ХУРШИД ДАВРОННИНГ АДАБИЙ –ЭСТЕТИК
ҚАРАШЛАРИ ХУСУСИДА
Шоира АХМЕДОВА
Бухоро Давлат Университети профессори,
филология фанлари доктори
Хуршид Даврон ўзбек адабиётида ранг-баранг шеърияти, драматик асарлари, достонлари, таржималари, тарихий-маърифий бадиалари, адабий- танқидий, маърифий мақолалари, публицистик асарлари билан ўзига хос ўрин эгаллаган ижодкорлардан биридир. Хуршид Давроннинг адабий-эстетик қарашларини ўзида жам этган адабий-танқидий, илмий, публицистик ишларини қуйидаги уч гуруҳга ажратиб ўрганиш мумкин.
1. Адабий-танқидий мақолалар, суҳбатлар.
2. Тарихий-маърифий бадиалар.
3. Публицистик лавҳалар, мақолалар.
Бу асарларни адибнинг мозий қатларида яширинган сирли олам ҳақидаги хаёлоти ва бадиият уйғунлиги, шунга мос ўзига хос қарашлари, энг муҳими, фидойилиги, Ватанга, унинг тарихига муҳаббат туйғулари бирлаштириб туради.
Адиб бир суҳбатида адабиёт ҳақида фикр юритар экан, Адабиёт янгиланиш курашининг кундалик дафтари, ҳақиқат кўзгуси бўлмоғи керак деб ҳисоблайди. “Баъзилар хусусан ўзбек адабиёти шу ўринда оқсаяпти, дейиши турган гап. Бу бир томондан тўғри, иккинчи томондан тўла бўлмаган фикрдир. Адабиёт қандайдир ишлаб чиқариш корхонаси ҳам эмас, адабиётда мажбуриятлар олинмайди. У ҳақда сон кўрсаткичлари билан эмас, балки муайян руҳ, виждон, юрак, ақл сифатлари орқали мушоҳада юритмоғимиз зарур” (1). Яратилаётган асарларда халқимизга бера олиши мумкин бўлган маънавий қудрат, салмоғ ҳақидагина гапириш шарт, бунинг учун ҳақиқатни айтиш, халқимизнинг яратувчилик қудратини уйғотишимиз керак деб ҳисоблайди адиб. “Кўнглимизда юлдузлар чақнасин!” деб номланган суҳбат қайта қуриш даврининг охирги йилларида ўтказилган. “Бироқ, қардош халқлар маданият ва фан арбобларининг ноҳақ репрессия қилингани ҳақидаги фактлар кенг ошкор қилинаётган бир даврда нега биз жиммиз? Нега Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов, Абдулла Қодирий. Чўлпон, Фитрат, Беҳбудий, Усмои Носир, Боту кабилар тақдирида рўй берган қора кечалар ёритилмаяпти? Гапириш шарт ва зарур. Бугун биз гапирмасак, эртага ўша ноҳақликларга бизлар ҳам шерик бўлган ҳисобланамиз” деб жой куйдирган адибнинг орзулари Истиқлол даврига келиб, амалга ошди, албатта. Аммо қалбини халқ дарди, орзу- интилишлари эгаллаган ҳар бир ижодкор унинг келажагига умид билан қараши табиий. Шунинг учун бошқа бир суҳбатида “Яшашдан мақсад нима? деган саволга шундай жавоб беради: Шахсан мен бу сўроққа америкалик буюк шоир Роберт Фрост сатрлари орқали жавоб топгандай бўлдим.
Йўл узоқ,
Атрофи қора чангалзор,
Лекин мангу уйқуга қадар
Ундан албатта ўтмоғим даркор.
Жамият ва инсонлар ўртасидаги лоқайдликнинг туб моҳиятини маърифатсизликда деб билган адиб “Адабиёт — инсонга муҳаббат илми” деб қарайди. Хуршид Даврон ҳам ўз халқининг орзу-интилишлари билан яшаётган ижодкор эканлиги унинг адабий-танқидий, маърифий асарларида ҳам ёрқин намоён бўлади.
Ҳақиқий ижодкорлар ўз халқидан бир қадам олдинда юради. Бу фикр қанчалик тўғри эканлигини Хуршид Давроннинг қуйидаги мулоҳазалари тасдиқлайди: “Бугунги кунда рус тилининг том маънодагн дўстлик тилига айлангани— шубҳасиз жамиятимизнинг ютуғи. Бироқ, шуни ёдда тутиш керакки, ҳар бир халқдаги маънавий қудрат фақат она тилидагина шаклланади. Ўз она тилини пухта эгаллаган одамгина рус тилини осон ва тез эгаллай олади. ўз она тилини севган одамгина бошқа тилларниям ҳурмат қила олади. Биз эса рус тилини ўқитишга эътиборни кучайтирган сайин ўзбек тилини ўқитишга панжа орасидан қараймиз. Турмушимизни бошқариб турган ташкилотларда иш юрги зиш, олий ўқув юртларида техника, медицина, қишлоқ хўжалиги, аниқ фанлар… ҳатто маданият соҳаларига оид дарслар кўпинча рус тилида ўрганилади. Бу жуда керак, аммо бунинг оқибатида ўзбек тили фақат адабиёт тили бўлиб қолмоқда, илм-фан тили ривожланишдан қолиб кетмоқда”(2).Ўз вақтида ва ҳаққоний айтилган бу мулоҳазалар бугунги кунда ҳам долзарблигини йўқотмаганлигини даврнинг ўзи кўрсатиб турибди. Суҳбатни адиб “ Энг аввало ўғилларимиз ва қизларимиз осмони тинч ва мусаффо бўлишини истайман. Уларнинг кўнгил осмонида эса Навоий, Улуғбек, Бобур, Қодирий, Ойбек, Тўмарис ва Муқанна юлдузлари чарақлаб турсин, -деган эзгу истаклар билан тугатади.
Адибнинг буюк устозлар ижодига ҳурмат билан қарашининг намунасини “ўлмас сатрлари халқимиз юрагида қон каби гупиллаб яшаб” турган Ойбек ижодига бағишланган “Ўчмаган овоз, сўнмаган қон” мақоласи орқали кўриш мумкин. Асл шоирлар, Белинский таъбири билан айтганда, «мангу яшовчи ва ҳаракат қилувчи ҳодисалар туркумига мансубдир. Бундай ҳодисалар ҳатто ўлимга дуч келган нуқтада ҳам сира тўхтамайдилар, балки жамият онгида ривожланаверадилар. Ойбек фаолиятига адиб худди мана шу нуқтаи назардан баҳо беради. Ойбекка муносабатимизга, Ойбек дунёсини англашимизга, унга бўлган сўнмас муҳаббатимизга фақат бир фазилат сабаб: «Ойбекнинг бизга таъсирида ҳамиша ижодий — руҳимизни озод ва пок қилувчи, маънавиятимизни тартибга солувчи зўр қудрат бор. Ойбек шеъриятида, Ойбек шахсиятида, Ойбек даҳосининг табиатида ҳамиша ҳақиқий санъатга хизмат қилувчи мана шу буюк маънавий қудратни кўрамиз.
Ойбек шеърияти сирли, мўъжизаларга бой, тасвири ғоят залвор туғёнлар жо ғалаёндир, ой шуъласидай ёруғ ҳислар бекинган қўшиқдир. Шу билан бирга, оташин юрак кечинмаларнинг ёдномасидир” (3). Бу шеърларни ўқиган пайтида адиб вужудида шундай бир тасвири ноаён ҳайрат ва дард сезадики, бу дунёда яшашдан мақсад — олаётган ҳузурларининг энг гўзали ва ёқимлиси бўлиб туюлишини тан олади. Ойбекнинг қанчадан — қанча гўзал, буюк сатрларини мисол сифатида келтиради.
Хуршид Даврон инсонни идрок этиш ва ҳис этишга ундаши, ўргатиши, инсон маънавий дунёси чегараларини тобора кенгайтириши, инсондаги эстетик қарашларни тарбиялаши жиҳатидан келиб чиқиб, шеьриятга юракнинг покланиш воситаси деб қарайди. “Ойбек шеърияти худди шундай асл шеъриятдир. Ҳақиқий шоирнинг истаги ва талаблари ҳамиша халқнинг истак ва талаблари билан ҳамнафас. Шоир ўз асарларида бу истак ва талабларни ўзининг юрак туйғуларига эмакдош қилиб сингдирмоғи лозим”.
Адиб ҳақиқий шоир ким деган савол моҳиятини очишга интилади: “Ҳақиқий шоир дунёни ўзгартириш жараёнининг фаол иштирокчисидир. У бутун умри давомида ноҳақликка, жаҳолатга, тенгсизликка қарши курашди… Агар шоир фаолиятининг қадр-қиймати бўлса, у шоирнннг инсон қайғу- изтиробларини тўла англаши, инсониятни оғриқлар чангалидан олиб чиқа олиши ва зулмат қўйнида ёниб турган, тафаккур ва муҳаббат чироғини шамолу бўронлар ҳамласидан асраб, унинг зуҳурли ёғдусини одамларга етказа билиши билан ўлчанади. Ойбек худди ана шундай асл шоир эди”. Янис Рицоснинг «Асл шоир ёлғиз курашчи бўлиб туюлса-да, аслида у оммавий кураш иштирокчисидир» деган сўзларини келтирар экан, шеъриятнинг ижтимоий томони, албатта, унинг бош хусусияти эмас. Лекин, у энг сўнгги ва белгиловчи кучга эга, деб ҳисоблайди. Шеър шоирнинг шахсий кечинмаларини бузиб чиқа олгандагина, озодлик, ҳақиқат, бахт, ўлим ҳақидаги умумбашарий ўйлар даражасига кўтарилади. Фақат шундагина ижтимоийлик эстетик қарашлар билан кесишади. Ҳақиқий санъатнинг, ҳақиқий шеъриятнинг охир-аввали ҳам шундадир. Буни Ойбек ўз ижоди билан исбот этгани, унинг ҳаёти шеърларида мужассамлигини тўғри таъкидлайди.
Муҳими, Хуршид Даврон Ойбек ижодига эҳтиром билан, муҳаббат билан қарайди, унга ўзига хос талқин билан ёндошади. Унинг қуйидаги асосли мулоҳазалари ойбекшуносликни янги талқинлар билан тўлдириши шубҳасиз: “Ойбек тунни севади. Исми бутун ижодига ярашиқлиғ шоир худди ойдай тўлиб, тун устида туриб уни сергак кузатади. Тун ҳақидаги шеърларининг ажиб фазилати: шоир тунни сукут ва уйқу билан эмас, бедорлик ва ҳаракат билан боғлайди. Шоир бедор ва ҳаракатли тунда қуёш юзини кўради. Шоир бизга тирик табиат билан суҳбат қуришга, уни севишга, уни англашга ўргатади.
Юксак чинорлар учи қуёш сочлари билан секин ўйнаши ҳам, япроқлар бетида мудраган ой нурлари ҳам, учган янроқ сасидаги баҳорнинг ёди ҳам юрагимиздан ўтаркан, беиз кетмайди. Ойбек шеърларидаги табиат, кеча, кундуз, майса худди инсон янглиғ нафас олади, нафасимизга нафас қўшади, дилимизга юлдуз бўлиб киради”. Бундай теран талқинлар китобхонни буюк Ойбек ижодига, шеъриятига ошно қилиши жиҳатидан аҳамиятлидир.
Хуршид Даврон Ойбек шеърларини ўқир экан, уни испан шоири Гарсиа Лорка, асримиз бошида француз шеъриятининг янги оқимига асос солган улуғ шоир Гийом Аполлинернинг шеърлари билан қиёслайди. Шу билан бирга Ойбекнинг ижодий сабоғи, хусусан, ёш авлод асарларида мукаммал кўринишлар бераётгани, Ойбек сабоқлари ҳар кун, ҳар лаҳзада давом этаётганлиги, у бизни бедорликка, ҳаракатга, изланишларга чақираётганлигидан хурсандлигини яширмайди. » Ойбекнинг юраги гиёҳдай содда, тоғдай залворли ҳис- туйғуларга — шеърга тўла эди. У бизга бу ҳаётни, бу дунёни севишни, унинг поклиги, тинчлиги учун курашиш зарурлигини англатди. Виз ундан тарихга, она халқимизга бўлган муҳаббатни ўргандик…Биз ундан қўлимизни, дилимизни пок тутишни ўргандик ва ўрганамиз…” (4). Мақолани якунлаган мунаққид шоир Хуршид Давронга айланади ва Ойбекка бағишланган чиройли, таъсирчан шеърини ўқувчи диққатига ҳавола этади:
Ойбекнинг шеърини далага чиқиб ,
Майсага ёнбошлаб ўқимоқ керак.
Ва сокин шивирни — оҳангни уқиб,
Ойбекми? Майсами?— деб толсин юрак.
Хуршид Давроннинг мазкур шеъридаги “Ойбек — бу ҳайратдан ёрилиб-ёрилиб кетган майсага чўккан тош”, “Ойбек — нури то чумоли кўзига етган дарахтзор устида қуёш” каби оҳорли топилмалар, ташбеҳлар шоир тимсолини кўз олдимизда ёрқин гавдалантиришга хизмат қилади: Ойбекнинг шеърлари бамисли нигоҳ, Бу нигоҳ асрорин йўқдир поёни.
Адибнинг Ойбекка бағишланган мақолалари ва шеърларида буюк ўзбек шоирига бўлган улуғ эҳтиром, муҳаббат ва ҳурмат туйғулари қоришиб кетганлиги унинг эстетик қарашлари юксак эканлигидан дарак беради.
Хуршид Давроннинг бир туркум мақолалари борки, уларни тарихий-маърифий йўналишда ёзилган деб ҳисоблаш мумкин, чунки уларда Ватан, Ватан чегараси, юртимиз тарихини асраб-
авайлаш, маданий меросимиз бўлган тарихий обидаларга муносабат, ўтмишга лоқайд бўлмаслик ҳақидаги куюнчак адибнинг ёниб турган қалбидан отилиб чиққан эҳтиросли мулоҳазалар ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Бу силсиладаги мақолаларида тарихий далиллар, афсона ва ривоятлардан фойдаланиш, маърифатга чорлаш туйғулари устуворлиги ёрқин намоён бўлган. Айниқса, тилимизга бағишланган мақолалардаги фикрлар орадан 30 йили ўтибдики, оҳорини йўқотмаган, бугунги кунимизга ҳамоҳанглиги билан ажралиб туради.” Тил — миллат ижодининг кўринишларидан бири. Яна аниқроқ айтадиган бўлсак, тил миллат моҳияти, миллат дили. миллат устунидир. Тил фақат сўз ёки сўзнинг шакли эмас, Тил — ижтимоий ҳаёт, фалсафа, ахлоқ, руҳ, ҳаяжон. Миллат ижодидаги, яъни унинг адабиёти, санъати, илм-фанидаги ҳар қандай тўсиқ ёки инқироз энг аввало тилда акс этади” (5). Адибнинг тилга нисбатан қилинган ҳар қандай зуғум ҳам ўз навбатида миллат ижодида намоён бўлиши, уни турғунликка бошлаши, турғунлик эса таназзулга олиб бориши ҳақидаги мулоҳазалари ҳақлигини ҳаётнинг ўзи кўрсатмоқда. Ўзбек тилининг келажаги шу тилда сўзловчи халқ ижодий тафаккурининг қувватига боғлиқ. Бу тафаккур ҳаракатда экан, ўзбек тилининг келажагига умид билан қарайди танқидчи. Шоир сифатида ҳақиқатни қуйидагича тасвирлайди: Ўз тилини унутган халқнинг боғларида ўсган гулларни чирмаб ухлар заҳарли илон. Ўз тилини унутган халқнинг осмонида норламас қуёш — нур ўрнида тўкилади тош.
Хуршид Даврон жаҳон адабиёти, адабий жараёнларини ҳам сергаклик билан кузатади, ўзбек адабиётининг юксалиши учун таржимага эътибор қаратиш зарурлигини таъкидлайди. Унинг “Денгиз япроқлари” мақоласи “жаҳондаги энг гўзал ва баркамол шеъриятларнинг бири” япон шеърияти талқинига бағишланган. “Улкан қарағай дарахти сингари илдизлари билан ўтмишга шу қадар чуқур ботганки, тинимсиз кечаётган ҳаёт бўронларидан ларзага тушмай бугунги кунимизгача етиб келди… Бу шеърият — кунчиқар мамлакат фуқаросининг энг нозик ва энг сирли туйғулари битилган кундалик дафтар” деб талқин қилинган мазмунли мақолани ўқир экансиз, адибнинг япон хокку ва танкаларига юксак баҳо бергани яққол кўринади.
Хулоса қилиб айтганда, адибнинг адабий-эстетик қарашларини ҳаёт, адабиёт, шоир ва шеърият, жамият олдидаги бурч, ижод масъулияти, ўтмиш сабоқлари, тарихдан ўрганиш, буюк шахслар ҳаётидан ибрат олиш, Ватан олдидаги қарздорлик ҳисси, ўзлигимизни англаш, қадриятларга содиқлик каби кўркам мулоҳазаларнинг синтези ташкил этади. Фикрларимизни адибнинг “мен”и ярқ этиб турган эсселари ҳам исботлай оладики, улар ҳақида кейинги мақолада фикр юритиш ниятимиз бор.
Изоҳлар
1. Хуршид Даврон. Самарқанд хаёли. Тошкент. «Камалак”, 1991. 56-бет.
2. Хуршид Даврон. Самарқанд хаёли. 46-бет.
3. Хуршид Даврон. Самарқанд хаёли. 78-бет.
4. Хуршид Даврон. Самарқанд хаёли. 80-бет.
5. Хуршид Даврон. Самарқанд хаёли. 38-бет..
Манба: “Хуршид Даврон ижодининг маънавий- маърифий аҳамияти” мавзусида ўтказилган республика илмий конференцияси материаллари. Тошкент, 2022
“Xurshid Davron ijodining ma’naviy- ma’rifiy ahamiyati” mavzusida o’tkazilgan respublika ilmiy konferentsiyasida taqdim etilgan maqolada Xurshid Davronning adabiy-estetik qarashlarini o’zida jamlagan ba’zi suhbat, adabiy-tanqidiy, tarixiy- ma’rifiy maqolalari tahlilga tortilgan.
XURSHID DAVRONNING ADABIY –ESTETIK
QARAHLARI XUSUSIDA
Shoira AXMEDOVA
Buxoro Davlat Universiteti professori,
filologiya fanlari doktori
Xurshid Davron o’zbek adabiyotida rang-barang she’riyati, dramatik asarlari, dostonlari, tarjimalari, tarixiy-ma’rifiy badialari, adabiy- tanqidiy, ma’rifiy maqolalari, publitsistik asarlari bilan o’ziga xos o’rin egallagan ijodkorlardan biridir. Xurshid Davronning adabiy-estetik qarashlarini o’zida jam etgan adabiy-tanqidiy, ilmiy, publitsistik ishlarini quyidagi uch guruhga ajratib o’rganish mumkin.
1. Adabiy-tanqidiy maqolalar, suhbatlar.
2. Tarixiy-ma’rifiy badialar.
3. Publitsistik lavhalar, maqolalar.
Bu asarlarni adibning moziy qatlarida yashiringan sirli olam haqidagi xayoloti va badiiyat uyg’unligi, shunga mos o’ziga xos qarashlari, eng muhimi, fidoyiligi, Vatanga, uning tarixiga muhabbat tuyg’ulari birlashtirib turadi.
Yo’l uzoq,
Atrofi qora changalzor,
Lekin mangu uyquga qadar
Undan albatta o’tmog’im darkor.
Jamiyat va insonlar o’rtasidagi loqaydlikning tub mohiyatini ma’rifatsizlikda deb bilgan adib “Adabiyot — insonga muhabbat ilmi” deb qaraydi. Xurshid Davron ham o’z xalqining orzu-intilishlari bilan yashayotgan ijodkor ekanligi uning adabiy-tanqidiy, ma’rifiy asarlarida ham yorqin namoyon bo’ladi.
Haqiqiy ijodkorlar o’z xalqidan bir qadam oldinda yuradi. Bu fikr qanchalik to’g’ri ekanligini Xurshid Davronning quyidagi mulohazalari tasdiqlaydi: “Bugungi kunda rus tilining tom ma’nodagn do’stlik tiliga aylangani— shubhasiz jamiyatimizning yutug’i. Biroq, shuni yodda tutish kerakki, har bir xalqdagi ma’naviy qudrat faqat ona tilidagina shakllanadi. O’z ona tilini puxta egallagan odamgina rus tilini oson va tez egallay oladi. o’z ona tilini sevgan odamgina boshqa tillarniyam hurmat qila oladi. Biz esa rus tilini o’qitishga e’tiborni kuchaytirgan sayin o’zbek tilini o’qitishga panja orasidan qaraymiz. Turmushimizni boshqarib turgan tashkilotlarda ish yurgi zish, oliy o’quv yurtlarida texnika, meditsina, qishloq xo’jaligi, aniq fanlar… hatto madaniyat sohalariga oid darslar ko’pincha rus tilida o’rganiladi. Bu juda kerak, ammo buning oqibatida o’zbek tili faqat adabiyot tili bo’lib qolmoqda, ilm-fan tili rivojlanishdan qolib ketmoqda”(2).O’z vaqtida va haqqoniy aytilgan bu mulohazalar bugungi kunda ham dolzarbligini yo’qotmaganligini davrning o’zi ko’rsatib turibdi. Suhbatni adib “ Eng avvalo o’g’illarimiz va qizlarimiz osmoni tinch va musaffo bo’lishini istayman. Ularning ko’ngil osmonida esa Navoiy, Ulug’bek, Bobur, Qodiriy, Oybek, To’maris va Muqanna yulduzlari charaqlab tursin, -degan ezgu istaklar bilan tugatadi.
Adibning buyuk ustozlar ijodiga hurmat bilan qarashining namunasini “o’lmas satrlari xalqimiz yuragida qon kabi gupillab yashab” turgan Oybek ijodiga bag’ishlangan “O’chmagan ovoz, so’nmagan qon” maqolasi orqali ko’rish mumkin. Asl shoirlar, Belinskiy ta’biri bilan aytganda,
«mangu yashovchi va harakat qiluvchi hodisalar turkumiga mansubdir. Bunday hodisalar hatto o’limga duch kelgan nuqtada ham sira to’xtamaydilar, balki jamiyat ongida rivojlanaveradilar. Oybek faoliyatiga adib xuddi mana shu nuqtai nazardan baho beradi. Oybekka munosabatimizga, Oybek dunyosini anglashimizga, unga bo’lgan so’nmas muhabbatimizga faqat bir fazilat sabab: «Oybekning bizga ta’sirida hamisha ijodiy — ruhimizni ozod va pok qiluvchi, ma’naviyatimizni tartibga soluvchi zo’r qudrat bor. Oybek she’riyatida, Oybek shaxsiyatida, Oybek dahosining tabiatida hamisha haqiqiy san’atga xizmat qiluvchi mana shu buyuk ma’naviy qudratni ko’ramiz.
Oybek she’riyati sirli, mo»jizalarga boy, tasviri g’oyat zalvor tug’yonlar jo g’alayondir, oy shu’lasiday yorug’ hislar bekingan qo’shiqdir. Shu bilan birga, otashin yurak kechinmalarning yodnomasidir” (3). Bu she’rlarni o’qigan paytida adib vujudida shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezadiki, bu dunyoda yashashdan maqsad — olayotgan huzurlarining eng go’zali va yoqimlisi bo’lib tuyulishini tan oladi. Oybekning qanchadan — qancha go’zal, buyuk satrlarini misol sifatida keltiradi.
Xurshid Davron insonni idrok etish va his etishga undashi, o’rgatishi, inson ma’naviy dunyosi chegaralarini tobora kengaytirishi, insondagi estetik qarashlarni tarbiyalashi jihatidan kelib chiqib, sheьriyatga yurakning poklanish vositasi deb qaraydi. “Oybek she’riyati xuddi shunday asl she’riyatdir. Haqiqiy shoirning istagi va talablari hamisha xalqning istak va talablari bilan hamnafas. Shoir o’z asarlarida bu istak va talablarni o’zining yurak tuyg’ulariga emakdosh qilib singdirmog’i lozim”.
Adib haqiqiy shoir kim degan savol mohiyatini ochishga intiladi: “Haqiqiy shoir dunyoni o’zgartirish jarayonining faol ishtirokchisidir. U butun umri davomida nohaqlikka, jaholatga, tengsizlikka qarshi kurashdi… Agar shoir faoliyatining qadr-qiymati bo’lsa, u shoirnnng inson qayg’u- iztiroblarini to’la anglashi, insoniyatni og’riqlar changalidan olib chiqa olishi va zulmat qo’ynida yonib turgan, tafakkur va muhabbat chirog’ini shamolu bo’ronlar hamlasidan asrab, uning zuhurli yog’dusini odamlarga yetkaza bilishi bilan o’lchanadi. Oybek xuddi ana shunday asl shoir edi”. Yanis Ritsosning «Asl shoir yolg’iz kurashchi bo’lib tuyulsa-da, aslida u ommaviy kurash ishtirokchisidir» degan so’zlarini keltirar ekan, she’riyatning ijtimoiy tomoni, albatta, uning bosh xususiyati emas. Lekin, u eng so’nggi va belgilovchi kuchga ega, deb hisoblaydi. She’r shoirning shaxsiy kechinmalarini buzib chiqa olgandagina, ozodlik, haqiqat, baxt, o’lim haqidagi umumbashariy o’ylar darajasiga ko’tariladi. Faqat shundagina ijtimoiylik estetik qarashlar bilan kesishadi. Haqiqiy san’atning, haqiqiy she’riyatning oxir-avvali ham shundadir. Buni Oybek o’z ijodi bilan isbot etgani, uning hayoti she’rlarida mujassamligini to’g’ri ta’kidlaydi.
Muhimi, Xurshid Davron Oybek ijodiga ehtirom bilan, muhabbat bilan qaraydi, unga o’ziga xos talqin bilan yondoshadi. Uning quyidagi asosli mulohazalari oybekshunoslikni yangi talqinlar bilan to’ldirishi shubhasiz: “Oybek tunni sevadi. Ismi butun ijodiga yarashiqlig’ shoir xuddi oyday to’lib, tun ustida turib uni sergak kuzatadi. Tun haqidagi she’rlarining ajib fazilati: shoir tunni sukut va uyqu bilan emas, bedorlik va harakat bilan bog’laydi. Shoir bedor va harakatli tunda quyosh yuzini ko’radi. Shoir bizga tirik tabiat bilan suhbat qurishga, uni sevishga, uni anglashga o’rgatadi.
Yuksak chinorlar uchi quyosh sochlari bilan sekin o’ynashi ham, yaproqlar betida mudragan oy nurlari ham, uchgan yanroq sasidagi bahorning yodi ham yuragimizdan o’tarkan, beiz ketmaydi. Oybek she’rlaridagi tabiat, kecha, kunduz, maysa xuddi inson yanglig’ nafas oladi, nafasimizga nafas qo’shadi, dilimizga yulduz bo’lib kiradi”. Bunday teran talqinlar kitobxonni buyuk Oybek ijodiga, she’riyatiga oshno qilishi jihatidan ahamiyatlidir.
Xurshid Davron Oybek she’rlarini o’qir ekan, uni ispan shoiri Garsia Lorka, asrimiz boshida frantsuz she’riyatining yangi oqimiga asos solgan ulug’ shoir Giyom Apollinerning she’rlari bilan qiyoslaydi. Shu bilan birga Oybekning ijodiy sabog’i, xususan, yosh avlod asarlarida mukammal ko’rinishlar berayotgani, Oybek saboqlari har kun, har lahzada davom etayotganligi, u bizni bedorlikka, harakatga, izlanishlarga chaqirayotganligidan xursandligini yashirmaydi. » Oybekning yuragi giyohday sodda, tog’day zalvorli his- tuyg’ularga — she’rga to’la edi. U bizga bu hayotni, bu dunyoni sevishni, uning pokligi, tinchligi uchun kurashish zarurligini anglatdi. Viz undan tarixga, ona xalqimizga bo’lgan muhabbatni o’rgandik…Biz undan qo’limizni, dilimizni pok tutishni o’rgandik va o’rganamiz…” (4). Maqolani yakunlagan munaqqid shoir Xurshid Davronga aylanadi va Oybekka bag’ishlangan chiroyli, ta’sirchan she’rini o’quvchi diqqatiga havola etadi:
Oybekning she’rini dalaga chiqib ,
Maysaga yonboshlab o’qimoq kerak.
Va sokin shivirni — ohangni uqib,
Oybekmi? Maysami?— deb tolsin yurak.
Xurshid Davronning mazkur she’ridagi “Oybek — bu hayratdan yorilib-yorilib ketgan maysaga cho’kkan tosh”, “Oybek — nuri to chumoli ko’ziga yetgan daraxtzor ustida quyosh” kabi ohorli topilmalar, tashbehlar shoir timsolini ko’z oldimizda yorqin gavdalantirishga xizmat qiladi: Oybekning she’rlari bamisli nigoh, Bu nigoh asrorin yo’qdir poyoni.
Adibning Oybekka bag’ishlangan maqolalari va she’rlarida buyuk o’zbek shoiriga bo’lgan ulug’ ehtirom, muhabbat va hurmat tuyg’ulari qorishib ketganligi uning estetik qarashlari yuksak ekanligidan darak beradi.
Xurshid Davronning bir turkum maqolalari borki, ularni tarixiy-ma’rifiy yo’nalishda yozilgan deb hisoblash mumkin, chunki ularda Vatan, Vatan chegarasi, yurtimiz tarixini asrab-avaylash, madaniy merosimiz bo’lgan tarixiy obidalarga munosabat, o’tmishga loqayd bo’lmaslik haqidagi kuyunchak adibning yonib turgan qalbidan otilib chiqqan ehtirosli mulohazalar o’quvchini befarq qoldirmaydi. Bu silsiladagi maqolalarida tarixiy dalillar, afsona va rivoyatlardan foydalanish, ma’rifatga chorlash tuyg’ulari ustuvorligi yorqin namoyon bo’lgan. Ayniqsa, tilimizga bag’ishlangan maqolalardagi fikrlar oradan 30 yili o’tibdiki, ohorini yo’qotmagan, bugungi kunimizga hamohangligi bilan ajralib turadi.” Til — millat ijodining ko’rinishlaridan biri. Yana aniqroq aytadigan bo’lsak, til millat mohiyati, millat dili. millat ustunidir. Til faqat so’z yoki so’zning shakli emas, Til — ijtimoiy hayot, falsafa, axloq, ruh, hayajon. Millat ijodidagi, ya’ni uning adabiyoti, san’ati, ilm-fanidagi har qanday to’siq yoki inqiroz eng avvalo tilda aks etadi” (5). Adibning tilga nisbatan qilingan har qanday zug’um ham o’z navbatida millat ijodida namoyon bo’lishi, uni turg’unlikka boshlashi, turg’unlik esa tanazzulga olib borishi haqidagi mulohazalari haqligini hayotning o’zi ko’rsatmoqda. O’zbek tilining kelajagi shu tilda so’zlovchi xalq ijodiy tafakkurining quvvatiga bog’liq. Bu tafakkur harakatda ekan, o’zbek tilining kelajagiga umid bilan qaraydi tanqidchi. Shoir sifatida haqiqatni quyidagicha tasvirlaydi: O’z tilini unutgan xalqning bog’larida o’sgan gullarni chirmab uxlar zaharli ilon. O’z tilini unutgan xalqning osmonida norlamas quyosh — nur o’rnida to’kiladi tosh.
Xurshid Davron jahon adabiyoti, adabiy jarayonlarini ham sergaklik bilan kuzatadi, o’zbek adabiyotining yuksalishi uchun tarjimaga e’tibor qaratish zarurligini ta’kidlaydi. Uning “Dengiz yaproqlari” maqolasi “jahondagi eng go’zal va barkamol she’riyatlarning biri” yapon she’riyati talqiniga bag’ishlangan. “Ulkan qarag’ay daraxti singari ildizlari bilan o’tmishga shu qadar chuqur botganki, tinimsiz kechayotgan hayot bo’ronlaridan larzaga tushmay bugungi kunimizgacha yetib keldi… Bu she’riyat — kunchiqar mamlakat fuqarosining eng nozik va eng sirli tuyg’ulari bitilgan kundalik daftar” deb talqin qilingan mazmunli maqolani o’qir ekansiz, adibning yapon xokku va tankalariga yuksak baho bergani yaqqol ko’rinadi.
Xulosa qilib aytganda, adibning adabiy-estetik qarashlarini hayot, adabiyot, shoir va she’riyat, jamiyat oldidagi burch, ijod mas’uliyati, o’tmish saboqlari, tarixdan o’rganish, buyuk shaxslar hayotidan ibrat olish, Vatan oldidagi qarzdorlik hissi, o’zligimizni anglash, qadriyatlarga sodiqlik kabi ko’rkam mulohazalarning sintezi tashkil etadi. Fikrlarimizni adibning “men”i yarq etib turgan esselari ham isbotlay oladiki, ular haqida keyingi maqolada fikr yuritish niyatimiz bor.
Izohlar
1. Xurshid Davron. Samarqand xayoli. Toshkent. «Kamalak”, 1991. 56-bet.
2. Xurshid Davron. Samarqand xayoli. 46-bet.
3. Xurshid Davron. Samarqand xayoli. 78-bet.
4. Xurshid Davron. Samarqand xayoli. 80-bet.
5. Xurshid Davron. Samarqand xayoli. 38-bet..
Manba: “Xurshid Davron ijodining ma’naviy- ma’rifiy ahamiyati” mavzusida o’tkazilgan respublika ilmiy konferentsiyasi materiallari. Toshkent, 2022
