнинг кўзи билан қарайди. Ўлиш ва қайта туғилишнинг маъноси шу. Шоирнинг «Қақнус» сўзини ишлатишдан шу ҳолатга ишора қилиш мақсади ҳам бор. Навбатдаги бандда тортаётган азобларини, шунингдек бу йўлда сабрли эканлигини тўғридан-тўғри муножот қиляпти. Сўнгги бандда ахийри «Васлинг саробми, рўё» деб шу йўлдаги барча риёзату ҳаракатлари самарасиз бўлганлигини нола қиляпти. Бошида «Соҳибдилим»ни ёрми, пирми, худоми деб бироз тараддудланувдик. Мана «Соҳибдил»га ниҳоят «Васлинг» дейилиши билан барча мурожаатларнинг ҳаққа, олий руҳга нисбатанлиги ҳам ойдинлашди. «Саробми, рўё» сўзлари шоирнинг шу хулосага келгани эмас, балки сўровдир. Чунки сенинг ишқингда Ҳофиздай, пирлардай даражага етолмасман, аммо бу йўлда мен бошқачаман, дегач, яна мурожаат қиляпти: «Соҳибдилим – дилоро!»
МЕН: Биласизми «Ҳофиз эмасман ишқда» мисрасини ўқиб менда шундай бир фикр туғилди: балки Абдували ёзишни орзу қилган гўзал шеърларига, умуман шеъриятга мурожаат қилаётгандир, балки у ифодалаган азобларини шеърият йўлида чекаётгандир, балки юрагининг эгаси – «соҳибдили» шеъриятдир, шеъриятга шайдодир, балки унинг ошиғлиги шеърият ишқи туфайлидир, балки шеърият йўлида қақнусдай куймоқчидир, балки сўнгги мисралари билан «шеъриятда Ҳофиз даражасига етолмасман, аммо мен Абдувалиман, бошқаман, менинг ўз йўлим, ўз овозим бор» демоқчидир.
У: Бундай: асосийси, шеърда ишқ бор. Шарқ шеъриятида ишқ сўзи икки маънога эга бўлиб келган. Адабиётшунос Иброҳим Ҳаққуловнинг шарҳ беришича: «Бири – мажозий, иккинчиси ҳақиқий ишқ. Мажозий ишқдан мақсад, одамга, мавжуд борлиқ ва табиат гўзалликларига йўналтирилган, шуларга доир дунёвий севгини акс эттириш бўлса, ҳақиқий ишқдан мурод худога бўлган илоҳий муҳаббатни баён қилишдир».
Сиз шеъриятга ишқ, дедингиз – тўғри, монеълигим йўқ, мен худога ишқ, дейман – бу ҳам тўғри бўлиб чиқади, сиз Ҳофизга, унинг шеъриятига ишқ, денг – қабул қиламан, мен шоир хаёлидаги, етолмаган ёрига ишқ, дейман – буни ҳам рад этолмайсиз, сиз фуқароси бахтиёр олий бир жамиятга ишқ денг – ишонаман, мен ҳақиқатга, адолатга ишқ дейман – имоним комилки сиз ҳам қўшиласиз. Шеърга ҳаёт бахш этиб турган иккинчи унсур – дард. Дард эса, Навоий таъбири билан айтганда қалб чироғини ёқади ва ғафлат уйқусини қувади. Маърифат ана шу…
1989 йил
80-yillar adabiyotga kirib kelgan yosh shoirlarning hammasi haqida birvarakayiga suhbatlashish imkonsiz. Shuning uchun ularning bittasi haqida, hech kimnikiga o’xshamaydigan o’z yo’li, o’z ohanglari, o’z xayolot dunyosi, o’ziga xos g’ayrioddiy tashbehlar silsilasi bilan she’riyatga kirib kelgan Abduvali Qutbiddin haqida suhbatlashsak.
Aziz Said
«ISMIM «OH» DIR MENING»
“G’oyibdan do’st bilan suhbatlar” kitobidan
MEN: Bugungi yoshlar she’riyati haqida nima deya olasiz?
U: Yangi hayratlar, yangi mo»jizalar, yangi she’rlar… bular ko’ngilga faqat zavq bag’ishlaydi. Lekin yoshlar va keksalar she’riyati degan tushunchani xayoldan quving. Hazrat Navoiy bolaligida yozgan va Lutfiy butun asarlarini almashmoqchi bo’lgan misralar yodingizdadir? Xo’sh, o’sha bir bayt yoshlar she’riyatiga mansubmi, keksalar she’riyatiga?..
MEN: Ammo «Xazoyinul maoniy»da hazrat inson umrining yigirmadan o’ttiz besh yoshgacha bo’lgan davrini yoshlikka nisbat bergan ekanlar. Nazarda tutganim – ijodkorlarning yoshi shu faslga mansub. Ularning she’rlari bundan 20-30 yil muqaddam yozilgan she’rlardan ruhi, tashbehlari, xayol qamrovi bilan farq qiladi…
MEN: 80-yillar adabiyotga kirib kelgan yosh shoirlarning hammasi haqida birvarakayiga suhbatlashish imkonsiz. Shuning uchun ularning bittasi haqida, hech kimnikiga o’xshamaydigan o’z yo’li, o’z ohanglari, o’z xayolot dunyosi, o’ziga xos g’ayrioddiy tashbehlar silsilasi bilan she’riyatga kirib kelgan Abduvali Qutbiddin haqida suhbatlashsak.
Abduvalining «Nayson» kitobiga yozilgan so’zboshida Rauf Parfi shunday deydi: «/U/ manzaralar, tashbehlar, ro’yolar aralashuvida fikr yuritadi. Ohanglarning turlanib turishi bilan tasvir etilayotgan voqea ruhiy holatni harakatga keltiradi». Haqiqatan ham uning she’rlarini o’qir ekansiz, ba’zan tashbeh va istioralarni tasavvuringizga sig’dirolmay hapriqib qolasiz. Mutolaa davomida nurli bir zavq yuragingizni to’ldiradi, oyog’ingiz ostida yerni his qilmay qolasiz, butun dunyoni, shaxsiy o’y-xayollaringizni unutib sirli tasavvurlar va manzaralar olamiga parvoz qilasiz. Asosiysi, u go’yo sizning orzu-armonlaringizni, quvonch va hasratingizni, xayollaringizni kuylayotgandek bo’ladi. Muhimi shundaki, «Nima demoqchi» degan savol daf’atan shuuringizga kelmaydi. Go’zal xayollar, go’zal so’zlar, go’zal ohangdan sarxush bo’lib qolasiz, shunday holat bo’ladiki, «nima demoqchi?» degan savolga javob topishni ham istamaysiz. Balki istagan taqdirida ham ko’pchilik o’quvchilar javob topolmas.
U: Uning she’rlarini ko’pchilik tushunmasligi masalasiga kelsak, buni hammadan talab qilish go’daklik bo’lur edi. Go’zallikdan zavqlanish, uni mushohada qilish uchun nozik did, ta’sirchan qalbdan tashqari qobiliyat ham bo’lishi lozim.
MEN: Fikringizga qo’shilishga to’g’ri keladi. Nemis faylasufi Kantning o’limidan so’ng 76 yil o’tgach e’lon qilingan ishlarida shunday bir gap bor: «Biz hayvoniy, ruhiy va insoniy hayot kechiramiz. Birinchisi tufayli quvonch va og’riqni his qilamiz, uchinchisining sharofati bilan hissiyot orqali mulohaza qilib rohatlanamiz, ikkinchisi tufayli – fahmlaymiz va zavqlanamiz.» Darhaqiqat, inson tabiatida shulardan faqat bittasiga ustivorlik ato qilingan bo’ladi-ku.
U: Kantning xulosalari o’zimizning Sharq faylasuflari fikri bilan deyarli hamohang ekan. Bularning ta’rificha insonda uch sifat jamuljam: shaytoniy, hayvoniy, malakoniy, ya’ni ruhoniy. Yuragi va ongida uchinchi sifat tantana qilganlar juda ozchilikni tashkil etadi. Shuning uchun jamiki yuksak san’at asarlarini hamma tushunmasligidan, qadrlamasligidan behuda iztirob chekmang. Endi mavzuga qaytaylik.
MEN: Abduvalining she’rlarini bir boshdan yoxud yozilgan yillari tartibida tahlil etish, menimcha, maqsadga muvofiq emas. Uning she’rlarini ruhiy, ma’noviy, majoziy unsurlariga, ifodasiga ko’ra men o’zimcha bir necha guruhga bo’laman: lirik she’rlar, falsafiy-ruhiy she’rlar, musiqiy she’rlar, zaminiy she’rlar…
U: «Zaminiy she’rlar» deganingizga tushunmadim.
MEN: Bu shartli nomlash, o’zim uchun. Menda shunday bir taassurot bor, Abduvali she’rlarini ruhan zamindan ajralib, juda yuksakka chiqib yozganday tuyulaveradi, chunki u o’z hissiyotlariga ham, so’zlariga ham, tashbehu istioralariga ham, qolaversa, sizga ham xayoli qanchalik parvoz qilib bilsa – shuncha yuksakdan nazar tashlayotganday. Lekin shunday she’rlari borki, ularda u zaminga tushadi, ifodalayotgan tuyg’ulariga ana shu zamindan turib nazar tashlaydi. Mana ular «Dars», «Haqberdi va Madina…», «So’roq», «Anonimkachi xususida Mayakovskiyga maktub», «Ayniyni eslab», «Sevilmagan ayol», «Shohizinda», «Engrning Odaliska asariga», «Tun», «Men, Bahodir va baliqlar», «Goya», «Toshloqchalik Mastura bibi hikoyati», «Daro’om», «Armon», «Bobur», «Latifa». Men Abduvalining «Nayson» va «Humo» nomli ikkala kitobiga kirgan barcha zaminiy she’rlarini sanadim.
U (kitobni olib o’qiydi) :
Yuragimning yomg’iri –
Nayson.
Nurim, qorachiqqinam,
Yerim, onajonginam!
Umidimni yetaklab keldim,
Ostonada turibmiz birga…
MEN: Doim so’nggi ikki satrni o’qisam – ovunchog’ini ipidan tutib yetaklab olgan, ostonada ma’sumgina jilmayib turgan bolakayning surati ko’z o’ngimga keladi.
U: Bu surat she’rdagi samimiyat va sizning ta’sirchanligingiz hosilasi. Shoirning qo’ynida «bitta tong» – demak yorug’lik va’da qilyapti, dilidan ashula quyilyapti, zavq va’da qilyapti. «Yuragimning yomg’iri – Nayson» – nayson, bu bahor oylaridan biri, afsonaga ko’ra shu oyda yoqqan yomg’ir tomchilaridan marvaridlar hosil bo’larmish. Ana shunday va’dalar bilan Ostonada turgan shoir bilan batafsilroq tanishsak.
MEN: Unday bo’lsa «Avtoportret» she’rini o’qisak…
U: Avto – men, portret – surat, degani, shunday ekan buni sharqona qilib «Sharhi hol» deb nomlasa ham bo’lardi.
MEN (o’qiyman):
Men juda yolg’izman,
Go’yo quduqda
Qovurg’amgacha suv, badanim og’u,
Bilagim uvushib tipirchilaydi –
Misli so’nggi nola, oxirgi yohu.
Men juda yolg’izman –
Quduqdir joyim,
Bezillar, yashrinar mendan chuvalchang,
Qurbaqa, sen balki malaksan asli,
Ne bo’lar aslingga qayta olsang.
Men juda yolg’izman –
Qo’limda nina
Tilaman, qaziyman chuqurdan-chuqur.
Tepadan tosh to’la paqir tashlarlar,
So’rarlar qilib ber deya javohir.
Men juda yolg’izman,
Azobim cheksiz,
Qo’limda zanglagan qadimiy taqa.
Bo’ynimga yopishib etar tavallo,
Asliga qaytolmay yotgan qurbaqa.
Men juda yolg’izman,
Tepadagilar
Kenglikda ot surib ovlashar gunoh.
Meni tushunmaslar (fahm shart emas).
Ajdarman
Va ismim «Oh»dir mening
«Oh».
U: Bu she’r armon va iztirobning, o’zlikni ifodalashning san’at darajasiga ko’tarilgan namunasi. U o’z vujudida yashayotgan ikki odam – inson va shoir haqida gapiryapti. To’g’rirog’i, vujud va ruh haqida.
MEN: Siz dastavval ko’z o’ngingizga keladigan suratni tasvvur qiling: chuqur quduqda yolg’iz odam, yana qo’lidagi nina bilan kovlab ham yotibdi, qovurg’asigacha suv, atrofida chuvalchanglar, bo’yniga qurbaqa yopishgan, har zamon tepadan tosh to’la paqir tashlashadi. Qanday foje manzara. Rassom uchun noyob mavzu.
U: Bu zohiriy surat. Siz botiniy suratga nazar tashlang. «Men juda yolg’izman, Go’yo quduqda»: quduq – bu hayot, dunyo, qolaversa shoirning xayolidan, ruhidan ayro holda odamlar orasida kechirayotgan umri, «qovurg’amgacha suv» – tiriklik tashvishlari, «badanim og’u» – nega «vujudim» emas deb so’rang, «badan» – bu yerda vujudning o’zi, ammo shoir undan nafratlanadi va vujud degisi kelmay, nisbatan qo’pol so’z bilan nomlaydi. Chunki u og’u, ruhga, xayol erkiga og’u. «Bilagim uvushib tipirchilaydi» – tirikchilik uchun tipirchilab yelib-yugurish shoir uchun «so’nggi nola»day iztirobli, chunki «bilak»da turli ma’nolar bilan birgalikda «mehnat vositasi» degan ishora bor. Dastlabki bandda u «go’yo quduqda» degan bo’lsa, ikkinchi bandda «quduqdir joyim» deb alamli ishonch bilan ta’kidlayapti. Bu ta’kidda ana shu quduq – hayotga mahkumlik iztirobi bor. Shoir taqdirini ushbu qismatdan ajratolmasligiga iqror. «Bezillar, yashrinar mendan chuvalchang» – uning nazdida vujudi, hayoti shu qadar aftodaholki, hamma undan qochadi.
MEN: Balki u odamlar o’rtasidagi munosabatlardan hasrat qilayotgandir, o’zaro mehru shafqat, hatto ishonch yo’qligi tufayli eng beozor odamlar ham – ya’ni chuvalchangda beozorlik ma’nosi nihon – bir-biridan bezillashi, yashirinishini aytayotgandir.
U: Shoir o’z sharhi holini o’z-o’ziga izhor qilayotganini unutmang, u hech kimga hasrat qilayotgani yo’q. U siz aytganingizday yuksakdan turib o’z holiga nazar tashlayapti, xolos. «Qurbaqa, sen balki malaksan asli» – «qurbaqa» sovuqlik, xunuklik, evrilish ramzi, shoir atrofidagi o’ziga bog’liq narsalarni xayolidagiday ko’rishni istaydi, harorat va go’zallikni armon qiladi. Yoxud bir paytlar ruhini tark etib, tirikchilik mayllariga aylangan latif tuyg’ularining asliga qaytishidan orzulanadi. U oson umr kechirayotgani yo’q – nina bilan quduq qazishga va shu bilan hayot qudug’iga chuqurroq botishga majbur. «Tepadan tosh to’la paqir tashlarlar» – «tepa» – hayotning quduq ekanligini his qilmaydiganlar dunyosi, aslida tepa yo’q, «tosh to’la paqir» esa shoir imkonsiz bo’lgan hayot muammolari, ularni javohir qilishga na inson, na shoir Abduvalida qodirlik ham, mayl ham yo’q. Atrofdagilar toshni javohir – qimmatli fahmlaydilar. Axir, javohir ham mohiyatan tosh-ku. Eng yomoni shoir buni biladi va iztirobi ortadi. Yoxud bu majozni vujud istagi bilan nomatlub tuyg’u va mayllarning erkka, poklikka intilayotgan ruhga tajovuzi, deb tushunish mumkin.
MEN: Siz o’z tasavvurlaringiz va mulohazalaringizni ushbu misralarga majbur tiqishtira boshlamadingizmi ishqilib?
U: Gap majbur tiqishtirishda emas, gap tashbehlar, umuman she’r menda mana shunday sharhni tug’dirganida, siz butunlay boshqacha fikrlashingiz mumkin.
MEN: Ha, Kant: «She’riyat – fikrlar o’yinidir» deganda haq ekan.
U: U xuddi shunday deb xato qilgan. Ammo «Mulohaza qobiliyati tanqidi» asarida xatosini «She’riyat tasavvurlarning erkin o’yini san’atidir» deb tuzatgan. E’tiboringiz uchun «She’riyatdagi tashbehlar shakl yoxud nimarsalarni aniqlashtirishga emas, balki tasavvur tug’dirishiga va uni harakatga keltirishiga xizmat qilishi lozim», degan so’zlar ham Kantniki.
MEN: Mayli, taslim. Endi bu faylasufni tinch qo’yaman. She’r haqidagi fikrlaringiz chala qoldi.
U: To’rtinchi bandda shoir o’z holatiga yanada aniqroq nazar tashlaydi. «Qo’limda zanglagan qadimiy taqa» – bu erk orzusi, ruhning harakat, faoliyat orzusi, ruh yoxud xayol otga minib yo’rtishi lozim, uning qo’lida esa faqat taqa – xayol otining orzusi, «zanglagan» – bu vaqt ramzi, balki shoir umr bo’yi umidvordir, bu orada orzu ham zanglaydi. «Tepadagilar kenglikda ot surib ovlashar gunoh» – endi shoir atrofiga nazar tashladi, tepadagilar – quduqda ekanligini his qilmaydiganlar shoir nazdida emas, balki o’zlarining fikricha «kenglikda ot suryaptilar», bu aslida dunyoning yolg’on aldoviga uchish, chunki ular «gunoh ovlashyapti». Gunoh – ruh takomiliga zid bo’lgan barcha faoliyatlar. Yoxud inson Abduvali shoir Abduvaliga xiyonat qilishini qo’ymayotir. Chunki «meni tushunmaslar» – vujud ruhni tushunmaydi. Yoki atrofdagi odamlar shoirning kim ekanligini, iztirobi, qayg’usi, armonlari, umidlarini anglamaydilar. Nihoyat, u yuragini yoradi, kim ekanligini hayqirib aytadi – «Ismim «Oh»dir mening «Oh» – qiynalayotgan ruhning, xayollar parvozining, orzu umidlarning ismi. Nega «Ajdarman»? Ajdar – qudrat ramzi, u o’t-olov purkay oladi. Demak, o’sha «Oh» beqiyos qudratga ega, kuchli, agar biror qalb unga bag’rini ochsa, tushunsa, u kuydira olishiga ham ishonch hosil qilishi mumkin.
MEN: Agar she’r qurilishi nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo’lsak, «Ajdar» va «quduq»da uzviy bog’liqlik bor. Xalq ertaklarida quduqda yashaydigan yoxud bahodirlar tomonidan quduqqa qamab qo’yib toshni javohirga aylantirib berishga majbur qilingan ajdar timsollari bor. Shoir shu manzaradan foydalangan bo’lishi ham mumkin. Qurbaqaga evrilgan malika haqida ham ertak bor.
U: Bu afsonalarning hammasi armon, orzu, xayol hosilasi emasmi, shoir shular bilan yashasa, nafas olsa nima deysiz. Asosiysi, bu manzaralarni u sizga yanada go’zalroq, yanada sirliroq, zavqbaxsh qilib tortiq qilmayaptimi?! Shoir talmeh san’atidan ham yaxshigina xabardor ekan.
MEN: Talmeh – ertak, afsona, tarixiy voqea, qissa, mashhur qahramonlarga bevosita, majoziy, ramziy ishoralarni o’z ichiga olgan she’riy san’at…
U: Bilasizmi, asosiysi bular emas, she’rda boshqa bir narsa bor. E’tibor qiling: shoir o’z-o’zini, vujudiy va ruhiy borlig’ini taftish qilyapti, badanining, tashqi olamining aftodaholligini aytyapti, ko’ngil ozodligini orzu qilyapti, o’zligini izlayapti, hali topmadi va faqat «Oh» deb nomladi. Bular tasavvuf ta’limotida komillikka yetishishning bosh yo’li.
MEN: Endi butunlay oshirib yubordingiz. Abduvali tasavvuf ta’limoti yo’nalishidagi adabiyotning ramz va tashbihlari haqida ham maxsus ta’lim olmagan. Sho’ro maktablari bularni hali beri o’rgatmaydi. Tasavvuf haqida vaqtli va davriy matbuotda uzuq-yuluq tushunchalar chop etilgan, xolos.
U: Shunday bo’lsa ham she’rlarini o’qib ko’raylik:
Sohibdilim – diloro,
Ayyit to’xtasin karvon.
Nay puflagan quyunning
Enasimi biyobon.
Sohibdilim – diloro,
Qayda u chashma giryon.
Jilg’a bo’lgan ko’nglimni
Quritib bo’ldi mijgon.
Sohibdilim – diloro,
Ko’zim mening qulfmidur?
Ochib nigohim chiqsa,
Chopgan qilich zulfmidur?
Sohibdilim – diloro,
Qaqnus gulxani qani.
Bor bo’lsa yuzga surtay,
O’tini yo kulini.
Sohibdilim – diloro,
Ko’p riyozat chekdim-ku.
O’zim ketdim. Yo’lingga
Toqatimni ekdim-ku!
Sohibdilim – diloro,
Vasling sarobmi, ro’yo.
Hofiz emasman ishqda
Abduvaliman go’yo…
Sohibdilim – diloro!
MEN: Go’zal she’r, shunday emasmi. Ya’ni «Hech qanday izohsiz hammaga yoqadigan narsa go’zallikdir».
U: Yana Kantmi?
MEN: Uzr. Yuqoridagi ta’riflaganim – falsafiy-ruhiy she’rlaridan biri shu. She’rdagi ohang ruhni allalaydi, firoq va dard esa qalbga lazzatli og’riq baxsh etadi. Shoir o’z yoriga to’g’ridan-to’g’ri Hofizning «Ey karvon, ohista ron, oromi jonam meravad» deb boshlanuvchi g’azali ta’sirida murojaat qilgan. Shuning uchun she’r avvalida «Hofizga» deb bag’ishlov qo’ygan.
U: To’g’ri, Hofiz g’azalining bevosita turtkisi bor, ammo shoir siz o’ylayotgan dunyoviy «o’z yoriga» emas, haqiqiy yoriga – Xudoga munojot qilyapti. Aslida she’rni majoziy ma’nosida ham, haqiqiy ma’nosida ham tushunaverish mumkin. Avvaliga men «Sohibdilim»ni o’qib, Hofizga murojaat qilyaptimi, deb o’yladim. Chunki filologiya fanlari doktori Najmiddin Komilov ta’rifiga ko’ra: «Sohibdil – tariqatda yuqori darajani egallagan, ogoh, dard-holli, qalbi, diydasi hamisha uyg’oq odam». Abduvali tasavvuf haqida maxsus ta’lim olmagan, dedingiz-a, bo’lishi mumkin, demak u tabiatan shu ruhga moyil ekan.
MEN: Har holda siz yana bir marta o’ylab ko’ring, XXI asr bo’sag’asida yashayotgan, yana dunyodagi eng ateistik jamiyat farzandining she’rlarini tasavvufga bog’layapsiz. Bunday hollarga bizda siyosat ko’zi bilan qaraladi.
U: Balli, mana siz ham temir chorcho’p ichida tarbiya topganligingizni isbotladingiz. Ayting-chi, muhabbatning vaqtga, jug’rofiy o’ringa, siyosatga aloqasi bormi? She’riyatni siyosat zarrabini orqali tahlil qilish – yumshoq aytganda johillik-ku. Farang yozuvchisi Stendal «Qizil va qora» romanida «Siyosat – bu adabiyot bo’yniga bog’langan toshdir, oradan yarim yil o’tmasdanoq u badiiy asarni g’arq etadi» degan so’zlarini sizga o’xshagan «ehtiyotkor»lar uchun aytgan.
MEN: Endi bu, siyosatni to’g’ridan-to’g’ri mavzu qilib olgan asarlarga nisbatan aytilgan.
U: Yo’q, adabiyotga munosabat masalasiga ham taalluqli. Shunday munosabatlar oqibatida «siyosiy badiiy asarlar» paydo bo’ladi va bu badiiyatning ham, inson ma’naviyatining ham tanazzuli. «Internatsionalizm, partiya rahbarligi, ishlab chiqarish, ishchi obrazi, dehqon obrazi, kurash» – shularmi sizning adabiyotni o’lchaydigan mezonlaringiz?
MEN: Shunday edi, endi o’zgaryapti.
U: Ko’rinib turibdi qanday o’zgarayotgani, xudo, tasavvuf, degan so’zlarni ovozingizni chiqarib aytishga qo’rqyapsiz, desam haqorat bo’lar – istihola qilyapsiz. Axir bular vijdonni sof saqlashga, dilni poklashga, ilmga, komillikka, mehru shafqatga, ezgulikka da’vat-ku.
MEN: Nima, shularga mening fahmu-farosatim yetmaydi, dey o’ylayapsizmi? Faqat siz o’z nuqtai-nazaringizdan kelib chiqib Abduvali ko’zda tutmagan ma’nolarni talqin etayotgan bo’lmang yana, deb andeshamni bildirdim.
U: Siz shu gapni ikkinchi bor takrorlayapsiz, bu she’rni orifona ruhda ekanligini anglamaslik uchun bola bo’lish kerak. Mana, qarang: she’rdagi «sohibdilim» yuqorida ta’rifi keltirilgan «sohibdil» emas, dilimning egasi, ya’ni – yuragimni zabt etgan degani. Ushbu sifat bilan cheklanmay yana qayta murojaat qilyapti – «diloro» – dilimni nomaqbul hislardan tozalovchi, to’g’ri yo’lga soluvchi, ya’ni – Xudo. «Ayyit to’xtasin karvon» – bunda Hofiz g’azalidagi dunyo karvoniga ishora bor – karvon bevafo dunyo singari o’tadi-yu ketadi, u doim harakatda, shoir «ayt to’xtasin» deyapti – xudodan boshqa kim dunyoni, hayotni bir lahza bo’lsin to’xtata oladi? Endi shoirning dunyoning to’xtashidan nima g’arazi bor, nimani anglamoqchi, nimani izlayapti, degan savollar ochiq qoladi. «Nay puflagan quyunning enasimi biyobon» – bu yerda majoziy ma’no: naydan taralgan anglab bo’lmas quyun biyobonning farzandimi, ya’ni nay – dardni izhor qilish vositasi, quyun – qora va anglab bo’lmas kuchli dard, biyobon – kimsasizlik, hamma narsasidan ajragan sarhadsiz, sohibsiz yurak. Xullas, bu dunyoda eshitilayotgan nola (ya’ni shoirning o’z ovozi, xudoga murojaati) yurakning o’z sohibini topmaganidan emasmi, deb tushunish mumkin. Endi haqiqiy ma’nosi: nay bilan kiritilgan bu qiynalgan, sargardon quyun yanglig’ jonni ato qilgan xudomi (biyobonda cheksizlik ma’nosi bor, xudoda ham), ya’ni senmisan? Hayot karvonini to’xtatishdan mana shoirning birinchi maqsadi nima ekan – o’z-o’zini anglash, yuragiga nazar tashlab, u Tangriga tegishlimi yo’qmi ekanligini anglash.
MEN: Har holda bu ruhiy harakatlarning Abduvaliga nisbat berilayotgani menga g’alati tuyulyapti. Balki u o’z lirik qahramonining kayfiyatiga tushib olib shunday yozayotgandir.
U: Lirik qahramon degan narsa yo’qligini, soxta, bachkana atama ekanligini yaxshi bilsangiz kerak. Shoir she’rida o’zini va faqat o’zini izhor qiladi. «Lirik qahramon» tushunchasini allomalarimiz shoirning shaxsiga tegmaslik uchun, ayrim hollarda uni turli-tuman siyosiy gumonlardan himoya qilish uchun o’zga adabiyotlardan o’zlashtirib olishgan. Iltimos, meni chalg’itmang.
MEN: Qulog’im sizda.
U: Shoir yana savol beryapti: «Qayda u chashma giryon» – siz «chashma giryon»ni intizorlikdan ko’zlari yoshga to’lgan yor deb tushunishingiz ham mumkin, chunki «chashm» – ko’z, «girya» – yig’lash.
MEN: Menimcha, bu yerda «chashma» – o’z ma’nosida, ya’ni suv chiqadigan chashma, «giryon» – chashmadan chiqqan suv tinimsiz aylanadi, shu harakatga ishora bor bu so’zda, ammo misraning ma’nosi uchun birlamchi ahamiyatga ega emas.
U: To’g’ri topdingiz, lekin «giryon» chashmadan chiqqan suvning gir aylanishiga emas, chashmaning o’ziga tegishli, chashma – giryon, demak, u sarosar aylanib yuribdi, nega? Balki yer yuziga chiqish uchundir, chiqsa tinchgina oqaveradi-ku. Shunday qilib, u hali yer ostida. Xullas, «giryon» ham muhim ahamiyatga ega ekan. Endi shunday savol qo’yamiz: nega shoir yer ostidagi chashmaning qayerdaligini so’rayapti, u chashmada qanday hikmat bor?..
MEN: Bunga Najmiddin Komilovning «Timsollar timsoli» maqolasidan javob topish mumkin. «Hayvon suvi deb go’yo odamzod ichganda abadiy umr topadigan afsonaviy yer osti mamlakatining chashmasini ataganlar. Tasavvufda u ishq-muhabbat bulog’i, haqiqat nurining manbaini anglatadi».
U: Ana, endi oydinlashdi: demak, shoir «hayvon suvi»ni qayerdaligini so’rayapti, maqsadi xudoga bo’lgan ishq bulog’idan simirish, vujudining emas, ruhining tashnaligini qondirish, haqiqat nurining manbaiga yetishish. Shoirning shu maqsad sog’inchidan suv bo’lgan, «Jilg’a bo’lgan ko’ngli»ni «Quritib bo’ldi mijgon» – sening yo’lingda yig’layverib ko’z yoshlarim quridi yoki kipriklarim ichib quritdi, deyapti. Mijgon nima? Bu dunyo xudoning jamolidan iborat, barcha jonli jonsiz, suratli, suratsiz narsalar tangrining zarralaridir. Iztirob, ranj, sog’inch, hijron, alam, qayg’u ham shular jumlasidan – demak, Xudoni yor desak, bu kechinmalar o’z-o’zidan yor jamolining bezaklariga aylanadi: qosh, mijgon, xat, soch, zulf va hokazo. Chunki ularning ham, bularning ham qiladigan ishi bitta – azob berish, yaralash, poralash, kesish, ado qilish, shaydo qilish. Endi ayonki «mijgon»dan – haqqa yetish yo’lidagi hijron, ranjdan shoir ko’ngli ado bo’lgan. «Ko’zim mening qulfmidur?» – bu misra ham savol, ham javob – men sening jamolingni ko’rmayapman, hali ko’rman, senga yetishganim yo’q. Yoki dargohing eshigidagi qulf – ko’zimmi, ya’ni dilimdagi ko’zimmi, shu orqali yetamanmi senga? Yana boshqacha anglash mumkin: mening ko’zim, dil ko’zim, ruh ko’zim qulflanganmi? Nima qulf vazifasini bajarayotganligini biz o’zimizcha mulohaza qilishimiz ham mumkin: hali anglanmagan o’zlik, dunyoning yaltiroq, yoqimli ne’matlari va hokazo.
MEN: Tashbeh ham go’zal. Yumuq ko’z, qaboq – qopqasi yopilgan, birlashgan juft kipriklar – qator qulflar, nayzador qulflar. Angliyalik faylasuf Tomas Karleylning bir fikri bor: «Yangi tashbehlar yaratib, ularga falakdan Prometey yanglig’ olov uzib jo eta oladigan ilhomli shoirlarni biz, dunyoning ma’rifat tarqatuvchilari deb ataymiz».
U: Haqiqatan ham shoir tasavvuringizga bergan ana shu go’zal manzara, qalbingizga bag’ishlagan zavq ma’rifat, deb ataladi. Navbatdagi misralarni o’qiymiz: «Ochib nigohim chiqsa, Chopgan qilich zulfmidur»; «nigoh» – haqqa, komillikka yetishish yo’lidagi harakat, «zulf»ni yuqorida ta’rifladim, seni anglay deb intilsam, shunday zuhurotlaring borki, ularga shaydo bo’laman (chunki zulf chiroyli) va oxir oqibatda bu iztirob bo’lib harakatimni qirqadi. O’zlikka yetishish naqadar qiyin. Bu o’xshatishga san’at sifatida nazar tashlasak: zulf va qilichni chog’ishtirish an’anaviy ramz. Ammo shoir bu yerda surat emas, go’zal harakatni ifodalayapti. Ko’zdan nigoh chiqqani zahoti zulf chopib tashlaydi. Ustiga ustak nigoh ko’rinmaydi – bevujud, sezilmaydi – beepkin, chiqqan zahot chopib tashlanishi…
MEN: Keyingi bandning «Qaqnus gulxani qani» misrasidagi «qaqnus» endi ko’pchilikka tanish ramz. U tumshug’ida uch yuz oltmish teshigi bor va har biridan o’zgacha kuy tarata oladigan afsonaviy qush. Ming yil umr ko’rgach, inida o’tirib sayraydi, o’z ovozidan o’zi mast bo’ladi va yonib ketadi. So’ngra uning kullari ustiga ilohiy bir qudrat bilan yomg’ir yog’adi, kuldan tuxum paydo bo’ladi va u shu tuxumdan qayta dunyoga keladi. Menimcha, shoir yor ishqida, sizningcha iloh ishqida kuyishga ham tayyor, kuyolmasa ham shu yo’lga kirib qaqnusning «o’tini yo kulini» yuziga surtmoqchi.
U: Shoir o’zligini anglashga, komillikka yetishishga yoki haq visoliga yetishga olib boradigan yo’lni so’rayapti. Bu yerda yana bir nozik ma’no bor: qaqnus yongach ya’ni o’lgach, qayta hayotga, yangi hayotga vosil bo’ladi. Tasavvufda ham kishi o’lgach, ya’ni o’z tabiatidagi g’ayriruhiy nopok mayllarni o’ldirgach, qayta dunyoga keladi – poklanadi, komil inson bo’ladi, dunyodagi barcha ashyolarga yangi ko’z bilan, go’yo yangidan tug’ilgan odamning ko’zi bilan qaraydi. O’lish va qayta tug’ilishning ma’nosi shu. Shoirning «Qaqnus» so’zini ishlatishdan shu holatga ishora qilish maqsadi ham bor. Navbatdagi bandda tortayotgan azoblarini, shuningdek bu yo’lda sabrli ekanligini to’g’ridan-to’g’ri munojot qilyapti. So’nggi bandda axiyri «Vasling sarobmi, ro’yo» deb shu yo’ldagi barcha riyozatu harakatlari samarasiz bo’lganligini nola qilyapti. Boshida «Sohibdilim»ni yormi, pirmi, xudomi deb biroz taraddudlanuvdik. Mana «Sohibdil»ga nihoyat «Vasling» deyilishi bilan barcha murojaatlarning haqqa, oliy ruhga nisbatanligi ham oydinlashdi. «Sarobmi, ro’yo» so’zlari shoirning shu xulosaga kelgani emas, balki so’rovdir. Chunki sening ishqingda Hofizday, pirlarday darajaga yetolmasman, ammo bu yo’lda men boshqachaman, degach, yana murojaat qilyapti: «Sohibdilim – diloro!»
MEN: Bilasizmi «Hofiz emasman ishqda» misrasini o’qib menda shunday bir fikr tug’ildi: balki Abduvali yozishni orzu qilgan go’zal she’rlariga, umuman she’riyatga murojaat qilayotgandir, balki u ifodalagan azoblarini she’riyat yo’lida chekayotgandir, balki yuragining egasi – «sohibdili» she’riyatdir, she’riyatga shaydodir, balki uning oshig’ligi she’riyat ishqi tufaylidir, balki she’riyat yo’lida qaqnusday kuymoqchidir, balki so’nggi misralari bilan «she’riyatda Hofiz darajasiga yetolmasman, ammo men Abduvaliman, boshqaman, mening o’z yo’lim, o’z ovozim bor» demoqchidir.
U: Bunday: asosiysi, she’rda ishq bor. Sharq she’riyatida ishq so’zi ikki ma’noga ega bo’lib kelgan. Adabiyotshunos Ibrohim Haqqulovning sharh berishicha: «Biri – majoziy, ikkinchisi haqiqiy ishq. Majoziy ishqdan maqsad, odamga, mavjud borliq va tabiat go’zalliklariga yo’naltirilgan, shularga doir dunyoviy sevgini aks ettirish bo’lsa, haqiqiy ishqdan murod xudoga bo’lgan ilohiy muhabbatni bayon qilishdir».
Siz she’riyatga ishq, dedingiz – to’g’ri, mone’ligim yo’q, men xudoga ishq, deyman – bu ham to’g’ri bo’lib chiqadi, siz Hofizga, uning she’riyatiga ishq, deng – qabul qilaman, men shoir xayolidagi, yetolmagan yoriga ishq, deyman – buni ham rad etolmaysiz, siz fuqarosi baxtiyor oliy bir jamiyatga ishq deng – ishonaman, men haqiqatga, adolatga ishq deyman – imonim komilki siz ham qo’shilasiz. She’rga hayot baxsh etib turgan ikkinchi unsur – dard. Dard esa, Navoiy ta’biri bilan aytganda qalb chirog’ini yoqadi va g’aflat uyqusini quvadi. Ma’rifat ana shu…
1989 yil
