Биз дунёни биздан кўра яхшироқ тушунадиган ижодкорлардан ўрганайлик, уларнинг қайтадан гапиришларига имкон берайлик. Улар халқнинг маънавий тараққиёти ҳар бир киши онгининг юксалишига боғлиқ эканлигини тушунишади. Келинг, шоирлар куйлайдиган илоҳий ишқ тараннумини ҳам ёддан чиқармайлик. Мен айтмоқчи бўлганим илоҳий ишқ таъмини татиган шоирлар тангрининг буюк зот эканлигига иймон келтирадилар. Илоҳий ишқ шуҳратини туйган кишиларда жамият фароввонлиги учун навф келтириш истаги дунёга келади. Мен Ўрта Осиёда топган руҳонияти буюк шоирлардан бири Алишер Навоийдир. 

НАВОИЙГА БЎЛГАН ОШИҚЛИК
Гулноза Одилова
Филология фанлари номзоди

Алишер Навоий деганда ҳар бир юртдошимиз тасаввурига ўзбек тилида беқиёс асарлар битган улуғ шоирнинг нуроний сиймоси гавдаланади. Навоийнинг буюклиги ҳақидаги ўзбек олимлари тадқиқотлари ва оммавий ахборот воситаларидаги навоийхонликларнинг натижаси ўлароқ шоирнинг бирор ғазалини тўлиқ ёддан билмайдиган юртдошимизни ҳам тўхтатиб “Навоий ким?” деб савол берилса, “Навоий ғазал мулкининг султони, унинг ижоди ниҳоятда буюк” деб жавоб беради. Аллбатта, миллий ғуруримиз бўлган шоиримиз ҳақидаги дастлабки маълумотга эга бўлиш яхши. Аммо ўйланиб қоламан нега “Навоий буюк” деган ўша юртдошларимиз “унинг буюклиги нимада экан?” деб шоирнинг бирор бир девонини ўқиб кўрмайдилар. Навоийнинг машҳур “Ҳамса” асари борлигини бот-бот айтадилару, “Ҳамса”даги бирор бир достонни ҳафсала билан ўқиб чиқишга вақтларини аяйдилар. Бир йиғинда ишбилармон мухандис бир кишининг Навоийнинг Гули монологи “Ҳамса”нинг қайси достонидан олинган? деб берган саволи оддий халқ орасида аҳвол қанчалик аянчли эканлигини кўрсатади.

Мен талабалик чоғимда “Навоий” номидаги давлат стипендиясига сазоввор бўлдим. Аммо бу қувонч менга сира татимади. Сабаби, Навоийнинг биографияси, абитуриентлик чоғимда ўрганганларим — “Ҳамса”даги достонларнинг ва шоир девонларининг умумий мазмуни, Навоийдан қачонлардир ёд олганим уч-тўрт ғазал ҳамда рубоийларни билишдан ташқари бошқа хеч вақоим йўқ эди. Бу стипендия гарданимдаги оғир юк, Навоий олдидаги қарздорлик ҳиссини берди. Ўша йили ёзги таътилни Тошкендаги Навоий кутубхонасида ўтказдим десам муболаға бўлмас. Шоирнинг ғазалларини ўзим билганча ўқидим. Навоий ижодининг Ғарб уйғониш даврига таъсири масалаларини соҳамга боғлаб ўргандим. Унинг асарларидаги асосий ғоя таркидунёчиликни қувиш, инсоннинг коинотнинг гултожи деб ҳисоблаш ҳақидаги фикрлар, Навоийдан бир неча юз йил кейин Европа Реннесансига туртки бўлган ғояларга ҳамоҳанг эканлигидан ҳайратга тушдим. Бу ҳақда “Соғлом авлод” журналининг 2003 йилги қайсидир сонида “Инсон гули олам мақсуди” номли мақолам ҳам чоп этилган эди. Шу қарздорлик ҳисси ҳамон мени тарк этгани йўқ. Номзодлик тадқиқотимда ҳам Навоий ғазалиётини инглиз тилига таржима қилиш масалаларини ёритиб беришга ҳаракат қилдим. Бу йўлда менга устозлик қилган атоқли навоийшунос Ш.С.Сирожиддиновдан бутун умр миннатдорман.

Мени сўнгги йилларда ҳайратлантирган бир мақола ҳақида сўз юритмоқчиман. Илмий тадқотим доирасида Навоий ҳақида интернетда маълумот излар эканман, Ўзбекистонга келиб таржимон Носир Қамбаров билан ҳамкорликда Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарини инглиз тилига ўгирган инглиз таржимони Гарри Дикнинг интернетдаги бир мақоласига кўзим тушди. Ишонасизми бу мақолани ўқиб, Навоийнинг буюклигига қанчалик таҳсин ўқиган бўлсам, бир чет эллик қалбидаги Навоийга бўлган ошиқлик хисси, унинг ботинига кира олиш қобилияти, бу асарнинг киши камолотига қанчалик аҳамиятли экани ҳақидаги теран фикридан баъзи бир ўзбек юртдошларимиз мосуво эканликларидан уялиб кетдим. Мақола муаллифи Навоийдан шунчалик таъсирланганки, унда шоирнинг бутун ижодини тезроқ ўз юртдошларига етказиб бериш истаги уфуриб турибди. У Навоийни “шоирим” деб атайди ва кўнгил боғининг боғбонига қиёслайди. Ушбу мақолани қўлдан келганича ўзбек тилига ўгириб сиз азиз юртдошларимга ҳавола этмоқдаман. Шу мақола таъсирида кимдир Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарини қўлига олиб бир ўқиб чиқса, мақсадимга эришган бўлур эдим.

Гарри Дик
НЕГА ДУНЁИМИЗ АЛИШЕР НАВОИЙДЕК ШОИРЛАРГА МУҲТОЖ?

Сўзимнинг аввалини Брюс Кокберннинг “Балким Шоир” қўшиғи билан бошламоқчиман унда шоирлар бизга нима учун кераклиги тасвирланади.

Шоирда ҳам бордир бир талай нуқсон
Билки, у ҳам сендек ожизи инсон

Қалбга етиб борар мисралари гоҳ
Шаробдан маст бўлиб байт битгани чоғ.

Балким у эркакдир балким у аёл
Балким озоддир у, қулдир эҳтимол.

Исёнкордир, балким, нияти эзгу
Ким бўлмасин бизга жуда керак у.

Балким сенла фикри келмайди туташ
Айрича эътиқод ёт дунёқараш

Шоир сенга керакдир бироқ
У йўлингни ёритган чироқ.

Сени ўз измига солмасдан дунё
Шоирга қулоқ тут унда йўқ рўё.

(Bruce Cockburn, 1984)

Ўлиб бораётган дунёимиз

Кундалик ҳаётимиздаги бутун тизим диққатимизни тортишга қаратилган. Қаерга боқишни ҳам билмаймиз. Минглаб мисолларни кўрсатиш мумкин, уйга олиб борувчи йўлакдаги ахлат, диққат талаб қилувчи ишимиз, жинингни қўзғатадиган спамлар(интернетдан келувчи реклама ёки вируслар Г.О) сурункасига янгиланиб турувчи технологиялар, охири тугамайдиган бандлик, ва атрофимиздаги бизни қуршаб турган нотаниш кишилар. Замонавий ҳаётимиз шунчалар майда-чуйдаларга тўла-ки.

Менимча, жамиятимизнинг асосий муаммоси тараққиётнинг суст ривожланаётганлиги эмас унинг меъёрдан ошиб кетаётганлигидир. Биз ташқи тараққиётдан орқада қолмаслик, замон билан ҳамнафас бўлиш учун тинимсиз ҳаракат қиламиз-у аммо ички камолотга эришиш учун вақтимиз йўқ. Қилишимиз керак бўлган дастлабки иш бу ички комилликга эришишдир. Шундагина ташқи тараққиёт ҳам маънили ва сермаҳсул бўлиб туюла бошлайди. Кўнгилимиз боғига кўнгилсиз ишларнинг меҳмон бўлиши охир оқибат бизни емириб боради. Шунинг учун ҳам биз кўнглимиз боғини парваришлаб, қалб чаманимиздаги гўзалликни кўра олишимизга ёрдам берадиган боғбонларга муҳтожмиз. Ҳаётимизни расво қилаётган ажириқларни юрагимиздан юлиб ташлаб эзгуликларга имкон беришга қодир боғбонларга. Агар эътибор берадиган бўлсак баъзи бир шоирлар ана шундай боғбонга ўхшашади.

Алишер Навоийдек шоирга эҳтиёж

Ҳақиқат ва гўзаллик билан қуролланган руҳонияти юксак шоирлар шахсий ҳаётимизда ва кенг жамиятда чин маслакдошдирлар. Ҳаётимизга ҳақиқий гўзаллик ва теран мазмун киритиш учун бадиий гўзаллик, ҳикматга бойлик ва илмийлик керак бўлади. Диндор кишилар учун эса боқийлик ва ўткинчилик чегарасини ҳам хис қила билиш муҳим. Бундан камроғи инсонни етукликка бошлашга қодир эмас. Биз дунёни биздан кўра яхшироқ тушунадиган ижодкорлардан ўрганайлик, уларнинг қайтадан гапиришларига имкон берайлик. Улар халқнинг маънавий тараққиёти ҳар бир киши онгининг юксалишига боғлиқ эканлигини тушунишади. Келинг, шоирлар куйлайдиган илоҳий ишқ тараннумини ҳам ёддан чиқармайлик. Мен айтмоқчи бўлганим илоҳий ишқ таъмини татиган шоирлар тангрининг буюк зот эканлигига иймон келтирадилар. Илоҳий ишқ шуҳратини туйган кишиларда жамият фароввонлиги учун навф келтириш истаги дунёга келади. Мен ўрта осиёда топган руҳонияти буюк шоирлардан бири Алишер Навоийдир. Унинг Навоий исми адабиётда “куй соҳиби” деган маънони англатади. У 1441йилдан 1501 йилгача Хиротда Афғонистонда яшаб ижод этган бўлиб, Буюк Ипак йўлининг буюк шоирларидан бири ҳисобланади. “Жаҳон адабиёти даражасидаги мавқеъга тожик, ўзбек, туркман адабиёти намоёндалари Абдураҳмон Жомий Алишер Навоий, Маҳтумулиларнинг ижоди орқали эришилди”(Nazarov, Bakhtiyor and Denis Sinor. eds. Essays of Uzbek: History, Culture and Language. Bloomington, IN; Indiana University Press, 1993, p. 51.). Навоийнинг бирга ўсган дўсти Хусайн Бойқаро амир бўлганда Навоий вазир этиб тайинланади. У юқори лавозимда масъулият билан ишлаш билан бирга, ўша вақтда ниҳоятда зарур бўлган кўпгина таълим муаассаларни ташкил этган. Навоийнинг ташаббуси билан биргина Хуросонда 370 мактаб, кутубхона касалхона ва бошқа савҳоват уйлари барпо этилган..» (Devereux, Robert. Muslim World 54 1964, p 270 -287.) Унинг салмоқли ишлари, ҳаёти давомида қилган ҳайр-саҳоватли амаллари Ўрта Осиё ҳаётида бир неча йиллар давомида таъсирини йўқотмай келмоқда. Бугун замонавий Ўзбекистонда у шоирларнинг энг улуғи сифатида улуғланади. Алишер Навоийнинг номи мамлакатнинг ҳамма бурчагида учрайди. Асосий кўчалар, театр ва музейлар, парклар ҳаттоки вилоят ва шаҳарлар ҳам унинг шарафига номланган. Унинг ҳикматлари ўзбек тожик ва туркман тилларида битилган. У ўзбек тилининг отаси ва ўрта Осиёнинг буюк шоирларидан бири ҳисобланади. Олтита девонидаги 100минг мисрадан ортиқ шеърда ҳақиқат ва севги, таркидунёчилини қувиш куйланади. Инсониятни маънан бой қилишга интилиш ниҳоятда муҳим ҳисобланади. Бу йўлда бутун ижодини баҳшида этган Алишер Навоийдек шоирлар кўп эмас. Навоий бутун умри ва ижодини бу йўлда фидо этди. Бунга у нафақат сўзи балки ҳаёт йўли билан ҳам ибрат бўла олади. Боғни унда етиштирилган мевасига қараб яхши ёки ёмон деб айтиш мумкин. Навоийнинг худо йўлидаги хайрли амаллари ва машаққатли ҳаётининг ўзиёқ у айтган сўзларга ишонишимизга асос бўлади. У фақатгина чиройли жаранглайдиган сўзларни гапирмади балки, ўзининг ҳаётида ҳақиқатда фойдали бўлган нарсалар ҳақида ёзди. Ўзи шубҳаланган жойларда эса китобхонига ҳамон тадқиқ ва изланишда эканлигини айтиб, нотўғри гапирган бўлса худодан уни авф этишини сўрайди. Буюк шоир ва вазирда ана шундай нозиклик ва камтарлик мужассамлиги кишини руҳлантиради. Навоийга ўхшаш шоирларнинг ижоди, санъати, ривожланаётган миллатларга катта куч бағишлаган. Санъат кишиларнинг юраги ва тафаккурини қайта тарбиялайди. Санъат кишилар ва тилларни бир-бирига боғлайди. Санъаткорсиз жамият тараққий эта олмайди. Санъаткор шоирдангина ижобийлик уфуриб туради. Биз руҳониятни моддиятдан, илоҳийни дунёвийдан, кўрилган нарсани кўрилмагандан ажратишни бас қилишимиз лозим. Бундай редукцион амални бажариш учун эса бизга шоирлар зарур. Биз миллатимизни тарбиялаш учун чин санъаткорларга муҳтожмиз. Санъат жамият ичида таъсир ўтказиш билан бирга бошқа жамиятларнинг бир миллат ҳақидаги тасаввурининг шаклланишида ҳам муҳим ўрин тутади. Ҳақиқий тараққиёт(прогресс) ташқарида эмас инсоннинг юрагида содир бўлиши керак. Биз Навоийдек шоирларнинг кўпроқ сўзлашлари ва кишиларнинг улардан нимадир ўрганишларига мухтожмиз.

Бизнинг “шоир  таржимон”ларга эҳтиёжимиз

Мен инглиз тилига бадиий таржима қилувчи таржимон сифатида Навоийни киши(инглиз кишиси — Г.О)лар ундан кўпроқ ўрганишлари учун қай тариқа гапиртира оламан? Мен Навоий матнини инглиз ёки бошқа тилларга фақатгина таржима қилишдан кўпроғини истайман. Мен Навоийнинг маънавияти ва маданияти ғарбликларнинг Ўрта Осиё ҳақидаги тасаввурига мувофиқ келиши учун қандай қилиб таржима қилишим кераклигини аниқлашим лозим. Кўпгина таржимонлар таржима қилаётган асарларининг маънавий негизи ва унинг таржима қилинаётган тил маданиятига қанчалик боғлиқ эканлиги билан унчалик қизиқмайдилар. Улар ўз оффисларида ўтириб китоб яратилган дунёдан буткул бехабар ҳолда иш бажарадилар. Улар ўз компютерлари олдида кейинги таржимани бошлаш учун ҳозиргисини тезроқ тугатиш истаги билан шошиб-пишиб ишлайдилар. Мен ўзимнинг шоирим бундан 500 йил аввал нафас олган узоқ ерларда яшаш ва ҳали ҳам Навоий билан нафас олиб яшаётган маҳаллий экспертлар билан суҳбатлашиш бахтига муяссар бўлдим. Мен юксак услуб, буюк руҳониятга эга(тасаввуфий бўлса керак Г.О) асар таржимони бўлганимдан мамнунман. Сабаби бу иш мени асарда акс этган маъноларни англаш учун кўп изланишга ундайди ва тафаккуримни оширади. Ғарбликларнинг Ўрта Осиё ҳақидаги чалкаш фикрларига барҳам бериш учун ҳам Навоийни кўпроқ ўрганиш керак. Ғарбнинг Ўрта Осиё ҳақидаги фикр ва қарашлари етарлича эмас. Модомики мен шоир-таржимон эканман устозим Навоий сингари китобхонга онгига етказиб таржима қилишим керак. Менинг шуғулланаётган бадиий таржимада “бестселлер”га бўлган талаб таржима жараёнини бошқариб туради. Яъни чет тилидан қилинган таржима менинг рецепторимга етиб бориши ва улар буни аслиятдагидек қабул қилишига хеч қандай кафолат йўқ. Ҳар бир матн маҳаллий муҳитга мослаштирилади. Бундай ҳолатларда аслият ва таржима миллатлари ўртасидаги маданий хилма-хиллик сезилади. Кўп ҳолларда китобхон боши берк кўчага кириб қолади. Мен (инглиз) китобхонининг Ўрта Осиё ҳақидаги турли чалкаш фикрларга барҳам бера оладиган, Навоий ҳақидаги дунёқарашини бойита оладиган, ва бунга ўта эҳтиёткорлик билан ёндошадиган таржимон бўлишни истайман. Бунинг учун неки имкон бор ишга соламан. Аммо мен бунга жуда берилиб кетиб Шарқ Навоийсини ғарб кишиси ғарбона тафаккури билан тушуна олмайдиган даражага олиб келмаслигим керак. Масалан Навоийдан қилган биринчи таржимамда(бу ерда муаллиф ўзининг таржимон Носир Қамбаров билан ҳаммуаллифликда ўгирган “Лисон ут-тайр”нинг инглизча таржимаси хусусида сўз юритаяпти Г.О) ҳаммуаллифим билан биргаликда инглиз тилида баъзи ўринларга маълум ўзгартиришлар киритдик-ки, натижада адабиётни ўртамиёна тушунадиган инглиз китобхонига ҳам асарни осон ҳазм қиладиган бўлди. Биз ўрта асрларга оид адабиётни инглиз китобхонига ўзига хос усулда етказиб беришга уриндик. Ўрта Осиёга қизиқувчи инглиз кишиси бизнинг учун иккинчи тил маданиятининг вакили ҳисобланади. Қадимий матнимизнинг янгилиги шундаки, у Ғарб кишисини янгича ўйлашга ундайди. “Қадимий матн ўзининг архаик жилоси, экзотикаси билан гўзал. Шу жиҳатдан у замонавийсидан фарқланади. Таржимада ана шу жилонинг сақланиб қолиши таржиманинг қандай бўлса шундай тушунилишига ёрдам беради. (Jose Ortega Y Gasset, ‘The Misery and the Splendor of Translation’ in Lawrence Venuti, ed., The Translation Studies Reader. London, Routledge, 2000, p. 62.)

Биз оммавий ахборот воситалари учун Ғарбдаги тараққиёт бўхронлари ва стериотипларни бироз унутиб янгича фикрлашга ундайдиган хорижий адабиётга эхтиёж сезар эдик. Ғарб кишилари Шарқни уларга оммавий воситалар кўрсатганидек зўравонлик ва қолоқлик ўчоғи эмас балки дунё тинчлиги ҳақида беқиёс ижод қилган Навоийдек улуғ шоирга ватан бўла олган қитъа эканлигини тушуниб етишлари керак. Сўнгги вақтлардаги Ўрта Осиёга бўлган қизиқишнинг жонланганини кўриб айта оламанки, кишилар бу минтақанинг матбуот тасвирлаган кескин қирраларнигина эмас, балки бошқа томонларини ҳам кашф этишларига иштиёқлари баланд. Мен Ўрта осиё ҳалқларидан миннатдорман бу миннатдорчилигимни инглиз-америка халқлари тилларига Алишер Навоий ҳаёти ва ижодини тақдим этиш орқали билдирмоқчиман.

“Китобхон шоир”ларга эҳтиёж

Модомики, бир матн бошқа тилга ўгирилар экан, аслият ва таржима тиллари маданиятларининг нозик қирралари ва ўзига хосликлари етарли эмас. Китобхон бундай рухоний услубдаги асарларни ўқишга тайёр бўлмоғи лозим. Биз дунёимизнинг аҳмоқона шовқинларидан бироз чекиниб асарнинг ботиний мазмуни, шоирнинг қалб кечинмаларига диққатимизни қаратишимиз лозим. Юзимизга шарттакилик қилувчилардан фарқли ўлароқ, шоирлар бизларни ўзларининг оламларига кириб боришга мажбур этадилар. Шеърият бу тезда мослашиладиган тил эмас. Бу масалада теранроқ ўйлаш фикрлаш керак. Шеърият нафосат билан ёндошувни талаб қилади. Биз ўқигани ҳазм қиладиган “китобхон шоир”га айланамиз ва ҳаётимиздаги бўшлиқни тўлдирамиз. Китобхонлар руҳлантирувчи (тасаввуфий) адабиётнинг тирик гувоҳига айланадилар. Навоий Фариддидин Атторнинг қушлар суҳбатини ўқиб, ёшлиги учун бу асрга мафтун бўлиб қолади. У китоб билан шунчалик кўп вақтини ўтказадики, ота-онаси бундан ҳавотирга тушиб китобни олиб қўядилар. Улар Навоий китобни аллақачон қалбига жойлаб олганлигини билишмас эди. Ёшлигидаёқ Навоий бу каби рухонияти буюк асарнинг ботинига сингиб улгурган эди. Узоқ йиллар камолотга эришиб тайёр бўлгач ўзи ҳам Қушлар тили деб номланган ўз асарини яратади. У ўз асари муқаддимасида Атторнинг ҳаётида тутган ўрнини қуйидагича тасвирлайди: “Қушлар тилидан айтилган ҳикоялар ва ўхшатишлар мен учун жуда қадрли бўлиб қолди. Бу бойлик менга дунёвий оламни бир оз унутиб, теранроқ фикрлашга ундади”. Навоий Фаридиддин Аторни ўқиганда қушларнинг Ҳудони қидиришлари ҳақида ўқимади балки у худони уларнинг орасида деб билди. Навоий уларнинг сафар давомидаги қийинчиликлари ҳақида ўқимади балки уларни ўзида синаб кўрди. Биз рухонияти буюк адабиётга юзланар эканмиз, биз ҳақиқат ҳақида ёзилганларини шунчаки ўқишимиз эмас, биз бу ҳақиқатни ўзимизда синаб кўришимиз лозим. Биз худо ҳақида эмас, худони ўқишимиз керак. Рухонияти юксак адабиётнинг “китобхон шоир” учун афзаллиги шундаки, у содда ва амалийдир. Уни тушуниш учун чуқур фалсафий эмас мистик амалий ёндошув талаб этилади. Унга секин ва камтарлик билан яқинлашинг. Бошқа адабиётни тезлик билан ўқишингиз ва мазмунини тезроқ англашингиз мумкин аммо рухонияти юксак асарларни ўқиганда ниҳоятда эҳтиёткор бўлиш лозим. Уни бутунлигича бор нафислигида қабул қилинг. Уни татиб кўрар экансиз тушунганингизга амин бўлинг. Христиан мистиги мадам Гуён ўз ўқувчиларига шуни таъкидлаган эди: “қалибингизга етиб бормай туриб, биридан бошқасига ўтиб кетманг. Асарнинг қалбингизга кириб борган қисмини олиб уни ибодатга айлантиришингиз мумкин”. (Jeanne Guyon Experiencing the Depths of Jesus Christ . Beaumont, TX; The Seed Sowers, 1975, p. 8.) Ҳар қандай қимматбаҳо жавоҳир эҳтиёткорликни ва эътиборни талаб этади. Навоий ўз хазинаси билан бу дунёнинг мантиқсизликлари ва чалкашликларини бартараф этишга ёрдам беради. Биз шоирга муҳтожмиз, у эса бизга.

Гулноза Одилова таржимаси

 

WHY OUR WORLD NEEDS POETS LIKE ALISHER NAVOI
by Gary Dyck

The words of Bruce Cockburn’s song «Maybe the Poet» describe how we all need poets;

Maybe the poet is gay
but he’ll be heard anyway
maybe the poet is drugged
but he won’t stay under the rug
maybe the voice of the spirit
in which case you’d better hear it
maybe he’s a woman
who can touch you where you’re human
male, female, slave or free
peaceful or disorderly
maybe you and he will not agree
but you need him to show you new ways to see
don’t let the system fool you
all it wants to do is rule you
pay attention to the poet
you need him and you know it

(Bruce Cockburn, 1984)

Our dying world

Many systems clamor for our attention. We don’t know where to look. The thousands of signs that litter our road home, the demanding work, the annoying spam, the ever-evolving technologies and the unending busyness of our life and everyone else around us. Modern life can be so shallow.

It seems that the biggest problem facing modern society is not that there is too little progress, but rather too much of it. We are so busy with trying to keep up with the work around us, with external progress, that we have no time for internal progress. What we need is to first take care of our internal progress and then all the results of our external living will become much more meaningful and fruitful. Neglecting the garden of our soul for the sake of a soulless project will eventually kill us. Therefore, we need gardeners who can help us see the beauty of our souls and inner life. Gardeners who can help us rip out and burn the weeds that choke our life and nourish what is true and good. Inspired poets make excellent gardeners if we pay attention.

The need for poets like Navoi

Armed with lasting truth and beauty inspired poets are a wonderful ally in the development of meaning and activity in our personal lives and broader societies. For real meaning and beauty to take root in our lives we need; the affective as well as the cognitive, the artistic as well as the scientific. Religious people would also add the eternal as well as the temporal. Anything less cannot induce empowerment or development in human life. We must learn from those artists who have effectively brought meaning into their corners of the world and let them speak again. They know that the development of people must include every layer of a person. Let us not exclude the freeing glory of God that artists mystically express in their works. This is what I mean by ‘inspired poets’, those poets who have tasted of God’s glory and know that He is greater than anything in this world. When people acknowledge such divine glory, they have reason to work for betterment of society.

One of the best inspirational poets I have found is a Central Asian from the 15th century named Alisher Navoi. His name Navo’i literally means ‘the owner of singing’. He lived from 1441 to 1501 mostly in Herat, Afghanistan and is one of the greatest poets of the Great Silk Road. “World-class status was attained by the Tajik, Uzbek and Turkmen literatures, in the works of ‘Abd ar-Rahman Jami, Alisher Navai, and Makhtumquli, respectively.” When his foster brother Husain Baykaro became the Emir, Navoi became the prime minister. He was also a good steward of his high position and helped establish many needed institutions. “Nawai is reputed to have founded, restored and endowed no fewer than 370 mosques, schools, libraries, hospitals and other pious and charitable institutions in Khurasan alone.”2

His numerous writings, endowments, and his life example have had lasting influence in Central Asia. Today, in the modern country of Uzbekistan, he is revered above all other poets. The name of Alisher Navoi is visible throughout the country. Major streets, theatres, museums, parks and even a province and city are named after him. His proverbs are on the tongues of Uzbeks, Turkmen and Tajiks. He is considered the father of the Uzbek language and one of the greatest poets of Central Asia. In his six epic poems and 100 000 plus lines of poetry he wrote passionately for truth and love and vehemently against oppression.

One of the greatest sources for all who seek the richness of human life and activity are those rare poets like Navoi who passionately live out what they so eloquently share with the rest of us in words. Navoi dedicated his whole life to finding and creatively revealing life’s meaning and beauty not only with words but with his life. A garden is pronounced good or bad by the fruit it produces. We can trust what Navoi tells us because he shares from the experience and learning of his own difficult godly life. He does not just say what sounds good, but what has been true and helpful for his own life. And where he is unsure, he tells his reader that he is still searching and begs God’s forgiveness for anything wrong he might have said. Such vulnerable humbleness in a great poet and leader is inspiring.

The art of poets like Navoi has a powerful way of working, especially in developing nations. Art transforms people’s hearts and minds. It is in art that people’s hearts and tongues are connected. Without the artist, society will not progress as it should. However, with one line from an artist positive changes can begin to take place. We need to stop separating the spiritual from the material, the heavenly from the earthly, the seen from the unseen. To address this sort of reductionism requires poets. We need artists to help transform our nations. Art influences how societies think of themselves from the inside out and how other societies perceive them. True progress is not in applying external forces, but about internally transforming hearts. We need to let poets like Navoi speak out and help people learn from him.

The need for ‘translator poets’

So how do I as an English literary translator help Navoi speak out so that people can learn from him? I want to do more than just provide texts of Navoi in English or other languages. I need to figure out how to translate in order that the cultural and content significance inherent in Navoi and the West’s understanding of Central Asia can be advanced. Many translators are not intimately cognizant of the source culture context that they translate from and do not think through how to best impact the target culture for good. They sit alone in their office, never actually seeing the world in which the book was originally created. They work hurriedly in front of their computer so they can finish one translation to start another. Fortunately, I’ve had the honour of being able to live in the distant land where my poet breathed 500 years earlier and have the assistance of many local experts who also breath and live Navoi. I love being a translator of inspired literature because it forces me to read small passages at a time and ponder the depths of their meanings.

One area where Navoi can be used to speak out is in the realm of Western misconception of Central Asia. Western perception of Central Asia, as with most of our perceptions of other nations and societies, is not nearly whole enough. For me to address this sort of reductionism requires that I be like my mentor Navoi, that I be a ‘translator poet’ who speaks against a categorized system and provide a translation that challenges the status quo for an audience that can hear it.

What often happens in my field of literary translation is that the ‘bestseller’ mentality guides the translation process. The text is illusively made as fluent as possible so it doesn’t come across as foreign at all.

This guarantees not only that the foreign text will reach the widest possible domestic audience, but that the text will undergo an extensive domestication, an inscription with cultural and political values that currently prevail in the domestic situation – including those values according to which the foreign culture is represented…often stereotypes that permit easy recognition.

These kind of translations of foreign literature keep alive the misconceptions that the reader’s domestic culture has against the culture and values of a different land. I want to be a ‘translator poet’ of Navoi who keeps what challenges the Western misconceptions of Central Asia, what will add to its worldview, and yet be sensitive to what differences of Navoi it can handle. I want to push the limits, but I don’t want to go so far that the Eastern Navoi cannot be understood by the Western mind.

For example, when translating my first Navoi book, my Uzbek co-translator and I took some liberties and made some changes in the English so that the story would make some sense to the average reader. We sought to make the Middle Ages story come alive in the English language in its own unique way. The native English person with some interest in Central Asian literature was our target culture. However, we made sure that the foreignism of our ancient text was there to compel the reader think in new ways. “We need the ancients precisely to the degree they are dissimilar to us, and translation should emphasize their exotic, distant character, making it intelligible as such”.4 We knew that unaccustomed foreign literature is needed to help the media-insulated Westerner break old stereotypes and see in new ways. This is just one example of how we need to let Navoi speak out.

The Western world needs to evolve their view of Central Asia as simply a hot spot for violence to that of a place of high culture and home to a well-respected poet who wrote beautifully about peace in the world. In the recently renewed interest in Central Asia I do believe that people need and even want to see a different side than the extreme side that the media has shown them. I want to honour the people of Central Asia, and elevate a good example for them and the Anglo American world by providing a resource from within Central Asia for the betterment of our world. This resource is the life and works of the inspirational poet Alisher Navoi.

The need for ‘reader poets’

However, to provide a text that is sensitive to both source culture and target culture is still not enough. The reader must learn how to read such inspirational texts. We must quiet the madness of our world and pay attention to those poets who sing out to us from the depths of their hearts. Unlike others who flash one-liners in our faces, poets dare us to come away from this world and enter theirs. Poetry is not a language that can be assimilated quickly. It must be pondered for more than just a fleeting moment. It asks us to touch and taste it, to caress it, to wrestle with it and eventually to become one with it. That we become ‘reader poets’ who internalize what we read, and overwrite a dry part of our life with poetry. Readers who are a living testament to the inspirational literature that we read.

When Navoi read Farrididun Attar’s The Conference of the Birds as a youth he immediately fell in love with it. He spent much time with the book, so much so that his parents were worried about his schooling and took away the book. What they did not know is that he had already committed the book to heart. As a youth he already knew how to grasp inspired poetry! Later, after a lifetime of meditation, Navoi wrote his own version called The Language of the Birds. In the introduction he shares how he made room for Attar’s book to change his own life. “I devoted myself to the wonderful stories within it, the metaphors and allegories told by the bird became dear to me. It preciousness has helped me into its world and be free from the senselessness of this world.”

When Navoi read Attar’s The Conference of the Birds, he did not read about the birds search for God, instead he sought God through them. He did not read about their hardships on the journey, instead he experienced their hardships for himself. When we approach inspired literature we must not just read what it says about truth, but we must experience its truth. We should not read about God, but we should read God.

The best kind of inspirational literature for ‘reader poets’ is the kind that is fairly simple and somewhat practical. It does not need to be deeply philosophical, but it should be practically mystical. Approach it quietly and humbly. You may read other literature quickly, perhaps seeking for the main point, but with inspired literature you must be careful. Take it in fully and gently. After having tasted it, make sure you digest it. Christian mystic Madame Guyon aptly taught her disciples to “not move from one passage to another, not until you have sensed the very heart of what you have read. You may then want to take that portion of Scripture that has touched you and turn it into prayer.”5 Something that is precious must be treated with care and given much consideration, and like Navoi its preciousness will help us become less entangled with the senselessness of this world. We need the poet and the poet needs you.

Аrticle source: http://www.kritya.in/