Жеймс Жойс (1882-1941)  адабиёт майдонига янгича поэтик услуб кашфиётчиси сифатида пайдо бўлди. «Ушбу услубда бадиий шакл ўзида ғоявий, психологик ва бошқа жиҳатларни мужассам этиб, мазмун ўрнини боса оладиган даражада намоён бўлди.

Адибнинг “Дублинликлар” (1914) номли ҳикоялар тўплами, “Мусаввирнинг ёшликдаги портрети”  (ўзбекча нашр этилган таржимада «Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили» деб номланган) (1917), Улисс” (1921), “Финнеган жанозаси” (1939) асарларининг мазмунини батафсил ҳикоя қилиб беришнинг имкони йўқ, уларни изоҳлаш ҳам катта қийинчилик туғдиради, негаки уларда мураккаб “онг оқими” бадиий услуби ҳамма нарсани бошқаради, мазмунда ҳал этувчи омилга айланади»  (Муҳаммаджон Холбековнинг «Етакчи жанрнинг тадрижий тамойиллари» мақоласидан).

Романнинг илк нашридан 86 йил ўтиб дунёнинг юзлаб тилларига таржима қилинган,«Модерн адабиётнинг бош китоби бўлмиш «Улисс» (ўзбекчада «Улисснинг саргузаштлари») романи журнал вариантида («Жаҳон адабиёти» 2008. №7–9) ўзбек тилида ҳам нашр этилди. «Кўлами ва салмоғи жиҳатидан ХХ асрнинг энг йирик ва энг шов-шувли асари ҳисобланган, бутун Ғарб маданиятини ларзага келтирган «Улисс» дунёнинг қайси тилига таржима қилинмасин, ўзига хос миллий ҳодиса сифатида эътироф этиладиган асарлар сирасига киради. Бу асар таржимаси ҳар қандай тилни синовдан ўтказади, унинг қудратини кўрсатади, имкониятларини кенгайтиради. Таржима учун таниқли таржимон Иброҳим Ғафуровнинг жасоратига алоҳида тасанно айтиш керак. Чунки «Улисс» ҳар ким ҳам таржима қиладиган ёки таржима қилишга жазм этадиган асар эмас. Бу асарни машҳур Виржиния Вульф «роман-энциклопедия» деган бўлса, бошқа бир тадиқиқотчи ундаги мавзулар ва шарҳлар қамровини бутун бошли илмий текшириш институтига тенглаштирганди» (Назар Эшонқулнинг «Жеймс Жойс» мақоласидан).

 Асар таржимони қайд этганидек, «Улисс» каби романларни оммавий суратда қабул қилиш қийин. Бу асар оммага мўлжалланмаган ва унга қаратилмаган. Жеймс Жойс бу асарини Европа ва Америка интеллектуаллари, ақлий, илмий ўсишларида анча илгарилаб кетган Фрейд, Юнг, Эзра Пауид, Эллиот сингари ўзига тенг даражада турган замондошларини мўлжаллаб ёзган, уларнинг тушунишлари, акс-садо беришлари, баҳс-мунозараларини назарда тутган. ХХ асрнинг йигирманчи йиллари бошланишидаёқ журналда босилиб чиқа бошлаган бу асарни тушуниш қийин деб бутун дунёда тан олинган. Лекин бу асарни тушуниб бўлмайди дегани эмас, асло. Фақат «Минг бир кеча»ни ўқиш билан «Улисс»ни ўқишнинг фарқи бор. «Улисс»ни ўқиш бу қаттиқ меҳнатни талаб қилади. Узлуксиз бош қотиришга, бутун диққат-эътиборни шу асарга қаратишга, унинг ранг-баранг оламлари ичида яшашга тўғри келади. Унинг ичига чуқурроқ кириб борганингиз сари адабиётимиз билан ўхшаш томонларни ҳис қилиб бораверасиз…»

«УЛИСС» ДУНЁСИДАГИ ЭВРИЛИШЛАР
Иброҳим Ғафуров ва Йўлдош Солижонов суҳбати

Йўлдош Солижонов:  Иброҳим ака! Келинг, фикримни суҳбатимиз асоси бўлган Жеймс Жойснинг «Улисс» романини мутолаа қилиш асносида дилимда туғилган бир савол билан бошласам. Очиғини айтсам, аввало, романни ўқиш, ўқиганда ҳам уни тушуниш ниҳоятда қийин. Сабаби, бу асар бизнинг ўқувчилар ўрганиб қолган батартиб воқеалар тизимидан иборат эмас. Сиз «Воқеа» деб таржима қилган ҳар бир эпизодда шу қадар телба-тескари, бири боғдан, бош­қаси тоғдан олинган гаплар, фактлар, исмлар, саналар қалашиб, аралашиб кетадики, уларни идрок этгунча ўқувчининг энка-тинкаси қурийди. Тўғриси, ўзим ҳам ўтган асрнинг саксонинчи йилларида касбим тақозосига кўра, «Улисс»нинг рус тилидаги китобини ўқишга киришгандим. Бироқ, ҳеч нарса тушунмаганлигимдан, қийналиб кетганимдан ярмидаёқ ўқишдан воз кечгандим.

Мана, орадан кўп йиллар ўтиб, сизнинг машаққатли меҳнатингиз эвазига бу роман ўзбек тилида дунё юзини кўрди. Айтинг-чи, ҳозирги ўқувчилар «Улисс саргузаштлари» романини оммавий равишда қабул қиладилар, уни севиб ўқийдилар, идрок қила оладилар, деб ишонасизми? Ахир, ўзингиз қайд этганингиздек, ҳатто «буюк психиатр, психолог олим Карл Юнгни уч йилдан ортиқ ўйга толдир»ган бу асар ўзбек китобхонига тушунарли бўлармикан?

Иброҳим Ғафуров: Чиндан ҳам «Улисс» каби романларни оммавий суратда қабул қилиш қийин. Бу асар оммага мўлжалланмаган ва унга қаратилмаган. Жеймс Жойс бу асарини Европа ва Америка интеллектуаллари, ақлий, илмий ўсишларида анча илгарилаб кетган Фрейд, Юнг, Эзра Пауид, Эллиот сингари ўзига тенг даражада турган замондошларини мўлжаллаб ёзган, уларнинг тушунишлари, акс-садо беришлари, баҳс-мунозараларини назарда тутган. ХХ асрнинг йигирманчи йиллари бошланишидаёқ журналда босилиб чиқа бошлаган бу асарни тушуниш қийин деб бутун дунёда тан олинган. Лекин бу асарни тушуниб бўлмайди дегани эмас, асло. Фақат «Минг бир кеча»ни ўқиш билан «Улисс»ни ўқишнинг фарқи бор. «Улисс»ни ўқиш бу қаттиқ меҳнатни талаб қилади. Узлуксиз бош қотиришга, бутун диққат-эътиборни шу асарга қаратишга, унинг ранг-баранг оламлари ичида яшашга тўғри келади. Унинг ичига чуқурроқ кириб борганингиз сари адабиётимиз билан ўхшаш томонларни ҳис қилиб бораверасиз.

«Улисс»ни ўқиш том маънода осон эмас. Лекин ичига кирган, мағзини чаққан ўқувчига у туганмас гўзал онларни бахш этади. Инсон майллари, эҳти­рослари, кайфиятлари, қарашлари, кечинмаларининг чексиз ранг-баранг­ликларига, онг ва ҳиссиёт оқимлари ичида ҳар қадамда инсонни – унинг мил­лати, мамлакати, диний эьтиқодидан қатъий назар, илгари ҳеч қачон кўрилмаган, англанмаган, ўйланмаган беҳад оригинал бир нуқтадан кашф этгандай бўлади. Шунинг баробарида, Жойсни ўқиш кишига чексиз бир мароқ бағишлайди. Жойсни мутолаа қилишга киришган китобхон аҳдида қаттиқ туриб, китобни охиригача ўқиши керак. Агар асарнинг асосий қаҳрамонларидан бири Леополд Блумнинг хотини – қўшиқчи аёл Моллининг оз эмас-кўп эмас, росмана қирқ саҳифадан иборат биронта нуқта, биронта вергул ёки бошқа тиниш белгилари қўйилмаган Турон даштидай бир текис ички монологини зерикмай ўқий олса, у албатта, ададсиз ҳиссиётлар, турли фикрлар дарёсига ғарқ бўлади. Дастлаб тушунолмай қийналишнинг охири ҳайрат билан тугайди. Бу таьбир жойиз бўлса, насрдаги чексиз маҳорат, чексиз кашфиётлар водийсининг ҳайратларидир. Аммо ўқиб бўлгач китобхон бармоқ тишлабгина қолмайди: ўйлайди, ўйлайди, ўйлайверади… энди ўйлаш мудоваматини ҳосил қилади.

Ахир, ўзбек китобхони ўз тилида Жойс билан яқин-яқинлардан бери таниша бошлади-да. Адибнинг бир қанча ҳикоялари ҳамда «Санъаткорнинг ёшликдаги сийрати» номли романи (Аҳмад Отабоев таржимаси) босилиб чиқди. Ўқувчилар бу асарларни яхши қабул қилдилар. Шуни назарда тутиб, Жойс билан танишувни чуқурлаштириш, кенгайтириш мақсадида «Улисс» романи таржимасига журъат қилинди. Унутилмас Озод Шарафиддинов ўзбек китобхони Жойсни ўқишини орзулаган ва Нитше, Маркес ва Жойсни («Зардўшт таваллоси», «Бузрукнинг кузи», «Улисс») таржима қилишни бизнинг зиммамизга юклаган эди. Ўйлайманки, закийтабиат ўқувчиларимиз ушбу мураккаб асарни қизиқиш билан ўқийдилар ва уқиб оладилар.

Йўлдош Солижонов: Атоқли рус санъаткори Алексей Толстой ёш ижодкорлар билан ўтказган суҳбатларининг бирида ёзувчи бир пайтнинг ўзида ҳам адиб, ҳам файласуф, ҳам кўп қиррали олим бўлиши керак деган экан. Мен романни ўқиш жараёнида Жеймс Жойсни айнан ана шундай аллома – ҳам тарихчи, ҳам файласуф, ҳам иқтисодчи, ҳам сиёсатшунос, адабиётшунос, табиб, дин аҳкомлари ва шариат қоидаларини яхши билган руҳоний эканлигига иқрор бўлдим. Масалан, қаҳрамонлари чўмилишаётганида денгиз сувининг шифобахш фойдаси ҳақида гап кетади, овқатланишаётганида қайси таомларнинг қандай дардга даволиги тўғрисида маълумот берилади. Кўчада кетишаётганда ҳиди чиқаётган газнинг кўк йўталга дори эканлигини, сил билан оғриганда янги иссиқ қон ичиш наф беришини ёзади. Айниқса, Жойс адабиётшунос сифатида Европа адабиёти, ўнлаб таниқли адиблар (хусусан, Шекспир) ижоди тўғрисида шу қадар кўп ва қизиқарли маълумотлар берадики, ҳайратга тушамиз. Ўқувчики, асарни ўқиш давомида шунча кўп маълумот олар экан, сиз таржимон ва адабиётшунос сифатида Жойснинг яна қандай қирраларини кашф этдингиз?

Иброҳим Ғафуров: «Улисс» жаҳон адабиётида кутилмаган воқеа бўлди. Шу пайтгача бундай фавқулодда бадиий кашфиётлар билан тўлиб-тошган, дунёга янги бадиий тасвир тизимлари ҳамда воситалари, усуллари, техникасини таклиф қилган асар ёзилмаган эди. «Улисс» романи билан бирга модерн адабиётининг қуёши чиқди. У тасвирда «онг оқими» деган янги бир ажойиб ҳодисани яратди. Дунё ва инсонни универсум каби – ягона ва яхлит тасвирлаш ҳамда тасаввур қилишнинг бадиий, фалсафий имкониятини очди. «Улисс»гача дунё адабиётида фақат Ҳомернинг «Одиссея» ҳамда «Илиада» достонлари, «Инжил», «Таврот», «Янги аҳд», «Қуръон» сингари китоблар универсум – барча учун ягона ва баробар қимматга эга бўлган китоблар деб қабул қилинарди. Жеймс Жойс «Одиссея» ва унинг қаҳрамонларини, воқеалари ва ғояларини ўзи учун, ижодий нияти учун универсум – яъни, универсал модел деб қабул қилди.

Ёзувчи ўз олдига ХХ аср Одиссейи ва унинг ҳозирги замондаги саргу­заштларини ёритишни мақсад қилиб қўйди. Ўз монументал асарининг ўн саккиз бобини «Одиссея»нинг ўн саккиз қўшиғига ажиб бир тарзда уйғунлаштирди, мувофиқлаштирди. «Одиссея»га ҳар жиҳатдан муқобил бир асар яратди. Лотин халқлари Одиссейни Улисс дейишади. Жойс шундан келиб чиқиб романига «Улисс» деб ном берди. Бу бизнинг тилимизда Алпомиш деган маънони англатади. Адиб романининг асосий икки қаҳрамони – Блум ва Стивен худди Одиссей ва унинг ўғли Телемак каби саргашта, олам кезувчи қаҳрамонлардир. Блумнинг хотини қўшиқчи аёл бўлса, бамисли Одиссейнинг уйида интизор кутиб қолган ва куёвлар таъмаларидан безор бўлган хотини Пенелопа кабидир. Стивен эса ота дийдорини излаган, ота марҳаматидан баҳрадор бўлишни истаган, ота соғинчи ичида изтиробли ўйларни бошидан кечирган ёш Телемак мисолидир.

Одиссей ва унинг атрофидаги шериклари, ҳамроҳлари Блум ва Стивен теварагини қуршаб олган ранг-баранг жамоа кишиларини эслатади. Жойс дастлаб асарининг бобларини ҳам «Одиссея» қаҳрамонлари ва ҳодисотлари номи билан атаган эди. Лекин кейинги таҳрирда у ушбу номларни олиб ташлади ва номлар асарнинг дастлабки чизгилари ва режаларидагина қолди. Аммо Жойснинг дунёдаги сон-саноқсиз тадқиқотчилари ҳанузгача асарнинг бобларини муаллифнинг илк чизгилари бўйича аташни одат қилиб келадилар. «Одиссея»га ўхшатма «Улисс»нинг фақат техник қурилишидаги кашфиётдир. Бу техник кашфиётни тақлид деб атаб бўлмайди.

Асарнинг асл воқеаси тамомила янги ва оригиналдир. Унинг марказига Ирландиянинг пойтахти Дублин шаҳри қўйилган. Асар 1904 йилнинг 16 июнида бир кун мобайнида Дублинда рўй берган воқеаларни соатма-соат, дақиқама-дақиқа ўз сюжет чизиқларига эга ҳолда қамраб олади. Дублин шаҳри, унинг манзаралари, кўчалари, саройлари, каналлари, трамвайлари, кеблари, уйлари, дўконлари, қовоқхоналари, емакхоналари, черковлари, мозорлари, қабрлари, бозори – бари ўта аниқ, маҳаллалари, одамлари, уларнинг касб-корлари ҳам шу қадар аниқ; яъни, ҳаммаси ёш санъаткор Жойс кўрган пайтларида қандай бўлса, баайни ва худди шундай тасвирланган. Жойс ўзи аниқ билган, аниқ кўрган, аниқ эшитган, аниқ бошидан кечирганларини жуда батафсил аниқлик билан тасвирга киритади. Қаҳрамонлари, воқеалари худди ҳаётдаги одамларнинг айни ўзлари бўлган бундай асар дунё адабиётларида камдан-кам топилади. Ундаги барча персонажларнинг прототиплари мавжуд. Стивен ва Блум эса муаллифнинг баайни ўзидир.

Менга қолса, «Улисс» Ўзбекистонга, ўзбекларга жуда яқин асар деган бўлардим. Ҳатто жуда қадрдон асар дейишим ҳам мумкин. Нега шундай деяпман? Бу фикримни тушунтиришга ҳаракат қиламан.

Албатта, юзаки бир қарашда Жеймс Жойснинг «Улисс» романи Ўзбекистон ва ўзбеклар ҳаётига, тарихига, дунёни қабул қилиши, унга муносабати, англаши, тушуниши, тутими ҳамда мезонларига, тасаввурлар дунёсига бегона бир асар бўлиб туйилиши ҳам мумкин. Номаълум ва нотаниш воқелик, номаълум ва нотаниш коллизиялар, ўлчовлар ва ҳоказолар… Асарнинг ёзилиш йўллари (усули) ҳам тамомила бошқача. Ёзувчиларимизнинг хаёлига ҳеч қачон келмаган ёзувлар, хатлар, усуллар. Биз бунақа нарсаларга яқин йўламаганмиз. «Улисс» романи ХХ асрнинг ўнинчи йилларида ёзилиб, йигирманчи йилларга келиб юзага чиқа бошлаган пайтда дунё тарихи ҳаракати ва табиатининг ажиб бир ўхшашликлари туфайли Ўзбекистонда, Тошкентда Абдулла Қодирий деган худди Жойс каби ёш, ўт-олов йигит юртнинг, халқнинг яқин ва узоқ тарихига қизиқиб, жон-дили билан ўрганишга киришган, отаси ва бобосидан эшитган қизиқ-қизиқ тарихий воқеалар унга қаттиқ таъсир қилган, томирларида оққан ижодий кучларни жўш урдирган, ғарб романлари йўналишида миллий роман ёзиш орзусига тушган эди.

«Ўткан кунлар»нинг нияти худди «Улисс»нинг нияти каби туғилган ва ёш адибни тамомила уйқудан маҳрум этганди. Ирландияда ХVIII асрдан то ХХ аср бошларигача бўлиб ўтган озодлик учун курашлар, тинимсиз ғалаёнлар, миллий буржуазиянинг уйғониши, озодлик курашининг олдинги сафларига чиқиши ва уни турли йўллар билан бошқариши, ўртадаги Англия-Ирландия муносабатларида тинимсиз тўкилган қонлар, алам-умидсизликлар, хиёнатлар, қатллар, миллатнинг озодлик ҳамда бирлашиш тарафдорларига ажралиб кетишлари, булар ўртасидаги турли низолар, ихтилофлар – ҳамма-ҳаммаси Жойсдан олдинги авлод бошидан қандай ўтган бўлса, Жойс авлоди бошидан ҳам шундай оғриқ, азоб-уқубатлар, умидсизлик, тушкунликлар, ватанни тарк этиб кетишлар, ҳижрон, айрилиқ кечинмалари тинимсиз ўтиб турган замон эди.

Тасодифни қарангки, ХIХ асрнинг иккинчи ярми, ХХ аср бошларида ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ҳам ана шундай миллий озодликка интилиш, курашга отланиш, қўзғолонлар бир зум бўлсин тинмаган эди. Беҳбудий, Қодирий, Чўлпонлар авлоди худди Жойс авлоди каби озодлик ва маърифат курашига белни маҳкам боғлаб чиқди. Ирландиядаги кураш тажрибалари ва тарихи Ўзбекистондаги кураш тажрибалари ва тарихи ҳамда йўналишига жуда яқин эди. «Улисс» «Ўткан кунлар» билан бир давр, бир пайтда оқ саҳифага тушди. Икки халқнинг кураши ўхшаш манзараларга, ўхшаш йўналишларга эга эди. Фақат ирландлар Европа ва Америка таъсирида бу масалаларда анча илгарилаб кетгандилар. Хонликларнинг таназзуллари Ирландиядаги таназзулга ғоятда ўхшаб кетарди. Миллий озодлик ғояси, ўз-ўзини бошқариш орзуси Жойсларга қанча яқин бўлса, Қодирийлар, Отабекларга ҳам шунчалар яқин эди. Зиёлиларимиз ўхшаш ғоялар қуршовида ўртанардилар. Шунинг учун ҳам «Улисс»даги озодлик интилишлари бизга яқин ва қадрдон, энг муҳими, тушунарлидир. Қодирий ўарб адабиёти руҳидаги миллий роман ёзишни орзулаб, кўзини Гюго, Вальтер Скотт, Жўржи Зайдон, Рабиндранат Тагор кабиларга тиккан бўлса, Жойс романини ёзаркан, бутун Европа мамлакатларини кезиб, бу ердаги энг илғор илмий-фалсафий ғояларни дунёқарашига сингдирар, Гомер, Аристотель, Платон, Сократ, Рабле ва Дантедан тортиб, Нитше, Толстой, Достоевский, Фрейдгача тафаккур оламларини онгига сингдирар, улардан улги олиб илҳомланарди.

Шунинг учун Қодирий, Чўлпонни ўзига яқин кўрган киши ҳеч қачон Жойсга бегона деб қараши мумкин эмас. Ўлай агар, шоир, адиб, файласуф ва муаллим Стивен Қодирийга жуда ўхшаб кетади. Жойс бу қаҳрамонини Қодирий ёки Беҳбудийдан олиб чизмаганмикан деб ўйлаб қоламан. Одам асли шу Стивендай, Блумдай бениҳоя мураккаб. Беҳбудий, Қодирийлар ҳам мана шундай ўта мураккаб феьл-атвор ва қараш-интилишлар эгаси бўлишган. Лекин Жойс Фрейднинг кўзойнагидан қараб кўриб илғаган, тасвирлаган ҳодисаларни Қодирийлар ҳали кўрмаган ва тажрибаларидан ўтказмаган эдилар.

Йўлдош Солижонов: Жеймс Жойсни диндан юз ўгирган, ватани Ирландиядан воз кечган деб «айблашади». Аммо унинг асарларини ўқиб бунга ишонмадим. Биргина «Улисс саргузаштлари»нинг ўзида динлар ҳақида шу қадар билимдонлик билан фикр юритадики, шу билан бирга «Инжил», «Таврот», «Қуръон» каби муқаддас китоблардан кўплаб оятлар, қоидалар келтиради. Масалан, бир жойда мистер Блум нуқтаи назари орқали «Муҳаммад алайҳиссалом мушукнинг фароғатини бузмаслик учун тўнининг этагини қирқиб қўйганлар», дейди. Менинг фикримча, у диндан воз кечган шаккок, кофир эмас, балки уни чуқур билган, билганлиги учун ҳам унинг айрим чекловчи ақидаларига қарши исён кўтарган (худди биздаги Мансур Халлож, Машраб сингари) бўлса керак.

Жойсшунос олим Тилаволди Жўраев «Модерн бизга бегона эмас» номли суҳбатида («ЎзАС» 17.08.09) айтишича, ёзувчи ўз ижодини эпифаниялар ёзишдан бошлаган. Бу сўз ўзбек тилида «Тангрининг юз кўрсатиши, тангрига етишув», деган маънони англатар экан. Ахир, бу биздаги тасаввуф таълимотига тўғри келади-ку! Энди, инсоф билан айтганда, шундай одамни динсиз, кофир деб бўлармикан?

Иброҳим Ғафуров: Бу масалада мулоҳаза тарзида фикр юритган маъқул. Айримлар ўйлаб-ўйламай, Жойсни яхши билмай, унинг қалбига қулоқ солмай кескин хулосалар чиқарадилар. Аслида, Жойс кўп билимдон файласуф бўлган. Жеймс Жойс ўзининг исёнкорона фикр-қарашлари билан ХХ аср бошидаги Ирландиянинг ўта мураккаб сиёсий-ижтимоий, маданий ва диний муҳитига сиғмай қолди. 1904 йилдан у Ирландиядан Европага чиқиб кетди, тинимсиз Европа мамлакатларини кезди, ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотди. Турли миллат халқларининг ҳаётини ўрганди. Яқинлашиб келаётган биринчи жаҳон урушининг алангалари, инсон ҳаёти, руҳи – ички дунёсининг таназзуллари унинг ёзаётган асарларига ўз фожиали, аламли, аччиқ шуълаларини тўхтовсиз ташлаб турди.

Адабиётдан маълумот олиш ва оқибатда маълумотли одам деб ном қозониш, албатта, яхши нарса. Аммо кўп ва ранг-баранг маълумот олишни истаган киши энциклопедияларга мурожаат қилса кифоя. Роман эса энциклопедия эмас. Лекин «Улисс»нинг энциклопедияга ўхшаб кетадиган томонлари йўқ эмас-да! Нега уни Дублин ҳаётининг ёки Ирландия озодлик ҳаракатининг энциклопедияси дейиш мумкин эмас? Дублин ер юзидан йўқолиб кетса, менинг романимдан Дублинни яна аниқ тиклаш мумкин, дейди Жойс. У ёзаётганида доим Дублиннинг энг аниқ харитасини кўз ўнгида сақлар ва ҳар доим қаҳрамонлари юриб бораётган кўчалар, йўллар, муюлишлар, жойлар, биноларни кузатиб турар, маконни аниқ тасвирлар экан. Бундан ташқари ҳозиргача «Улисс»га ёзилган изоҳлар, маълумотномалар романнинг ўзидан юз баробардан каттароқдир. Дунё адабиётида Жойс тадқиқотчилари лашкари мавжуд. Уларнинг синчков назари доим адиб асарларида. Жойс универсуми мудом фикр қўзғатади. Ақл муҳокамаларига тўхтовсиз озуқа беради. Унда аллақандай фикр оҳанграбоси, фикр жозибаси тинимсиз ўзига тортиб туради. «Улисс» фавқулодда фикр қайновлари, гирдоблари, пўртаналари ичида дунёга келган асар бўлгани боис, ҳар қандай ўқувчига ҳам шу қайновларни юқтира олади, ўз фикр гирдоби ва пўртаналари ичига тортиб кетади. Унда бутун Европа адабиётидан жамланган ва одамнинг онги ҳамда юрагига йўналтирилган қандайдир мислсиз сеҳрлагувчи фокус борга ўхшаб кўринади.

Бу фазилатлар Жойснинг юртини ташлаб кетган ношукур киши эмас, балки унинг дарди билан яшаган, тақдири учун курашган ватанпарвар шахс бўлганлигидан далолат бермайдими?

Йўлдош Солижонов: Жойснинг «Улисс»и роман жанри имкониятларининг нақадар кенглигини кўрсатувчи ажойиб намунадир. Унда ҳаётнинг ҳамма соҳалари, инсон турмушига хос барча икир-чикирлар жуда кенг ва ранг-баранг тарзда берилган. Уни ўқиб, ўтган аср бошидаги Ирландиянинг сиёсий, иқтисодий, маданий, маърифий турмуши манзараларини тўла тасаввур этиш мумкин. Янаям тўғрироғи, «Улисс» мамлакат ҳаётининг бадиий қомуси, ирланд халқининг руҳияти, ахлоқи, маданий сажиясини акс эттирувчи миллий кўзгудир. Биргина мисол: Дублиндаги «Қирол канали» ҳақида гап кетганда, муаллиф бу каналнинг қурилиш тарихи, аталиши тўғрисида тўхталиб ўтирмайди-да, тўғридан-тўғри «бутун Ирландияни босиб ўтадиган» бу каналнинг нақадар ифлосланиб кетганлигига эътиборни тортади. Каналда биқинига «Бугабу» деб ёзиб қўйилган солга биргина одам ахлат, чиринди, балчиқларни юклайди. Юзлаб одамлар эса унинг ёнидан бепарво ўтадилар, тамошабин сифатида четдан кузатадилар, холос. Бу тасвир менга таназзулга юз тутган мамлакатнинг рамзий манзараси бўлиб кўринди. Умуман, романда рамзий тимсоллар жуда кўп берилган. Шу маънода уни «панорама роман» деб атаса бўлади. Сиз ўзингиз романни таржима қилиш жараёнида унинг яна қандай янги хусусиятларини кашф этдингиз?

Иброҳим Ғафуров: Романда ХХ аср бошидаги Ирландия ва унинг пойтахти Дублин ҳаётининг кенг қамровли манзаралари акс эттирилади. Романдан ўрин олган ўн саккиз эпизоднинг ҳар бири (биз уларни ўзбекча таржимада «Воқеа» деб бердик) инсон организмининг бирон аъзосини рамзий тарзда ифодалайди. Бутун ҳолида эса роман инсон вужудини инъикос этади. Шулар билан боғлиқ ҳолда Жойс ҳар бир эпизоднинг ўзига хос санъати, ўзига хос қурилиши, архитектураси, ўзига хос такрорланмас услубини яратади. Шундай ажойиб-ғаройиб санъатлар, бадиий кашфиётлар (чунончи, ҳар бир эпизоднинг ўз ранг-бўйи бор) воситасида Жойс ўқувчини қаҳрамонларнинг ғоят мураккаб ҳамда мафтункор руҳий-ақлий-тафаккурий оламлари ичига олиб киради. Жойс ҳар бир эпизод воқеаларини вақт оқими билан ҳам чамбарчас боғлайди ва ҳар бир эпизодда янги ривоят, янги таҳлил усулларини очади.

Ота ҳамда она мавзуси Стивенни ҳар қандай ҳолатда ҳам тарк этмайди. Бу мавзулар ёзувчи-муаллифнинг баёни ёки тасвири орқали берилмайди. У Стивеннинг эмранган кечинмалари, турли сирли ишоралар, нозик эсланишлар орқали ёритилади. Худди шунингдек, Блумнинг хаёл оламини аждодлар юрти ва унинг руҳонияти мавзуси ҳам қайта-қайта ишғол қилади. Блум ўзи асли яҳудий. У доим Шарқни, Исроил, Фаластин, Миср, Нил бўйларини ёдидан ўтказади. Аждодлар юрти соғинчи Блумнинг эмранишларига айланган. Бу унинг образига жуда юксак бир шоирона тўлқин ҳамда фазилат бағишлайди. Стивен билан Блум ўй ва кечинмалар гирдобидаги одамлардир. Уларнинг кечинмалари ва буюк оқим тусини олган ўйлари, хаёлларида оҳанграбо ҳоким. Шу оҳанграбо қайта-қайта Блум ва Стивеннинг ўйларига ошно бўлишга, уларнинг теран маъноларига етишга чорлайди.

Булар беҳад нозик хаёл ўйинлари…

Асар қаҳрамони Стивен ўзининг ўлаётган, ўлим тўшагида ётган онасини нақадар севмасин унинг ҳузурида тиз чўкиб дуо ўқишдан бош тортади. Жойснинг ўзи онаси ўлганда худди шундай воқеани бошидан кечирган эди. Мана шу воқеа доим Стивеннинг хаёлида айланади. Уни чексиз изтиробларга солади. У ўзининг дуоси онасини қутқариб қололмаслигини билгани учун сохтакорлик ва, қолаверса, мунофиқлик қилишни истамади. Кейин унга онанг тарракдек қотиб ўлаётганида дуо қилишни истамадинг деб таъна-дашном қилдилар. Буни у юрагига ниҳоятда оғир олди. Бу гапни айтган дўстидан тамомила юз ўгириб кетди. Лекин шу азоб Стивенни романнинг бошидан охиригача тарк этмайди. Азоб унга ҳар томондан келади, ҳар турли ҳолатларда тинчлик бермайди. Унинг мана шу азобларни бошидан кечириши, ғам-ситам дарёсига чўмишида бир-бирини такрорламайдиган фикр дунёлари намоён бўлади. Бу худди Ҳамлетнинг отаси ҳақидаги изтиробларига ўхшайди. У юраги тубига жуда чуқур чўккан мунг орқали дунё ишларига боқади ва уларга ўз баҳосини беради.

Шунга ўхшаш эпизод Блумнинг ҳаётига, толеига беҳад чуқур из солиб ўтган. Блумнинг Руди деган ўғли сабийликда қазо қилган. Блум қайда бўлмасин, қандай юмуш билан банд бўлмасин, атрофидагилар унга нечоғлик мазах ва таҳқир назари билан қарамасин, қандайдир бир тарзда маъсум ўғилча ёди сизиб чиқаверади. Блумнинг ўзи ғоятда маъюс, ҳузн-кадарга ботган одам, Рудининг шарпаси уни янада бепоён кадарга солади. Бу туйғулар умуман олам, умуман одам ва умуман инсон ер юзига келибдики, айрилмас ғуссага айлангани сезилади.

Йўлдош Солижонов: «Улисс» ўқувчини тил хазинасининг том маънодаги «очил дастурхон»ига таклиф қилади. Аввало, ёзувчининг ўзи инглиз тилидан ташқари француз, лотин, немис тилларини жуда яхши билганлиги аён бўлади. Асарнинг ўзбекча таржимаси ҳам она тилимизнинг нақадар бойлиги, имкониятларининг кенглигини амалда исботлай олган. Жойснинг алмойи-ажмойи сўзлайдиган персонажлари ўзбек тилида шу қадар батартиб, тушунарли, нафосат билан гапирадиларки, ўқувчи суҳбатдошининг нима демоқчи эканлигини англаб туради. Чунки роман нутқидаги бу тартибсизлик таржимада кўзга кўринмас тафаккур ришталари билан боғланган. Бундан ташқари сиз таржимада шундай сўзларни қўллагансизки, уларнинг жуда кўпини 5 жилдлик «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»дан ҳам топиб бўлмади (масалан, «уфунат», «олифтавор», «ўртук», «жайноқлаган», «Қуддасимон бош», «шодлангил ожиза», «улвий ожиза», «вирди забон қилмоқ», «харосон кўнгил», «йилтир кўз» ва ҳакозо). Бунга қандай эришдингиз? Яна бир савол: сиз жаҳон адабиётининг ўнлаб шоҳ асарларини таржима қилгансиз. «Улисс»ни таржима қилишда ўзингизни қандай сездингиз?

Иброҳим Ғафуров: Романда ҳар бир эпизоднинг ўз ҳайратлар олами бор. Кашфиётлар киши билмас ҳолда юзага чиқаверади.

Жойснинг роман қаҳрамонлари фикри ва муносабати орқали образ яратиш маҳорати ҳар қанча таҳсинга сазовор. Мисол учун Ирландия озодлигининг миллий қаҳрамони, халқ йўлбошчиси Чарлз Стюарт Парнелл сиймоси роман персонажларининг фикрлашлари, кечинмалари, баҳолашлари, муносабатлари воситасида гавдалантирилади. Ота, Она, Ўғил, Йўлбошчи, Севгили, Маъшуқа образлари шунчаки баён, тасвир орқали эмас, балки лейтмотив бўлиб ўтади.

Романнинг ҳайратомуз томонларидан яна бири шуки, ундаги биронта сўз бирон ерда бекор ётмайди, битта сўз ҳам унутиб қолдирилмайди. Ҳар бир сўз, ҳар битта ҳаракат, фаолиятнинг мантиқи бошқа боблар, бошқа муносабатлар ичида чақилади, мағзи очилади, олдингидан бошқачароқ қирралари ва хусусиятларини кўрсатади. Сўз Жойс матнида доим ва ҳар қайда, ҳар қачон намоён бўлиш фазилатига эга эканлиги билан ўқувчини ҳайратга солади. Жойс ҳам, унинг қаҳрамонлари ҳам ҳеч нарсани эсдан чиқармайдилар. Сўзлар воситасида ифодаланган ажабтовур тагмаьнолар эса контекст ичига шимилиб боради. Сўзлар ҳеч вазифасиз турмайди. Доим бир ёки бир неча нарсалар, ҳодисаларга ишора қилади, рамз тусини олади.

Жойснинг синчков ва ишончли тадқиқотчиларидан бири, қадрдон дўсти Бадженнинг гувоҳлик беришича, бир куни Жойсдан «Иш давом этяптими?» деб сўрабди. Жойс: «Бугун кун бўйи қаттиқ ишладим», дебди. «Нималар қилдингиз?» «Иккита жумла туздим». «Аниқ сўз қидириб қийналгандирсиз?». «Менинг доим аниқ сўзларим бор. Лекин мен қидирган нарса жумлада сўзларнинг энг етук тартибини топиш. Ҳар бир ҳолатда қандайдир аниқ бир тартиб мавжуд. Ўйлайманки, мен уни топишга қодирман». Жойс бу хаос олам ичидан энг юксак тартиб қидиради ва уни топади. Шунинг учун у ҳар қандай адабий усулда энг юксак маҳорат билан ёза олади.

Адиб ўзигача бўлган барча адабий усулларни ўхшата олган, усулларнинг ҳайратомуз ўхшатмаларини яратган. «Улисс»нинг «Тебранган қоялар» деган эпизодида Дублин кўчаларидан ўтиб бораётган вице-қирол карвони ўн саккиз ерда ўн саккиз нуқтаи назардан тасвирдан ўтади. Ўн саккиз турли макон ва ҳолат яратилади. Дунёнинг янги манзаралари ва янги айланалари, янги маъно йўналишлари чизилади. Жойс ўз эпизодларининг тасвирларида тинимсиз айланиб турган олам ҳаракатига тақлид қилаётганга, унга эргашаётганга, ўз бадиий оламининг универсумини бино қилаётганга ўхшайди. У ўз асарларининг фойдали маънодорлигига қаттиқ ишонарди. Бир куни унга: «Польшани босиб олишибди», деб хабар беришади. У эса: «Айтинглар, «Финнеган ёди»ни эсдан чиқаришмасин», деган экан.

Таржима менга лабиринтлар (қадимги Греция ёки Мисрда қурилган кўп хонали ва эгри-бугри чалкаш йўлаклари бўлган катта қаср; киши кирса адашиб қоладиган кўп хонали катта бино) ичида юришга ўхшаган бир машғулот бўлиб кўринади. Албатта, сўз, жумла ва образлар лабиринтлари ичида юргандек бўлади одам. Бу юришда ҳар бир сўз сари йўл топиш керак. Ҳар битта жумланинг қалбига кириш керак. Жумлалар қалбига кириш учун эса уни юрагингизга тегирмонга дон солгандай солиб, тинимсиз айлантирасиз, ўнгдан, сўлдан қарайсиз, кир жойини, шираси яширинган ерини топишга уринасиз. Таржимонлик – бошдан-оёқ топқирлик. Топқирликка эса минг турли тусмоллар билан борасиз, аниқ бир сўз, аниқ бир жумла излайсиз. Жойснинг лабиринт­ларини-ку, асло, қўяверасиз! Ёзувчи матнининг бутун маъно йўналишлари, маъно қаватлари (маънолар эса унинг асарларида худди тош каваклари орасидаги қимматбаҳо антрацит каби) қаттиқ зичланиб, зўр қаватлар, қатламлар ҳосил қилиб ётади.

Жойсни таржима қилишдан кўра уни ўқиш, тинмай, қайта-қайта ўқиш одамга мислсиз роҳат бағишлайди. «Улисс»нинг ўзбекча таржимасини такрор-такрор ўқиб ўтираман. Бошқа иши йўқ деб ўйлайсизми? Лекин унинг қандайдир оҳанграбоси, жозибаси ўзига тортаверади. Жойс «Улисс»дан кўра бир неча бараварроқ юксак экспериментал руҳда яратилган «Финнеган ёди» романини йигирманчи йиллар бошида ёзишга киришган пайтида дўстига йўллаган хатида шундай деган экан: «Бу янги асар худди катта тоққа ўхшайди, мен унинг ичига бирданига ҳамма томондан ўпириб кирмоқчи бўламан-у, лекин унинг бағридан нимани топаман, билмайман». У романида Лиффи дарёсининг ўртасида ётган қаҳрамонининг кўраётган тушлари ва бу тушларида бутун Ирландиянинг тарихи ҳамда тақдирини акс эттириш, уларда оламнинг қайта-қайта айланиб келаверадиган ҳаводисларини – одамнинг фантазияси ҳам етолмайдиган эврилишлар – метаморфозаларни мажоз ва рамз воситасида гавдалантирмоқни мақсад қилиб қўяди. Тилни, сўзларни янги мақомга кўтаради. «Улисс»да Ирландиянинг бир кунини тасвирладим, «Финнеган ёди»да Ирландиянинг бир кечасини ёритаман. Бунинг учун менга одатдаги сўзлар эмас, одатдан ташқари сўзлар керак бўлади», дейди ва шундай ноодатий сўзлар, ифодаларни топишга уринади. Баъзан юз ҳарфдан иборат сўзлар топади, гоҳида бошқа тиллардаги сўзлардан тузилган ибораларни қўллайди. Уларнинг бирида ҳатто ўзбекча «индамай» сўзини ҳам қўшиб юборади.

Жойснинг бундай экспериментлари шунчаки техник шаклий бир нарсалар эмас. Асло! Жойс жумбоқларининг тагига етсангиз, у кашф қилган хазиналар эшигини очишга муяссар бўлсангиз, дунё ва инсон ҳаёти, толейининг беҳад мағиздор, бағирдор қатламларига дуч келасиз. Жойснинг ўзи менинг бу асарим одамларга, ер юзига юз йилдан сўнг тушунарли бўлади, дер экан.

Ҳар ҳолда, Жойс асарлари дунё модерн адабиёти ва санъати карвонларини инсониятнинг келажак замонларига етаклаб кетаётир. «Минг бир кеча»нинг ёнгинасида «Улисс» борлиги инсоният саргузаштлари савдоси ҳеч қачон тугамайдиган маънолар ва мундарижага эга эканлигини кўрсатади.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали, 2010.№ 1

ЖОЙС  СИЙРАТИГА  ЧИЗГИЛАР
Комилжон Жўраев, Муҳайё Аҳмедова

Жеймс Жойс 1882 йил 2 февралда Ирландия пойтахти Дублин шаҳрининг жанубидаги Ратгар даҳасида ўзига тўқ  Жон Станистас Жойс ва Мэри Жейн Марри оиласида таваллуд топди. Отаси, асар қаҳрамони Стивен таъбирича, дастлаб талаба-шифокор, эшкакчи, ажойиб овоз соҳиби, ҳаваскор актёр, зийрак, ақл-заковатли, иқтидорли мусиқачи, солиқ йиғувчи, вино заводи ходими вазифаларида ишлаган. Жеймс отасидан кўп нарса ўрганди. Унинг панд-насиҳатлари, ўгитлари Жойснинг ўзлигини англашга, мустақил фикрлай олишга ўргатди.

“Сен вояга етиб, одамлар қаторига қўшилганингда, Стивен, – дейди ота ўғлига, – мен шундай бўлишига жудаям ишонаман, бир нарсани унутма: қандай ишнинг бошини ушлашингдан қатъи назар, доим интизомли, инсофли одамлар билан бир бўл. Ёшлик пайтимда мен, сенга очиғини айтиб қўя қолай, давримни сурганман, дўстларим ҳам ҳалол, олийжаноб йигитлар эди. Ҳар қайсимиз қайсидир томондан устун эдик. Бировининг овози зўр бўлса, бошқа бировида санъаткорлик қобилияти бор эди, кимдир бир банд шеърни қойил қилиб айтолса, кимдир эшкак эшишда тенги йўқ ёки теннис кортида биринчи эди, бошқаси латифани сув қилиб ичарди. Биз ҳамма нарсага қизиқардик, ҳаётдан кўнглимиз тусаган, қўлимиз етган ҳамма нарсани олардик, хуллас, ўз шавқу шаробимизда яшаганмиз, бироқ бундан бирор-бир инсоннинг кўнглига зиғирча оғирлик ботмаган. Чунки ҳаммамиз бирдай тартибли-интизомли йигитлар эдик, ҳалол ирландлар эдик, Стивен. Сен ҳам шундай – ҳалол, олийжаноб йигитлар билан улфат бўлишингни хоҳлайман, ўғлим. Кўриб турибсан, мен сен билан худди дўстим билан гаплашгандай гаплашаман. Стивен, чунки ўғил бола ҳеч қачон отасидан ҳайиқиб, ўзини олиб қочиб юрмаслиги керак, деб ҳисоблайман. Шунинг учун бобонг раҳматли сенинг ёшингда менга қандай муомала қилган бўлса, мен ҳам сенга шундай муомала қиламан. Бобонг билан икковимиз ота-боладан кўпроқ ака-укага ўхшардик. Мен биринчи марта оғзимда трубка билан қўлга тушганим ҳеч ёдимдан чиқмайди.

Кечагидай эсимда, Сайт-террасда ўзим тенги мишиқилар билан ғўддайишиб турибмиз, димоғимиз чоғ, ҳаммамизнинг оғзимизда трубка. Бир пайт, бундоқ қарасам, ёнгинамдан отам ўтиб боряпти. Бир оғиз гапирмади, тўхтамади ҳам ҳатто. Эртаси куни якшанба эди, иккаламиз бирга айлангани чиқдик, бир пайт, уйга қайтаётганимизда, у чўнтагидан папирос қутисини чиқариб, нима дейди дегин: “Ҳа, айтганча, Саймон, мен сенинг чекишингни билмас эканман”, дейди. Мен нимадир деган бўлиб минғирладим чоғи, у қутини менга чўзиб: “Яхши тамакига тобинг қалай, қани буниям синаб кўр-чи. Менга буни кеча кечқурун Куинстаунда америкалик бир капитан совға қилди”, дейди… Шу ерда унинг товуши йиғидан бўғилиб қолди…”

Жеймс улғайгач, яхшигина билим олди. Унинг ҳаёти ва фаолияти адибнинг иккита романидаги Стивен Дедалус образида акс этган. Олти ёшида уни аввал Клэйндаги Клонгоуз диний коллежга, ундан кейин Дублиндаги Бельведер коллежига ўқишга беришади. Коллеждалигида уқувли, қувваи ҳофизаси кучли ва истеъдодли Жеймс диний мадҳиялар ёзади, машҳур дин арбобларининг асарлари ва илоҳиётни астойдил ва чуқур ўрганди. Кўпчилик ёшлар учун тақиқланган Мередит, Томас Харди, Бернард Шоу асарлари унинг диний эътиқодини ўзгартиришга катта таъсир қилди. Тўққиз ёшида Ирланд ватанпарварларининг доҳийси, ёшлар ифтихори, инглиз мустамлакачиларига қарши кураш қаҳрамони Чарлз Стюарт Парнеллага бағишланган романтик жиҳатдан кўтаринки руҳдаги “Ҳили, сен ҳамми?” (Et Tu, Healey) шеърини ёзди. Шеър миллий мустақиллик ва озодлик учун кураш қаҳрамони Парнеллани инглиз мустамлакачиларига сотган дўсти ва сафдоши Тим Ҳилига аталган бўлиб, унда ёш шоир, бўлажак даҳонинг Юлий Цезарга ишораси, Цезарнинг сотқин дўстига қарата “Брут, сен ҳамми?” деган гаплари ёдига келади. “Ҳили, сен ҳамми?” Жойснинг биринчи асари эди. Бўлажак адиб талабалик йиллари Дублин ва Америка матбуотида адабиёт мавзуларида мақола, эссе, лирик шеърлари билан қатнашиб турди.

Ёзувчи 1898 йили Дублин университетига ўқишга киради. Данте, Ибсен, Метерлинк, Гауптман, д’Аннурцио асарларини берилиб ўқийди. Адабий анжуманлар, илмий мунозаралар, бадиий жараён унинг ақл-заковатини янада оширди. Университетни тугатиб, мустақил ҳаётни қўмсайди ва Парижга йўл олади. У ҳам молиявий аҳволини тузатиш илинжида отаси каби кўп марта касбини ўзгартирди. Асосан газета-журналларда банкда клерк, руҳоний амалларини бажарди, ўқитувчилик қилиб, инглиз тилидан дарс бериб юрди. Ўн олти ёшида учта хорижий тилни ўрганган бўлса, кейинчалик яна ўн тўққизта тилни мукаммал эгаллади.

Биринчи жаҳон уруши арафасида Жеймс Жойс оиласи билан Швейцарияга, Цюрихга кўчиб кетади ва ўша ерда “Навқирон санъаткорнинг сийрати” (ўзбекча нашр этилган таржимада «Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили» деб номланган) романини, кейинроқ “Улисс”ни ёза бошлади. Шу даврларда инглиз-америка альманахларида тушкунлик кайфиятидаги шеърлари, асосан қофиясиз, аммо ритмга эга бўлган сарбастларини эълон қилиб турди. Унинг “Улисс” романи  1922 йили ўз она ватанида эмас, Францияда Сильвия Бич хоним ҳомийлигида  1000 нусхада босмадан чиқди. 600 саҳифадан иборат бу катта романда учта дублинлик ҳамшаҳарлар: “Сийрат”даги бош қаҳрамон, эндиликда ёши улғайган Стивен Дедалус, реклама агенти Леопольд Блум ва унинг хотини, арзон ресторан қўшиқчиси Мэрионларнинг узун бир куни – 1904 йил 16 июнь воқеалари ҳикоя қилинади (рус адабиётида А.Солженициннинг 100 саҳифалик “Иван Денисовичнинг бир куни” ҳикояси композиция жиҳатидан унга аналог бўла олади.) Жойснинг фикрича, агар Дублин вайрон этилган чоғда ҳам романни ўқиб туриб, бу шаҳарни бемалол тиклаш мумкин. Бунда романнинг ҳар бир бобини тавсифловчи ҳақиқий топографик харитаси ёрдам беради. Жойснинг дунёдаги барча мухлислари 16 июнни Блумсдэй (Bloomsday – Блум Куни) куни деб нишонлайилар. Худди шу кун – 1904 йил 16 июнь – Жойс ҳаётида ҳам унутилмас из қолдирди: у бўлажак умр йўлдоши Нора Барнаклни учратди.

Парижда Жеймс Жойс катта ҳажмдаги ўта мураккаб, ХХ аср мифологик санъатининг йирик ёдгорлиги, адабиёт оламидаги ғоят қизиқ “Финнеган маъракаси” романини ёза бошлади. Асар 1939 йили тугалланиб, ўша йилдаёқ чоп этилди. Аммо у кўпчилик китобхонларда унчалик қизиқиш уйғотмади. Ҳозиргача роман тор доирадаги мутахассислар китоби бўлиб қоляпти. Бунинг акси ўлароқ, “Дублинликлар” деб номланган китобига кирган ижтимоий-танқидий ва психологик руҳдаги ҳикоялари ва унинг биринчи “Навқирон санъаткорнинг сийрати” романи бутун дунёда машҳур.

Иккинчи жаҳон уруши бошланиб, Франциянинг бир қисми босқинчилар томонидан эгаллаб олингач, Жойс ва Цюрихга қайтади. У ўн икки марта операция қилдирганига қарамай, кўзлари ҳиралашиб борар, касаллик тобора зўрайиб, охир-оқибат адиб бутунлай кўрмай қолди ва 1941 йил 13 январда вафот этди.

“Навқирон санъаткорнинг сийрати” – “Қаҳрамон Стивен” номли автобиографик романининг қайта ишланган шакли. Жеймс Жойс уни 1912 йили чоп этмоқчи бўлганда, “Дублинликлар” ҳикоялар тўплами атрофида бўлган нохуш можаро сабаб кайфи бузилиб, романни ёқиб юбормоқчи бўлади аммо унинг рафиқаси Нора қўлёзмани қутқариб қолишга эришади. “Дублинликлар” билан боғлиқ можаро шундай эди: 1909 йили Дублиндаги “Моnсеl and Ко” нашриётининг бошлиғи, Ж.Жойснинг яқин дўсти Жорж Робертс “Дублинликлар” ҳикоялар тўпламини чоп этиш учун адиб билан шартнома тузади. Аммо ношир ҳикояларни яна бир карра диққат билан ўқиб чиқиб, ҳамшаҳарлари асар қаҳрамонларида ўзларини кўришлари муқаррар эканлигини англаб, улар ноширни дефамация – ўзларининг обрў ва иззат- нафси топталишида айблаб, уни судга беришлари аниқлигини сезади. Шундай бўлишига қарамай, Робертс таваккал қилади: матнни босмахонада тердиради. Асар терилди-ю, у ёғига иш яна чаппасига айланди: босмахона ҳарф терувчиси Жон Фолконер Ирландияни таҳқирловчи бунақа китобни чиқармайман, деб хиралик қилди. Робертс қўрққанидан 1912 йил сентябрида уч йил босмахонада турган тайёр гранкаларни ёқиб юборади.

Мана шундай мафкуравий тўқнашувлар юз бераётган, азалий анъаналар топталаётган бир муҳитда ижодкорларнинг шиддатли ҳаракати майдонга келди. Модернизм раҳнамоси, америкалик буюк шоир Эзра Паунднинг “Дунёни янгилайлик!” деган даъватига “лаббай” деб жавоб берган ижодкорлар сафида Ж.Жойс ҳам салмоқли ўрин тутади. Э.Паунд маслакдошини яхши қадрлай олди. “Сийрат”нинг тақризчиси Эдвард Гарнет эса Жойс ижодига қанчалик хайрихоҳ бўлмасин, романни анъанавий услубда ёзилмаган, асар ғоясини янада аниқлаштириш лозим, деб қўлёзмани қайтариб беради. Шунда Эзра Паунд Гарнетни янгиликдан, ноанъанавийликдан қўрқишда, тор фикрлашда айблайди. У Жойс асарини, хамиртуруш каби, кўпчитиш, маромига етказиш, пишитишга хизмат қилувчи қандайдир ачитқи фермент, пайсалга солмай, уни дарҳол адабий жараёнга татбиқ этиш зарур, деган фикрда 1914 йили романни “Egoist” журналида чоп этишга тавсия қилади ва асар ёзувчининг туғилган куни – 2 февралдан эътиборан бобма-боб чиқа бошлади. “Сийрат” атрофидаги бундай чигал мунозараларда Герберт Уэллс холис ҳакам вазифасини бажарди. Ҳатто асар босмадан чиққанидан кейин матбуотда у ҳақда катта ижобий мақола эълон қилди. Роман 1916 йили АҚШда, 1917 йили Англияда Харриет Шоу Уивер нашриётида биринчи марта китоб ҳолида чоп этилди.

Оммавий китобхон осон қабул қилавермайдиган, “мураккаб” ижодкор деб тан олинган Ж.Жойснинг бу йирик асари рус тилига М.П. Богословская- Боброва томонидан таржима қилинган. “Аср санъати” деб баҳоланган романнинг таржима қўлёзмаси 1936 йили тайёр бўлган бўлса ҳам, у нашр этилгунча орадан қирқ йил вақт ўтди. Бу ерда ҳам М.П. Богословская- Боброва ва Ж.Жойс аслият ва таржима қисматида маълум ўхшашлик, тушунмовчиликлар бўлгандай кўринади. Бунда кўпроқ мустабид тизим даврида ҳукм сурган хориж маданиятини тан олмаслик, маданий яккаланиш ва темир панжара сиёсатининг салбий таъсирини кўриш мумкин. Асар 1976 йили Чингиз Айтматов муҳаррирлик қилган “Иностранная литература” журналида эълон қилинди.

“Навқирон санъаткорнинг сийрати” романининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида гапирганда, асар бош қаҳрамони Стивен Дедалуснинг болалиги, унинг диний коллежлардаги ўқиши, оилавий муносабатлар, диний ибодат, ноҳақ жазолаш, тавба, университетдаги таҳсил, диндан қайтиш ва эътиқодини ўзгартириши, ватандан йироқдаги саргузаштлар, қаҳрамоннинг ўз мавқеини, ўз йўлини ўзи белгилай олиши жараёнидаги саъй-ҳаракатлари кўрсатилганлигини эътироф этиш лозим. Ижодкор услубининг ўзига хослиги шундаки, бу асардаги воқеа изчиллик билан, аста-секин, бир маромда, батартиб ривожланмайди, улар ҳақида ҳикоя қилинмайди. Хотирага келган нарса эслатиб ўтилаверади, умр, макон ва замон маълум хронологияга асосланмайди. Шу тариқа ўқувчи ҳам воқеа-ҳодисалар ичида ёзувчининг “мен”и сезилмайди. У матн ичига сингиб кетган. Асардаги ички монолог, диалоглар, қаҳрамонлар руҳиятини ифодалаш санъати, уларнинг ҳис-туйғулари, кечинмаларини холисона кўрсатиб бериш орқали романнинг эстетик самарадорлиги ортиб боради. Ўқувчи ғайришуурий тарзда асардаги воқеа-ҳодисалар иштирокчисига айланади. Қаҳрамон билан бирга ҳаяжонланади, бирга ўйга ботади, бирга ибодатга боради, тавба жараёнида унинг ёнида, гуноҳдан фориғ бўлишга интилади, жазвал зарбию дўзах азобини ҳис этиб туради, талабалар билан бирга гўзаллик, ҳақиқат, эстетика ҳақида мунозараларда қатнашади.

Энди “Навқирон санъаткорнинг сийрати” романининг таржимаси ҳақида фикрлашсак. Романни истеъдодли таржимон Аҳмад Отабой ўзбек тилига ўгирган.

Қиёсий адабиётшунослик назариясида иккиламчи ёки иккинчи қўл таржимаси деган атама бор. Диониз Дюришин “Сиёсий адабиётшунослик назарияси” китобида ва Антон Попович “Бадиий таржима масалалари” ўқув қўлланмасида таржиманинг бу турини иккиламчи, “иккинчи тил таржимаси”, компилятив таржима деб юритади. Бу аслият тилини билмайдиган таржимон учун воситачи тил ёки медиум вазифасини бажаради. Буни таржимадан таржима деб ҳам аташади. Алоҳида адабиётлараро муштараклик шароитида кўпроқ қўлланиладиган бундай таржима кенг табақаланган ва ёш адабиётлар ўртасида, бирининг иккинчисига нисбатан воситачилик вазифасини бажарадиган ҳолатларда юзага келади. Бу ерда тил эмас, адабий ва бадиий усуллар воситачилик килади. Адабий алоқанинг ғоят қизиқ ва нозик бу соҳаси адабий жараённи ва унинг серқирра қонуниятларини ўрганишга кўмаклашади. Бу усулнинг ўзига хос ижобий ва салбий жиҳатлари бор. Ижобий жиҳати шундаки, бунда таржимон тўғридан-тўғри аслий матн устида ишлайди. Бевосита таржима жараёнида мутаржимнинг аслият тилини билгувчи, зуллисонайн бўлиши талаб қилинади.

Ҳозирги тараққиёт босқичида турган халқларнинг сўз усталари Шекспир асарларининг восита тиллар орқали таржима қилинишини ўзлари учун эп кўрмайдилар. Шу туфайли доимо буюк адибни бевосита инглиз тилидан таржима қилиш учун курашдилар. Ҳозир руслар, украинлар, грузинлар, арманлар, Болтиқ бўйидаги халқлар драматург асарларини инглиз тилидан таржима қилиб келмоқдалар. М. Лозинский, Б. Пастернак, С. Маршак Шекспир асарларини тўғридан-тўғри XVII аср инглиз тилидан, С.Н. Иванов Алишер Навоий асарларини XV аср қадимги ўзбек тилидан ўгирган.

Бу аслият тилини билмайдиган таржимон учун медиум – воситачи тил, адабий ва бадиий усуллар вазифасини бажаради. Одатда, мустамлакачилик шароитида метрополияларнинг тили ва адабиёти ҳам шу вазифани бажаради. Яқин кунларгача ўзбек тилига русча таржималардан ўгириларди. В. Шекспирнинг “Ҳамлет” фожиасини М. Шайхзода Б. Пастернакнинг русча ва Жаъфар Жабборлининг озарбайжонча таржимасидан, Чўлпон – П.Каншин таржимасидан ўгирганидек, Э. Воҳидов “Фауст”ни Б. Пастернак, Н. Холодковский ва бошқаларнинг немис тилидан қилинган таржималари, Муҳаммад Али Р. Бёрнс шеъриятини С. Маршак томонидан инглиз тилидан қилинган таржималари асосида ўгиришган. Ян Коморовский словак тилига ўгирган “Алпомиш” достонининг таржимасига Лев Пеньковскийнинг  русча матни аслият вазифасини бажарганлигини айтади. Бу таржиманинг нозик томони шундаки, воситачи ўрнида келаётган асардаги камчиликлар, кўпинча, аслият муаллифлариники деб қабул қилинади ва ўзгаришсиз янги матнга кўчиш ҳоллари учраб туради. Масалан, Жойснинг “Навқирон санъаткорнинг сийрати” асарида келтирилган мана бу жумлаларга эътибор қаратсак.

He told Stephan that his name was Athy…(Он сказал Стивену, что его фамилия Этти)… – У тебя странная фамилия – Дедал, и у меня тоже странная – Этти. Моя фамилия – это название города, а твоя похожа на латынь гапларида Athy – биринчисида антропоним – Этти фамилияси, иккинчисида топоним – Килдэр графлигидаги Атай шаҳри номи. Бу ерда иккала тушунча ифодаси ва талаффузидаги интерференция – фамилиянинг бир хил, шаҳар номининг бошқача айтилиши таржимонларнинг хатосидай кўринади. Рус тилига Этти деб тўғри транслитерация қилинган, ўзбек тилига эса инглиз ва рус тилларидаги талаффуз меъёридан четлашиб, Эдди тарзида ўгирилган. Бу билан таржимон, биринчидан, инглизча антропонимлар Эдвард, Тедди, Дедал, Дэнти… кабиларнинг кичрайтириб Эдди, Тэд… каби талаффуз қилинишини назарда тутган бўлса, иккинчидан, You have a queer name, Dedalus, and I have a queer name too, Athy. My name is the name of a town. Your name is like Latin (Потому что и там и тут “эти”. Понятно? Этти
– город в графстве Килдер, а в грамматике местоимение – эти.) гапидаги сўз ўйинини бошқа грамматик унсурлар ёрдамида ўзбек тилига моҳирона таржима қилган:

– Чунки унда ҳам, бунда ҳам “Эди” бор. Тушунарлими? Эдди – Килдэр графлигидан шаҳар номи, эди – грамматикада феъл.

Воситали таржимада хатога йўл қўймаслик учун аслият тилидан ўгириш яхши самара беради. Бизда йирик асарларни бевосита ғарбий Европа тилларидан таржима қилиш иши энди тажриба тариқасида йўлга қўйилмоқда. Ж.Камол (Шекспирдан), Я.Эгамова, С.Салимов, П.Усмон ўғли (Гётедан), Б. Холбекова (Р.Бёрнс ва Ж.Жойсдан), А.Файзулла, У.Қўчқор, Б.М.Шариф, Т.Қаҳҳор, М.Акбаров каби зуллисонайн адибларнинг бевосита таржималари таҳсинларга лойиқ тажрибадир. Бевосита таржима энг муҳим сифат мезони ҳисобланади. Жаҳон адабиётида бунга мисол кўп. 1997 йилдан буён республикамизда чиқа бошлаган “Жаҳон адабиёти” журнали бу соҳанинг асл ва холис жарчиси вазифасини бажаряпти.

Аҳмад Отабоев бу журналнинг 2007 йилнинг 3-4-сонларида эълон қилинган таржимасида ўзини нафақат моҳир таржимон, балки нозиктаъб услубшунос ҳам эканлигини намойиш эта олди. Шахсият ва характер қанчалик бетакрор бўлса (ҳатто ўта ўхшаш эгизаклар ҳам ўзига хосликларга эга), услуб ҳам шундай ўзгача. Асардаги барча унсурлар, айниқса унинг тили, сюжети, композицияси, шакли, фикрни ифодалаш, портрет, образ яратиш, табиатни тасвирлаш, қаҳрамоннинг нутқи, зиддиятларни мантиқан тўғри кўрсата олиш, муаллифнинг ғоявий нияти, унинг дунёқараши, тафаккур олами, ижодий маҳорати, матн устида узлуксиз ишлаши ва тинмай таҳрир қилиб бориши – барча шу хусусиятлар Ж.Жойсга хос. Асарни ўқиш жараёнида хусусиятлар унинг таржимони Аҳмад Отабойга ҳам ижобий таъсир кўрсатган.

Аҳмад Отабойнинг таржимадан таржимасини ўқиганимизда унинг нафақат медиумга, балки аслиятга ҳам анча уйғун келганини сезишимиз мумкин. Бу рус тилига қилинган таржиманинг аъло даражадалигидан ва ўзбек таржимонининг синчковлиги, гап тагидаги гапни уқа олганлиги, қўшимча адабиётлар, изоҳлар билан яхши танишлиги ва ниҳоят юксак таржима маҳорати сирларидан воқифлигидан дарак беради.

Китобнинг аслини нашр этиш муносабати билан боғлиқ мунозараларда тақризчи Гернет ҳам, Герберт Уэллс ҳам муаллифга норозилик билдириб, ёзувчи китобхон юзига ҳадеб ножоиз сўз ва ибораларни суркайверади, дейишган эди. Улар қанчалик танқид қилишмасин, Жойс ўзининг ижодий принципларидан келиб чиқиб, бундай сўз ва ибораларни олиб ташламади. Лекин таржиманинг ҳам ўз йўриқлари бор. Л.Пеньковский “Алпомиш”нинг таржимасида шундай йўл тутган. Кайқубод Алпомиш ясаган чанговузларни Товка ойимга олиб бораётиб, девордан ошиб тушади. Оёғи лат еб, оғриққа чидамай, бечора Кайқубод жуда келиштириб сўкинади. Шу ерда рус таржимони “эстетика, одоб-ахлоқ нуқтаи назаридан сўкишларни ўгирмадим”, дейди. Жойснинг романида ҳам Герберт Уэллс айтган ана шундай “цензурабоп” бўлмаган беадаб, қўпол сўкинишлар, хунук иборалар борки, уларнинг истифода этилиши асар услуби, хаёлга келган фикрни қайтармаслик, онг оқими таъсири, муаллиф ижодининг ўзига хослиги билан изоҳлаш мумкин. Кўриниб турганидек, аслият ва унинг русча таржимасида инглизча сленг ва бошқа, жеймсчасига айтсак, “сассиқ” иборалар шунча мўл ва бадбўйки, китобни ёпиб, ҳавони алмаштиргинг келиб кетади. Лекин таржимон Аҳмад Отабой ўз миллий менталитети ва эстетик нуқтаи назаридан келиб чиқиб ва таржимашунослик қонун-қоидалари доирасида уларнинг услубий сиржило ва рангдор қиёфасига сайқал берган, аслий матндаги ўта таъсирчанлик тўғри маънода, ўзбек китобхонининг иззат- нафсига тегмайдиган даражада сусайтирилган ёки аслиятда бир неча марта ишлатилган бўлса, таржимон матнда бу ибораларни кейин қайтармаган.

Ҳозирги замон таржима назарияси ва амалиётидаги мураккаб саналаётган муаммо – бу болаларнинг ўзига хос “яширин” тилини бошқа тилга ўгириш. Бу ерда таржимоннинг ҳамма вақт ҳақиқатни сўзлагувчи болакайга айланиб, унинг болалик оламида сайр қилишига тўғри келади ва шу йўсинда у яшаётган муҳитни тўлақонли равишда акс эттиради. Асарда диний коллеж ўқувчиси Стивеннинг кичкина укалари парвойи фалак: ота-оналарининг муаммолари, ўзларининг бошпанаси йўқлигидан доим ижара уй қидиришга мажбур бўлишларидан болалар бехабар. Бундай ҳолатда таржимон бадиий воқеликни тасвирлаётган ёзувчи ортидан бориб, болалар олами, уларнинг тафаккур тарзини чуқур ҳис эта олиши зарур. Биз кўриб турган вазиятда ота-оналарининг ташвишлари болаларни қизиқтирмаётгандай туюлади. Аслида эса нажотсизлик, рўшнолиги йўқ ҳаётдан тўйганликларини сезмай бўлмайди. Ҳатто кап-катта Стивен ҳали ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотиб кўрмай туриб, ундан чарчаган укаларининг беғубор, маъсум ва жарангдор товушларида ҳам ҳорғинлик сезгандай бўлади. Акаси ота- онасининг қаердалигини сўраганида болалар тўғридан-тўғри жавоб бермай, социолингвистикада тарабар тили деб аталган яширин тилда:

– Goneboro toboro lookboro atboro aboro houseboro, – деб жавоб қайтаришади.

Бундай сунъий тил ҳодисалари дунёнинг барча тилларида бор. Болалар ва ёш йигит-қизлар ўзаро суҳбатларида атрофдагилар уларнинг гапларини уқиб қолмасликлари учун шундай сунъий тилда гаплашадилар. Бу тилнинг хусусияти шундайки, ҳар бир сўз, бўғин ёки ҳарфдан кейин мулоқот қилувчилар ўзаро ихтиёрий равишда келишиб олинган ҳарф ёки бўғинни қўшиб айтадилар. Бундай сўзларни ҳеч қандай луғатда учратиб бўлмайди. Стивеннинг укалари Gone, to, loo, at, a house сўзларига бемаъно boro ҳарф бирикмаларини қўшиб, яширин тилда сўйлашади.
Рус таржимони М.П. Богословская-Боброва ҳам ёзувчи усулидан фойдаланиб, сирли нутқ яратмоқчи бўлган ва:

– Пошлико домко смокотретько…– Потомуко, чтоко наско выставляетко хозяинко, – деб таржима қилган. Кўриб турганимиздек, таржимада нутқнинг сирлилиги унчалик сезилмайди. Болалар нутқининг самарадорлигини кучайтириш керак бўлса, нафақат сўзларнинг охирида, ҳатто ичига ҳам турлича бўғин шаклларини қўшиш ёки ундош ҳарфларни маълум тартибда алмаштириш ҳам мумкин (масалан, бвгджзклмн ундошларини щшчцхфтсрп ҳарфлари билан алмаштириб, айтайлик, смотреть сўзини лрокмекль деб бериш ҳам мумкин эди). Масалан, тара, бара, мара, кара, пара, зара ёки уларнинг бирор қисмини унли товушлардан кейин ёки бўғинлар ўртасига қўйиб, сирли нутқ ҳосил қилиш мумкин. (Бундай ҳолат рус шеъриятида, масалан, В.Хлебниковнинг “Зангези” достонида ҳам учрайди: Мара-рома / Биба-буль!/ Укс, кукс, эль!/ Редэдиди дидиди!/ Пири-пэпи, па-па-пи!/ Чоги гуна, гени-ган! / Аль, Эль, Иль! / Али, Эли, Или! / Эк, ак, ук! / Гамчь, гэмчь, ио!//.

Айтайлик, русча “пойдем гулять” демоқчи бўлса, уни “тарапойбарадем тарагубаралять”, ёки ўзбекча “юр, айланиб келамиз”ни “юбир абайлабанибиб кебелабамибиз”, ёки яна бошқачароқ “юзир азайлзаназиб кезеланазимиз” тарзида ифодалаш мумкин. Фақат шу ерда ўзбек таржимонида бироз топқирлик етишмай қолган чоғи. (Бизнинг назаримизда нуқсондай кўринган бу ҳолатлар, балки таржиманинг китоб нусхасида бартараф этилар). Аҳмад Отабой юқоридаги жумлани болаларга хос ширин тил ва лаҳжада:

– Ула уййи кўйгани кеттила… – Хўжайин биззи уйидан ҳайдаяпти, – дея қолган. Шундай ҳолатларда О.Сафаровнинг “Болаларнинг яширин тиллари” мақоласида ҳам билдирилган маълумотлар ва рус тилидаги интернет сайтлари таржимонга қўл келиши мумкин.

Услуб – бу ўзига хослик. Баъзилар услуб – бу инсон деса, бошқалар услуб – бу бурун: дунёда бир хил бурун асло учрамайди (Б. Шоу) дейишади. В.Г. Белинскийнинг фикрича, услуб – бу истеъдод, фикрнинг бўртиб чиқиши ва аниқлиги. Услуб ҳамма вақт шахс каби, характер каби бетакрор аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳар бир улуғ ёзувчининг ўз услуби бўлади. Айтайлик, услуб, кенг маънода олсак, бу – ёзувчининг шахси ҳам. Унинг асарларидаги ҳар бир унсурни – тил, сюжет, композиция, шакл, ифода усули, детал, образлар, табиат манзараларининг тасвирланиш йўсини, персонажлар нутқи, портрет чизиш усули, зиддийлик, муаллифнинг ғоявий нуқтаи назари, дунёқараши, тафаккур доираси, маҳорати, асарни қайта-қайта ишлаш жараёни (нашриётлар шошириб турганида ҳам Жойс, шошилмай, асарларини тинмай ўзи таҳрир қилаверганини эслаймиз) ва бошқалар ёзувчи услуби табиатини белгилайди.

Муаллифлар ҳақида: Комилжон ЖЎРАЕВ, филология фанлари доктори, Андижон давлат университети фалсафа кафедраси профессори.
Муҳайё АҲМЕДОВА, Андижон давлат университети инглиз тили ва адабиёти кафедраси ассистенти.

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2012. № 11

Jeyms Joys (1882-1941) adabiyot maydoniga yangicha poetik uslub kashfiyotchisi sifatida paydo bo‘ldi. «Ushbu uslubda badiiy shakl o‘zida g‘oyaviy, psixologik va boshqa jihatlarni mujassam etib, mazmun o‘rnini bosa oladigan darajada namoyon bo‘ldi.

Adibning “Dublinliklar” (1914) nomli hikoyalar to‘plami, “Musavvirning yoshlikdagi portreti” (o‘zbekcha nashr etilgan tarjimada “Musavvirning yoshlikdagi shamoyili” deb nomlangan) (1917), Uliss” (1921), “Finnegan janozasi” (1939) asarlarining mazmunini batafsil hikoya qilib berishning imkoni yo‘q, ularni izohlash ham katta qiyinchilik tug‘diradi, negaki ularda murakkab “ong oqimi” badiiy uslubi hamma narsani boshqaradi, mazmunda hal etuvchi omilga aylanadi“ (Muhammadjon Xolbekovning ”Yetakchi janrning tadrijiy tamoyillari» maqolasidan).

Romanning ilk nashridan 86 yil o‘tib dunyoning yuzlab tillariga tarjima qilingan,“Modern adabiyotning bosh kitobi bo‘lmish «Uliss” (o‘zbekchada “Ulissning sarguzashtlari”) romani jurnal variantida (“Jahon adabiyoti” 2008. №7–9) o‘zbek tilida ham nashr etildi. “Ko‘lami va salmog‘i jihatidan XX asrning eng yirik va eng shov-shuvli asari hisoblangan, butun G‘arb madaniyatini larzaga keltirgan “Uliss” dunyoning qaysi tiliga tarjima qilinmasin, o‘ziga xos milliy hodisa sifatida e’tirof etiladigan asarlar sirasiga kiradi. Bu asar tarjimasi har qanday tilni sinovdan o‘tkazadi, uning qudratini ko‘rsatadi, imkoniyatlarini kengaytiradi. Tarjima uchun taniqli tarjimon Ibrohim G‘afurovning jasoratiga alohida tasanno aytish kerak. Chunki “Uliss” har kim ham tarjima qiladigan yoki tarjima qilishga jazm etadigan asar emas. Bu asarni mashhur Virjiniya Vulf “roman-ensiklopediya” degan bo‘lsa, boshqa bir tadiqiqotchi undagi mavzular va sharhlar qamrovini butun boshli ilmiy tekshirish institutiga tenglashtirgandi” (Nazar Eshonqulning “Jeyms Joys” maqolasidan).

Asar tarjimoni qayd etganidek, “Uliss” kabi romanlarni ommaviy suratda qabul qilish qiyin. Bu asar ommaga mo‘ljallanmagan va unga qaratilmagan. Jeyms Joys bu asarini Yevropa va Amerika intellektuallari, aqliy, ilmiy o‘sishlarida ancha ilgarilab ketgan Freyd, Yung, Ezra Pauid, Elliot singari o‘ziga teng darajada turgan zamondoshlarini mo‘ljallab yozgan, ularning tushunishlari, aks-sado berishlari, bahs-munozaralarini nazarda tutgan. XX asrning yigirmanchi yillari boshlanishidayoq jurnalda bosilib chiqa boshlagan bu asarni tushunish qiyin deb butun dunyoda tan olingan. Lekin bu asarni tushunib bo‘lmaydi degani emas, aslo. Faqat “Ming bir kecha”ni o‘qish bilan “Uliss”ni o‘qishning farqi bor. “Uliss”ni o‘qish bu qattiq mehnatni talab qiladi. Uzluksiz bosh qotirishga, butun diqqat-e’tiborni shu asarga qaratishga, uning rang-barang olamlari ichida yashashga to‘g‘ri keladi. Uning ichiga chuqurroq kirib borganingiz sari adabiyotimiz bilan o‘xshash tomonlarni his qilib boraverasiz…»

“ULISS” DUNYOSIDAGI EVRILISHLAR
Ibrohim G‘afurov va Yo‘ldosh Solijonov suhbati

Yo‘ldosh Solijonov: Ibrohim aka! Keling, fikrimni suhbatimiz asosi bo‘lgan Jeyms Joysning “Uliss” romanini mutolaa qilish asnosida dilimda tug‘ilgan bir savol bilan boshlasam. Ochig‘ini aytsam, avvalo, romanni o‘qish, o‘qiganda ham uni tushunish nihoyatda qiyin. Sababi, bu asar bizning o‘quvchilar o‘rganib qolgan batartib voqealar tizimidan iborat emas. Siz “Voqea” deb tarjima qilgan har bir epizodda shu qadar telba-teskari, biri bog‘dan, bosh­qasi tog‘dan olingan gaplar, faktlar, ismlar, sanalar qalashib, aralashib ketadiki, ularni idrok etguncha o‘quvchining enka-tinkasi quriydi. To‘g‘risi, o‘zim ham o‘tgan asrning saksoninchi yillarida kasbim taqozosiga ko‘ra, “Uliss”ning rus tilidagi kitobini o‘qishga kirishgandim. Biroq, hech narsa tushunmaganligimdan, qiynalib ketganimdan yarmidayoq o‘qishdan voz kechgandim.

Mana, oradan ko‘p yillar o‘tib, sizning mashaqqatli mehnatingiz evaziga bu roman o‘zbek tilida dunyo yuzini ko‘rdi. Ayting-chi, hozirgi o‘quvchilar “Uliss sarguzashtlari” romanini ommaviy ravishda qabul qiladilar, uni sevib o‘qiydilar, idrok qila oladilar, deb ishonasizmi? Axir, o‘zingiz qayd etganingizdek, hatto “buyuk psixiatr, psixolog olim Karl Yungni uch yildan ortiq o‘yga toldir”gan bu asar o‘zbek kitobxoniga tushunarli bo‘larmikan?

Ibrohim G‘afurov: Chindan ham “Uliss” kabi romanlarni ommaviy suratda qabul qilish qiyin. Bu asar ommaga mo‘ljallanmagan va unga qaratilmagan. Jeyms Joys bu asarini Yevropa va Amerika intellektuallari, aqliy, ilmiy o‘sishlarida ancha ilgarilab ketgan Freyd, Yung, Ezra Pauid, Elliot singari o‘ziga teng darajada turgan zamondoshlarini mo‘ljallab yozgan, ularning tushunishlari, aks-sado berishlari, bahs-munozaralarini nazarda tutgan. XX asrning yigirmanchi yillari boshlanishidayoq jurnalda bosilib chiqa boshlagan bu asarni tushunish qiyin deb butun dunyoda tan olingan. Lekin bu asarni tushunib bo‘lmaydi degani emas, aslo. Faqat “Ming bir kecha”ni o‘qish bilan “Uliss”ni o‘qishning farqi bor. “Uliss”ni o‘qish bu qattiq mehnatni talab qiladi. Uzluksiz bosh qotirishga, butun diqqat-e’tiborni shu asarga qaratishga, uning rang-barang olamlari ichida yashashga to‘g‘ri keladi. Uning ichiga chuqurroq kirib borganingiz sari adabiyotimiz bilan o‘xshash tomonlarni his qilib boraverasiz.

“Uliss”ni o‘qish tom ma’noda oson emas. Lekin ichiga kirgan, mag‘zini chaqqan o‘quvchiga u tuganmas go‘zal onlarni baxsh etadi. Inson mayllari, ehti­roslari, kayfiyatlari, qarashlari, kechinmalarining cheksiz rang-barang­liklariga, ong va hissiyot oqimlari ichida har qadamda insonni – uning mil­lati, mamlakati, diniy etiqodidan qat’iy nazar, ilgari hech qachon ko‘rilmagan, anglanmagan, o‘ylanmagan behad original bir nuqtadan kashf etganday bo‘ladi. Shuning barobarida, Joysni o‘qish kishiga cheksiz bir maroq bag‘ishlaydi. Joysni mutolaa qilishga kirishgan kitobxon ahdida qattiq turib, kitobni oxirigacha o‘qishi kerak. Agar asarning asosiy qahramonlaridan biri Leopold Blumning xotini – qo‘shiqchi ayol Mollining oz emas-ko‘p emas, rosmana qirq sahifadan iborat bironta nuqta, bironta vergul yoki boshqa tinish belgilari qo‘yilmagan Turon dashtiday bir tekis ichki monologini zerikmay o‘qiy olsa, u albatta, adadsiz hissiyotlar, turli fikrlar daryosiga g‘arq bo‘ladi. Dastlab tushunolmay qiynalishning oxiri hayrat bilan tugaydi. Bu tabir joyiz bo‘lsa, nasrdagi cheksiz mahorat, cheksiz kashfiyotlar vodiysining hayratlaridir. Ammo o‘qib bo‘lgach kitobxon barmoq tishlabgina qolmaydi: o‘ylaydi, o‘ylaydi, o‘ylayveradi… endi o‘ylash mudovamatini hosil qiladi.

Axir, o‘zbek kitobxoni o‘z tilida Joys bilan yaqin-yaqinlardan beri tanisha boshladi-da. Adibning bir qancha hikoyalari hamda “San’atkorning yoshlikdagi siyrati” nomli romani (Ahmad Otaboyev tarjimasi) bosilib chiqdi. O‘quvchilar bu asarlarni yaxshi qabul qildilar. Shuni nazarda tutib, Joys bilan tanishuvni chuqurlashtirish, kengaytirish maqsadida “Uliss” romani tarjimasiga jur’at qilindi. Unutilmas Ozod Sharafiddinov o‘zbek kitobxoni Joysni o‘qishini orzulagan va Nitshe, Markes va Joysni (“Zardo‘sht tavallosi”, “Buzrukning kuzi”, “Uliss”) tarjima qilishni bizning zimmamizga yuklagan edi. O‘ylaymanki, zakiytabiat o‘quvchilarimiz ushbu murakkab asarni qiziqish bilan o‘qiydilar va uqib oladilar.

Yo‘ldosh Solijonov: Atoqli rus san’atkori Aleksey Tolstoy yosh ijodkorlar bilan o‘tkazgan suhbatlarining birida yozuvchi bir paytning o‘zida ham adib, ham faylasuf, ham ko‘p qirrali olim bo‘lishi kerak degan ekan. Men romanni o‘qish jarayonida Jeyms Joysni aynan ana shunday alloma – ham tarixchi, ham faylasuf, ham iqtisodchi, ham siyosatshunos, adabiyotshunos, tabib, din ahkomlari va shariat qoidalarini yaxshi bilgan ruhoniy ekanligiga iqror bo‘ldim. Masalan, qahramonlari cho‘milishayotganida dengiz suvining shifobaxsh foydasi haqida gap ketadi, ovqatlanishayotganida qaysi taomlarning qanday dardga davoligi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Ko‘chada ketishayotganda hidi chiqayotgan gazning ko‘k yo‘talga dori ekanligini, sil bilan og‘riganda yangi issiq qon ichish naf berishini yozadi. Ayniqsa, Joys adabiyotshunos sifatida Yevropa adabiyoti, o‘nlab taniqli adiblar (xususan, Shekspir) ijodi to‘g‘risida shu qadar ko‘p va qiziqarli ma’lumotlar beradiki, hayratga tushamiz. O‘quvchiki, asarni o‘qish davomida shuncha ko‘p ma’lumot olar ekan, siz tarjimon va adabiyotshunos sifatida Joysning yana qanday qirralarini kashf etdingiz?

Ibrohim G‘afurov: “Uliss” jahon adabiyotida kutilmagan voqea bo‘ldi. Shu paytgacha bunday favqulodda badiiy kashfiyotlar bilan to‘lib-toshgan, dunyoga yangi badiiy tasvir tizimlari hamda vositalari, usullari, texnikasini taklif qilgan asar yozilmagan edi. “Uliss” romani bilan birga modern adabiyotining quyoshi chiqdi. U tasvirda “ong oqimi” degan yangi bir ajoyib hodisani yaratdi. Dunyo va insonni universum kabi – yagona va yaxlit tasvirlash hamda tasavvur qilishning badiiy, falsafiy imkoniyatini ochdi. “Uliss”gacha dunyo adabiyotida faqat Homerning “Odisseya” hamda “Iliada” dostonlari, “Injil”, “Tavrot”, “Yangi ahd”, “Qur’on” singari kitoblar universum – barcha uchun yagona va barobar qimmatga ega bo‘lgan kitoblar deb qabul qilinardi. Jeyms Joys “Odisseya” va uning qahramonlarini, voqealari va g‘oyalarini o‘zi uchun, ijodiy niyati uchun universum – ya’ni, universal model deb qabul qildi.

Yozuvchi o‘z oldiga XX asr Odisseyi va uning hozirgi zamondagi sargu­zashtlarini yoritishni maqsad qilib qo‘ydi. O‘z monumental asarining o‘n sakkiz bobini “Odisseya”ning o‘n sakkiz qo‘shig‘iga ajib bir tarzda uyg‘unlashtirdi, muvofiqlashtirdi. “Odisseya”ga har jihatdan muqobil bir asar yaratdi. Lotin xalqlari Odisseyni Uliss deyishadi. Joys shundan kelib chiqib romaniga “Uliss” deb nom berdi. Bu bizning tilimizda Alpomish degan ma’noni anglatadi. Adib romanining asosiy ikki qahramoni – Blum va Stiven xuddi Odissey va uning o‘g‘li Telemak kabi sargashta, olam kezuvchi qahramonlardir. Blumning xotini qo‘shiqchi ayol bo‘lsa, bamisli Odisseyning uyida intizor kutib qolgan va kuyovlar ta’malaridan bezor bo‘lgan xotini Penelopa kabidir. Stiven esa ota diydorini izlagan, ota marhamatidan bahrador bo‘lishni istagan, ota sog‘inchi ichida iztirobli o‘ylarni boshidan kechirgan yosh Telemak misolidir.

Odissey va uning atrofidagi sheriklari, hamrohlari Blum va Stiven tevaragini qurshab olgan rang-barang jamoa kishilarini eslatadi. Joys dastlab asarining boblarini ham “Odisseya” qahramonlari va hodisotlari nomi bilan atagan edi. Lekin keyingi tahrirda u ushbu nomlarni olib tashladi va nomlar asarning dastlabki chizgilari va rejalaridagina qoldi. Ammo Joysning dunyodagi son-sanoqsiz tadqiqotchilari hanuzgacha asarning boblarini muallifning ilk chizgilari bo‘yicha atashni odat qilib keladilar. “Odisseya”ga o‘xshatma “Uliss”ning faqat texnik qurilishidagi kashfiyotdir. Bu texnik kashfiyotni taqlid deb atab bo‘lmaydi.

Asarning asl voqeasi tamomila yangi va originaldir. Uning markaziga Irlandiyaning poytaxti Dublin shahri qo‘yilgan. Asar 1904 yilning 16 iyunida bir kun mobaynida Dublinda ro‘y bergan voqealarni soatma-soat, daqiqama-daqiqa o‘z syujet chiziqlariga ega holda qamrab oladi. Dublin shahri, uning manzaralari, ko‘chalari, saroylari, kanallari, tramvaylari, keblari, uylari, do‘konlari, qovoqxonalari, yemakxonalari, cherkovlari, mozorlari, qabrlari, bozori – bari o‘ta aniq, mahallalari, odamlari, ularning kasb-korlari ham shu qadar aniq; ya’ni, hammasi yosh san’atkor Joys ko‘rgan paytlarida qanday bo‘lsa, baayni va xuddi shunday tasvirlangan. Joys o‘zi aniq bilgan, aniq ko‘rgan, aniq eshitgan, aniq boshidan kechirganlarini juda batafsil aniqlik bilan tasvirga kiritadi. Qahramonlari, voqealari xuddi hayotdagi odamlarning ayni o‘zlari bo‘lgan bunday asar dunyo adabiyotlarida kamdan-kam topiladi. Undagi barcha personajlarning prototiplari mavjud. Stiven va Blum esa muallifning baayni o‘zidir.

Menga qolsa, “Uliss” O‘zbekistonga, o‘zbeklarga juda yaqin asar degan bo‘lardim. Hatto juda qadrdon asar deyishim ham mumkin. Nega shunday deyapman? Bu fikrimni tushuntirishga harakat qilaman.

Albatta, yuzaki bir qarashda Jeyms Joysning “Uliss” romani O‘zbekiston va o‘zbeklar hayotiga, tarixiga, dunyoni qabul qilishi, unga munosabati, anglashi, tushunishi, tutimi hamda mezonlariga, tasavvurlar dunyosiga begona bir asar bo‘lib tuyilishi ham mumkin. Noma’lum va notanish voqelik, noma’lum va notanish kolliziyalar, o‘lchovlar va hokazolar… Asarning yozilish yo‘llari (usuli) ham tamomila boshqacha. Yozuvchilarimizning xayoliga hech qachon kelmagan yozuvlar, xatlar, usullar. Biz bunaqa narsalarga yaqin yo‘lamaganmiz. “Uliss” romani XX asrning o‘ninchi yillarida yozilib, yigirmanchi yillarga kelib yuzaga chiqa boshlagan paytda dunyo tarixi harakati va tabiatining ajib bir o‘xshashliklari tufayli O‘zbekistonda, Toshkentda Abdulla Qodiriy degan xuddi Joys kabi yosh, o‘t-olov yigit yurtning, xalqning yaqin va uzoq tarixiga qiziqib, jon-dili bilan o‘rganishga kirishgan, otasi va bobosidan eshitgan qiziq-qiziq tarixiy voqealar unga qattiq ta’sir qilgan, tomirlarida oqqan ijodiy kuchlarni jo‘sh urdirgan, g‘arb romanlari yo‘nalishida milliy roman yozish orzusiga tushgan edi.

“O‘tkan kunlar”ning niyati xuddi “Uliss”ning niyati kabi tug‘ilgan va yosh adibni tamomila uyqudan mahrum etgandi. Irlandiyada XVIII asrdan to XX asr boshlarigacha bo‘lib o‘tgan ozodlik uchun kurashlar, tinimsiz g‘alayonlar, milliy burjuaziyaning uyg‘onishi, ozodlik kurashining oldingi saflariga chiqishi va uni turli yo‘llar bilan boshqarishi, o‘rtadagi Angliya-Irlandiya munosabatlarida tinimsiz to‘kilgan qonlar, alam-umidsizliklar, xiyonatlar, qatllar, millatning ozodlik hamda birlashish tarafdorlariga ajralib ketishlari, bular o‘rtasidagi turli nizolar, ixtiloflar – hamma-hammasi Joysdan oldingi avlod boshidan qanday o‘tgan bo‘lsa, Joys avlodi boshidan ham shunday og‘riq, azob-uqubatlar, umidsizlik, tushkunliklar, vatanni tark etib ketishlar, hijron, ayriliq kechinmalari tinimsiz o‘tib turgan zamon edi.

Tasodifni qarangki, XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asr boshlarida hozirgi O‘zbekiston hududida ham ana shunday milliy ozodlikka intilish, kurashga otlanish, qo‘zg‘olonlar bir zum bo‘lsin tinmagan edi. Behbudiy, Qodiriy, Cho‘lponlar avlodi xuddi Joys avlodi kabi ozodlik va ma’rifat kurashiga belni mahkam bog‘lab chiqdi. Irlandiyadagi kurash tajribalari va tarixi O‘zbekistondagi kurash tajribalari va tarixi hamda yo‘nalishiga juda yaqin edi. “Uliss” “O‘tkan kunlar” bilan bir davr, bir paytda oq sahifaga tushdi. Ikki xalqning kurashi o‘xshash manzaralarga, o‘xshash yo‘nalishlarga ega edi. Faqat irlandlar Yevropa va Amerika ta’sirida bu masalalarda ancha ilgarilab ketgandilar. Xonliklarning tanazzullari Irlandiyadagi tanazzulga g‘oyatda o‘xshab ketardi. Milliy ozodlik g‘oyasi, o‘z-o‘zini boshqarish orzusi Joyslarga qancha yaqin bo‘lsa, Qodiriylar, Otabeklarga ham shunchalar yaqin edi. Ziyolilarimiz o‘xshash g‘oyalar qurshovida o‘rtanardilar. Shuning uchun ham “Uliss”dagi ozodlik intilishlari bizga yaqin va qadrdon, eng muhimi, tushunarlidir. Qodiriy o‘arb adabiyoti ruhidagi milliy roman yozishni orzulab, ko‘zini Gyugo, Valter Skott, Jo‘rji Zaydon, Rabindranat Tagor kabilarga tikkan bo‘lsa, Joys romanini yozarkan, butun Yevropa mamlakatlarini kezib, bu yerdagi eng ilg‘or ilmiy-falsafiy g‘oyalarni dunyoqarashiga singdirar, Gomer, Aristotel, Platon, Sokrat, Rable va Dantedan tortib, Nitshe, Tolstoy, Dostoyevskiy, Freydgacha tafakkur olamlarini ongiga singdirar, ulardan ulgi olib ilhomlanardi.

Shuning uchun Qodiriy, Cho‘lponni o‘ziga yaqin ko‘rgan kishi hech qachon Joysga begona deb qarashi mumkin emas. O‘lay agar, shoir, adib, faylasuf va muallim Stiven Qodiriyga juda o‘xshab ketadi. Joys bu qahramonini Qodiriy yoki Behbudiydan olib chizmaganmikan deb o‘ylab qolaman. Odam asli shu Stivenday, Blumday benihoya murakkab. Behbudiy, Qodiriylar ham mana shunday o‘ta murakkab fel-atvor va qarash-intilishlar egasi bo‘lishgan. Lekin Joys Freydning ko‘zoynagidan qarab ko‘rib ilg‘agan, tasvirlagan hodisalarni Qodiriylar hali ko‘rmagan va tajribalaridan o‘tkazmagan edilar.

Yo‘ldosh Solijonov: Jeyms Joysni dindan yuz o‘girgan, vatani Irlandiyadan voz kechgan deb “ayblashadi”. Ammo uning asarlarini o‘qib bunga ishonmadim. Birgina “Uliss sarguzashtlari”ning o‘zida dinlar haqida shu qadar bilimdonlik bilan fikr yuritadiki, shu bilan birga “Injil”, “Tavrot”, “Qur’on” kabi muqaddas kitoblardan ko‘plab oyatlar, qoidalar keltiradi. Masalan, bir joyda mister Blum nuqtai nazari orqali “Muhammad alayhissalom mushukning farog‘atini buzmaslik uchun to‘nining etagini qirqib qo‘yganlar”, deydi. Mening fikrimcha, u dindan voz kechgan shakkok, kofir emas, balki uni chuqur bilgan, bilganligi uchun ham uning ayrim cheklovchi aqidalariga qarshi isyon ko‘targan (xuddi bizdagi Mansur Xalloj, Mashrab singari) bo‘lsa kerak.

Joysshunos olim Tilavoldi Jo‘rayev “Modern bizga begona emas” nomli suhbatida (“O‘zAS” 17.08.09) aytishicha, yozuvchi o‘z ijodini epifaniyalar yozishdan boshlagan. Bu so‘z o‘zbek tilida “Tangrining yuz ko‘rsatishi, tangriga yetishuv”, degan ma’noni anglatar ekan. Axir, bu bizdagi tasavvuf ta’limotiga to‘g‘ri keladi-ku! Endi, insof bilan aytganda, shunday odamni dinsiz, kofir deb bo‘larmikan?

Ibrohim G‘afurov: Bu masalada mulohaza tarzida fikr yuritgan ma’qul. Ayrimlar o‘ylab-o‘ylamay, Joysni yaxshi bilmay, uning qalbiga quloq solmay keskin xulosalar chiqaradilar. Aslida, Joys ko‘p bilimdon faylasuf bo‘lgan. Jeyms Joys o‘zining isyonkorona fikr-qarashlari bilan XX asr boshidagi Irlandiyaning o‘ta murakkab siyosiy-ijtimoiy, madaniy va diniy muhitiga sig‘may qoldi. 1904 yildan u Irlandiyadan Yevropaga chiqib ketdi, tinimsiz Yevropa mamlakatlarini kezdi, hayotning achchiq-chuchugini totdi. Turli millat xalqlarining hayotini o‘rgandi. Yaqinlashib kelayotgan birinchi jahon urushining alangalari, inson hayoti, ruhi – ichki dunyosining tanazzullari uning yozayotgan asarlariga o‘z fojiali, alamli, achchiq shu’lalarini to‘xtovsiz tashlab turdi.

Adabiyotdan ma’lumot olish va oqibatda ma’lumotli odam deb nom qozonish, albatta, yaxshi narsa. Ammo ko‘p va rang-barang ma’lumot olishni istagan kishi ensiklopediyalarga murojaat qilsa kifoya. Roman esa ensiklopediya emas. Lekin “Uliss”ning ensiklopediyaga o‘xshab ketadigan tomonlari yo‘q emas-da! Nega uni Dublin hayotining yoki Irlandiya ozodlik harakatining ensiklopediyasi deyish mumkin emas? Dublin yer yuzidan yo‘qolib ketsa, mening romanimdan Dublinni yana aniq tiklash mumkin, deydi Joys. U yozayotganida doim Dublinning eng aniq xaritasini ko‘z o‘ngida saqlar va har doim qahramonlari yurib borayotgan ko‘chalar, yo‘llar, muyulishlar, joylar, binolarni kuzatib turar, makonni aniq tasvirlar ekan. Bundan tashqari hozirgacha “Uliss”ga yozilgan izohlar, ma’lumotnomalar romanning o‘zidan yuz barobardan kattaroqdir. Dunyo adabiyotida Joys tadqiqotchilari lashkari mavjud. Ularning sinchkov nazari doim adib asarlarida. Joys universumi mudom fikr qo‘zg‘atadi. Aql muhokamalariga to‘xtovsiz ozuqa beradi. Unda allaqanday fikr ohangrabosi, fikr jozibasi tinimsiz o‘ziga tortib turadi. “Uliss” favqulodda fikr qaynovlari, girdoblari, po‘rtanalari ichida dunyoga kelgan asar bo‘lgani bois, har qanday o‘quvchiga ham shu qaynovlarni yuqtira oladi, o‘z fikr girdobi va po‘rtanalari ichiga tortib ketadi. Unda butun Yevropa adabiyotidan jamlangan va odamning ongi hamda yuragiga yo‘naltirilgan qandaydir mislsiz sehrlaguvchi fokus borga o‘xshab ko‘rinadi.

Bu fazilatlar Joysning yurtini tashlab ketgan noshukur kishi emas, balki uning dardi bilan yashagan, taqdiri uchun kurashgan vatanparvar shaxs bo‘lganligidan dalolat bermaydimi?

Yo‘ldosh Solijonov: Joysning “Uliss”i roman janri imkoniyatlarining naqadar kengligini ko‘rsatuvchi ajoyib namunadir. Unda hayotning hamma sohalari, inson turmushiga xos barcha ikir-chikirlar juda keng va rang-barang tarzda berilgan. Uni o‘qib, o‘tgan asr boshidagi Irlandiyaning siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy turmushi manzaralarini to‘la tasavvur etish mumkin. Yanayam to‘g‘rirog‘i, “Uliss” mamlakat hayotining badiiy qomusi, irland xalqining ruhiyati, axloqi, madaniy sajiyasini aks ettiruvchi milliy ko‘zgudir. Birgina misol: Dublindagi “Qirol kanali” haqida gap ketganda, muallif bu kanalning qurilish tarixi, atalishi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tirmaydi-da, to‘g‘ridan-to‘g‘ri “butun Irlandiyani bosib o‘tadigan” bu kanalning naqadar ifloslanib ketganligiga e’tiborni tortadi. Kanalda biqiniga “Bugabu” deb yozib qo‘yilgan solga birgina odam axlat, chirindi, balchiqlarni yuklaydi. Yuzlab odamlar esa uning yonidan beparvo o‘tadilar, tamoshabin sifatida chetdan kuzatadilar, xolos. Bu tasvir menga tanazzulga yuz tutgan mamlakatning ramziy manzarasi bo‘lib ko‘rindi. Umuman, romanda ramziy timsollar juda ko‘p berilgan. Shu ma’noda uni “panorama roman” deb atasa bo‘ladi. Siz o‘zingiz romanni tarjima qilish jarayonida uning yana qanday yangi xususiyatlarini kashf etdingiz?

Ibrohim G‘afurov: Romanda XX asr boshidagi Irlandiya va uning poytaxti Dublin hayotining keng qamrovli manzaralari aks ettiriladi. Romandan o‘rin olgan o‘n sakkiz epizodning har biri (biz ularni o‘zbekcha tarjimada “Voqea” deb berdik) inson organizmining biron a’zosini ramziy tarzda ifodalaydi. Butun holida esa roman inson vujudini in’ikos etadi. Shular bilan bog‘liq holda Joys har bir epizodning o‘ziga xos san’ati, o‘ziga xos qurilishi, arxitekturasi, o‘ziga xos takrorlanmas uslubini yaratadi. Shunday ajoyib-g‘aroyib san’atlar, badiiy kashfiyotlar (chunonchi, har bir epizodning o‘z rang-bo‘yi bor) vositasida Joys o‘quvchini qahramonlarning g‘oyat murakkab hamda maftunkor ruhiy-aqliy-tafakkuriy olamlari ichiga olib kiradi. Joys har bir epizod voqealarini vaqt oqimi bilan ham chambarchas bog‘laydi va har bir epizodda yangi rivoyat, yangi tahlil usullarini ochadi.

Ota hamda ona mavzusi Stivenni har qanday holatda ham tark etmaydi. Bu mavzular yozuvchi-muallifning bayoni yoki tasviri orqali berilmaydi. U Stivenning emrangan kechinmalari, turli sirli ishoralar, nozik eslanishlar orqali yoritiladi. Xuddi shuningdek, Blumning xayol olamini ajdodlar yurti va uning ruhoniyati mavzusi ham qayta-qayta ishg‘ol qiladi. Blum o‘zi asli yahudiy. U doim Sharqni, Isroil, Falastin, Misr, Nil bo‘ylarini yodidan o‘tkazadi. Ajdodlar yurti sog‘inchi Blumning emranishlariga aylangan. Bu uning obraziga juda yuksak bir shoirona to‘lqin hamda fazilat bag‘ishlaydi. Stiven bilan Blum o‘y va kechinmalar girdobidagi odamlardir. Ularning kechinmalari va buyuk oqim tusini olgan o‘ylari, xayollarida ohangrabo hokim. Shu ohangrabo qayta-qayta Blum va Stivenning o‘ylariga oshno bo‘lishga, ularning teran ma’nolariga yetishga chorlaydi.

Bular behad nozik xayol o‘yinlari…

Asar qahramoni Stiven o‘zining o‘layotgan, o‘lim to‘shagida yotgan onasini naqadar sevmasin uning huzurida tiz cho‘kib duo o‘qishdan bosh tortadi. Joysning o‘zi onasi o‘lganda xuddi shunday voqeani boshidan kechirgan edi. Mana shu voqea doim Stivenning xayolida aylanadi. Uni cheksiz iztiroblarga soladi. U o‘zining duosi onasini qutqarib qololmasligini bilgani uchun soxtakorlik va, qolaversa, munofiqlik qilishni istamadi. Keyin unga onang tarrakdek qotib o‘layotganida duo qilishni istamading deb ta’na-dashnom qildilar. Buni u yuragiga nihoyatda og‘ir oldi. Bu gapni aytgan do‘stidan tamomila yuz o‘girib ketdi. Lekin shu azob Stivenni romanning boshidan oxirigacha tark etmaydi. Azob unga har tomondan keladi, har turli holatlarda tinchlik bermaydi. Uning mana shu azoblarni boshidan kechirishi, g‘am-sitam daryosiga cho‘mishida bir-birini takrorlamaydigan fikr dunyolari namoyon bo‘ladi. Bu xuddi Hamletning otasi haqidagi iztiroblariga o‘xshaydi. U yuragi tubiga juda chuqur cho‘kkan mung orqali dunyo ishlariga boqadi va ularga o‘z bahosini beradi.

Shunga o‘xshash epizod Blumning hayotiga, toleiga behad chuqur iz solib o‘tgan. Blumning Rudi degan o‘g‘li sabiylikda qazo qilgan. Blum qayda bo‘lmasin, qanday yumush bilan band bo‘lmasin, atrofidagilar unga nechog‘lik mazax va tahqir nazari bilan qaramasin, qandaydir bir tarzda ma’sum o‘g‘ilcha yodi sizib chiqaveradi. Blumning o‘zi g‘oyatda ma’yus, huzn-kadarga botgan odam, Rudining sharpasi uni yanada bepoyon kadarga soladi. Bu tuyg‘ular umuman olam, umuman odam va umuman inson yer yuziga kelibdiki, ayrilmas g‘ussaga aylangani seziladi.

Yo‘ldosh Solijonov: “Uliss” o‘quvchini til xazinasining tom ma’nodagi “ochil dasturxon”iga taklif qiladi. Avvalo, yozuvchining o‘zi ingliz tilidan tashqari fransuz, lotin, nemis tillarini juda yaxshi bilganligi ayon bo‘ladi. Asarning o‘zbekcha tarjimasi ham ona tilimizning naqadar boyligi, imkoniyatlarining kengligini amalda isbotlay olgan. Joysning almoyi-ajmoyi so‘zlaydigan personajlari o‘zbek tilida shu qadar batartib, tushunarli, nafosat bilan gapiradilarki, o‘quvchi suhbatdoshining nima demoqchi ekanligini anglab turadi. Chunki roman nutqidagi bu tartibsizlik tarjimada ko‘zga ko‘rinmas tafakkur rishtalari bilan bog‘langan. Bundan tashqari siz tarjimada shunday so‘zlarni qo‘llagansizki, ularning juda ko‘pini 5 jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dan ham topib bo‘lmadi (masalan, “ufunat”, “oliftavor”, “o‘rtuk”, “jaynoqlagan”, “Quddasimon bosh”, “shodlangil ojiza”, “ulviy ojiza”, “virdi zabon qilmoq”, “xaroson ko‘ngil”, “yiltir ko‘z” va hakozo). Bunga qanday erishdingiz? Yana bir savol: siz jahon adabiyotining o‘nlab shoh asarlarini tarjima qilgansiz. “Uliss”ni tarjima qilishda o‘zingizni qanday sezdingiz?

Ibrohim G‘afurov: Romanda har bir epizodning o‘z hayratlar olami bor. Kashfiyotlar kishi bilmas holda yuzaga chiqaveradi.

Joysning roman qahramonlari fikri va munosabati orqali obraz yaratish mahorati har qancha tahsinga sazovor. Misol uchun Irlandiya ozodligining milliy qahramoni, xalq yo‘lboshchisi Charlz Styuart Parnell siymosi roman personajlarining fikrlashlari, kechinmalari, baholashlari, munosabatlari vositasida gavdalantiriladi. Ota, Ona, O‘g‘il, Yo‘lboshchi, Sevgili, Ma’shuqa obrazlari shunchaki bayon, tasvir orqali emas, balki leytmotiv bo‘lib o‘tadi.

Romanning hayratomuz tomonlaridan yana biri shuki, undagi bironta so‘z biron yerda bekor yotmaydi, bitta so‘z ham unutib qoldirilmaydi. Har bir so‘z, har bitta harakat, faoliyatning mantiqi boshqa boblar, boshqa munosabatlar ichida chaqiladi, mag‘zi ochiladi, oldingidan boshqacharoq qirralari va xususiyatlarini ko‘rsatadi. So‘z Joys matnida doim va har qayda, har qachon namoyon bo‘lish fazilatiga ega ekanligi bilan o‘quvchini hayratga soladi. Joys ham, uning qahramonlari ham hech narsani esdan chiqarmaydilar. So‘zlar vositasida ifodalangan ajabtovur tagmanolar esa kontekst ichiga shimilib boradi. So‘zlar hech vazifasiz turmaydi. Doim bir yoki bir necha narsalar, hodisalarga ishora qiladi, ramz tusini oladi.

Joysning sinchkov va ishonchli tadqiqotchilaridan biri, qadrdon do‘sti Badjenning guvohlik berishicha, bir kuni Joysdan “Ish davom etyaptimi?” deb so‘rabdi. Joys: “Bugun kun bo‘yi qattiq ishladim”, debdi. “Nimalar qildingiz?” “Ikkita jumla tuzdim”. “Aniq so‘z qidirib qiynalgandirsiz?”. “Mening doim aniq so‘zlarim bor. Lekin men qidirgan narsa jumlada so‘zlarning eng yetuk tartibini topish. Har bir holatda qandaydir aniq bir tartib mavjud. O‘ylaymanki, men uni topishga qodirman”. Joys bu xaos olam ichidan eng yuksak tartib qidiradi va uni topadi. Shuning uchun u har qanday adabiy usulda eng yuksak mahorat bilan yoza oladi.

Adib o‘zigacha bo‘lgan barcha adabiy usullarni o‘xshata olgan, usullarning hayratomuz o‘xshatmalarini yaratgan. “Uliss”ning “Tebrangan qoyalar” degan epizodida Dublin ko‘chalaridan o‘tib borayotgan vitse-qirol karvoni o‘n sakkiz yerda o‘n sakkiz nuqtai nazardan tasvirdan o‘tadi. O‘n sakkiz turli makon va holat yaratiladi. Dunyoning yangi manzaralari va yangi aylanalari, yangi ma’no yo‘nalishlari chiziladi. Joys o‘z epizodlarining tasvirlarida tinimsiz aylanib turgan olam harakatiga taqlid qilayotganga, unga ergashayotganga, o‘z badiiy olamining universumini bino qilayotganga o‘xshaydi. U o‘z asarlarining foydali ma’nodorligiga qattiq ishonardi. Bir kuni unga: “Polshani bosib olishibdi”, deb xabar berishadi. U esa: “Aytinglar, «Finnegan yodi”ni esdan chiqarishmasin», degan ekan.

Tarjima menga labirintlar (qadimgi Gretsiya yoki Misrda qurilgan ko‘p xonali va egri-bugri chalkash yo‘laklari bo‘lgan katta qasr; kishi kirsa adashib qoladigan ko‘p xonali katta bino) ichida yurishga o‘xshagan bir mashg‘ulot bo‘lib ko‘rinadi. Albatta, so‘z, jumla va obrazlar labirintlari ichida yurgandek bo‘ladi odam. Bu yurishda har bir so‘z sari yo‘l topish kerak. Har bitta jumlaning qalbiga kirish kerak. Jumlalar qalbiga kirish uchun esa uni yuragingizga tegirmonga don solganday solib, tinimsiz aylantirasiz, o‘ngdan, so‘ldan qaraysiz, kir joyini, shirasi yashiringan yerini topishga urinasiz. Tarjimonlik – boshdan-oyoq topqirlik. Topqirlikka esa ming turli tusmollar bilan borasiz, aniq bir so‘z, aniq bir jumla izlaysiz. Joysning labirint­larini-ku, aslo, qo‘yaverasiz! Yozuvchi matnining butun ma’no yo‘nalishlari, ma’no qavatlari (ma’nolar esa uning asarlarida xuddi tosh kavaklari orasidagi qimmatbaho antratsit kabi) qattiq zichlanib, zo‘r qavatlar, qatlamlar hosil qilib yotadi.

Joysni tarjima qilishdan ko‘ra uni o‘qish, tinmay, qayta-qayta o‘qish odamga mislsiz rohat bag‘ishlaydi. “Uliss”ning o‘zbekcha tarjimasini takror-takror o‘qib o‘tiraman. Boshqa ishi yo‘q deb o‘ylaysizmi? Lekin uning qandaydir ohangrabosi, jozibasi o‘ziga tortaveradi. Joys “Uliss”dan ko‘ra bir necha baravarroq yuksak eksperimental ruhda yaratilgan “Finnegan yodi” romanini yigirmanchi yillar boshida yozishga kirishgan paytida do‘stiga yo‘llagan xatida shunday degan ekan: “Bu yangi asar xuddi katta toqqa o‘xshaydi, men uning ichiga birdaniga hamma tomondan o‘pirib kirmoqchi bo‘laman-u, lekin uning bag‘ridan nimani topaman, bilmayman”. U romanida Liffi daryosining o‘rtasida yotgan qahramonining ko‘rayotgan tushlari va bu tushlarida butun Irlandiyaning tarixi hamda taqdirini aks ettirish, ularda olamning qayta-qayta aylanib kelaveradigan havodislarini – odamning fantaziyasi ham yetolmaydigan evrilishlar – metamorfozalarni majoz va ramz vositasida gavdalantirmoqni maqsad qilib qo‘yadi. Tilni, so‘zlarni yangi maqomga ko‘taradi. “Uliss”da Irlandiyaning bir kunini tasvirladim, “Finnegan yodi”da Irlandiyaning bir kechasini yoritaman. Buning uchun menga odatdagi so‘zlar emas, odatdan tashqari so‘zlar kerak bo‘ladi», deydi va shunday noodatiy so‘zlar, ifodalarni topishga urinadi. Ba’zan yuz harfdan iborat so‘zlar topadi, gohida boshqa tillardagi so‘zlardan tuzilgan iboralarni qo‘llaydi. Ularning birida hatto o‘zbekcha “indamay” so‘zini ham qo‘shib yuboradi.

Joysning bunday eksperimentlari shunchaki texnik shakliy bir narsalar emas. Aslo! Joys jumboqlarining tagiga yetsangiz, u kashf qilgan xazinalar eshigini ochishga muyassar bo‘lsangiz, dunyo va inson hayoti, toleyining behad mag‘izdor, bag‘irdor qatlamlariga duch kelasiz. Joysning o‘zi mening bu asarim odamlarga, yer yuziga yuz yildan so‘ng tushunarli bo‘ladi, der ekan.

Har holda, Joys asarlari dunyo modern adabiyoti va san’ati karvonlarini insoniyatning kelajak zamonlariga yetaklab ketayotir. “Ming bir kecha”ning yonginasida “Uliss” borligi insoniyat sarguzashtlari savdosi hech qachon tugamaydigan ma’nolar va mundarijaga ega ekanligini ko‘rsatadi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2010.№ 1

JOYS SIYRATIGA CHIZGILAR
Komiljon Jo‘rayev, Muhayyo Ahmedova

Jeyms Joys 1882 yil 2 fevralda Irlandiya poytaxti Dublin shahrining janubidagi Ratgar dahasida o‘ziga to‘q Jon Stanistas Joys va Meri Jeyn Marri oilasida tavallud topdi. Otasi, asar qahramoni Stiven ta’biricha, dastlab talaba-shifokor, eshkakchi, ajoyib ovoz sohibi, havaskor aktyor, ziyrak, aql-zakovatli, iqtidorli musiqachi, soliq yig‘uvchi, vino zavodi xodimi vazifalarida ishlagan. Jeyms otasidan ko‘p narsa o‘rgandi. Uning pand-nasihatlari, o‘gitlari Joysning o‘zligini anglashga, mustaqil fikrlay olishga o‘rgatdi.

“Sen voyaga yetib, odamlar qatoriga qo‘shilganingda, Stiven, – deydi ota o‘g‘liga, – men shunday bo‘lishiga judayam ishonaman, bir narsani unutma: qanday ishning boshini ushlashingdan qat’i nazar, doim intizomli, insofli odamlar bilan bir bo‘l. Yoshlik paytimda men, senga ochig‘ini aytib qo‘ya qolay, davrimni surganman, do‘stlarim ham halol, oliyjanob yigitlar edi. Har qaysimiz qaysidir tomondan ustun edik. Birovining ovozi zo‘r bo‘lsa, boshqa birovida san’atkorlik qobiliyati bor edi, kimdir bir band she’rni qoyil qilib aytolsa, kimdir eshkak eshishda tengi yo‘q yoki tennis kortida birinchi edi, boshqasi latifani suv qilib ichardi. Biz hamma narsaga qiziqardik, hayotdan ko‘nglimiz tusagan, qo‘limiz yetgan hamma narsani olardik, xullas, o‘z shavqu sharobimizda yashaganmiz, biroq bundan biror-bir insonning ko‘ngliga zig‘ircha og‘irlik botmagan. Chunki hammamiz birday tartibli-intizomli yigitlar edik, halol irlandlar edik, Stiven. Sen ham shunday – halol, oliyjanob yigitlar bilan ulfat bo‘lishingni xohlayman, o‘g‘lim. Ko‘rib turibsan, men sen bilan xuddi do‘stim bilan gaplashganday gaplashaman. Stiven, chunki o‘g‘il bola hech qachon otasidan hayiqib, o‘zini olib qochib yurmasligi kerak, deb hisoblayman. Shuning uchun bobong rahmatli sening yoshingda menga qanday muomala qilgan bo‘lsa, men ham senga shunday muomala qilaman. Bobong bilan ikkovimiz ota-boladan ko‘proq aka-ukaga o‘xshardik. Men birinchi marta og‘zimda trubka bilan qo‘lga tushganim hech yodimdan chiqmaydi.

Kechagiday esimda, Sayt-terrasda o‘zim tengi mishiqilar bilan g‘o‘ddayishib turibmiz, dimog‘imiz chog‘, hammamizning og‘zimizda trubka. Bir payt, bundoq qarasam, yonginamdan otam o‘tib boryapti. Bir og‘iz gapirmadi, to‘xtamadi ham hatto. Ertasi kuni yakshanba edi, ikkalamiz birga aylangani chiqdik, bir payt, uyga qaytayotganimizda, u cho‘ntagidan papiros qutisini chiqarib, nima deydi degin: “Ha, aytgancha, Saymon, men sening chekishingni bilmas ekanman”, deydi. Men nimadir degan bo‘lib ming‘irladim chog‘i, u qutini menga cho‘zib: “Yaxshi tamakiga tobing qalay, qani buniyam sinab ko‘r-chi. Menga buni kecha kechqurun Kuinstaunda amerikalik bir kapitan sovg‘a qildi”, deydi… Shu yerda uning tovushi yig‘idan bo‘g‘ilib qoldi…”

Jeyms ulg‘aygach, yaxshigina bilim oldi. Uning hayoti va faoliyati adibning ikkita romanidagi Stiven Dedalus obrazida aks etgan. Olti yoshida uni avval Kleyndagi Klongouz diniy kollejga, undan keyin Dublindagi Belveder kollejiga o‘qishga berishadi. Kollejdaligida uquvli, quvvai hofizasi kuchli va iste’dodli Jeyms diniy madhiyalar yozadi, mashhur din arboblarining asarlari va ilohiyotni astoydil va chuqur o‘rgandi. Ko‘pchilik yoshlar uchun taqiqlangan Meredit, Tomas Xardi, Bernard Shou asarlari uning diniy e’tiqodini o‘zgartirishga katta ta’sir qildi. To‘qqiz yoshida Irland vatanparvarlarining dohiysi, yoshlar iftixori, ingliz mustamlakachilariga qarshi kurash qahramoni Charlz Styuart Parnellaga bag‘ishlangan romantik jihatdan ko‘tarinki ruhdagi “Hili, sen hammi?” (Et Tu, Healey) she’rini yozdi. She’r milliy mustaqillik va ozodlik uchun kurash qahramoni Parnellani ingliz mustamlakachilariga sotgan do‘sti va safdoshi Tim Hiliga atalgan bo‘lib, unda yosh shoir, bo‘lajak dahoning Yuliy Sezarga ishorasi, Sezarning sotqin do‘stiga qarata “Brut, sen hammi?” degan gaplari yodiga keladi. “Hili, sen hammi?” Joysning birinchi asari edi. Bo‘lajak adib talabalik yillari Dublin va Amerika matbuotida adabiyot mavzularida maqola, esse, lirik she’rlari bilan qatnashib turdi.

Yozuvchi 1898 yili Dublin universitetiga o‘qishga kiradi. Dante, Ibsen, Meterlink, Gauptman, d’Annursio asarlarini berilib o‘qiydi. Adabiy anjumanlar, ilmiy munozaralar, badiiy jarayon uning aql-zakovatini yanada oshirdi. Universitetni tugatib, mustaqil hayotni qo‘msaydi va Parijga yo‘l oladi. U ham moliyaviy ahvolini tuzatish ilinjida otasi kabi ko‘p marta kasbini o‘zgartirdi. Asosan gazeta-jurnallarda bankda klerk, ruhoniy amallarini bajardi, o‘qituvchilik qilib, ingliz tilidan dars berib yurdi. O‘n olti yoshida uchta xorijiy tilni o‘rgangan bo‘lsa, keyinchalik yana o‘n to‘qqizta tilni mukammal egalladi.

Birinchi jahon urushi arafasida Jeyms Joys oilasi bilan Shveysariyaga, Syurixga ko‘chib ketadi va o‘sha yerda “Navqiron san’atkorning siyrati” (o‘zbekcha nashr etilgan tarjimada “Musavvirning yoshlikdagi shamoyili” deb nomlangan) romanini, keyinroq “Uliss”ni yoza boshladi. Shu davrlarda ingliz-amerika almanaxlarida tushkunlik kayfiyatidagi she’rlari, asosan qofiyasiz, ammo ritmga ega bo‘lgan sarbastlarini e’lon qilib turdi. Uning “Uliss” romani 1922 yili o‘z ona vatanida emas, Fransiyada Silviya Bich xonim homiyligida 1000 nusxada bosmadan chiqdi. 600 sahifadan iborat bu katta romanda uchta dublinlik hamshaharlar: “Siyrat”dagi bosh qahramon, endilikda yoshi ulg‘aygan Stiven Dedalus, reklama agenti Leopold Blum va uning xotini, arzon restoran qo‘shiqchisi Merionlarning uzun bir kuni – 1904 yil 16 iyun voqealari hikoya qilinadi (rus adabiyotida A.Soljenitsinning 100 sahifalik “Ivan Denisovichning bir kuni” hikoyasi kompozitsiya jihatidan unga analog bo‘la oladi.) Joysning fikricha, agar Dublin vayron etilgan chog‘da ham romanni o‘qib turib, bu shaharni bemalol tiklash mumkin. Bunda romanning har bir bobini tavsiflovchi haqiqiy topografik xaritasi yordam beradi. Joysning dunyodagi barcha muxlislari 16 iyunni Blumsdey (Bloomsday – Blum Kuni) kuni deb nishonlayilar. Xuddi shu kun – 1904 yil 16 iyun – Joys hayotida ham unutilmas iz qoldirdi: u bo‘lajak umr yo‘ldoshi Nora Barnaklni uchratdi.

Parijda Jeyms Joys katta hajmdagi o‘ta murakkab, XX asr mifologik san’atining yirik yodgorligi, adabiyot olamidagi g‘oyat qiziq “Finnegan ma’rakasi” romanini yoza boshladi. Asar 1939 yili tugallanib, o‘sha yildayoq chop etildi. Ammo u ko‘pchilik kitobxonlarda unchalik qiziqish uyg‘otmadi. Hozirgacha roman tor doiradagi mutaxassislar kitobi bo‘lib qolyapti. Buning aksi o‘laroq, “Dublinliklar” deb nomlangan kitobiga kirgan ijtimoiy-tanqidiy va psixologik ruhdagi hikoyalari va uning birinchi “Navqiron san’atkorning siyrati” romani butun dunyoda mashhur.

Ikkinchi jahon urushi boshlanib, Fransiyaning bir qismi bosqinchilar tomonidan egallab olingach, Joys va Syurixga qaytadi. U o‘n ikki marta operatsiya qildirganiga qaramay, ko‘zlari hiralashib borar, kasallik tobora zo‘rayib, oxir-oqibat adib butunlay ko‘rmay qoldi va 1941 yil 13 yanvarda vafot etdi.

“Navqiron san’atkorning siyrati” – “Qahramon Stiven” nomli avtobiografik romanining qayta ishlangan shakli. Jeyms Joys uni 1912 yili chop etmoqchi bo‘lganda, “Dublinliklar” hikoyalar to‘plami atrofida bo‘lgan noxush mojaro sabab kayfi buzilib, romanni yoqib yubormoqchi bo‘ladi ammo uning rafiqasi Nora qo‘lyozmani qutqarib qolishga erishadi. “Dublinliklar” bilan bog‘liq mojaro shunday edi: 1909 yili Dublindagi “Monsel and Ko” nashriyotining boshlig‘i, J.Joysning yaqin do‘sti Jorj Roberts “Dublinliklar” hikoyalar to‘plamini chop etish uchun adib bilan shartnoma tuzadi. Ammo noshir hikoyalarni yana bir karra diqqat bilan o‘qib chiqib, hamshaharlari asar qahramonlarida o‘zlarini ko‘rishlari muqarrar ekanligini anglab, ular noshirni defamatsiya – o‘zlarining obro‘ va izzat- nafsi toptalishida ayblab, uni sudga berishlari aniqligini sezadi. Shunday bo‘lishiga qaramay, Roberts tavakkal qiladi: matnni bosmaxonada terdiradi. Asar terildi-yu, u yog‘iga ish yana chappasiga aylandi: bosmaxona harf teruvchisi Jon Folkoner Irlandiyani tahqirlovchi bunaqa kitobni chiqarmayman, deb xiralik qildi. Roberts qo‘rqqanidan 1912 yil sentyabrida uch yil bosmaxonada turgan tayyor grankalarni yoqib yuboradi.

Mana shunday mafkuraviy to‘qnashuvlar yuz berayotgan, azaliy an’analar toptalayotgan bir muhitda ijodkorlarning shiddatli harakati maydonga keldi. Modernizm rahnamosi, amerikalik buyuk shoir Ezra Paundning “Dunyoni yangilaylik!” degan da’vatiga “labbay” deb javob bergan ijodkorlar safida J.Joys ham salmoqli o‘rin tutadi. E.Paund maslakdoshini yaxshi qadrlay oldi. “Siyrat”ning taqrizchisi Edvard Garnet esa Joys ijodiga qanchalik xayrixoh bo‘lmasin, romanni an’anaviy uslubda yozilmagan, asar g‘oyasini yanada aniqlashtirish lozim, deb qo‘lyozmani qaytarib beradi. Shunda Ezra Paund Garnetni yangilikdan, noan’anaviylikdan qo‘rqishda, tor fikrlashda ayblaydi. U Joys asarini, xamirturush kabi, ko‘pchitish, maromiga yetkazish, pishitishga xizmat qiluvchi qandaydir achitqi ferment, paysalga solmay, uni darhol adabiy jarayonga tatbiq etish zarur, degan fikrda 1914 yili romanni “Egoist” jurnalida chop etishga tavsiya qiladi va asar yozuvchining tug‘ilgan kuni – 2 fevraldan e’tiboran bobma-bob chiqa boshladi. “Siyrat” atrofidagi bunday chigal munozaralarda Gerbert Uells xolis hakam vazifasini bajardi. Hatto asar bosmadan chiqqanidan keyin matbuotda u haqda katta ijobiy maqola e’lon qildi. Roman 1916 yili AQSHda, 1917 yili Angliyada Xarriyet Shou Uiver nashriyotida birinchi marta kitob holida chop etildi.

Ommaviy kitobxon oson qabul qilavermaydigan, “murakkab” ijodkor deb tan olingan J.Joysning bu yirik asari rus tiliga M.P. Bogoslovskaya- Bobrova tomonidan tarjima qilingan. “Asr san’ati” deb baholangan romanning tarjima qo‘lyozmasi 1936 yili tayyor bo‘lgan bo‘lsa ham, u nashr etilguncha oradan qirq yil vaqt o‘tdi. Bu yerda ham M.P. Bogoslovskaya- Bobrova va J.Joys asliyat va tarjima qismatida ma’lum o‘xshashlik, tushunmovchiliklar bo‘lganday ko‘rinadi. Bunda ko‘proq mustabid tizim davrida hukm surgan xorij madaniyatini tan olmaslik, madaniy yakkalanish va temir panjara siyosatining salbiy ta’sirini ko‘rish mumkin. Asar 1976 yili Chingiz Aytmatov muharrirlik qilgan “Inostrannaya literatura” jurnalida e’lon qilindi.

“Navqiron san’atkorning siyrati” romanining o‘ziga xos xususiyatlari haqida gapirganda, asar bosh qahramoni Stiven Dedalusning bolaligi, uning diniy kollejlardagi o‘qishi, oilaviy munosabatlar, diniy ibodat, nohaq jazolash, tavba, universitetdagi tahsil, dindan qaytish va e’tiqodini o‘zgartirishi, vatandan yiroqdagi sarguzashtlar, qahramonning o‘z mavqeini, o‘z yo‘lini o‘zi belgilay olishi jarayonidagi sa’y-harakatlari ko‘rsatilganligini e’tirof etish lozim. Ijodkor uslubining o‘ziga xosligi shundaki, bu asardagi voqea izchillik bilan, asta-sekin, bir maromda, batartib rivojlanmaydi, ular haqida hikoya qilinmaydi. Xotiraga kelgan narsa eslatib o‘tilaveradi, umr, makon va zamon ma’lum xronologiyaga asoslanmaydi. Shu tariqa o‘quvchi ham voqea-hodisalar ichida yozuvchining “men”i sezilmaydi. U matn ichiga singib ketgan. Asardagi ichki monolog, dialoglar, qahramonlar ruhiyatini ifodalash san’ati, ularning his-tuyg‘ulari, kechinmalarini xolisona ko‘rsatib berish orqali romanning estetik samaradorligi ortib boradi. O‘quvchi g‘ayrishuuriy tarzda asardagi voqea-hodisalar ishtirokchisiga aylanadi. Qahramon bilan birga hayajonlanadi, birga o‘yga botadi, birga ibodatga boradi, tavba jarayonida uning yonida, gunohdan forig‘ bo‘lishga intiladi, jazval zarbiyu do‘zax azobini his etib turadi, talabalar bilan birga go‘zallik, haqiqat, estetika haqida munozaralarda qatnashadi.

Endi “Navqiron san’atkorning siyrati” romanining tarjimasi haqida fikrlashsak. Romanni iste’dodli tarjimon Ahmad Otaboy o‘zbek tiliga o‘girgan.

Qiyosiy adabiyotshunoslik nazariyasida ikkilamchi yoki ikkinchi qo‘l tarjimasi degan atama bor. Dioniz Dyurishin “Siyosiy adabiyotshunoslik nazariyasi” kitobida va Anton Popovich “Badiiy tarjima masalalari” o‘quv qo‘llanmasida tarjimaning bu turini ikkilamchi, “ikkinchi til tarjimasi”, kompilyativ tarjima deb yuritadi. Bu asliyat tilini bilmaydigan tarjimon uchun vositachi til yoki medium vazifasini bajaradi. Buni tarjimadan tarjima deb ham atashadi. Alohida adabiyotlararo mushtaraklik sharoitida ko‘proq qo‘llaniladigan bunday tarjima keng tabaqalangan va yosh adabiyotlar o‘rtasida, birining ikkinchisiga nisbatan vositachilik vazifasini bajaradigan holatlarda yuzaga keladi. Bu yerda til emas, adabiy va badiiy usullar vositachilik kiladi. Adabiy aloqaning g‘oyat qiziq va nozik bu sohasi adabiy jarayonni va uning serqirra qonuniyatlarini o‘rganishga ko‘maklashadi. Bu usulning o‘ziga xos ijobiy va salbiy jihatlari bor. Ijobiy jihati shundaki, bunda tarjimon to‘g‘ridan-to‘g‘ri asliy matn ustida ishlaydi. Bevosita tarjima jarayonida mutarjimning asliyat tilini bilguvchi, zullisonayn bo‘lishi talab qilinadi.

Hozirgi taraqqiyot bosqichida turgan xalqlarning so‘z ustalari Shekspir asarlarining vosita tillar orqali tarjima qilinishini o‘zlari uchun ep ko‘rmaydilar. Shu tufayli doimo buyuk adibni bevosita ingliz tilidan tarjima qilish uchun kurashdilar. Hozir ruslar, ukrainlar, gruzinlar, armanlar, Boltiq bo‘yidagi xalqlar dramaturg asarlarini ingliz tilidan tarjima qilib kelmoqdalar. M. Lozinskiy, B. Pasternak, S. Marshak Shekspir asarlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri XVII asr ingliz tilidan, S.N. Ivanov Alisher Navoiy asarlarini XV asr qadimgi o‘zbek tilidan o‘girgan.

Bu asliyat tilini bilmaydigan tarjimon uchun medium – vositachi til, adabiy va badiiy usullar vazifasini bajaradi. Odatda, mustamlakachilik sharoitida metropoliyalarning tili va adabiyoti ham shu vazifani bajaradi. Yaqin kunlargacha o‘zbek tiliga ruscha tarjimalardan o‘girilardi. V. Shekspirning “Hamlet” fojiasini M. Shayxzoda B. Pasternakning ruscha va Ja’far Jabborlining ozarbayjoncha tarjimasidan, Cho‘lpon – P.Kanshin tarjimasidan o‘girganidek, E. Vohidov “Faust”ni B. Pasternak, N. Xolodkovskiy va boshqalarning nemis tilidan qilingan tarjimalari, Muhammad Ali R. Byorns she’riyatini S. Marshak tomonidan ingliz tilidan qilingan tarjimalari asosida o‘girishgan. Yan Komorovskiy slovak tiliga o‘girgan “Alpomish” dostonining tarjimasiga Lev Penkovskiyning ruscha matni asliyat vazifasini bajarganligini aytadi. Bu tarjimaning nozik tomoni shundaki, vositachi o‘rnida kelayotgan asardagi kamchiliklar, ko‘pincha, asliyat mualliflariniki deb qabul qilinadi va o‘zgarishsiz yangi matnga ko‘chish hollari uchrab turadi. Masalan, Joysning “Navqiron san’atkorning siyrati” asarida keltirilgan mana bu jumlalarga e’tibor qaratsak.

He told Stephan that his name was Athy…(On skazal Stivenu, chto yego familiya Etti)… – U tebya strannaya familiya – Dedal, i u menya toje strannaya – Etti. Moya familiya – eto nazvaniye goroda, a tvoya poxoja na latыn gaplarida Athy – birinchisida antroponim – Etti familiyasi, ikkinchisida toponim – Kilder grafligidagi Atay shahri nomi. Bu yerda ikkala tushuncha ifodasi va talaffuzidagi interferensiya – familiyaning bir xil, shahar nomining boshqacha aytilishi tarjimonlarning xatosiday ko‘rinadi. Rus tiliga Etti deb to‘g‘ri transliteratsiya qilingan, o‘zbek tiliga esa ingliz va rus tillaridagi talaffuz me’yoridan chetlashib, Eddi tarzida o‘girilgan. Bu bilan tarjimon, birinchidan, inglizcha antroponimlar Edvard, Teddi, Dedal, Denti… kabilarning kichraytirib Eddi, Ted… kabi talaffuz qilinishini nazarda tutgan bo‘lsa, ikkinchidan, You have a queer name, Dedalus, and I have a queer name too, Athy. My name is the name of a town. Your name is like Latin (Potomu chto i tam i tut “eti”. Ponyatno? Etti
– gorod v grafstve Kilder, a v grammatike mestoimeniye – eti.) gapidagi so‘z o‘yinini boshqa grammatik unsurlar yordamida o‘zbek tiliga mohirona tarjima qilgan:

– Chunki unda ham, bunda ham “Edi” bor. Tushunarlimi? Eddi – Kilder grafligidan shahar nomi, edi – grammatikada fe’l.

Vositali tarjimada xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun asliyat tilidan o‘girish yaxshi samara beradi. Bizda yirik asarlarni bevosita g‘arbiy Yevropa tillaridan tarjima qilish ishi endi tajriba tariqasida yo‘lga qo‘yilmoqda. J.Kamol (Shekspirdan), Ya.Egamova, S.Salimov, P.Usmon o‘g‘li (Gyotedan), B. Xolbekova (R.Byorns va J.Joysdan), A.Fayzulla, U.Qo‘chqor, B.M.Sharif, T.Qahhor, M.Akbarov kabi zullisonayn adiblarning bevosita tarjimalari tahsinlarga loyiq tajribadir. Bevosita tarjima eng muhim sifat mezoni hisoblanadi. Jahon adabiyotida bunga misol ko‘p. 1997 yildan buyon respublikamizda chiqa boshlagan “Jahon adabiyoti” jurnali bu sohaning asl va xolis jarchisi vazifasini bajaryapti.

Ahmad Otaboyev bu jurnalning 2007 yilning 3-4-sonlarida e’lon qilingan tarjimasida o‘zini nafaqat mohir tarjimon, balki nozikta’b uslubshunos ham ekanligini namoyish eta oldi. Shaxsiyat va xarakter qanchalik betakror bo‘lsa (hatto o‘ta o‘xshash egizaklar ham o‘ziga xosliklarga ega), uslub ham shunday o‘zgacha. Asardagi barcha unsurlar, ayniqsa uning tili, syujeti, kompozitsiyasi, shakli, fikrni ifodalash, portret, obraz yaratish, tabiatni tasvirlash, qahramonning nutqi, ziddiyatlarni mantiqan to‘g‘ri ko‘rsata olish, muallifning g‘oyaviy niyati, uning dunyoqarashi, tafakkur olami, ijodiy mahorati, matn ustida uzluksiz ishlashi va tinmay tahrir qilib borishi – barcha shu xususiyatlar J.Joysga xos. Asarni o‘qish jarayonida xususiyatlar uning tarjimoni Ahmad Otaboyga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.

Ahmad Otaboyning tarjimadan tarjimasini o‘qiganimizda uning nafaqat mediumga, balki asliyatga ham ancha uyg‘un kelganini sezishimiz mumkin. Bu rus tiliga qilingan tarjimaning a’lo darajadaligidan va o‘zbek tarjimonining sinchkovligi, gap tagidagi gapni uqa olganligi, qo‘shimcha adabiyotlar, izohlar bilan yaxshi tanishligi va nihoyat yuksak tarjima mahorati sirlaridan voqifligidan darak beradi.

Kitobning aslini nashr etish munosabati bilan bog‘liq munozaralarda taqrizchi Gernet ham, Gerbert Uells ham muallifga norozilik bildirib, yozuvchi kitobxon yuziga hadeb nojoiz so‘z va iboralarni surkayveradi, deyishgan edi. Ular qanchalik tanqid qilishmasin, Joys o‘zining ijodiy prinsiplaridan kelib chiqib, bunday so‘z va iboralarni olib tashlamadi. Lekin tarjimaning ham o‘z yo‘riqlari bor. L.Penkovskiy “Alpomish”ning tarjimasida shunday yo‘l tutgan. Kayqubod Alpomish yasagan changovuzlarni Tovka oyimga olib borayotib, devordan oshib tushadi. Oyog‘i lat yeb, og‘riqqa chidamay, bechora Kayqubod juda kelishtirib so‘kinadi. Shu yerda rus tarjimoni “estetika, odob-axloq nuqtai nazaridan so‘kishlarni o‘girmadim”, deydi. Joysning romanida ham Gerbert Uells aytgan ana shunday “senzurabop” bo‘lmagan beadab, qo‘pol so‘kinishlar, xunuk iboralar borki, ularning istifoda etilishi asar uslubi, xayolga kelgan fikrni qaytarmaslik, ong oqimi ta’siri, muallif ijodining o‘ziga xosligi bilan izohlash mumkin. Ko‘rinib turganidek, asliyat va uning ruscha tarjimasida inglizcha sleng va boshqa, jeymschasiga aytsak, “sassiq” iboralar shuncha mo‘l va badbo‘yki, kitobni yopib, havoni almashtirging kelib ketadi. Lekin tarjimon Ahmad Otaboy o‘z milliy mentaliteti va estetik nuqtai nazaridan kelib chiqib va tarjimashunoslik qonun-qoidalari doirasida ularning uslubiy sirjilo va rangdor qiyofasiga sayqal bergan, asliy matndagi o‘ta ta’sirchanlik to‘g‘ri ma’noda, o‘zbek kitobxonining izzat- nafsiga tegmaydigan darajada susaytirilgan yoki asliyatda bir necha marta ishlatilgan bo‘lsa, tarjimon matnda bu iboralarni keyin qaytarmagan.

Hozirgi zamon tarjima nazariyasi va amaliyotidagi murakkab sanalayotgan muammo – bu bolalarning o‘ziga xos “yashirin” tilini boshqa tilga o‘girish. Bu yerda tarjimonning hamma vaqt haqiqatni so‘zlaguvchi bolakayga aylanib, uning bolalik olamida sayr qilishiga to‘g‘ri keladi va shu yo‘sinda u yashayotgan muhitni to‘laqonli ravishda aks ettiradi. Asarda diniy kollej o‘quvchisi Stivenning kichkina ukalari parvoyi falak: ota-onalarining muammolari, o‘zlarining boshpanasi yo‘qligidan doim ijara uy qidirishga majbur bo‘lishlaridan bolalar bexabar. Bunday holatda tarjimon badiiy voqelikni tasvirlayotgan yozuvchi ortidan borib, bolalar olami, ularning tafakkur tarzini chuqur his eta olishi zarur. Biz ko‘rib turgan vaziyatda ota-onalarining tashvishlari bolalarni qiziqtirmayotganday tuyuladi. Aslida esa najotsizlik, ro‘shnoligi yo‘q hayotdan to‘yganliklarini sezmay bo‘lmaydi. Hatto kap-katta Stiven hali hayotning achchiq-chuchugini totib ko‘rmay turib, undan charchagan ukalarining beg‘ubor, ma’sum va jarangdor tovushlarida ham horg‘inlik sezganday bo‘ladi. Akasi ota- onasining qayerdaligini so‘raganida bolalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob bermay, sotsiolingvistikada tarabar tili deb atalgan yashirin tilda:

– Goneboro toboro lookboro atboro aboro houseboro, – deb javob qaytarishadi.

Bunday sun’iy til hodisalari dunyoning barcha tillarida bor. Bolalar va yosh yigit-qizlar o‘zaro suhbatlarida atrofdagilar ularning gaplarini uqib qolmasliklari uchun shunday sun’iy tilda gaplashadilar. Bu tilning xususiyati shundayki, har bir so‘z, bo‘g‘in yoki harfdan keyin muloqot qiluvchilar o‘zaro ixtiyoriy ravishda kelishib olingan harf yoki bo‘g‘inni qo‘shib aytadilar. Bunday so‘zlarni hech qanday lug‘atda uchratib bo‘lmaydi. Stivenning ukalari Gone, to, loo, at, a house so‘zlariga bema’no boro harf birikmalarini qo‘shib, yashirin tilda so‘ylashadi.
Rus tarjimoni M.P. Bogoslovskaya-Bobrova ham yozuvchi usulidan foydalanib, sirli nutq yaratmoqchi bo‘lgan va:

– Poshliko domko smokotretko…– Potomuko, chtoko nasko vыstavlyayetko xozyainko, – deb tarjima qilgan. Ko‘rib turganimizdek, tarjimada nutqning sirliligi unchalik sezilmaydi. Bolalar nutqining samaradorligini kuchaytirish kerak bo‘lsa, nafaqat so‘zlarning oxirida, hatto ichiga ham turlicha bo‘g‘in shakllarini qo‘shish yoki undosh harflarni ma’lum tartibda almashtirish ham mumkin (masalan, bvgdjzklmn undoshlarini щshchsxftsrp harflari bilan almashtirib, aytaylik, smotret so‘zini lrokmekl deb berish ham mumkin edi). Masalan, tara, bara, mara, kara, para, zara yoki ularning biror qismini unli tovushlardan keyin yoki bo‘g‘inlar o‘rtasiga qo‘yib, sirli nutq hosil qilish mumkin. (Bunday holat rus she’riyatida, masalan, V.Xlebnikovning “Zangezi” dostonida ham uchraydi: Mara-roma / Biba-bul!/ Uks, kuks, el!/ Rededidi dididi!/ Piri-pepi, pa-pa-pi!/ Chogi guna, geni-gan! / Al, El, Il! / Ali, Eli, Ili! / Ek, ak, uk! / Gamch, gemch, io!//.

Aytaylik, ruscha “poydem gulyat” demoqchi bo‘lsa, uni “tarapoybaradem taragubaralyat”, yoki o‘zbekcha “yur, aylanib kelamiz”ni “yubir abaylabanibib kebelabamibiz”, yoki yana boshqacharoq “yuzir azaylzanazib kezelanazimiz” tarzida ifodalash mumkin. Faqat shu yerda o‘zbek tarjimonida biroz topqirlik yetishmay qolgan chog‘i. (Bizning nazarimizda nuqsonday ko‘ringan bu holatlar, balki tarjimaning kitob nusxasida bartaraf etilar). Ahmad Otaboy yuqoridagi jumlani bolalarga xos shirin til va lahjada:

– Ula uyyi ko‘ygani kettila… – Xo‘jayin bizzi uyidan haydayapti, – deya qolgan. Shunday holatlarda O.Safarovning “Bolalarning yashirin tillari” maqolasida ham bildirilgan ma’lumotlar va rus tilidagi internet saytlari tarjimonga qo‘l kelishi mumkin.

Uslub – bu o‘ziga xoslik. Ba’zilar uslub – bu inson desa, boshqalar uslub – bu burun: dunyoda bir xil burun aslo uchramaydi (B. Shou) deyishadi. V.G. Belinskiyning fikricha, uslub – bu iste’dod, fikrning bo‘rtib chiqishi va aniqligi. Uslub hamma vaqt shaxs kabi, xarakter kabi betakror ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun har bir ulug‘ yozuvchining o‘z uslubi bo‘ladi. Aytaylik, uslub, keng ma’noda olsak, bu – yozuvchining shaxsi ham. Uning asarlaridagi har bir unsurni – til, syujet, kompozitsiya, shakl, ifoda usuli, detal, obrazlar, tabiat manzaralarining tasvirlanish yo‘sini, personajlar nutqi, portret chizish usuli, ziddiylik, muallifning g‘oyaviy nuqtai nazari, dunyoqarashi, tafakkur doirasi, mahorati, asarni qayta-qayta ishlash jarayoni (nashriyotlar shoshirib turganida ham Joys, shoshilmay, asarlarini tinmay o‘zi tahrir qilaverganini eslaymiz) va boshqalar yozuvchi uslubi tabiatini belgilaydi.

Mualliflar haqida: Komiljon JO‘RAYEV, filologiya fanlari doktori, Andijon davlat universiteti falsafa kafedrasi professori.
Muhayyo AHMЕDOVA, Andijon davlat universiteti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi assistenti.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2012. № 11