Француз шоири Шарл Бодлернинг ушбу шеъри унинг “Ёзувлик гуллари” (“Les fleurs du mal”) китобининг муқаддимаси, кейинги баъзи нашрларда бу шеър “Муқаддима” (“Préface”) деб ҳам номланган. Хўш, нега шоир тўпламга киритилган шеърларини – “ёвузлик гуллари” деб атаган?
Шарл Бодлер
“Ёвузлик гуллари” китобидан
Таржима, шарҳ ва аслият
ЎҚУВЧИГА
Гумроҳлик, баднафслик, гуноҳу хато
Онгимиз забт этган, ўртар танамиз.
Виждон азобини битдек боқамиз
Тиланчи қуртига бўлгандек ғизо.
Тавбамиз заифдир, гуноҳлар бебош,
Тўловлар тўлаб биз айбларга иқрор
Ва шодон наҳс йўлга кираркан такрор
Аминмиз ювар деб доғларни кўз ёш.
Бош қўйсак ёвузлик ёстиғи узра
Онгимиз аллалар ул Ҳермес – Шайтон,
Ирода маъданин эритиб чунон
Бўғга айлантирар – кимёгар уста.
Қўғирчоқдек бизни бошқарар Иблис,
Нажасни кўрсатгай бизга у чаман.
Ҳар кун жаҳаннамга қараб бир қадам
Қуярмиз бадбўй тун аро қўрқувсиз.
Сўлғин фоҳишанинг сўлғин сийнасин
Тановул этгандек йўқсил зинокор
Хуфёна лаззатга кўнгил беқарор,
Шаймиз бир норанждай сиқмоқлик учун.
Миямизда миллион қурт-қумурсқалар –
Иблис қавми ғужғон ўйнар базм этиб.
Ҳар нафас Ажалнинг мавжлари етиб,
Домига тортади чун қасирғалар.
Ночор қисматимиз матосига гар
Ҳали зўрлаш, ёқиш, заҳарлаш, ханжар
Солмаган бўлса ўз нақшини агар
Демак журъатимиз етмас бир қадар.
Бироқ шу шоқоллар, қоплону итлар
Маймунлар, чаёнлар, қузғун, илонлар
Ўрмаловчи, наъра тортгувчи жондор –
Иллатлар ҳайвонхонаси ичра бор –
Бир махлуқ – энг жирканч, энг қабиҳ, манфур
Унда бор на ғайрат, на шавқ, шижоат,
У қобил заминни этмоққа ғорат,
Дунёни эснабон ютишга қодир –
Бу махлуқ – Зерикиш! Кўзи тўла мунг,
Оғзида чилими, орзуси – сиртмоқ,
Ўқувчи, сенга ҳам таниш у мутлоқ,
– Эй мендек мунофиқ ўқувчи, иним.
ШАРҲ
Шарл Бодлернинг ушбу шеъри унинг “Ёзувлик гуллари” (“Les fleurs du mal”) китобининг муқаддимаси, кейинги баъзи нашрларда бу шеър “Муқаддима” (“Préface”) деб ҳам номланган. Хўш, нега шоир тўпламга киритилган шеърларини – “ёвузлик гуллари” деб атаган? Бу исмдаги французча “mal” фақат “ёвузлик” эмас, “оғриқ”, “азоб”, “ёмонлик” каби маъноларни ҳам билдиради. Арузда кўп маъноли сўзнинг ҳам зоҳирий, ҳам ботиний маънолари кўзда тутилган ҳолда қўлланишига “ийхом санъати” дейилади. Шу каби Бодлер ҳам ўз китобини “Les fleurs du mal” деб номлар экан, менимча, “mal”нинг “азоб”, “оғриқ” каби маъноларини ҳам кўзда тутган. Яъни, унинг шеърлари ёвузлик, оғриқ, азоблардан ўсиб чиққан гуллар, туйғулар, у англаган ҳақиқатлардир.
“Гумроҳлик, баднафслик, гуноҳу хато
Онгимиз забт этган, ўртар танамиз”.
(“La sottise, l’erreur, le péché, la lésine
Occupent nos esprits et travaillent nos corps”)
Шеърнинг биринчи сатри жамиятда урчиган иллатларни зикр этиш билан бошланади. Улар онгимизни бутунлай забт этган, танамизни эговлайди. Айни пайтда, бу иллатлар билан биз виждон азобини озиқлантирамиз, яъни қаердадир бундан виждонимиз ҳам қийналади, бу худди ўта қашшоқ тиланчининг танасидаги қуртларини боққанига ўхшайди, дейди шоир (“Et nous alimentons nos aimables remords, Comme les mendiants nourrissent leur vermine”). Бошқачароқ айтганда, онгимизни иллатлар бутунлай забт этган, иккинчи томондан, бундан виждон ҳам қийналади.
Кейинги банд: “гуноҳларимиз ўжар ва қайсар, аммо тавбаларимиз ўта мўрт. Гуноҳларимизга иқрор бўлиб, сахийларча тўловлар тўлаймиз, аммо яна шодон қинғир йўлга кириб, бу доғларни қабиҳ кўз ёшларимиз ювиб кетади, деб ишонамиз”.
Менимча, бу ерда насронийларнинг ибодатхонага бориб “гуноҳларини ювиши”, удуми ҳам кўзда тутиляпти. Бундан ташқари, Бодлерни чуқурроқ тушуниш учун ўша давр воқелигига шоир кўзи билан қараш ҳам муҳим. XIX асрнинг иккинчи ярмида Франция халқи икки инқилобни (1830, 1848) бошидан кечирган эди. Капитализм, индустриализация, ишлаб чиқариш жамиятда биринчи планга чиққан бу даврда адабиёт, санъат аҳли вакилларининг бу жамиятда ўз ўринларини топишлари бир қадар қийинлашди. Фандаги ютуқлар инқилобий ўзгаришларга олиб келди, диний ақидалар, шу билан бирга, аҳлоқ тушунчаси кучсизланди. Оила боқувчилари асосан эркаклар эди. Боқувчисиз аёллар турли тирикчилик йўлларини танлашга мажбур эдилар. Буларнинг ҳаммаси жамиятда фоҳишабозлик, ичкиликбозлик каби иллатларнинг кўпайишига сабаб бўлди. Хуллас, “Европада бир шарпа кезиб юрган” давр эди.
Бундан ташқари, Бодлер ижодига кучли таъсир этган ички бир омил ҳам борки, уни бирламчи дейиш мумкин: 6 ёшида отаси вафот этгач, шоирнинг онаси иккинчи турмушга чиқади ва бу мурғак Шарл томонидан марҳум отаси ва ўзига нисбатан кечириб бўлмас хиёнат, иккиюзламачилик сифатида қабул қилинади ва, гарчи онаси ва ўгай ота унга нисбатан ўта меҳрибон бўлишса-да, бир умр онасини кечирмайди. Шоир бир умр ана шу тамға билан яшайди ва воқеликни ана шу тамға призмаси орқали қабул қилади. Шу боис юқоридаги сатрларда гуноҳда собит, тавбаси заиф, тўловлар тўлаб, яна қинғир йўлга кириш ҳолатини мунофиқлик, иккиюзламачилик сифатида мушоҳада этади. Шеърнинг давомини ўқиймиз:
“Бош қўйсак ёвузлик ёстиғи узра
Онгимиз аллалар ул Ҳермес – Шайтон,
Ирода маъданин эритиб чунон
Бўғга айлантирар – кимёгар уста”.
Унда “ёвузлик ёстиғи” (“l’oreiller du mal”), “Ҳермес – Шайтон” (“Satan Trismégiste”), “кимёгар олим” (“savant chimiste”) каби иборалар ишлатилган. Яъни, “уч карра Улуғ” (“Trismégiste” – Ҳермеснинг сифати) Шайтон ёвузлик ёстиғи узра (бош қўйиб мудраётган) жодуланган ақлимизга узундан-узун алла айтмоқда”. Бу каби манзара, яъни ёстиққа бош қўйиб мудраётган шахс боши устидаги шайтон тасвирини Ғарбнинг мумтоз рассомлари асарларида ҳам учратиш мумкин. Аммо бу ерда оддий шайтон эмас, Бодлер шайтонни Ҳермес Трисмегист (Hermès Trismégiste) рамзи орқали беряпти. Гап шундаки, қадимги юнонларнинг худоси Ҳермес (римликларда: Меркурий) ал-кимё, сеҳр-жоду, илми нужум каби илмларнинг отаси ҳисобланган. Ал-кимё кейинчалик асосан Ислом оламида ривожланиб, алкимёгарларнинг олдиларига қўйган асосий мақсадлари: мис ва бошқа маъданларни энг олий навли маъдан – олтинга айлантиришдан иборат бўлган. Ислом олами алкимёгарлари, хусусан, “иксири аъзам” деган маъдан воситасида бунга эришиш мумкин деб ўйлаганлар. Ўрта асрларда бу тасаввурлар яна Ғарбга қайтиб, давом эттирилади. Ғарбда бу илмларнинг асосчиси Ҳермес ва у Иблис орқали бу илмларни қўлга киритган, деган тасаввур бўлган. Яъни, шеърда Шайтон ал-кимё отаси Ҳермесга ўхшатиляпти. Бироқ кимёгар мисни олтинга айлантирса, Шайтон, аксинча, инсон фитрати олий маъдани бўлмиш – иродани (“volonté”) буғга айлантириб (“vaporisé”) кўкка совуради. Ирода устуни қўлагандан кейин эса:
“Қўғирчоқдек бизни бошқарар Иблис,
Нажасни кўрсатгай бизга у чаман.
Ҳар кун жаҳаннамга қараб бир қадам
Қуярмиз бадбўй тун аро қўрқувсиз”.
Бодлер шеърларида мажоз (аллегория, киноя), ўхшатишлардан кенг фойдаланган. Шунингдек, у Ғарб мумтоз шеъриятида ўзигача шаклланган диний истилоҳлар, хусусан, Яратган, Иблис исмларини ушбу шеърда ҳам кўп ишлатади. Бироқ у уларни дин ёки бирор диний-фалсафий оқимни тарғиб этиш учун эмас, балки адабиёт ва санъатда ўзигача шаклланган бадиий воситалар сифатида қўллайди. Бодлер «санъат – санъат учун» деган қараш вакили эди. Шу боис Бодлер учун ниманидир тарғиб этиш эмас, балки ҳақиқий санъат асари яратиш бош мақсад бўлган, барча истилоҳу, рамзлар бунинг учун бир восита эди холос. Бодлер дин, фан, моддият эмас, балки санъатнинг қандайдир мистикасига ишонган. Шеърда у “биз” деб гапиради, бу билан у тилга олинган иллатлардан ўзи ҳам холи эмаслигини, аввало бу ўзининг истиғфори эканлигини таъкидлайди. Шеърнинг давомини ўқиймиз:
“Сўлғин фоҳишанинг сўлғин сийнасин
Тановул этгандек йўқсил зинокор
Хуфёна лаззатга кўнгил беқарор,
Шаймиз бир норанждай сиқмоқлик учун”.
Яъни, “камбағал зинокор кўҳна фоҳишанинг (“antique catin”) сўлғин сийнасини ўпиб, тановул этгани («qui baise et mange») каби биз йўл-йўлакай хуфёна лаззатдан баҳраманд бўлиб, пишган норанжнинг («vieille orange») сувини сиққандай сиқишга тайёрмиз ”. Бу воқеликнинг яланғоч тасвири, реализм дейиш ҳам мумкин. Бундан олдинги бандда шоир “Иблис бизга нажасни чаман қилиб кўрсатади”, деган эди, бу эса шунга келтирилган далил.
1857 йили “Ёвузлик гуллари” китоби илк бор нашр этилгач, Франция ички ишлар вазири тўпламдан олтита шеърни ахлоққа зид, деб олиб ташлашни талаб қилади. Бироқ шоирнинг мақсади ахлоқсизлик ёки ахлоқни тарғиб этиш эмас, балки воқеликни қандай бўлса шундай кўрсатиш, ҳақиқат юзига тик қараш. Воқеликни мушоҳада этар экан, ҳамма нарсада у мунофиқлик, яъни иккиюзламачилик кўради, воқелик унинг тасвирида бемаънилик, мантиқсизлик, абсурдга айланиб бораверади.
Навбатдаги бандда шоир ташқаридаги иллатлар илдизи аслида ичкарида, онггимизда эканлигини айтади:
“Миямизда миллион қурт-қумурсқалар –
Иблис қавми ғужғон ўйнар базм этиб.
Ҳар нафас Ажалнинг мавжлари етиб,
Домига тортади чун қасирғалар”.
(Сўзма-сўз: “Миямизда миллион қурт-қумурсқалардек носоғлом фикрлар ўрнашиб олиб, улар Иблис қавми сингари қий-чув кўтариб базм қилади. Ҳар нафас олганимизда ўпкамизга бўғиқ нолиш билан Ажал кириб кўзга кўринмас бир дарёдек домига тортади”.) Кейинги банд:
“Ночор қисматимиз матосига гар
Ҳали зўрлаш, ёқиш, заҳарлаш, ханжар
Солмаган бўлса ўз нақшини агар
Демак журъатимиз етмас бир қадар”.
Бу ерда “аянчли қисмат” кашта тикиладиган “бўз мато”га (“le canevas banal”) ўхшатилган. Шоир айтмоқчики, агар ўша матога зўрлаш (хусусан, жинсий зўрлаш ҳам), заҳарлаш, ўтда ёқиш, ханжар санчиш каби қилмишлар ҳали ўз нақшини солмаган бўлса, бу фақат бизнинг бироз журъатсизлигимиздан, (аслида, уларнинг ҳаммаси фитратимизда бор).
Кейинги икки бандда иллатлар жирканч ҳайвонотхонада (“la ménagerie infâme de nos vices”) яшовчи ҳайвонларга ўхшатилади. Лекин бу ҳайвонлар ичида бир “нозик махлуқ” («monstre délicat») бор. У на шовқин солади, на бирор ҳаракат учун жаҳд қилади. Бу ҳайвоннинг исми – Зерикиш (“l’Ennui”). У шундай махлуқки, заминни иштиёқ билан ахлатга тўлдиришга мойил, эснаб туриб дунёни ямламай ютишга қодир. У эшафотни (ўлимни) орзу қилади, оғзида чилими (“Il rêve d’échafauds en fumant son houka”):
Бу махлуқ – Зерикиш! Кўзи тўла мунг,
Оғзида чилими, орзуси – сиртмоқ,
Ўқувчи, сенга ҳам таниш у мутлоқ,
– Эй мендек мунофиқ ўқувчи, иним.
Шоирга кўра, барча иллатлар ичида энг хунуги – бу зерикиш, унинг кўзлари ёшга тўла, ўлимни орзу қилади. Бу мантиқсизликдан зерикиш, дунёдан маъно тополмасликдан зерикиш. Ниҳоят, сўнги сатрларда шоир ўқувчига мурожаат қилади:
“Tu le connais, lecteur, ce monstre délicat,
– Hypocrite lecteur, – mon semblable, – mon frère!”
(сўзма-сўз): “Ўқувчи, сен бу нозик махлуқни (зерикишни) яхши танийсан, – мунофиқ ўқувчи – менга ўхшаган, – эй менинг иним”. Яъни шоир ўқувчини “мунофиқ” деб атайди, ортидан “менга ўхшаган” деб қўшиб қўяди, бу билан шоир ўқувчига бу мантиқсиз дунёда сен ҳам менга ўхшаб зерикишни яхши танийсан, сен ҳам мен каби бу иллатлардан холи эмассан, сен ҳам мен каби мунофиқсан, демоқчи бўлган.
Таржима ва шарҳ муаллифи Абдувоҳид ҲАЙИТ
АСЛИЯТ
AU LECTEUR
La sottise, l’erreur, le péché, la lésine,
Occupent nos esprits et travaillent nos corps,
Et nous alimentons nos aimables remords,
[4] Comme les mendiants nourrissent leur vermine.
Nos péchés sont têtus, nos repentirs sont lâches;
Nous nous faisons payer grassement nos aveux,
Et nous rentrons gaiement dans le chemin bourbeux,
[8] Croyant par de vils pleurs laver toutes nos taches.
Sur l’oreiller du mal c’est Satan Trismégiste
Qui berce longuement notre esprit enchanté,
Et le riche métal de notre volonté
[12] Est tout vaporisé par ce savant chimiste.
C’est le Diable qui tient les fils qui nous remuent !
Aux objets répugnants nous trouvons des appas;
Chaque jour vers l’Enfer nous descendons d’un pas,
[16] Sans horreur, à travers des ténèbres qui puent.
Ainsi qu’un débauché pauvre qui baise et mange
Le sein martyrisé d’une antique catin,
Nous volons au passage un plaisir clandestin
[20] Que nous pressons bien fort comme une vieille orange.
Dans nos cerveaux malsains, comme un million d’helminthes,
Grouille, chante et ripaille un peuple de Démons,
Et, quand nous respirons, la Mort dans nos poumons
[24] S’engouffre, comme un fleuve, avec de sourdes plaintes.
Si le viol, le poison, le poignard, l’incendie
N’ont pas encore brodé de leurs plaisants dessins
Le canevas banal de nos piteux destins,
[28] C’est que notre âme, hélas ! n’est pas assez hardie.
Mais parmi les chacals, les panthères, les lices,
Les singes, les scorpions, les vautours, les serpents,
Les monstres glapissants, hurlants, grognants, rampants
[32] Dans la ménagerie infâme de nos vices
Il en est un plus laid, plus méchant, plus immonde!
Quoiqu’il ne pousse ni grands gestes ni grands cris,
Il ferait volontiers de la terre un débris
[36] Et dans un bâillement avalerait le monde ;
C’est l’Ennui ! – l’oeil chargé d’un pleur involontaire,
Il rêve d’échafauds en fumant son houka.
Tu le connais, lecteur, ce monstre délicat,
[40] – Hypocrite lecteur, – mon semblable, – mon frère !
Шарль Бодлер «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида:
Назар Эшонқул. Шарл Бодлер
Шарл Бодлер. Гадойларни дўппосланг.
Шарл Бодлер. Шеърлар
Шарл Бодлер. Шеърлар & Насрий шеърлар
Шарл Бодлер. «Париж ҳасрати» тўпламидан насрий шеърлар.
Frantsuz shoiri Sharl Bodlerning ushbu she’ri uning “Yozuvlik gullari” (“Les fleurs du mal”) kitobining muqaddimasi, keyingi ba’zi nashrlarda bu she’r “Muqaddima” (“Préface”) deb ham nomlangan. Xo’sh, nega shoir to’plamga kiritilgan she’rlarini – “yovuzlik gullari” deb atagan?
Sharl Bodler
“Yovuzlik gullari” kitobidan
Tarjima, sharh va asliyat
O’QUVCHIGA
Gumrohlik, badnafslik, gunohu xato
Ongimiz zabt etgan, o’rtar tanamiz.
Vijdon azobini bitdek boqamiz
Tilanchi qurtiga bo’lgandek g’izo.
Tavbamiz zaifdir, gunohlar bebosh,
To’lovlar to’lab biz ayblarga iqror
Va shodon nahs yo’lga kirarkan takror
Aminmiz yuvar deb dog’larni ko’z yosh.
Bosh qo’ysak yovuzlik yostig’i uzra
Ongimiz allalar ul Hermes – Shayton,
Iroda ma’danin eritib chunon
Bo’g’ga aylantirar – kimyogar usta.
Qo’g’irchoqdek bizni boshqarar Iblis,
Najasni ko’rsatgay bizga u chaman.
Har kun jahannamga qarab bir qadam
Quyarmiz badbo’y tun aro qo’rquvsiz.
So’lg’in fohishaning so’lg’in siynasin
Tanovul etgandek yo’qsil zinokor
Xufyona lazzatga ko’ngil beqaror,
Shaymiz bir noranjday siqmoqlik uchun.
Miyamizda million qurt-qumursqalar –
Iblis qavmi g’ujg’on o’ynar bazm etib.
Har nafas Ajalning mavjlari yetib,
Domiga tortadi chun qasirg’alar.
Nochor qismatimiz matosiga gar
Hali zo’rlash, yoqish, zaharlash, xanjar
Solmagan bo’lsa o’z naqshini agar
Demak jur’atimiz yetmas bir qadar.
Biroq shu shoqollar, qoplonu itlar
Maymunlar, chayonlar, quzg’un, ilonlar
O’rmalovchi, na’ra tortguvchi jondor –
Illatlar hayvonxonasi ichra bor –
Bir maxluq – eng jirkanch, eng qabih, manfur
Unda bor na g’ayrat, na shavq, shijoat,
U qobil zaminni etmoqqa g’orat,
Dunyoni esnabon yutishga qodir –
Bu maxluq – Zerikish! Ko’zi to’la mung,
Og’zida chilimi, orzusi – sirtmoq,
O’quvchi, senga ham tanish u mutloq,
– Ey mendek munofiq o’quvchi, inim.
SHARH
Sharl Bodlerning ushbu she’ri uning “Yozuvlik gullari” (“Les fleurs du mal”) kitobining muqaddimasi, keyingi ba’zi nashrlarda bu she’r “Muqaddima” (“Préface”) deb ham nomlangan. Xo’sh, nega shoir to’plamga kiritilgan she’rlarini – “yovuzlik gullari” deb atagan? Bu ismdagi frantsuzcha “mal” faqat “yovuzlik” emas, “og’riq”, “azob”, “yomonlik” kabi ma’nolarni ham bildiradi. Aruzda ko’p ma’noli so’zning ham zohiriy, ham botiniy ma’nolari ko’zda tutilgan holda qo’llanishiga “iyxom san’ati” deyiladi. Shu kabi Bodler ham o’z kitobini “Les fleurs du mal” deb nomlar ekan, menimcha, “mal”ning “azob”, “og’riq” kabi ma’nolarini ham ko’zda tutgan. Ya’ni, uning she’rlari yovuzlik, og’riq, azoblardan o’sib chiqqan gullar, tuyg’ular, u anglagan haqiqatlardir.
“Gumrohlik, badnafslik, gunohu xato
Ongimiz zabt etgan, o’rtar tanamiz”.
(“La sottise, l’erreur, le péché, la lésine
Occupent nos esprits et travaillent nos corps”)
She’rning birinchi satri jamiyatda urchigan illatlarni zikr etish bilan boshlanadi. Ular ongimizni butunlay zabt etgan, tanamizni egovlaydi. Ayni paytda, bu illatlar bilan biz vijdon azobini oziqlantiramiz, ya’ni qayerdadir bundan vijdonimiz ham qiynaladi, bu xuddi o’ta qashshoq tilanchining tanasidagi qurtlarini boqqaniga o’xshaydi, deydi shoir (“Et nous alimentons nos aimables remords, Comme les mendiants nourrissent leur vermine”). Boshqacharoq aytganda, ongimizni illatlar butunlay zabt etgan, ikkinchi tomondan, bundan vijdon ham qiynaladi.
Keyingi band: “gunohlarimiz o’jar va qaysar, ammo tavbalarimiz o’ta mo’rt. Gunohlarimizga iqror bo’lib, saxiylarcha to’lovlar to’laymiz, ammo yana shodon qing’ir yo’lga kirib, bu dog’larni qabih ko’z yoshlarimiz yuvib ketadi, deb ishonamiz”.
Menimcha, bu yerda nasroniylarning ibodatxonaga borib “gunohlarini yuvishi”, udumi ham ko’zda tutilyapti. Bundan tashqari, Bodlerni chuqurroq tushunish uchun o’sha davr voqeligiga shoir ko’zi bilan qarash ham muhim. XIX asrning ikkinchi yarmida Frantsiya xalqi ikki inqilobni (1830, 1848) boshidan kechirgan edi. Kapitalizm, industrializatsiya, ishlab chiqarish jamiyatda birinchi planga chiqqan bu davrda adabiyot, san’at ahli vakillarining bu jamiyatda o’z o’rinlarini topishlari bir qadar qiyinlashdi. Fandagi yutuqlar inqilobiy o’zgarishlarga olib keldi, diniy aqidalar, shu bilan birga, ahloq tushunchasi kuchsizlandi. Oila boquvchilari asosan erkaklar edi. Boquvchisiz ayollar turli tirikchilik yo’llarini tanlashga majbur edilar. Bularning hammasi jamiyatda fohishabozlik, ichkilikbozlik kabi illatlarning ko’payishiga sabab bo’ldi. Xullas, “Evropada bir sharpa kezib yurgan” davr edi.
Bundan tashqari, Bodler ijodiga kuchli ta’sir etgan ichki bir omil ham borki, uni birlamchi deyish mumkin: 6 yoshida otasi vafot etgach, shoirning onasi ikkinchi turmushga chiqadi va bu murg’ak Sharl tomonidan marhum otasi va o’ziga nisbatan kechirib bo’lmas xiyonat, ikkiyuzlamachilik sifatida qabul qilinadi va, garchi onasi va o’gay ota unga nisbatan o’ta mehribon bo’lishsa-da, bir umr onasini kechirmaydi. Shoir bir umr ana shu tamg’a bilan yashaydi va voqelikni ana shu tamg’a prizmasi orqali qabul qiladi. Shu bois yuqoridagi satrlarda gunohda sobit, tavbasi zaif, to’lovlar to’lab, yana qing’ir yo’lga kirish holatini munofiqlik, ikkiyuzlamachilik sifatida mushohada etadi. She’rning davomini o’qiymiz:
“Bosh qo’ysak yovuzlik yostig’i uzra
Ongimiz allalar ul Hermes – Shayton,
Iroda ma’danin eritib chunon
Bo’g’ga aylantirar – kimyogar usta”.
Unda “yovuzlik yostig’i” (“l’oreiller du mal”), “Hermes – Shayton” (“Satan Trismégiste”), “kimyogar olim” (“savant chimiste”) kabi iboralar ishlatilgan. Ya’ni, “uch karra Ulug’” (“Trismégiste” – Hermesning sifati) Shayton yovuzlik yostig’i uzra (bosh qo’yib mudrayotgan) jodulangan aqlimizga uzundan-uzun alla aytmoqda”. Bu kabi manzara, ya’ni yostiqqa bosh qo’yib mudrayotgan shaxs boshi ustidagi shayton tasvirini G’arbning mumtoz rassomlari asarlarida ham uchratish mumkin. Ammo bu yerda oddiy shayton emas, Bodler shaytonni Hermes Trismegist (Hermès Trismégiste) ramzi orqali beryapti. Gap shundaki, qadimgi yunonlarning xudosi Hermes (rimliklarda: Merkuriy) al-kimyo, sehr-jodu, ilmi nujum kabi ilmlarning otasi hisoblangan. Al-kimyo keyinchalik asosan Islom olamida rivojlanib, alkimyogarlarning oldilariga qo’ygan asosiy maqsadlari: mis va boshqa ma’danlarni eng oliy navli ma’dan – oltinga aylantirishdan iborat bo’lgan. Islom olami alkimyogarlari, xususan, “iksiri a’zam” degan ma’dan vositasida bunga erishish mumkin deb o’ylaganlar. O’rta asrlarda bu tasavvurlar yana G’arbga qaytib, davom ettiriladi. G’arbda bu ilmlarning asoschisi Hermes va u Iblis orqali bu ilmlarni qo’lga kiritgan, degan tasavvur bo’lgan. Ya’ni, she’rda Shayton al-kimyo otasi Hermesga o’xshatilyapti. Biroq kimyogar misni oltinga aylantirsa, Shayton, aksincha, inson fitrati oliy ma’dani bo’lmish – irodani (“volonté”) bug’ga aylantirib (“vaporisé”) ko’kka sovuradi. Iroda ustuni qo’lagandan keyin esa:
“Qo’g’irchoqdek bizni boshqarar Iblis,
Najasni ko’rsatgay bizga u chaman.
Har kun jahannamga qarab bir qadam
Quyarmiz badbo’y tun aro qo’rquvsiz”.
Bodler she’rlarida majoz (allegoriya, kinoya), o’xshatishlardan keng foydalangan. Shuningdek, u G’arb mumtoz she’riyatida o’zigacha shakllangan diniy istilohlar, xususan, Yaratgan, Iblis ismlarini ushbu she’rda ham ko’p ishlatadi. Biroq u ularni din yoki biror diniy-falsafiy oqimni targ’ib etish uchun emas, balki adabiyot va san’atda o’zigacha shakllangan badiiy vositalar sifatida qo’llaydi. Bodler «san’at – san’at uchun» degan qarash vakili edi. Shu bois Bodler uchun nimanidir targ’ib etish emas, balki haqiqiy san’at asari yaratish bosh maqsad bo’lgan, barcha istilohu, ramzlar buning uchun bir vosita edi xolos. Bodler din, fan, moddiyat emas, balki san’atning qandaydir mistikasiga ishongan. She’rda u “biz” deb gapiradi, bu bilan u tilga olingan illatlardan o’zi ham xoli emasligini, avvalo bu o’zining istig’fori ekanligini ta’kidlaydi. She’rning davomini o’qiymiz:
“So’lg’in fohishaning so’lg’in siynasin
Tanovul etgandek yo’qsil zinokor
Xufyona lazzatga ko’ngil beqaror,
Shaymiz bir noranjday siqmoqlik uchun”.
Ya’ni, “kambag’al zinokor ko’hna fohishaning (“antique catin”) so’lg’in siynasini o’pib, tanovul etgani («qui baise et mange») kabi biz yo’l-yo’lakay xufyona lazzatdan bahramand bo’lib, pishgan noranjning («vieille orange») suvini siqqanday siqishga tayyormiz ”. Bu voqelikning yalang’och tasviri, realizm deyish ham mumkin. Bundan oldingi bandda shoir “Iblis bizga najasni chaman qilib ko’rsatadi”, degan edi, bu esa shunga keltirilgan dalil.
1857 yili “Yovuzlik gullari” kitobi ilk bor nashr etilgach, Frantsiya ichki ishlar vaziri to’plamdan oltita she’rni axloqqa zid, deb olib tashlashni talab qiladi. Biroq shoirning maqsadi axloqsizlik yoki axloqni targ’ib etish emas, balki voqelikni qanday bo’lsa shunday ko’rsatish, haqiqat yuziga tik qarash. Voqelikni mushohada etar ekan, hamma narsada u munofiqlik, ya’ni ikkiyuzlamachilik ko’radi, voqelik uning tasvirida bema’nilik, mantiqsizlik, absurdga aylanib boraveradi.
Navbatdagi bandda shoir tashqaridagi illatlar ildizi aslida ichkarida, onggimizda ekanligini aytadi:
“Miyamizda million qurt-qumursqalar –
Iblis qavmi g’ujg’on o’ynar bazm etib.
Har nafas Ajalning mavjlari yetib,
Domiga tortadi chun qasirg’alar”.
(So’zma-so’z: “Miyamizda million qurt-qumursqalardek nosog’lom fikrlar o’rnashib olib, ular Iblis qavmi singari qiy-chuv ko’tarib bazm qiladi. Har nafas olganimizda o’pkamizga bo’g’iq nolish bilan Ajal kirib ko’zga ko’rinmas bir daryodek domiga tortadi”.) Keyingi band:
“Nochor qismatimiz matosiga gar
Hali zo’rlash, yoqish, zaharlash, xanjar
Solmagan bo’lsa o’z naqshini agar
Demak jur’atimiz yetmas bir qadar”.
Bu yerda “ayanchli qismat” kashta tikiladigan “bo’z mato”ga (“le canevas banal”) o’xshatilgan. Shoir aytmoqchiki, agar o’sha matoga zo’rlash (xususan, jinsiy zo’rlash ham), zaharlash, o’tda yoqish, xanjar sanchish kabi qilmishlar hali o’z naqshini solmagan bo’lsa, bu faqat bizning biroz jur’atsizligimizdan, (aslida, ularning hammasi fitratimizda bor).
Keyingi ikki bandda illatlar jirkanch hayvonotxonada (“la ménagerie infâme de nos vices”) yashovchi hayvonlarga o’xshatiladi. Lekin bu hayvonlar ichida bir “nozik maxluq” («monstre délicat») bor. U na shovqin soladi, na biror harakat uchun jahd qiladi. Bu hayvonning ismi – Zerikish (“l’Ennui”). U shunday maxluqki, zaminni ishtiyoq bilan axlatga to’ldirishga moyil, esnab turib dunyoni yamlamay yutishga qodir. U eshafotni (o’limni) orzu qiladi, og’zida chilimi (“Il rêve d’échafauds en fumant son houka”):
Bu maxluq – Zerikish! Ko’zi to’la mung,
Og’zida chilimi, orzusi – sirtmoq,
O’quvchi, senga ham tanish u mutloq,
– Ey mendek munofiq o’quvchi, inim.
Shoirga ko’ra, barcha illatlar ichida eng xunugi – bu zerikish, uning ko’zlari yoshga to’la, o’limni orzu qiladi. Bu mantiqsizlikdan zerikish, dunyodan ma’no topolmaslikdan zerikish. Nihoyat, so’ngi satrlarda shoir o’quvchiga murojaat qiladi:
“Tu le connais, lecteur, ce monstre délicat,
– Hypocrite lecteur, – mon semblable, – mon frère!”
(so’zma-so’z): “O’quvchi, sen bu nozik maxluqni (zerikishni) yaxshi taniysan, – munofiq o’quvchi – menga o’xshagan, – ey mening inim”. Ya’ni shoir o’quvchini “munofiq” deb ataydi, ortidan “menga o’xshagan” deb qo’shib qo’yadi, bu bilan shoir o’quvchiga bu mantiqsiz dunyoda sen ham menga o’xshab zerikishni yaxshi taniysan, sen ham men kabi bu illatlardan xoli emassan, sen ham men kabi munofiqsan, demoqchi bo’lgan.
Tarjima va sharh muallifi Abduvohid HAYIT
Sharl’ Bodler «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida:
Nazar Eshonqul. Sharl Bodler
Sharl Bodler. Gadoylarni do‘pposlang
Sharl Bodler. She’rlar
Sharl Bodler. She’rlar & Nasriy she’rlar
Sharl Bodler. «Parij hasrati» to‘plamidan nasriy she’rlar
