Атоқли грузин ёзувчиси Нодар Думбадзенинг номи ўзбек ўқувчиларига яхши таниш. Унинг “Нишонга тегмаган ўқлар” (“Кукарача”), “Абадият қонуни”, “Қўрқманг, онагинам”, “Оқ байроқлар”, “Эллада” (“Hellados”) каби асарлари аллақачон китобхонларнинг кўнгил мулкига айланган. Думбадзе ижодига кучли инсонпарварлик, оқибат, меҳр-муҳаббат туйғулари сингиб кетган.

Адибнинг бир қанча китоблари таниқли таржимон Низом Комил томонидан ўзбекчага маҳорат билан ўгирилган. Низом ака ўзбекчалаштирган «Ҳелладос» ҳикояси истеъдодли грузин адиби ижодининг энг ёрқин саҳифаларидан биридир.

Байрам АЛИ
ВАТАН ИЧКАРИДА БЎЛАДИ
ёхуд бир ҳикоя таассуротлари

Аслида “илк бора” сўзи бир мунча бадиийлашган, китобий сўзга ўхшайди. Аммо атоқли гурузин адиби Нодар Думбадзенинг “Ҳелладос” ҳикояси менинг болалик дунёйимни ағдар-тунтар қилиб юборган, илк бора улкан инсоний истироб билан юзма-юз қилган асар, десам ортиқча муболаға қилмаган бўламан.

Нодар Владимирович Думбадзе 1928-йилда Грузия пойтахти Тбилиси шаҳрида дунёга келган. Ёзувчининг кўпгина асарларида иккинчи жаҳон уруши йилларидаги гурузин қишлоқларидаги машаққатли ҳаёт манзаралари бир-бирига ўхшамайдиган тақдир эгалари образида ёрқин акс эттирилган. Нодар Думбадзенинг асарларида одамийлик, оқибат, виждон, ҳаёт талаб этадиган фидоийлик каби тушунчалар биринчи ўринда туради. Унинг айни шу каби ҳислатлар тараннум этилган “Абадият қонуни” асари эса нафақат грузияда, балки кўпгина бошқа давлатларда ҳам қидириб топиб ўқиладиган асарлардан биридир. Адибнинг “Абадият қонуни” романидан ташқари ўнлаб ҳикоялари, “Кўкарача” қиссаси, “Оқ байроқлар” сингари романи моҳир таржимон Низом Комил тамонидан ўзбек тилига ҳам таржима қилиниб, китобхонларимизга тақдим қилинган.

Адиб асарларидаги воқеалар тизими кучли драматизми билан биргаликда, самимий юмир уфуриб турганлиги билан ҳам ўқувчи онгига сингиб қолади. Нодар Думбадзе ижодидаги қадриятларга содиқлик, кексаларни улуғлаш, ватанга меҳр каби умуминсоний ғоялар мужассамлиги адибни кўплаб ўзбек китобхонларининг ҳам севимли ёзувчиларидан бирига айлантира олди.

Мен ҳозир сўз юритмоқчи бўлаётган “Ҳелладос” ҳикояси ҳам адибнинг айнан ўшандай — ўзбек китобхонлари учун қимматли бўлган асарлари сирасидандир.

Эсимда, акамининг адабиёт дарслигидан ўқиб, анчайин ёш бўлганим учун “Ҳелладос” ҳикоясида аслида қандай туйғу ҳақида гап кетаётганини, икки мурғак ўспирин асли нимани талашиб бундай муросасиз муштлашганини у қадар идрок қила олмаганман. Билганим қилиқлари ва ҳислатлари айрим ўзимнинг ўртоқларимни эслатиб юборадиган икки боланинг бир-бирига бўлган қарама-қаршилиги ва уларнинг ҳар иккисининг ниҳоятда яхшилиги эди. Мен уларнинг ҳар иккисини бирдай яхши кўрардим, Жамолни ҳам, муштамзўр Янгулини ҳам. Болалар ўртасидаги муштлашув жараёнини ўқиётганимда Жамолнинг ютиб чиқишини хоҳлар ва айни пайтда шундай ғамхўрлик билан Янгулининг ютқазишини сира истамас эдим. Ҳикоядаги Янгули кемага миниб жўнаб кетиши олдидан Жамолнинг ёнига келиб эшагини олиб қолишни болаларча самимий дилгирлик билан сўраганида кўзларимга ёш қалққан бўлса, асар ниҳоясида Келасури дарёсидан балиқчилар топиб олган жасад ҳақида ўқир эканман, чинакам дард билан ҳўнг-ҳўнг йиғлаганим кечагидай ёдимда турибди…

Кейинчалик ҳам бу асарни кўп бора такрор ўқидим. Бугун эса ундан олган тассуротларимни ва асардан ўзим учун кашф қилган айрим ҳақиқатларни сизлар билан ўртоқлашмоқчиман.

Мурғак қалблардаги адоват

Асар қишлоқдаги барча болаларга муштамзўр Янгули ҳукмронлик қиладиган Чалбаш дарёси бўйидаги Венециан кучасига Жамолнинг келиши билан бошланади. Жамол Янгули билган бошқа болаларга ўхшамасди. У иродали, айни пайтда ўзига ҳукм ўтказишларига йўл қўймайдиган даражада мағрур бола эди. Жамол биринчи марта ўзининг шундай ҳислталари билан Янгулини қизиқтириб қўяди, қолаверса ўзига нисбатан адоват уйғотади. Хуш, аммо бу адоватнинг асл сабаби нима эди? Янгули нима учун бундай олишувни, муросасиз курашни бошлади?

Янгулининг Жамол билан муштлашувга киришмоқчи бўлаётган пайтдаги мана бу сўзларига эътибор беринг:

“— Болалар! Мен, Янгули Александриди, сизлар сайлаган сардор, сизларга, Венециан кўчасининг ҳур фарзандларига мурожаат қиламан! Рўпарангизда тбилисилик рангпар лақма билан унинг жияни — ватан ва қабила хоини, мишиқи Кока турибди. Мана бу рангпар келгинди бизнинг меҳмондўстлигимиз ва мурувватимиздан баҳраманд бўлиш ўрнига — худо сийлаган еримизни, денгизимизни, жамики дарёларимиз, олтин ва кумушларимиз, ўтлоқларимизни ўзиники қилиб олмоқчи…”

Англаганингиздек, ҳали болалик дунёсини тарк этмаган безори ўспирин ўзи улғайган Венециан кўчасини бутун бир Ватан деб биларди. У ўз “ватанига” фақат ўзи ҳукмрон бўлишни истар, “ватанида” пайдо бўлган бегона боланинг дадиллиги эса уни ғашини келтирарди, шу билан бирга жиндай чўчитарди ҳам – у, “ватанига” ўзга бир бола “эга чиқишидан” чўчирди. Ҳа, ўқувчида дастлаб тарбиясиз, безори сифат таассурот қолдирадиган Янгули ўзи билиб-билмасдан гуё Ватан ҳимоясига киришгандай эди! Бу эса ҳар икки боланинг мурғак тасаввурида, қалбида бошланган яшаш ва ватан учун бўлган ўзига хос курашнинг бошланиши бўлди.

Сулх, ёки сўнгги илинж

Янгули учун кутилмаганда “келгинди” Жамол анчайин абжир чиқиб қолади. Бу икковлон ўртасидаги адоватнинг янада кучайишига олиб келади. Жамол ҳадеганда бўйин эгавермас, орада Янгули унинг ўзидан кўра кучлироқ эканини ҳис эта бошлайди. Аммо буни тан олиш, ўзгаларга билдириш Янгулига ўзининг Венециан кўчасини – Ватанини бой беришнинг худди ўзи эди! Шунда Янгули кураш тусидаги сулхни ўйлаб топади. “Доим уришаверамизми! – дейди у бўш келмай. – Кел, эртадан бошлаб сўкишамиз! Ким ютса, ўша ғолиб!” Бу ўзининг ожизлигини дилдан сезган болакайнинг нанинки сулхи, балки ўз “ватанига” эгаликни ўзида сақлаб қолиш учун қўллаган энг сўнгги илинжи эди.

“У сени енгди, Жамол!”

Янгулининг таклифидан кейин болалар бир муддат шундай – даҳанаки жанг олиб боришади. Бу эса адибнинг болаликнинг беғубор дунёсига берган шу қадар ажойиб тасвири, беқиёс топилмаси атасак янглишмаймизки, бу топилма катта ёшли ҳар қандай ўқувчини ҳам юзига табассум балқитиб, ўзининг ўша шаффоф-мусаффо оламига бошлаб кетади. Асарда қўлланилаётган қуйидаги муомила учун қўполроқ ҳисобланувчи сўзлар энди ҳақорат сўзи эмас, аксинча, адиб маҳорати туфайли руҳни эркаловчи, ширин ҳисларга чулғовчи сеҳрли сўзларга айланади.

“— Жамол — эшакмия!
— Янгули — кўкатфуруш грек!

— Тбилисилик мишиқи!
— Эшакбоқар!

— Тўнғиз!
— Чириган бодринг!”

Аммо гап фақат шундагина, яни даҳанаки олишув ўқувчининг болалик чоғларини эсга тушириб, тотли хотираларга ошно қилишидагина эмас. Бу ерда бошқа бир гап, фикримча адибнинг бошқа бир мақсади ҳам бор. Асарни ўқиган ўқувчи эсласа, Жамолнинг ҳақоратли сўзлари тугаб қолади. “Онасига ўт!” – деб маслаҳат беради унинг холаваччаси Кока. Жамол онани аралаштириб бўлмаслигини айтиб бош тортса эса, Кока яна уни қистайди: “Шени деда ватире, дегин! Уят жойи йўқ буни!”. Жамол Коканинг маслаҳатига амал қилгандан кейин, Янгули ҳам уни онасига тил теккизиб ҳақорат қилади… Шу кундан бошлаб уларнинг ҳақорат репертуарида танҳо шу сўкишгина қолган, Жамол Янгулини қачон кўрмасин, грузинчалаб “Шени деда ватире!”, деса, Янгули грекчалаб “Имана су ине простикаса инека, Жамол!” – дея жавоб қайтарарди. Бироқ, бир куни…

“…Кока иккаламиз мактабдан қайтардик. Темирйўл кесиб ўтиладиган жойда, одатдагидек, Янгули ўртоқлари билан ивирсиб ўтирарди. Мени кўрдию шартга ўрнидан туриб, истиқболимга юра бошлади.

— Янгули, шени деда ватире! — дея ўзғирлик қилдим мен.

У тўхтаб, маъюс нигоҳ билан узоқ тикилиб турди.
— Шени деда ватире, Янгули! — деб такрорладим яна.

Янгули бошини эгди, кейин бурилиб, аста… уйи томон кета бошлади. Мен донг қотиб қолдим.

— Кўрдингми қуён бўлганини?! Энди хўжайинлик қилолмайди! — дедим Кокага.

— Йўқ, энди бошланди! — Кока мийигида кулиб қўйди.

— Қанақасига?
— Шунақасига-да. У сени енгди, Жамол!
— Нега сўкинмади бўлмаса!

— Кеча ойингни суриштирган эди: ким, қаерда… Мен нима дейин… Шунақа, шунақа… ҳалиги… Йўқ… ўлган, дедим. Шунинг учун ҳам сўкмади-да сени…”

Ўзингиз айтинг, бу парчада бола мисолида инсонга хос бўлган энг сарбаланд туйғулар жунгина қилиб кўрсатиб берилмаяптими?! Ҳа, бу Янгули юрагида ниш ураётган инсоний бағрикенгликнинг, керак бўлса ҳақиқий миллатпарварликнинг намунаси эди…

Кўкракдаги нақш ва юракдаги муҳаббат

Ҳикоя ҳақидаги фикрларимни мухтасар қилиш, қолаверса асосий гапга ўтиш учун асарнинг охирроғига кўчаман.

Ўқувчи ҳикоянинг ниҳоясига яқинлашар экан, унга Сухумида яшаётган грекларнинг ўз юртига, Элладага қайтиши кераклиги баён қилинади. Ўз-ўзидан маълумки, Янгули ҳам миллатдошлари билан юртига қайтиб кетиши лозим эди. Ўз юртига қайтиш имкони яратилганини Сухумида яшаётган бутун грек халқи катта хурсандчилик билан қарши олишади, аммо… аммо бу хабар Янгулига ҳақиқий жудолик, ҳақиқий мусибат бўлиб татийди. Чунки бу жудолик Янгули учун кўплаб қимматли туйғулардан — болаликдан, муҳаббатдан ва … ва Ватандан айро тушмоқ эди. Муаллиф (ўз таъбири билан айтганда “на бир-бирига ғаним, на яқин дўст” бўла олмаган) икки ўспириннинг хайрлашиш олди қилган суҳбатини ёзаркан, назаримда асаридаги, йўқ нафақат асаридаги, шунингдек реал ҳаётдаги Ватан ва Ватанга боғлиқлик ҳисси ҳақидаги энг гўзал сўзни, энг ҳаққоний ҳақиқатни айта олган, десам янглишмайман.

“— Нега бирга кетмоқчимассан? — деб сўрадим астойдил таажжубланиб.

Янгулидан анча вақтгача садо чиқмади.

— Қандоқ тушунтирсамикин… — дея гап бошлади у ниҳоят. — Онам йўқ, ҳатто эслолмайман ҳам. Отам уззукун томорқада ёки тирикчилик ташвишида… Мен кўчада, Венециан кўчасида катта бўлдим… Менинг ватаним, менинг Элладам бу — Сухуми, кўча, Чалбаш; бу — Кока, Петя, Курлика, Фема, Қора денгиз, кўприк… — У бир ютиниб олиб, давом этди: — Бу — Мида… қолаверса, сен…

…Аъзойи баданим жимирлашиб кетди. Бунақа сўзларни умримда биринчи марта эшитаётган эдим.
— Бу нима бўлмаса? — Мен Янгулининг кўкрагини очиб, баланд овозда ўқидим: — Hellados.

— Бу — нақш, Жамол. Ватан — ичкарироқда, нақд юракнинг ўзида! — Янгули қўлини кўксига қўйди.”

Дарҳақиқат Янгулининг қалбида ота-бобоси туғилган Гретсия эмас, ўзи усиб улғайган Сухуми Ватан тимсолида эди. Оқибатда у ўзини бу ватани учун, Жамолдан қизғониб аёвсиз муштлашган Сухумиси учун қурбон қилди. Гарчи муаллиф тамонидан Янгулининг кемадан сакрагани ёки греклар минган кеманинг ҳалокатга учрагани ойдинлаштирилмай, мавҳумроқ тарзда қолдирилган эсада, ўқувчи сифатида мен негадир юрагидаги Ватанидан айрилишни истамаган Янгулининг ўзини кемадан сувга отганига қаттиқ ишонаман. Ҳамда Янгулидаги бу фидоиийлик уруш асоратлари ҳақидаги бўлак кўпгина асарлардан фарқли улароқ нақадар ҳаққоний, нақадар самимий ифода топганини таъкидлагим келади. Шундай. Ўзининг кичикгина ватани – Венициан кўчасига беқияс меҳр билан яшаган Янгули, тасаввуримда бунақанги қурбонликка шубҳасиз қодир эди…

Асар ҳақидаги ушбу хулосаларим билан аслида Нодар Думбадзе ўз ҳикояси орқали инсонларга айтмоқчи бўлган гапларнинг ўндан бирини ҳам билдира олмаган бўлишим мумкин. Лекин асарни мағзини оз-моз чақиб етган даврларимдан бошлаб ҳанузгача китобларда, айрим тенгдошларим тамонидан ватанга бағишлаб ёзилган бақироқ шеърларда, ёки ҳаётнинг ўзида ҳар қандай сохта ватанпарварликни кўриб қолсам, Янгулининг Жамолга қарата айтган ўша оловли сўзлари қулоқларим остида янграгандай туйилади: “Бу – нақш, Жамол! Ватан бундан ичкарироқда, нақ юракнинг ўзида бўлади!”

2017

Нодар Думбадзе
ҲЕЛЛАДОС
Низом Комил таржимаси

Нодар Думбадзе (1928-1984) — таниқли грузин ёзувчиси. Илк ҳикоялар тўплами — «Қишлоқ болалари» (1958). Дастлабки йирик асарлари — «Мен, бувим, Илико ва Илларион» (1960) қиссаси ва «Қуёшни кўряпман» (1962) романида 2-жаҳон уруши йилларидаги грузин қишлоқларининг оғир ҳаёти акс этган.
«Қуёш кечаси» (1967), «Оқ байроқлар» (1972) романларида замонавий муҳим ижтимоий-ахлоқий масалалар кўтарилган.«Абадият қонуни» (1978)да инсоннинг жамиятдаги ўрни, яшашнинг маъноси мавжуд ҳаётий лавҳалар, шахслар орқали акс эттирилган. Думбадзе асарлари чуқур лиризм билан суғорилган, уларда драматизм юмор билан уйғунлашиб кетган.
Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган («Қуёшни кўряпман», 1969; «Қўрқманг онагинам», 1982; «Абадият қонуни», 1983 ва б.). «Абадият қонуни» асари асосида ўзбек тилида телеспектакл яратилган (1985).

Янгули — сухумилик грек Христа Александридининг ўғли. Чўпдай озғин, елкалари туртиб чиққан, қиррабурун, кўзлари чаросдек қоп-қора, қўллари узунлигидан тиззасига тушиб турадиган ўн тўрт ёшли бу бола ён-атрофдаги тенгқурлари учун нақд азроилнинг ўзи эди.

Янгули отаси билан Венетсиан кўчасида, Чалбаш дарёсининг бўйида яшарди. Онасини эслолмайди — чақалоқлигидаёқ етим қолган. Ота-боланинг бор-йўқ давлати бир парча томорқа, биттагина сигир ва эшакдан иборат. Ошкўк, сут-қатиқ сотиб кун кўришади.

Янгули ҳеч қаерда ўқимасди. Отасининг юмушларига қарашар, аҳён-аҳён эшакда қўшниларга сут-қатиқ тарқатар эди…

Ўн тўрт ёшли бу золим Венетсиан кўчасида истиқомат қилувчи барча устидан, жумладан, холаваччам Кока устидан ҳам танҳо ҳукмронлик қиларди.

… Бизнинг танишувимиз ўттиз саккизинчи йилнинг кузларида бошланган…

… Темирйўл кесиб ўтиладиган жойда, одатдагидек, Янгуҳнинг тўдаси уймаланарди. Беихтиёр бошим ўша томон оғди — ҳозир уйга боришдан нима фойда! Болаларга яқин қолганда қадамимни секинлатдим-да, атайин энгашиб, ботинкамнинг ипларини титкилай бошладим.
— Ҳе-эй, скрипка!

Янгулининг овозини дарров танидим.
— Нима дейсан?
— Бу ёққа кел!
— Ишинг бўлса — ўзинг кел!

Янгули ўзидан ҳам баттар таажжубланган ўртоқларига бир қараб қўйди-да, аста мен томонга юра бошлади.
— Кимлигимни билмайсанми ҳали? — деб сўради у кишининг ғашига тегадиган бир оҳангда.
— Биламан, — дедим кўзларига тик қараб.
— Бўлмаса, нега чақирганда келмайсан?
— Ким бўпсан мени чақирадиган? — дедим яна беписандлик билан, аммо ҳар эҳтимолга қарши, скрипка солинган ғилофни ерга қўйдим.

Янгули ўйинни ҳам унутиб, бизни қуршаб олган болаларга бир-бир қараб чиқди.
— Янгули, кимлигингни бир кўрсатиб қўй! — деди болалардан бири.
— Сол, Янгули! — дея қўшимча қилди иккинчиси.
— Бир шапалоққина! — деб маслаҳат берди учинчи бола.
— Олдин зўрлигини бир кўрайлик-чи! — Янгули шундай деб, юзимни бир сийпалаб қўйди.
— Қўлингни торт! — бақирдим унга.
— Ол-ла! — дея ҳайрон бўлди Янгули.
— Уни қаранглар-а!
— Папиросни чиқаз! — деди Янгули бирдан қўлини чўзиб.
— Чекмайман!
— Пулни ол!
— Пулим йўқ.
— Чўнтакларингни ағдар!
— Ўзинг ағдар!

Болалар пичирлаша бошлашди. Янгули довдираб қолди, аммо дарров ўзини босиб, скрипкага қўл чўзди.
— Торт паншахангни!— деб бақирдим скрипка устига энгашиб. Лекин Янгули ўзғирлик қилди — ғилофни очиб, асбобни менга узатди.
— Қани, бирорта куй чалиб болаларни хурсанд қилгин-чи!
— Чалмайман!
— Нега бўлмаса бу даҳмазани кўтариб юрибсан? Эси йўқ эшакмисан?
— Бер скрипкани!

Янгули асбобни орқасига яшириб, бир қадам тисарилди.
— Петя, Фема, Курлик, Панчо, Тена! Умрларингизда скрипка овозини эшитганмисизлар? — деди у болаларга мурожаат қилиб. Улар бараварига чулдирашди.
— Радиодан эшитганман! — деди Петя.
— Бўлақол, Янгули, бир кўрсатиб қўй!

Скрипкамнинг овозини ҳаммадан олдин ўзим эшитдим: Янгули қулочкашлаб туриб скрипка билан бошимга туширди.

«Зи-и-нг… қарс…» этган товушдан сўнг асбоб иккига бўлинди. Унинг қорни, худди шартта чопиб ташланган қўлдай, нозик симларга осилганча лапанглаб турарди.

Болалар хахолаб ерга думалашди.

Юрагим гўё тўхтаб қолгандай бўлди, миямга қон урилди, қулоқларим битиб қолди. Мен ҳеч нарсани эшитмас, сезмас эдим, фақат қорнини чангаллаб кулаётган болаларни, пачоқ бўлган скрипкани ва Янгулининг туртиб чиққан озғин иягини илғардим, холос. Бирдан бот кучим билан ана шу ияк остига мушт солдим.

Эс-ҳушимни йиғиб олганимда Янгули кўприк устида ўтирар, менга ҳайратомуз тикилганча ўнг қўли билан иягини ишқалар эди. Болалар чурқ этишмасди.

Шартта бурилиб, уйга жўнадим.

Ўша куни кечқуруноқ қўшнимиз ва Янгулининг ўнг қўли ҳисобланмиш Петя мажақланган скрипка билан ғилофни уйимизга олиб келиб, остонага ташлади-да, қуённи сурворди.

Фиғони фалакка чиққан холам аввал Петяни, сўнг Янгули Александридини, охирида ўзимни бисотида бор ёмон сўзлар билан қарғашга тушди:
— Ҳа-а, ер ютсин сени, Петя касофат!.. Илойим, бўйгинанг гўрда чирисин!.. Сен ҳам бир, кўкатфуруш отанг ҳам бир! Сенлар скрипкани қадрига етасанларми? Паганиними, Страдиварими, арракашми — сенларга барибир!.. Энг аввал сенинг гўштингни қиймалаш керак эди, Янгули Александриди! Ҳайф сенга мусиқа! Эшакнинг ҳанграшини эшитиб катта бўлган бола мусиқани тушунармиди! Ҳаммасига уйимдаги янги безори айбдор! Мана шуни оёғидан осиш керак! О, опажоним Анико! Ўзимнинг ташвишим етмаётувмидики, яна манови ғурбатни бошимга бало қилиб ташлаб кетдинг-а! Нима гуноҳ қилдим, эй Парвардигор!

Ўша куни мусиқа оламидаги саргузаштларимга нуқта қўйилди. Ҳаётимда янги давр — яшаш учун кураш даври бошланди…

Эртаси куни Янгули билан Петя бизни мактаб дарвозаси олдида қарши олишди…

Янгули қора сатин кўйлагини ечди. Кенг, таранг кўкрагини кўриб, сесканиб кетдим. Бу ҳам майли, чап тўшининг устига кўкиш рангда нақшланган лотин ҳарфларидаги ёзув мени негадир буткул довдиратиб қўйди: «Ҳелладос».

Янгули Петяга грекчалаб бир нималар деди. Петя миқ этмади.

Янгули яна такрорлади. Петя истамайгина иккала чўнтагидан иккита каттакон тошни чиқариб, бир четга улоқтирди. Янгули Кокага қаради. Кока шоша-пиша қоқ-қуруқ чўнтакларини ағдариб кўрсатди.
— Бошладик! — деди Янгули.
— Бошладик! — дедим мен ҳам. Олишув икки-уч минутгина давом этди.

Мен муштларимни тугиб, Янгули эса беш панжаси билан урарди. Мен урганда овоз чиқмас, аммо Янгули ҳар туширганда атрофдан қарсиллаган акс садо келарди. Петя Янгулига грекчалаб далда берар, Кока эса менга грузинчалаб бидирлар эди:
— Калла қил, Жамол, калла қил!

Муштлашганда калла қилиш нималигини ўзим ҳам биламан, бироқ Янгулига яқинлашиб бўлмаётган эди: унинг чайир, терлаган гавдаси ҳар гал сирғалиб қўлимдан чиқиб кетаверарди.

Яна бир қарсиллаган товуш эшитилди-ю бурнимдан тизиллаб қон отилди. Қонни артгунимча Янгули тағин бир марта туширди; натижаси шу бўлдики, кеча худди Янгули ағдарилгандай гуп этиб ерга қуладим, фақат битта фарқи бор: ҳозир мен турадиган ҳолдаман, аммо Янгули кеча ўрнидан туролмаган эди.

Нима бўлганда ҳам бугунги олишувнинг якуни маълум: мен ютқаздим. Янгули бироз кутиб турди, муштлашишни давом эттириш ниятим йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, шошмасдан кўйлагини кия бошлади. Нигоҳим яна кўксидаги ғалати сўзга тушди: «Ҳелладос»…

Эртасига мактабга бормадим — юзимдаги шиш ва мўматалоқларни даволадим. Учинчи куни темир йўл кесиб ўтиладиган жойда Янгулидан бошқа деярли бутун маҳалланинг болалари тўпланиб турганини кўрдик. Улар бизни ҳуштак ва таҳқирлар билан кутиб олишди.

Янгули амирона ишора билан ҳамманинг овозини ўчирди, сўнг бамисоли қабила оқсоқолидай ўз қавмига юзланиб, тарихий нутқ ирод этди:
— Болалар! Мен, Янгули Александриди, сизлар сайлаган сардор, сизларга, Венетсиан кўчасининг ҳур фарзандларига мурожаат қиламан! Рўпарангизда тбилисилик рангпар лақма билан унинг жияни — ватан ва қабила хоини, мишиқи Кока турибди. Мана бу рангпар келгинди бизнинг меҳмондўстлигимиз ва мурувватимиздан баҳраманд бўлиш ўрнига — Худо сийлаган еримизни, денгизимизни, жамики дарёларимиз, олтин ва кумушларимиз, ўтлоқларимизни ўзиники қилиб олмоқчи…
— Бас қил майнавозчиликни! — дедим унинг гапини бўлиб. — Муштлашамиз!

… Бугунги олишувимизга фақат эшак шоҳид бўлди. Муштлашиш узоқ давом этди. Ҳар қанча уринмайин, Янгули ўзғирлик қилди — биринчи зарбани у берди. Мен йиқилмадим, фақат чайқалдим, холос. Иккинчи марта ҳамла қилганида чаққонлик билан гавдамни орқага ташладим, қўли бурним ёнидан шувиллаб ўтиб кетди. Аммо у шу қадар шиддат билан қулоч отган эдики, мувозанатини йўқотиб, мункайганча бир қадам олдинга ташлади. Шунда… Ҳў ўша биринчи бор муштлашганимизда бўлганидай, озғин ияги ўнгимга келиб қолди. Мен ҳам ўша ияк остига қаттиқ мушт солдим. Янгули йиқилди, бир муддат қимир этмади.

Биз бир-биримизга узоқ тикилиб қолдик. Пишиллаб нафас олаётганимизни ҳар иккаламиз ҳам эшитиб турардик. Мен Янгулининг яна ҳамла қилишини кутардим, аммо, таажуубки, муштлашишга менда на хоҳиш, на кайфият қолган эди. Бироқ энди ҳеч қачон Янгули менга зўравонлик қилолмаслигини ҳам билиб турардим.
— Бас! — деди Янгули кутилмаганда.
— Бўпти! — Мен ҳам рози бўлдим. — Лекин эртага болаларнинг олдида муштлашамиз! — дея қўшиб қўйдим ҳар эҳтимолга қарши.
— Кераги йўқ. Зўр бола эканингни болаларга ўзим айтаман. Лекин, билиб қўй, биринчиликни сенга бермайман!
— Кераги ҳам йўқ!
— Хоҳласанг, иккинчи бўла қол.
— Менга ҳеч нарса керак эмас! Сенинг йўлинг бошқа, менинг йўлим бошқа! — Мен кетишга чоғландим.
— Тўхта! Бунақаси кетмайди. Ҳар куни муштлашавермаймиз-ку, ахир. Ке, келишволайлик: эртадан бошлаб фақат сўкишамиз. Ким қойиллатса — ўша ғолиб!
— Майли, розиман.

Мана, яна болалар қуршовидамиз. Бу гал ўртамизда даҳанаки жанг авжга чиққан.
— Жамол — эшакмия!
— Янгули — кўкатфуруш грек!
— Тбилисилик мишиқи!
— Эшакбоқар!
— Тўнғиз!
— Чириган бодринг!
— Тошбақа!
— Итбалиқ!
— Медуза!
— Овсар!
— Паганини!

Бисотимдаги ҳақоратбоп сўзлар тугади. Янгули кутиб турарди — навбат меники эди.
— Бўла қол, ютқазасан! — деб турткилади Кока.
— Менда бошқа йўқ!
— Онасига ўт!
— Йўқ, онани аралаштириб бўлмайди!
— Шени деда ватире, дегин! Уят жойи йўқ буни!
— Ўрисчасига нима дегани?
— Сен грузинчасига айтавер! У барибир тушунмайди! — Кока ҳол-жонимга қўймасди.

Янгули, шени деда ватире! — грузинчалаб шундай дедим-у жавобини жон ҳовучлаб кутиб турардим.
— Имана су ине простикаса инека, Жамол!

Сездимки, Янгули ҳам онамга тил теккизди, аммо бу сўзлар шу қадар хушоҳанг, шу қадар ёқимли эшитилдики, гўё у гўзал бир қўшиқни бошлагандай бўлди назаримда.

Мен яна такрорладим:
— Шени деда ватире, Янгули!
— Имана су ине простикаса инека, Жамол!

Бу ҳол ярим йилча давом этди. Сўнг эҳтиросларимиз аста-секин сўнди. Иккаламизнинг ҳам ҳақорат репертуаримизда битта-ю битта жумла қолди, ҳар учрашганимизда мен: «Шени деда ватире, Янгули!» дердим, у бўлса: «Имана су ине простикаса инека, Жамол!» дерди.

* * *

… Ўша куни Янгули сут опкелди. Ҳовлида унга кўзим тушди-ю… таниёлмай қолдим. Башараси мўматалоқ бўлиб кетган эди.
— Нима бўлди? — деб сўрадим ажабланиб.

Ақл бовар қилмасди — бу атрофда Янгулига ким қўл кўтариши мумкин?! Ёки бирорта каттароқ ёшдаги одамнинг ишимикан бу?
— Ҳеч нарса! — деди у четга қараб.
— Афтингни бир қарагин…
— Ҳечқиси йўқ! — дея жилмайди у.
— Ким экан у муштумзўр?!
— Отам!
— Отанг?
— Отам.
— Нима гуноҳ қилувдинг? — дея унинг шишиб кетган чаккасига авайлаб қўлимни текказдим.
— Сабаби бор-да…
— Нима иш қилиб қўйдинг?
— Уч кундан кейин Сухумига Гретсиядан пароход келади. Бу ерлик греклар Элладага қайтишяпти. Отам ҳам…
— Хўш, нима қипти?
— Кетмоқчи эмасман… Отамнинг гапига қараганда, бизнинг ватанимиз, она тупроғимиз ўша ерда… Бизни аждодлар руҳи чақираётганмиш, бу нидога қулоқ солиш шарт эмиш…
— Нега бирга кетмоқчимассан? — деб сўрадим астойдил таажжубланиб. Янгулидан анча вақтгача садо чиқмади.
— Қандоқ тушунтирсамикин… — дея гап бошлади у ниҳоят. — Онам йўқ, ҳатто эслолмайман ҳам. Отам уззукун томорқада ёки тирикчилик ташвишида… Мен кўчада, Венетсиан кўчасида катта бўлдим… Менинг ватаним, менинг Элладам бу — Сухуми, кўча, Чалбаш; бу — Кока, Петя, Курлика, Фема, Қора денгиз, кўприк… — У бир ютиниб олиб, давом этди: — Бу — Мида… қолаверса, сен…

Миданинг исмини менинг олдимда Янгули биринчи марта тилга олаётган эди. Аммо мен Мида — бир абхаз кишига турмушга чиққан грек аёлининг қизи эканини, Сухумида ундан гўзал қиз йўқлигини, Янгули уни яхши кўришини билардим.
— Тушундингми энди?

Аъзойи баданим жимирлашиб кетди. Бунақа сўзларни умримда биринчи марта эшитаётган эдим.
— Бу нима бўлмаса? — Мен Янгулининг кўкрагини очиб, баланд овозда ўқидим: — Ҳелладос.
— Бу — нақш, Жамол. Ватан — ичкарироқда, нақд юракнинг ўзи-да! — Янгули қўлини кўксига қўйди.

Ўпкам тўлиб, томоғимга аччиқ бир нарса қадалди, унга яна бир нималар демоқчи эдим-у, аммо Янгули эшагини нўхтасидан етаклаб, ҳовлидан чиқиб кетди…

Сухумиликлар ўзлари билан эт-тирноқ бўлиб кетган қадрдонлари — греклар билан хайрлашишарди. Греклар аллақачон нуқрадай оппоқ «Посейдон» кемасига чиқиб олишган, ўша ердан туриб қўл силкишар, грекча, русча, грузинча, арманча лафзда бир нималар деб қичқиришар эди.

Мен болаларга қўшилиб, соҳилдаги панжара деворга қапишганча, нигоҳим билан Янгулини излай бошладим. Ва уни топдим. Эгнида ўша ўзи ёқтирадиган олди очиқ қора сатин кўйлак.
— Янгули, Янгули! — дея қичқиришга тушдим қўл силкитиб. Янгули кузатувчиларга узоқ, жуда узоқ разм солди ва бирдан мени кўриб қолди. Иккала қўлини баланд кўтариб, нидо берди:
— Жамол, эго агапо имана су! Жамол, ойингни яхши кўраман! У грекча нимадир деб бақирди-ю, аммо менга қўшиқ айтгандай туюлди. Тағин шу нарсани сездимки, назаримда, кемадан қочиб кетмасин дебми отаси уни билагидан маҳкам ушлаб турарди. Яна унинг қўшиғини эшитишга, яна унга мўлтираб туришга бардошим етмади. Кемага терс ўгирилдим-да, йиғлаганча уйга жўнадим.

Орадан бир кун ўтиб, Келасури дарёсининг қуйилиш жойида денгиз тўлқинлари бир боланинг жасадини соҳилга чиқариб ташлабди. Тўғрироғи, уни кекса балиқчилар сувдан тортиб олиб, қумга ётқизишибди. Сўнг мурданинг кимлигини аниқлаш учун шу атрофда ўйнаб юрган болаларни чақиришибди.

Марҳумнинг башараси шу қадар дабдала бўлиб кетган эканки, уни ҳеч ким танимабди.

Уни мен танидим. Чап тўшининг устидаги «Ҳелладос» деган сеҳрли ёзувни кўргандан кейин танидим.

Нафасимни ичимга ютганча соҳилдан, сўнг темирйўл бўйлаб, кейин Венетсиан кўчасидан тўхтовсиз югуриб, телбаларча уйга отилиб кирдим.
— Ҳа, нима бўлди?!! — Холамнинг капалаги учиб кетди.
— Нина хола… Янгули қайтиб келди…

Сўнг холамнинг олдида чўккалаб, оёқларини қучоқлаганча ҳўнграб йиғлаб юбордим…

   Atoqli gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadzening nomi o‘zbek o‘quvchilariga yaxshi tanish. Uning “Nishonga tegmagan o‘qlar” (“Kukaracha”), “Abadiyat qonuni”, “Qo‘rqmang, onaginam”, “Oq bayroqlar”, “Ellada” (“Hellados”) kabi asarlari allaqachon kitobxonlarning ko‘ngil mulkiga aylangan. Dumbadze ijodiga kuchli insonparvarlik, oqibat, mehr-muhabbat tuyg‘ulari singib ketgan.

Adibning bir qancha kitoblari taniqli tarjimon Nizom Komil tomonidan o‘zbekchaga mahorat bilan o‘girilgan. Nizom aka o‘zbekchalashtirgan “Hellados” hikoyasi iste’dodli gruzin adibi ijodining eng yorqin sahifalaridan biridir.

Bayram ALI
VATAN ICHKARIDA BO‘LADI
yoxud bir hikoya taassurotlari

Aslida “ilk bora” so‘zi bir muncha badiiylashgan, kitobiy so‘zga o‘xshaydi. Ammo atoqli guruzin adibi Nodar Dumbadzening “Hellados” hikoyasi mening bolalik dunyoyimni ag‘dar-tuntar qilib yuborgan, ilk bora ulkan insoniy istirob bilan yuzma-yuz qilgan asar, desam ortiqcha mubolag‘a qilmagan bo‘laman.

Nodar Vladimirovich Dumbadze 1928-yilda Gruziya poytaxti Tbilisi shahrida dunyoga kelgan. Yozuvchining ko‘pgina asarlarida ikkinchi jahon urushi yillaridagi guruzin qishloqlaridagi mashaqqatli hayot manzaralari bir-biriga o‘xshamaydigan taqdir egalari obrazida yorqin aks ettirilgan. Nodar Dumbadzening asarlarida odamiylik, oqibat, vijdon, hayot talab etadigan fidoiylik kabi tushunchalar birinchi o‘rinda turadi. Uning ayni shu kabi hislatlar tarannum etilgan “Abadiyat qonuni” asari esa nafaqat gruziyada, balki ko‘pgina boshqa davlatlarda ham qidirib topib o‘qiladigan asarlardan biridir. Adibning “Abadiyat qonuni” romanidan tashqari o‘nlab hikoyalari, “Ko‘karacha” qissasi, “Oq bayroqlar” singari romani mohir tarjimon Nizom Komil tamonidan o‘zbek tiliga ham tarjima qilinib, kitobxonlarimizga taqdim qilingan.

Adib asarlaridagi voqealar tizimi kuchli dramatizmi bilan birgalikda, samimiy yumir ufurib turganligi bilan ham o‘quvchi ongiga singib qoladi. Nodar Dumbadze ijodidagi qadriyatlarga sodiqlik, keksalarni ulug‘lash, vatanga mehr kabi umuminsoniy g‘oyalar mujassamligi adibni ko‘plab o‘zbek kitobxonlarining ham sevimli yozuvchilaridan biriga aylantira oldi.

Men hozir so‘z yuritmoqchi bo‘layotgan “Hellados” hikoyasi ham adibning aynan o‘shanday — o‘zbek kitobxonlari uchun qimmatli bo‘lgan asarlari sirasidandir.

Esimda, akamining adabiyot darsligidan o‘qib, anchayin yosh bo‘lganim uchun “Hellados” hikoyasida aslida qanday tuyg‘u haqida gap ketayotganini, ikki murg‘ak o‘spirin asli nimani talashib bunday murosasiz mushtlashganini u qadar idrok qila olmaganman. Bilganim qiliqlari va hislatlari ayrim o‘zimning o‘rtoqlarimni eslatib yuboradigan ikki bolaning bir-biriga bo‘lgan qarama-qarshiligi va ularning har ikkisining nihoyatda yaxshiligi edi. Men ularning har ikkisini birday yaxshi ko‘rardim, Jamolni ham, mushtamzo‘r Yangulini ham. Bolalar o‘rtasidagi mushtlashuv jarayonini o‘qiyotganimda Jamolning yutib chiqishini xohlar va ayni paytda shunday g‘amxo‘rlik bilan Yangulining yutqazishini sira istamas edim. Hikoyadagi Yanguli kemaga minib jo‘nab ketishi oldidan Jamolning yoniga kelib eshagini olib qolishni bolalarcha samimiy dilgirlik bilan so‘raganida ko‘zlarimga yosh qalqqan bo‘lsa, asar nihoyasida Kelasuri daryosidan baliqchilar topib olgan jasad haqida o‘qir ekanman, chinakam dard bilan ho‘ng-ho‘ng yig‘laganim kechagiday yodimda turibdi…

Keyinchalik ham bu asarni ko‘p bora takror o‘qidim. Bugun esa undan olgan tassurotlarimni va asardan o‘zim uchun kashf qilgan ayrim haqiqatlarni sizlar bilan o‘rtoqlashmoqchiman.

Murg‘ak qalblardagi adovat

Asar qishloqdagi barcha bolalarga mushtamzo‘r Yanguli hukmronlik qiladigan Chalbash daryosi bo‘yidagi Venetsian kuchasiga Jamolning kelishi bilan boshlanadi. Jamol Yanguli bilgan boshqa bolalarga o‘xshamasdi. U irodali, ayni paytda o‘ziga hukm o‘tkazishlariga yo‘l qo‘ymaydigan darajada mag‘rur bola edi. Jamol birinchi marta o‘zining shunday hisltalari bilan Yangulini qiziqtirib qo‘yadi, qolaversa o‘ziga nisbatan adovat uyg‘otadi. Xush, ammo bu adovatning asl sababi nima edi? Yanguli nima uchun bunday olishuvni, murosasiz kurashni boshladi?

Yangulining Jamol bilan mushtlashuvga kirishmoqchi bo‘layotgan paytdagi mana bu so‘zlariga e’tibor bering:

“— Bolalar! Men, Yanguli Aleksandridi, sizlar saylagan sardor, sizlarga, Venetsian ko‘chasining hur farzandlariga murojaat qilaman! Ro‘parangizda tbilisilik rangpar laqma bilan uning jiyani — vatan va qabila xoini, mishiqi Koka turibdi. Mana bu rangpar kelgindi bizning mehmondo‘stligimiz va muruvvatimizdan bahramand bo‘lish o‘rniga — xudo siylagan yerimizni, dengizimizni, jamiki daryolarimiz, oltin va kumushlarimiz, o‘tloqlarimizni o‘ziniki qilib olmoqchi…”

Anglaganingizdek, hali bolalik dunyosini tark etmagan bezori o‘spirin o‘zi ulg‘aygan Venetsian ko‘chasini butun bir Vatan deb bilardi. U o‘z “vataniga” faqat o‘zi hukmron bo‘lishni istar, “vatanida” paydo bo‘lgan begona bolaning dadilligi esa uni g‘ashini keltirardi, shu bilan birga jinday cho‘chitardi ham – u, “vataniga” o‘zga bir bola “ega chiqishidan” cho‘chirdi. Ha, o‘quvchida dastlab tarbiyasiz, bezori sifat taassurot qoldiradigan Yanguli o‘zi bilib-bilmasdan guyo Vatan himoyasiga kirishganday edi! Bu esa har ikki bolaning murg‘ak tasavvurida, qalbida boshlangan yashash va vatan uchun bo‘lgan o‘ziga xos kurashning boshlanishi bo‘ldi.

Sulx, yoki so‘nggi ilinj

Yanguli uchun kutilmaganda “kelgindi” Jamol anchayin abjir chiqib qoladi. Bu ikkovlon o‘rtasidagi adovatning yanada kuchayishiga olib keladi. Jamol hadeganda bo‘yin egavermas, orada Yanguli uning o‘zidan ko‘ra kuchliroq ekanini his eta boshlaydi. Ammo buni tan olish, o‘zgalarga bildirish Yanguliga o‘zining Venetsian ko‘chasini – Vatanini boy berishning xuddi o‘zi edi! Shunda Yanguli kurash tusidagi sulxni o‘ylab topadi. “Doim urishaveramizmi! – deydi u bo‘sh kelmay. – Kel, ertadan boshlab so‘kishamiz! Kim yutsa, o‘sha g‘olib!” Bu o‘zining ojizligini dildan sezgan bolakayning naninki sulxi, balki o‘z “vataniga” egalikni o‘zida saqlab qolish uchun qo‘llagan eng so‘nggi ilinji edi.

“U seni yengdi, Jamol!”

Yangulining taklifidan keyin bolalar bir muddat shunday – dahanaki jang olib borishadi. Bu esa adibning bolalikning beg‘ubor dunyosiga bergan shu qadar ajoyib tasviri, beqiyos topilmasi atasak yanglishmaymizki, bu topilma katta yoshli har qanday o‘quvchini ham yuziga tabassum balqitib, o‘zining o‘sha shaffof-musaffo olamiga boshlab ketadi. Asarda qo‘llanilayotgan quyidagi muomila uchun qo‘polroq hisoblanuvchi so‘zlar endi haqorat so‘zi emas, aksincha, adib mahorati tufayli ruhni erkalovchi, shirin hislarga chulg‘ovchi sehrli so‘zlarga aylanadi.

“— Jamol — eshakmiya!
— Yanguli — ko‘katfurush grek!

— Tbilisilik mishiqi!
— Eshakboqar!

— To‘ng‘iz!
— Chirigan bodring!”

Ammo gap faqat shundagina, yani dahanaki olishuv o‘quvchining bolalik chog‘larini esga tushirib, totli xotiralarga oshno qilishidagina emas. Bu yerda boshqa bir gap, fikrimcha adibning boshqa bir maqsadi ham bor. Asarni o‘qigan o‘quvchi eslasa, Jamolning haqoratli so‘zlari tugab qoladi. “Onasiga o‘t!” – deb maslahat beradi uning xolavachchasi Koka. Jamol onani aralashtirib bo‘lmasligini aytib bosh tortsa esa, Koka yana uni qistaydi: “Sheni deda vatire, degin! Uyat joyi yo‘q buni!”. Jamol Kokaning maslahatiga amal qilgandan keyin, Yanguli ham uni onasiga til tekkizib haqorat qiladi… Shu kundan boshlab ularning haqorat repertuarida tanho shu so‘kishgina qolgan, Jamol Yangulini qachon ko‘rmasin, gruzinchalab “Sheni deda vatire!”, desa, Yanguli grekchalab “Imana su ine prostikasa ineka, Jamol!” – deya javob qaytarardi. Biroq, bir kuni…

“…Koka ikkalamiz maktabdan qaytardik. Temiryo‘l kesib o‘tiladigan joyda, odatdagidek, Yanguli o‘rtoqlari bilan ivirsib o‘tirardi. Meni ko‘rdiyu shartga o‘rnidan turib, istiqbolimga yura boshladi.

— Yanguli, sheni deda vatire! — deya o‘zg‘irlik qildim men.

U to‘xtab, ma’yus nigoh bilan uzoq tikilib turdi.
— Sheni deda vatire, Yanguli! — deb takrorladim yana.

Yanguli boshini egdi, keyin burilib, asta… uyi tomon keta boshladi. Men dong qotib qoldim.

— Ko‘rdingmi quyon bo‘lganini?! Endi xo‘jayinlik qilolmaydi! — dedim Kokaga.

— Yo‘q, endi boshlandi! — Koka miyigida kulib qo‘ydi.

— Qanaqasiga?
— Shunaqasiga-da. U seni yengdi, Jamol!
— Nega so‘kinmadi bo‘lmasa!

— Kecha oyingni surishtirgan edi: kim, qayerda… Men nima deyin… Shunaqa, shunaqa… haligi… Yo‘q… o‘lgan, dedim. Shuning uchun ham so‘kmadi-da seni…”

O‘zingiz ayting, bu parchada bola misolida insonga xos bo‘lgan eng sarbaland tuyg‘ular jungina qilib ko‘rsatib berilmayaptimi?! Ha, bu Yanguli yuragida nish urayotgan insoniy bag‘rikenglikning, kerak bo‘lsa haqiqiy millatparvarlikning namunasi edi…

Ko‘krakdagi naqsh va yurakdagi muhabbat

Hikoya haqidagi fikrlarimni muxtasar qilish, qolaversa asosiy gapga o‘tish uchun asarning oxirrog‘iga ko‘chaman.

O‘quvchi hikoyaning nihoyasiga yaqinlashar ekan, unga Suxumida yashayotgan greklarning o‘z yurtiga, Elladaga qaytishi kerakligi bayon qilinadi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, Yanguli ham millatdoshlari bilan yurtiga qaytib ketishi lozim edi. O‘z yurtiga qaytish imkoni yaratilganini Suxumida yashayotgan butun grek xalqi katta xursandchilik bilan qarshi olishadi, ammo… ammo bu xabar Yanguliga haqiqiy judolik, haqiqiy musibat bo‘lib tatiydi. Chunki bu judolik Yanguli uchun ko‘plab qimmatli tuyg‘ulardan — bolalikdan, muhabbatdan va … va Vatandan ayro tushmoq edi. Muallif (o‘z ta’biri bilan aytganda “na bir-biriga g‘anim, na yaqin do‘st” bo‘la olmagan) ikki o‘spirinning xayrlashish oldi qilgan suhbatini yozarkan, nazarimda asaridagi, yo‘q nafaqat asaridagi, shuningdek real hayotdagi Vatan va Vatanga bog‘liqlik hissi haqidagi eng go‘zal so‘zni, eng haqqoniy haqiqatni ayta olgan, desam yanglishmayman.

“— Nega birga ketmoqchimassan? — deb so‘radim astoydil taajjublanib.

Yangulidan ancha vaqtgacha sado chiqmadi.

— Qandoq tushuntirsamikin… — deya gap boshladi u nihoyat. — Onam yo‘q, hatto eslolmayman ham. Otam uzzukun tomorqada yoki tirikchilik tashvishida… Men ko‘chada, Venetsian ko‘chasida katta bo‘ldim… Mening vatanim, mening Elladam bu — Suxumi, ko‘cha, Chalbash; bu — Koka, Petya, Kurlika, Fema, Qora dengiz, ko‘prik… — U bir yutinib olib, davom etdi: — Bu — Mida… qolaversa, sen…

…A’zoyi badanim jimirlashib ketdi. Bunaqa so‘zlarni umrimda birinchi marta eshitayotgan edim.
— Bu nima bo‘lmasa? — Men Yangulining ko‘kragini ochib, baland ovozda o‘qidim: — Hellados.

— Bu — naqsh, Jamol. Vatan — ichkariroqda, naqd yurakning o‘zida! — Yanguli qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi.”

Darhaqiqat Yangulining qalbida ota-bobosi tug‘ilgan Gretsiya emas, o‘zi usib ulg‘aygan Suxumi Vatan timsolida edi. Oqibatda u o‘zini bu vatani uchun, Jamoldan qizg‘onib ayovsiz mushtlashgan Suxumisi uchun qurbon qildi. Garchi muallif tamonidan Yangulining kemadan sakragani yoki greklar mingan kemaning halokatga uchragani oydinlashtirilmay, mavhumroq tarzda qoldirilgan esada, o‘quvchi sifatida men negadir yuragidagi Vatanidan ayrilishni istamagan Yangulining o‘zini kemadan suvga otganiga qattiq ishonaman. Hamda Yangulidagi bu fidoiiylik urush asoratlari haqidagi bo‘lak ko‘pgina asarlardan farqli ularoq naqadar haqqoniy, naqadar samimiy ifoda topganini ta’kidlagim keladi. Shunday. O‘zining kichikgina vatani – Venitsian ko‘chasiga beqiyas mehr bilan yashagan Yanguli, tasavvurimda bunaqangi qurbonlikka shubhasiz qodir edi…

Asar haqidagi ushbu xulosalarim bilan aslida Nodar Dumbadze o‘z hikoyasi orqali insonlarga aytmoqchi bo‘lgan gaplarning o‘ndan birini ham bildira olmagan bo‘lishim mumkin. Lekin asarni mag‘zini oz-moz chaqib yetgan davrlarimdan boshlab hanuzgacha kitoblarda, ayrim tengdoshlarim tamonidan vatanga bag‘ishlab yozilgan baqiroq she’rlarda, yoki hayotning o‘zida har qanday soxta vatanparvarlikni ko‘rib qolsam, Yangulining Jamolga qarata aytgan o‘sha olovli so‘zlari quloqlarim ostida yangraganday tuyiladi: “Bu – naqsh, Jamol! Vatan bundan ichkariroqda, naq yurakning o‘zida bo‘ladi!”

2017

Nodar Dumbadze
HЕLLADOS
Nizom Komil tarjimasi

Nodar Dumbadze (1928-1984) — taniqli gruzin yozuvchisi. Ilk hikoyalar to‘plami — «Qishloq bolalari» (1958). Dastlabki yirik asarlari — «Men, buvim, Iliko va Illarion» (1960) qissasi va «Quyoshni ko‘ryapman» (1962) romanida 2-jahon urushi yillaridagi gruzin qishloqlarining og‘ir hayoti aks etgan.
«Quyosh kechasi» (1967), «Oq bayroqlar» (1972) romanlarida zamonaviy muhim ijtimoiy-axloqiy masalalar ko‘tarilgan.«Abadiyat qonuni» (1978)da insonning jamiyatdagi o‘rni, yashashning ma’nosi mavjud hayotiy lavhalar, shaxslar orqali aks ettirilgan. Dumbadze asarlari chuqur lirizm bilan sug‘orilgan, ularda dramatizm yumor bilan uyg‘unlashib ketgan.
Asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilingan («Quyoshni ko‘ryapman», 1969; «Qo‘rqmang onaginam», 1982; «Abadiyat qonuni», 1983 va b.). «Abadiyat qonuni» asari asosida o‘zbek tilida telespektakl yaratilgan (1985).

Yanguli — suxumilik grek Xrista Aleksandridining o‘g‘li. Cho‘pday ozg‘in, yelkalari turtib chiqqan, qirraburun, ko‘zlari charosdek qop-qora, qo‘llari uzunligidan tizzasiga tushib turadigan o‘n to‘rt yoshli bu bola yon-atrofdagi tengqurlari uchun naqd azroilning o‘zi edi.

Yanguli otasi bilan Venetsian ko‘chasida, Chalbash daryosining bo‘yida yashardi. Onasini eslolmaydi — chaqaloqligidayoq yetim qolgan. Ota-bolaning bor-yo‘q davlati bir parcha tomorqa, bittagina sigir va eshakdan iborat. Oshko‘k, sut-qatiq sotib kun ko‘rishadi.

Yanguli hech qayerda o‘qimasdi. Otasining yumushlariga qarashar, ahyon-ahyon eshakda qo‘shnilarga sut-qatiq tarqatar edi…

O‘n to‘rt yoshli bu zolim Venetsian ko‘chasida istiqomat qiluvchi barcha ustidan, jumladan, xolavachcham Koka ustidan ham tanho hukmronlik qilardi.

… Bizning tanishuvimiz o‘ttiz sakkizinchi yilning kuzlarida boshlangan…

… Temiryo‘l kesib o‘tiladigan joyda, odatdagidek, Yanguhning to‘dasi uymalanardi. Beixtiyor boshim o‘sha tomon og‘di — hozir uyga borishdan nima foyda! Bolalarga yaqin qolganda qadamimni sekinlatdim-da, atayin engashib, botinkamning iplarini titkilay boshladim.
— He-ey, skripka!

Yangulining ovozini darrov tanidim.
— Nima deysan?
— Bu yoqqa kel!
— Ishing bo‘lsa — o‘zing kel!

Yanguli o‘zidan ham battar taajjublangan o‘rtoqlariga bir qarab qo‘ydi-da, asta men tomonga yura boshladi.
— Kimligimni bilmaysanmi hali? — deb so‘radi u kishining g‘ashiga tegadigan bir ohangda.
— Bilaman, — dedim ko‘zlariga tik qarab.
— Bo‘lmasa, nega chaqirganda kelmaysan?
— Kim bo‘psan meni chaqiradigan? — dedim yana bepisandlik bilan, ammo har ehtimolga qarshi, skripka solingan g‘ilofni yerga qo‘ydim.

Yanguli o‘yinni ham unutib, bizni qurshab olgan bolalarga bir-bir qarab chiqdi.
— Yanguli, kimligingni bir ko‘rsatib qo‘y! — dedi bolalardan biri.
— Sol, Yanguli! — deya qo‘shimcha qildi ikkinchisi.
— Bir shapaloqqina! — deb maslahat berdi uchinchi bola.
— Oldin zo‘rligini bir ko‘raylik-chi! — Yanguli shunday deb, yuzimni bir siypalab qo‘ydi.
— Qo‘lingni tort! — baqirdim unga.
— Ol-la! — deya hayron bo‘ldi Yanguli.
— Uni qaranglar-a!
— Papirosni chiqaz! — dedi Yanguli birdan qo‘lini cho‘zib.
— Chekmayman!
— Pulni ol!
— Pulim yo‘q.
— Cho‘ntaklaringni ag‘dar!
— O‘zing ag‘dar!

Bolalar pichirlasha boshlashdi. Yanguli dovdirab qoldi, ammo darrov o‘zini bosib, skripkaga qo‘l cho‘zdi.
— Tort panshaxangni!— deb baqirdim skripka ustiga engashib. Lekin Yanguli o‘zg‘irlik qildi — g‘ilofni ochib, asbobni menga uzatdi.
— Qani, birorta kuy chalib bolalarni xursand qilgin-chi!
— Chalmayman!
— Nega bo‘lmasa bu dahmazani ko‘tarib yuribsan? Esi yo‘q eshakmisan?
— Ber skripkani!

Yanguli asbobni orqasiga yashirib, bir qadam tisarildi.
— Petya, Fema, Kurlik, Pancho, Tena! Umrlaringizda skripka ovozini eshitganmisizlar? — dedi u bolalarga murojaat qilib. Ular baravariga chuldirashdi.
— Radiodan eshitganman! — dedi Petya.
— Bo‘laqol, Yanguli, bir ko‘rsatib qo‘y!

Skripkamning ovozini hammadan oldin o‘zim eshitdim: Yanguli qulochkashlab turib skripka bilan boshimga tushirdi.

«Zi-i-ng… qars…» etgan tovushdan so‘ng asbob ikkiga bo‘lindi. Uning qorni, xuddi shartta chopib tashlangan qo‘lday, nozik simlarga osilgancha lapanglab turardi.

Bolalar xaxolab yerga dumalashdi.

Yuragim go‘yo to‘xtab qolganday bo‘ldi, miyamga qon urildi, quloqlarim bitib qoldi. Men hech narsani eshitmas, sezmas edim, faqat qornini changallab kulayotgan bolalarni, pachoq bo‘lgan skripkani va Yangulining turtib chiqqan ozg‘in iyagini ilg‘ardim, xolos. Birdan bot kuchim bilan ana shu iyak ostiga musht soldim.

Es-hushimni yig‘ib olganimda Yanguli ko‘prik ustida o‘tirar, menga hayratomuz tikilgancha o‘ng qo‘li bilan iyagini ishqalar edi. Bolalar churq etishmasdi.

Shartta burilib, uyga jo‘nadim.

O‘sha kuni kechqurunoq qo‘shnimiz va Yangulining o‘ng qo‘li hisoblanmish Petya majaqlangan skripka bilan g‘ilofni uyimizga olib kelib, ostonaga tashladi-da, quyonni survordi.

Fig‘oni falakka chiqqan xolam avval Petyani, so‘ng Yanguli Aleksandridini, oxirida o‘zimni bisotida bor yomon so‘zlar bilan qarg‘ashga tushdi:
— Ha-a, yer yutsin seni, Petya kasofat!.. Iloyim, bo‘yginang go‘rda chirisin!.. Sen ham bir, ko‘katfurush otang ham bir! Senlar skripkani qadriga yetasanlarmi? Paganinimi, Stradivarimi, arrakashmi — senlarga baribir!.. Eng avval sening go‘shtingni qiymalash kerak edi, Yanguli Aleksandridi! Hayf senga musiqa! Eshakning hangrashini eshitib katta bo‘lgan bola musiqani tushunarmidi! Hammasiga uyimdagi yangi bezori aybdor! Mana shuni oyog‘idan osish kerak! O, opajonim Aniko! O‘zimning tashvishim yetmayotuvmidiki, yana manovi g‘urbatni boshimga balo qilib tashlab ketding-a! Nima gunoh qildim, ey Parvardigor!

O‘sha kuni musiqa olamidagi sarguzashtlarimga nuqta qo‘yildi. Hayotimda yangi davr — yashash uchun kurash davri boshlandi…

Ertasi kuni Yanguli bilan Petya bizni maktab darvozasi oldida qarshi olishdi…

Yanguli qora satin ko‘ylagini yechdi. Keng, tarang ko‘kragini ko‘rib, seskanib ketdim. Bu ham mayli, chap to‘shining ustiga ko‘kish rangda naqshlangan lotin harflaridagi yozuv meni negadir butkul dovdiratib qo‘ydi: «Hellados».

Yanguli Petyaga grekchalab bir nimalar dedi. Petya miq etmadi.

Yanguli yana takrorladi. Petya istamaygina ikkala cho‘ntagidan ikkita kattakon toshni chiqarib, bir chetga uloqtirdi. Yanguli Kokaga qaradi. Koka shosha-pisha qoq-quruq cho‘ntaklarini ag‘darib ko‘rsatdi.
— Boshladik! — dedi Yanguli.
— Boshladik! — dedim men ham. Olishuv ikki-uch minutgina davom etdi.

Men mushtlarimni tugib, Yanguli esa besh panjasi bilan urardi. Men urganda ovoz chiqmas, ammo Yanguli har tushirganda atrofdan qarsillagan aks sado kelardi. Petya Yanguliga grekchalab dalda berar, Koka esa menga gruzinchalab bidirlar edi:
— Kalla qil, Jamol, kalla qil!

Mushtlashganda kalla qilish nimaligini o‘zim ham bilaman, biroq Yanguliga yaqinlashib bo‘lmayotgan edi: uning chayir, terlagan gavdasi har gal sirg‘alib qo‘limdan chiqib ketaverardi.

Yana bir qarsillagan tovush eshitildi-yu burnimdan tizillab qon otildi. Qonni artgunimcha Yanguli tag‘in bir marta tushirdi; natijasi shu bo‘ldiki, kecha xuddi Yanguli ag‘darilganday gup etib yerga quladim, faqat bitta farqi bor: hozir men turadigan holdaman, ammo Yanguli kecha o‘rnidan turolmagan edi.

Nima bo‘lganda ham bugungi olishuvning yakuni ma’lum: men yutqazdim. Yanguli biroz kutib turdi, mushtlashishni davom ettirish niyatim yo‘qligiga ishonch hosil qilgach, shoshmasdan ko‘ylagini kiya boshladi. Nigohim yana ko‘ksidagi g‘alati so‘zga tushdi: «Hellados»…

Ertasiga maktabga bormadim — yuzimdagi shish va mo‘mataloqlarni davoladim. Uchinchi kuni temir yo‘l kesib o‘tiladigan joyda Yangulidan boshqa deyarli butun mahallaning bolalari to‘planib turganini ko‘rdik. Ular bizni hushtak va tahqirlar bilan kutib olishdi.

Yanguli amirona ishora bilan hammaning ovozini o‘chirdi, so‘ng bamisoli qabila oqsoqoliday o‘z qavmiga yuzlanib, tarixiy nutq irod etdi:
— Bolalar! Men, Yanguli Aleksandridi, sizlar saylagan sardor, sizlarga, Venetsian ko‘chasining hur farzandlariga murojaat qilaman! Ro‘parangizda tbilisilik rangpar laqma bilan uning jiyani — vatan va qabila xoini, mishiqi Koka turibdi. Mana bu rangpar kelgindi bizning mehmondo‘stligimiz va muruvvatimizdan bahramand bo‘lish o‘rniga — Xudo siylagan yerimizni, dengizimizni, jamiki daryolarimiz, oltin va kumushlarimiz, o‘tloqlarimizni o‘ziniki qilib olmoqchi…
— Bas qil maynavozchilikni! — dedim uning gapini bo‘lib. — Mushtlashamiz!

… Bugungi olishuvimizga faqat eshak shohid bo‘ldi. Mushtlashish uzoq davom etdi. Har qancha urinmayin, Yanguli o‘zg‘irlik qildi — birinchi zarbani u berdi. Men yiqilmadim, faqat chayqaldim, xolos. Ikkinchi marta hamla qilganida chaqqonlik bilan gavdamni orqaga tashladim, qo‘li burnim yonidan shuvillab o‘tib ketdi. Ammo u shu qadar shiddat bilan quloch otgan ediki, muvozanatini yo‘qotib, munkaygancha bir qadam oldinga tashladi. Shunda… Ho‘ o‘sha birinchi bor mushtlashganimizda bo‘lganiday, ozg‘in iyagi o‘ngimga kelib qoldi. Men ham o‘sha iyak ostiga qattiq musht soldim. Yanguli yiqildi, bir muddat qimir etmadi.

Biz bir-birimizga uzoq tikilib qoldik. Pishillab nafas olayotganimizni har ikkalamiz ham eshitib turardik. Men Yangulining yana hamla qilishini kutardim, ammo, taajuubki, mushtlashishga menda na xohish, na kayfiyat qolgan edi. Biroq endi hech qachon Yanguli menga zo‘ravonlik qilolmasligini ham bilib turardim.
— Bas! — dedi Yanguli kutilmaganda.
— Bo‘pti! — Men ham rozi bo‘ldim. — Lekin ertaga bolalarning oldida mushtlashamiz! — deya qo‘shib qo‘ydim har ehtimolga qarshi.
— Keragi yo‘q. Zo‘r bola ekaningni bolalarga o‘zim aytaman. Lekin, bilib qo‘y, birinchilikni senga bermayman!
— Keragi ham yo‘q!
— Xohlasang, ikkinchi bo‘la qol.
— Menga hech narsa kerak emas! Sening yo‘ling boshqa, mening yo‘lim boshqa! — Men ketishga chog‘landim.
— To‘xta! Bunaqasi ketmaydi. Har kuni mushtlashavermaymiz-ku, axir. Ke, kelishvolaylik: ertadan boshlab faqat so‘kishamiz. Kim qoyillatsa — o‘sha g‘olib!
— Mayli, roziman.

Mana, yana bolalar qurshovidamiz. Bu gal o‘rtamizda dahanaki jang avjga chiqqan.
— Jamol — eshakmiya!
— Yanguli — ko‘katfurush grek!
— Tbilisilik mishiqi!
— Eshakboqar!
— To‘ng‘iz!
— Chirigan bodring!
— Toshbaqa!
— Itbaliq!
— Meduza!
— Ovsar!
— Paganini!

Bisotimdagi haqoratbop so‘zlar tugadi. Yanguli kutib turardi — navbat meniki edi.
— Bo‘la qol, yutqazasan! — deb turtkiladi Koka.
— Menda boshqa yo‘q!
— Onasiga o‘t!
— Yo‘q, onani aralashtirib bo‘lmaydi!
— Sheni deda vatire, degin! Uyat joyi yo‘q buni!
— O‘rischasiga nima degani?
— Sen gruzinchasiga aytaver! U baribir tushunmaydi! — Koka hol-jonimga qo‘ymasdi.

Yanguli, sheni deda vatire! — gruzinchalab shunday dedim-u javobini jon hovuchlab kutib turardim.
— Imana su ine prostikasa ineka, Jamol!

Sezdimki, Yanguli ham onamga til tekkizdi, ammo bu so‘zlar shu qadar xushohang, shu qadar yoqimli eshitildiki, go‘yo u go‘zal bir qo‘shiqni boshlaganday bo‘ldi nazarimda.

Men yana takrorladim:
— Sheni deda vatire, Yanguli!
— Imana su ine prostikasa ineka, Jamol!

Bu hol yarim yilcha davom etdi. So‘ng ehtiroslarimiz asta-sekin so‘ndi. Ikkalamizning ham haqorat repertuarimizda bitta-yu bitta jumla qoldi, har uchrashganimizda men: «Sheni deda vatire, Yanguli!» derdim, u bo‘lsa: «Imana su ine prostikasa ineka, Jamol!» derdi.

* * *

… O‘sha kuni Yanguli sut opkeldi. Hovlida unga ko‘zim tushdi-yu… taniyolmay qoldim. Basharasi mo‘mataloq bo‘lib ketgan edi.
— Nima bo‘ldi? — deb so‘radim ajablanib.

Aql bovar qilmasdi — bu atrofda Yanguliga kim qo‘l ko‘tarishi mumkin?! Yoki birorta kattaroq yoshdagi odamning ishimikan bu?
— Hech narsa! — dedi u chetga qarab.
— Aftingni bir qaragin…
— Hechqisi yo‘q! — deya jilmaydi u.
— Kim ekan u mushtumzo‘r?!
— Otam!
— Otang?
— Otam.
— Nima gunoh qiluvding? — deya uning shishib ketgan chakkasiga avaylab qo‘limni tekkazdim.
— Sababi bor-da…
— Nima ish qilib qo‘yding?
— Uch kundan keyin Suxumiga Gretsiyadan paroxod keladi. Bu yerlik greklar Elladaga qaytishyapti. Otam ham…
— Xo‘sh, nima qipti?
— Ketmoqchi emasman… Otamning gapiga qaraganda, bizning vatanimiz, ona tuprog‘imiz o‘sha yerda… Bizni ajdodlar ruhi chaqirayotganmish, bu nidoga quloq solish shart emish…
— Nega birga ketmoqchimassan? — deb so‘radim astoydil taajjublanib. Yangulidan ancha vaqtgacha sado chiqmadi.
— Qandoq tushuntirsamikin… — deya gap boshladi u nihoyat. — Onam yo‘q, hatto eslolmayman ham. Otam uzzukun tomorqada yoki tirikchilik tashvishida… Men ko‘chada, Venetsian ko‘chasida katta bo‘ldim… Mening vatanim, mening Elladam bu — Suxumi, ko‘cha, Chalbash; bu — Koka, Petya, Kurlika, Fema, Qora dengiz, ko‘prik… — U bir yutinib olib, davom etdi: — Bu — Mida… qolaversa, sen…

Midaning ismini mening oldimda Yanguli birinchi marta tilga olayotgan edi. Ammo men Mida — bir abxaz kishiga turmushga chiqqan grek ayolining qizi ekanini, Suxumida undan go‘zal qiz yo‘qligini, Yanguli uni yaxshi ko‘rishini bilardim.
— Tushundingmi endi?

A’zoyi badanim jimirlashib ketdi. Bunaqa so‘zlarni umrimda birinchi marta eshitayotgan edim.
— Bu nima bo‘lmasa? — Men Yangulining ko‘kragini ochib, baland ovozda o‘qidim: — Hellados.
— Bu — naqsh, Jamol. Vatan — ichkariroqda, naqd yurakning o‘zi-da! — Yanguli qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi.

O‘pkam to‘lib, tomog‘imga achchiq bir narsa qadaldi, unga yana bir nimalar demoqchi edim-u, ammo Yanguli eshagini no‘xtasidan yetaklab, hovlidan chiqib ketdi…

Suxumiliklar o‘zlari bilan et-tirnoq bo‘lib ketgan qadrdonlari — greklar bilan xayrlashishardi. Greklar allaqachon nuqraday oppoq «Poseydon» kemasiga chiqib olishgan, o‘sha yerdan turib qo‘l silkishar, grekcha, ruscha, gruzincha, armancha lafzda bir nimalar deb qichqirishar edi.

Men bolalarga qo‘shilib, sohildagi panjara devorga qapishgancha, nigohim bilan Yangulini izlay boshladim. Va uni topdim. Egnida o‘sha o‘zi yoqtiradigan oldi ochiq qora satin ko‘ylak.
— Yanguli, Yanguli! — deya qichqirishga tushdim qo‘l silkitib. Yanguli kuzatuvchilarga uzoq, juda uzoq razm soldi va birdan meni ko‘rib qoldi. Ikkala qo‘lini baland ko‘tarib, nido berdi:
— Jamol, ego agapo imana su! Jamol, oyingni yaxshi ko‘raman! U grekcha nimadir deb baqirdi-yu, ammo menga qo‘shiq aytganday tuyuldi. Tag‘in shu narsani sezdimki, nazarimda, kemadan qochib ketmasin debmi otasi uni bilagidan mahkam ushlab turardi. Yana uning qo‘shig‘ini eshitishga, yana unga mo‘ltirab turishga bardoshim yetmadi. Kemaga ters o‘girildim-da, yig‘lagancha uyga jo‘nadim.

Oradan bir kun o‘tib, Kelasuri daryosining quyilish joyida dengiz to‘lqinlari bir bolaning jasadini sohilga chiqarib tashlabdi. To‘g‘rirog‘i, uni keksa baliqchilar suvdan tortib olib, qumga yotqizishibdi. So‘ng murdaning kimligini aniqlash uchun shu atrofda o‘ynab yurgan bolalarni chaqirishibdi.

Marhumning basharasi shu qadar dabdala bo‘lib ketgan ekanki, uni hech kim tanimabdi.

Uni men tanidim. Chap to‘shining ustidagi «Hellados» degan sehrli yozuvni ko‘rgandan keyin tanidim.

Nafasimni ichimga yutgancha sohildan, so‘ng temiryo‘l bo‘ylab, keyin Venetsian ko‘chasidan to‘xtovsiz yugurib, telbalarcha uyga otilib kirdim.
— Ha, nima bo‘ldi?!! — Xolamning kapalagi uchib ketdi.
— Nina xola… Yanguli qaytib keldi…

So‘ng xolamning oldida cho‘kkalab, oyoqlarini quchoqlagancha ho‘ngrab yig‘lab yubordim…