«Рисолаи Бобурия» Хожа Убайдуллоҳ Аҳрори Валининг «Рисолаи волидия» асарини Ҳиндистон подшоҳи темурий Бобур мирзо томонидан ўзбек тилига ўгирилган назмий таржимасининг биринчи нусхасини пири Махдуми Аъзамга юбориб, ул зотдан фикр сўраб мурожаат этган хатига жавоб тариқасида ёзилган асардир. Ўз замонасида ушбу рисола Нақшбандия, Яссавия ва ўзга тариқатларга доир долзарб масалаларни ечишда ҳал қилувчи рол ўйнаган. Шу билан бирга, ушбу китоб таржимаси билан боғлиқ тадқиқотда (таржимон ўзбошисида)  тарихимизнинг баъзи чалкаш масалалари ҳам кўтарилган.

МАХДУМИ АЪЗАМ ВА БОБУР МИРЗОЛАР
МАЪНАВИЯТИНИ АНГЛАШ
ТАРЖИМОНДАН СЎЗ БОШИ

Мустақиллик сабаб, юртимиз маънавий кадрияти асосларидан бири – буюк алломаларимиз хотиралари тикланмоқда, асарлари таржима ва чоп этилмоқда, анжуманлари ўтказилмоқда.

Алломаларимизнинг аксарият қисми тасаввуф таълимотлари замирида фаолият кўрсатишган. Ўрта асрларда бу таълимотлар маркази бўлган юртимизда Нақшбандия, Яссавия, Қодирия, Кубравия, Чиштия ва Неъматуллоия каби тариқатлар фаолият кўрсатишган бўлиб, улар орасида айниқса Нақшбандия силсиласи Хожа Аҳрори Вали фаолиятлари сабаб, устувор даражага етишади.

Нақшбандия тариқатининг йирик назариётчи олими, Хожа Аҳрори Валидан кейинги буюк вакили Махдуми Аъзам бўлиб, бу тариқатнинг улуғлигини илк бора илмий жиҳатдан асослаб берган шахс эди.  Ушбу муборак зотнинг асл исми Сайид Аҳмад ибн Жалолиддини Косоний, илмий-китобий номи Мавлоно Хожагий Косоний, халқ орасида машҳур бўлиб кетган тариқий-маърифий лақаб-номи эса Махдуми Аъзами Даҳбедий бўлиб, Нақшбандия тариқатининг машҳур муршиди бўлган бу зот ўз даврининг халқ ва ҳукмдорлари эргашувчи замон муқтадоси эди. Қизиғи шундаким, ўша давр темурий мирзолар етакчиси Ҳиндистон подшоҳи Бобур мирзо ва шайбоний султонлари сардори Мовароуннаҳр хони Убайдуллохон каби икки машҳур сулола ҳукмдорлари бир-бирларига қондош душман бўлишларига қарамай, тариқий пирлари бир шахс — Махдуми Аъзам эди. Шу билан бирга, Искандархон, Жонибек Султон каби бир қанча ҳукмдорлар ҳам ул зотга мурид бўлганлар.

Тариқат муршиди Махдуми Аъзам Даҳбедий (1461-1542) ва ул зотнинг тариқий муриди, назмдаги шогирди, буюк маърифатпарвар шоир, олим ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур мирзо (1483-1530) мукаммал тадқиқот талаб шахслар сифатида юртимиз тарихида алоҳида ўрин эгаллаб келишмоқда.

Махдуми Аъзам ва Бобур мирзолар тўғрисида Хожа Абулбақонинг «Жомеъул-мақомот» ҳамда «Бобурнома» каби дунёга машҳур асарлардан ташқари, бевосита ҳамда у ёки бу тарзда мазкурлар зикр этилган бир қатор тарихий манбалар кўп бўлиб, жумладан Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккирул-аҳбоб», Ҳофизи Танишнинг «Шарафномаи шоҳи», Шарафиддин Ҳусайннинг «Жодатул-ошиқин», бобурийзода шаҳзода Доро Шукуҳнинг «Сафинатул-авлиё», Олим Шайх Азизоннинг «Ламаҳот мин нафаҳотул-қудс», Муҳаммад Юсуфи Муншийнинг «Торихи Муқумхоний», Шоҳ Маҳмуд Чароснинг «ат-Таърих», Мақсуди Бухорийнинг «Равойиҳул-қудс», Носириддин Бухорийнинг «Туҳфат уз-зоъирин», Абу Тоҳирхожанинг «Самария», Мўсохонхожанинг туркум асарлари, Жумақули Ургутийнинг «Маноқиби Эшони Мўсохонхожа», Каттахонхожаи Даҳбедийнинг «Рисолаи торихи Даҳбедия», Садриддин Айнийнинг «Намунаи адабиёти точик» асарлари ҳамда замондош устоз олимларимиздан академиклар Бўрибой Ахмедов, Ботурхон Валихўжаев, Расулхон Ҳодизода ва Олег Акимушкинларнинг бу борадаги бир қатор илмий мақолаларини ҳам мисол тариқасида келтириш мумкин. Шулар жумласидан, ушбу сатрлар муаллифи ҳам 1989-90 йилларда Самарқанд вилоят газетаси ва республика журналида эълон этилган мақолалари ҳамда 1994 йилда чоп этилган «Махдуми Аъзам ва Даҳбед тарихи» номли китоби Махдуми Аъзам ва Бобур мирзо тарихи ва муаммолари кўтарилган юртимиздаги илк ёзишмалар эди.

СОҲАДАГИ БАЪЗИ ИЛМИЙ ЧАЛКАШЛИКЛАР ҲАҚИДА

Махдуми Аъзам ва Бобур мирзолар тўғрисида мустақил юртимизда бир қанча илмий тадқиқотлар олиб борилган, баъзи рисола ҳамда илмий мақолалар ёзилган. Аммо, бу тадқиқотларда ёритилган жиҳатлар асосан Махдуми Аъзамнинг авлод ва тариқий фаолияти тарихи, Бобур мирзонинг эса «Бобурнома» асари, девони ва шоирлик фаолияти билан боғлиқдир. Ваҳоланки, бу икки зотни боғлаб турган ришталар- шеъриятдаги (зоҳирий) устозу шогирдлик ва тариқатдаги (ботиний) пиру муридлик нисбатлари ҳозирга қадар деярли ўрганилмаган бўлиб, битта-иккита ёзишмалардагина кўтарилган, холос. Бошқача айтганда, Бобур мирзонинг зоҳирий, яъни унинг сиёсий, ижтимоий ва ижодий фаолияти «Бобурнома» каби асарлари ва шеърий девони миқёсида қайта-қайта ўрганилмоқда. Аммо, унинг ботиний, яъни Махдуми Аъзам билан боғлиқ тариқий ҳаёти эса илмий тарзда умуман ўрганилмаган, дейишга тўла асосимиз бор (охирги вақтларда ушбу икки шахс ҳақида ёзаётган олимлар юқоридаги манба ва тадқиқотлардан келиб чиқиб, уларнинг пиру шогирд эканликларини эътироф этишади, холос).

«Бобурнома» асарининг Махдуми Аъзам ва Мовароуннаҳр алломалари ёзилган боблари (1509 йилдан 1520 йилга қадар 10 йиллик воқеалар) йўқолгани боис, Бобур мирзонинг Махдуми Аъзам билан тариқий муносабат ва ирфоний ёзишмалардаги баъзи жиҳатларни шоир ғазалиёти ёрдамида тиклаш ҳам мумкин. Бу иш ҳам тадқиқотчиларини кутаётир.

…Охирги даврларда юртимизда, бу борада олиб борилаётган илмий тадқиқотларда ҳатто баъзи таниқли олимлар томонидан ҳам чалкашликларга йўл қўйилмоқдаким, буларни ислоҳ этиш зарур ва долзарб ишдир. Баъзи чалкаш масалаларни кўриб ўтсак!

-Бобур мирзонинг Махдуми Аъзам шарафига ёзган баъзи рубоиётлари муаллифлигини шайбоний ҳукмдор Убайдуллохон номига нисбат бериб ёзишмоқдалар. Бу чалкашликка Махдуми Аъзамнинг «Мажмуаи расоил» тўпламидаги Бобур мирзо ва Убайдуллохонга аталган рисолалари ва улардаги ғазалларнинг орқама-кетин келиши сабаб бўлаётир.

Шайбоний ҳукмдор Убайдуллохон томонидан пири Махдуми Аъзамга атаб ёзган рубоийлари масаласига келсак! Бу назмлар тўғрисида Махдуми Аъзамнинг «Мажмуа ар-расоил» тўпламига киритилган «Шарҳи абёти Убайди» ва Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккирул-аҳбоб» асарларида маълумотлар келтирилган. Жумладан, Ҳасанхожа Нисорий ёзади: «(Шайбоний ҳукмдор Убайдуллохоннинг) тасаввуфда фикрлари мазмуни асосли ва кучли намоён бўлар, баланд маъноларни дилписанд иборалар билан баён қилар эди. Ва бу рубоийни Ҳазрати Махдумий Мавлоно Косоний (Махдуми Аъзамга)га юборган:

Аҳвал наям, эй дўст, яке-ду бинам,
Ҳар чиз, ки бинам, ҳама бо Ў бинам.
Мустағриқи «Ҳу» чунон шудам дар ҳама ҳол,
«Ҳу» гўяму, «Ҳу» бишнаваму, «Ҳу» бинам.

Мазмуни:

Ғилай бўлмасамда, эй дўст, зўрға кўрарман,
Ҳар не кўрсам, У ила кўрарман.
(Илми) ҳолда «Ҳу»да сингиб ғарқ бўлдим,
«Ҳу» дейман, «Ҳу» эшитаман, «Ҳу» кўрарман.

Алар (Махдуми Аъзам) бу рубоийга яхши шарҳ ёзганлар ва рубоий яратувчиси мақомотини баён қилганлар».

— Яссавия тариқати муршидларидан баъзиларини Бобур мирзонинг асосий пири деб кўрсатиш ҳоллари кўринмоқда. Жумладан, шайбонийлардан енгилган Бобур мирзога Махдуми Аъзамнинг: «энди, сенинг юртинг қаро ердур», деган Ҳиндистон замини назарда тутилган пандларини Яссавия тариқатидаги бошқа муршидга нисбат бериб, яна ўша муршидни Бобур мирзонинг тариқий пири, деб манба кўрсатмай даъво этишлари ҳам ажиб ҳолдир.

Бошқа ҳукмдорлар каби, Бобур мирзо ҳам барча тариқат муршидларини ҳурмат қилган, улардан мадад сўраб аъёнларини юборган, аммо ота мерос Нақшбандия тариқати муршиди Махдуми Аъзамгагина иродат этгани манбаларда келтирилган . Зеро, Ҳиндистонни эгаллаган Бобур мирзо иссиқ ўлкани, қорайган одамларни кўриб, пири Махдуми Аъзамнинг юқоридаги сўзларини ҳамда ўз юртида қизилбошилар босқинида иштирок этганини ўкинч билан эслар ва буни мисраларида акс эттирар эди:

«Ё Раб, бу не юз қаролик бўлди».

-Бундан-да, қизиқроғи шулким, бир юртдош олимимиз рус академиги В.В.Бартольдга таянган ҳолда иддао этади: «В.В.Бартольд кўрган бир қўлёзма асарда(?) ёзилишича, Нажмиддин Кубро мактабининг хоразмлик машҳур намояндаларидан Шайх Хожа Муҳаммад Хабушоний кароматлари ҳақида Бобур кўп эшитган ва уни ўзининг пири ҳисоблаб юрган эди.. Шайх 1517 йили Самарқандга кўчиб келганидан Бобур хабар топган эди. Шарқий ва жанубий Ҳиндистоннинг бош рожаси Рано Сангонинг енгиш учун барча азиз авлиёлардан тунги ибодатларида мадад сўрарди. Ҳужум олдидан Бобур Шайх Хожа Муҳаммад Хабушоний ҳузурига – Самарқандга салом хати ва ҳадялар билан махсус одам юборади ва дуо қилишни сўрайди. Шайх унга ўз ҳассасини ҳадя қилиб юборади. Бобур ҳужум олдидан кечки пайт меҳробга ушбу ҳассасини қўйиб, йиғлаб намоз ўқийди. Ўша куни тушида Шайх уни қўрқаётганликда айблайди ва қўрқмасликка ундаб, мадад беражагини айтиб ғойиб бўлади. Дарҳақиқат, 1527 йили ёзда шарқий ва жанубий Ҳиндистон учун жангда Рано Сангонинг 120 мингли армияси устидан 30-40 мингли армияси билан Бобур ажойиб ғалаба қозонади ва «Ғозий» унвонини олади. Ғалабадан сўнг Бобур катта ҳадялар билан Самарқандга яна одам юбориб, Шайхга миннатдорлик изҳор қилиб, совғалар юборади. Аммо, Шайх Бобур юборган ҳадядан озгина олиб, қолганидан воз кечади» 9.

Кўриб турганимиздек, энди Кубравия тариқати муршидларидан бири пирликка даъво эттирилмоқда.

Бу ерда айтилган воқеа-тарихнинг барчаси тўғри, аммо Бартольд фақатгина шахсга ва тариқатга ном қўйишда адашган. Яъни, Бобур пир деб билган;  Нақшбандия тариқатида фаолият кўрсатган; ўша санада Самарқандга кўчиб келган; махсус киши орқали совға-салому назмлар юборилган ўша муршиднинг номи Махдуми Аъзам Даҳбедий эди.

Академик Бартольд ва юртдош олимимизнинг адашишаётганини исботи тариқасида 1626 йилда ёзилган ва кўчирилган «Жомеул-мақомот» асаридан иқтибосни айнан келтирамиз (таржимон К.Каттаев):

«Ўша замонким, кофир Раъно Санго Бобур подшоҳ бошига жанг талабида лашкар тортиб келганида, подшоҳнинг боши гангиб фикру андишага чўмади. Подшоҳнинг Амир Дарвиш Муҳаммад Сорбон номли вазирларидан бири ўз вақтида Ҳазрати Мавлоно Муҳаммад Қозининг муридларидан эдиким, у подшоҳдан нега ғамгин эканлиги сабабини сўрайди. Бобур подшоҳ дейди: Нега ғамгин бўлмайким, кофирлар лашкари мусулмонларни қиришга келишди ва бизнинг лашкар эса жуда заъифдир. Шунда вазир дейди: Биздан шариат ва тариқат хилофига не ўтган бўлса тавба қилиб, Худо даргоҳига ва Хожагон тариқати акобирлари арвоҳига мутаважжеҳ бўлиб мадад сўрайлик. Улар Худодан мадад сўрагач, подшоҳ туш кўрадики, бир Хожагон тариқати муршиди унга мадад бераётган экан. Уйғониб вазирига воқеада кўрганини айтади ва кучига куч қшилиб, жуда оз сонли аскари билан неча карра кўп сонли душманни тор-мор этгач, Ҳиндистон мамлакати унга муқаррар бўлади. Сўнг, ўша пирнинг кимлиги ҳақида вазиридан сўрайди; вазир ушбу муршид Мавлоно Хожагий Косоний-Махдуми Аъзами Даҳбедий эканлигини айтади.

Бу орада Ҳазрати Махдуми Аъзам ҳам ёронларига қараб айтадилар, -«тарихга ёзингизким, биз бу кеч Оллоҳ иродаси ва Хожагонлар руҳониятлари мадади билан Бобур подшоҳга ёрмандлик етказдик». Бу сўзларни ёзиб қўядилар.

Бу вақтда Ҳиндистонда Бобур мирзо душмандан тушган жуда катта ўлжанинг энг сарасидан бир неча олтин ғишт қуймаси ва беҳисоб жавоҳирларни ўзининг рисолаю рубоийларига қўшиб бошқа бир вазири- Амир Қўзи орқали Даҳбедга юборади ҳамда ўзининг ғойибан иродат этиб қўл берганлигини эълон қилади. Шундан сўнг, Даҳбедда уч-тўрт кун меҳмон бўлиб пиру муршид суҳбатини олган вазир Амир Қўзи ҳам ҳукмдори каби қўл бериб иродатга киради. Ҳазрати Махдуми Аъзам вазирга жавоб бераётиб подшоҳ Бобурнинг рубоиётига ёзган Шарҳларини бериб юборади» (10).

Бу аён иддаога — баён шарт эмас, кўринади.

Савол туғилади, нега Бартольд каби жуда йирик олим тариқатни ва шахсларни адаштирди? Чунки, Кубравия тариқати манбаларида Шайх Хабушонийнинг ҳам лақабини баъзан «Махдуми Аъзам» деб ёзишгани учун адашган. Чунончи, шаҳзода Доро Шукуҳнинг тасаввуф алломаларига бағишланган «Сафинатул-авлиё» (11) ва Кубравия тариқати тарихи бўйича машҳур мақомот ҳисобланган Шарафиддин Ҳусайннинг «Жодатул-ошиқин» (12) асарларида Шайх Хабушонийни ҳам баъзан Махдуми Аъзам номи билан аталганини ёзишган.

Юртдош олимнинг «В.В.Бартольд кўрган бир қўлёзма асарда»(?), деб ёзиб, манбани мавҳум қолдиришининг ўзи жиддий иш эмас. Нега манба номини келтиришмаган? Фикримизча, рус олими Хожа Абул Бақонинг (XVI-XVII аср) «Жомеъул-мақомот» ёки Муҳаммад Содиқ Қашқарийнинг (1762-1849) «Тазкираи азизон» асарларидан бирини кўриб, нуқсонли нусха бўлгани учун номини аниқлай ололмай, унда Бобур мирзонинг пири Махдуми Аъзам эканлигини ўқигач, Кубравия тариқатига доир «Жодатул-ошиқин» китобида Шайх Хабушонийни шу ном билан аташларини эсга олиб, шу тариқа хатоликка йўл қўйган. Натижада, Нақшбандия тариқати Кубравияга, Махдуми Аъзам Даҳбедий эса илм аҳлига унча таниш бўлмаган шу тахаллусли Шайх Хабушонийга осонгина адаштирилиши кишини ҳайратга солади (13).

Бугина эмас, Бартольд Хабушонийнинг халифаси Камолиддин Ҳусайн Хоразмийни (1465-1551) худди шу номли бошқа бир тарихий шахс Ҳусайн Хоразмий (1426 йилда шаҳид этилган) билан адаштириб юборгани учун, кейинги кўплаб йирик рус ва ўзбек олимлари ҳам Бартольдга таянган ҳолда шу хатоликни давом эттираверишган. Ваҳоланки, ушбу икки ҳамном шахслар орасидаги фарқ камида 150 йил бўлган. Бу ҳақда батафсил маълумот олиш учун ушбу сатрлар муаллифининг Кубравия тариқатига бағишланган «Шайх Махдуми Хоразмий ва хонақоҳи тарихи» номли китобининг «Mахдуми Хоразмий шахсиятларидаги баъзи тарихий чалкашликлар» аталган бобига қаранг (14).

Энди, юқоридагиларни бир таҳлил қилайлик! Биринчидан, кўрсатилган сана-1527 йилда шайбоний Жонибек Султон таклифи билан Самарқандга Махдуми Аъзам Даҳбедий кўчиб келган (бу санадан етти йил илгари Шайх Хабушоний вафот этган ва унинг Самарқандга кўчиб келгани ё яшагани тўғрисида бирор манбада ёзилмаган). Иккинчидан, Шайх Хабушонийнинг Бобур мирзога пир бўлгани ё учрашгани ҳақида ҳам бирор манбада учратмадик. Учинчидан, Шайх Хабушоний умрининг охирги йилларида Хоразмдан ташқарида чиқмай, 1520 йилда Вазир қишлоғида вафот этган. Ушбу шайхнинг халифаси бўлган Шайх Махдуми Хоразмий мақомоти ҳисобланган «Жодатул-ошиқин» китобида (муаллифи Шарафиддин Ҳусайн) Шайх Хобушоний тўғрисида барча тафсилотлар берилса-да, бу ҳақда бирор нарса дейилмаган. Агарда Шайх Хобушоний ёки унинг халифаси Шайх Махдуми Хоразмийлар (15) юқоридаги уруш воқеасига алоқадор бўлишса эди, бу нарса албатта «Жодатул-ошиқин» асарида қайд этилмай қолмас эди. Чунки, Шайх Махдуми Хоразмий ва Шайх Хабушоний тарихи мукаммал ёзилган манба ушбудир. Ваҳоланки, фақатгина Махдуми Аъзамнинг мақомотлари булган «Жомеъул-мақомот» асаридагина бу тарихий воқеа ва саналар жуда мувофиқ келган.

Қизиғи шундаки, Шайх Хабушоний тўғрисида ўз асарларида у ёки бу тарзда тўхтаб ўтган машҳур муаллифлар — бобурийзода шаҳзода Доро Шукуҳнинг «Сафинатул-авлиё» ва Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккирул-аҳбоб» асарларида ҳам бу ҳақда лом-мим дейилмаган, аксинча, уларда Махдуми Аъзам Бобур мирзонинг пири эканлиги аниқ таъкидланган.

…Ҳиндистон шоҳи бўлган Бобур мирзо Мовароуннаҳрлик пири Махдуми Аъзамга ниёзмандлик юзасидан бир неча ғишт қуйма олтин ва дил изҳори юзасидан эса ушбу рубоийни юборади ҳамда унда: «Бизга (Ҳиндистонда турганлигимизда ҳам) бир бор назар қилингким, Хожаликни (яъни, подшоҳлик)ни ташлайлигу, Хожагийга (16) (яъни, Хожагий Косоний-Махдуми Аъзамга) қайта мурид бўлайлик» деган маънодаги фикрини очиқдан-очиқ назмда баён этади:

Дар ҳавойи нафси гумраҳ умр зоеъ кардаем,
Пеши аҳлуллоҳ аз атвори худ шармандаем.
Як назар бо муфлисони хаста дил фармо, ки мо,
Хочагйро мондаему, Хочагйро бандаем.

Таржимаси:

Гумроҳ ҳавоий нафс туфайли умрни зое этдик,
Авлиёлар наздида атворимиздан шармандамиз.
Биз-кўнгли хаста бечораҳолларга назар қилким,
Шоҳликни ташлаб, Хожагийга банда бўлайлик (17).

1993 йилда Тошкентда таржимаси чоп этилган Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккирул-аҳбоб» китобида эса рубоъийнинг иккинчи қисми бу тарзда келтирилган (таржима мазмуни ҳам ўша китобдан):

Як назар афкан ба сўи мо, ки аз роҳи вафо,
Хожагайро мондаем, хожагйро бандаем.

Мазмуни:

Биз томонга ҳеч бўлмаса бир назар сол, вафо ила,
Хожага боғланганмиз, хожага бандамиз (18).

Махдуми Аъзамнинг «Рисолаи Бобурия» асарида Бобур мирзонинг келтирилган ушбу мисраси — асл мисрадир. Чунки, унинг рубоийси битилган мактуб Махдуми Аъзамга шахсан юборилган ва ул зот асл нусхадан олиб ўз рисоласига киритган бу назм ҳақиқийдир. Аммо иккинчи томондан, Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккирул-аҳбоб» асарига киритилган мисра ҳам шунчалик кучли ва Бобур мирзо услубида ёзилганки, бунга ҳам шубҳа йўқ. Демак, Махдуми Аъзам Бобур мирзонинг ушбу мисрасини устоз сифатида ислоҳ қилиб қайта жило 6ерган ва «Рисолаи Бобурия» асарига киритган бўлиб чиқади.

Махдуми Аъзам Бобур мирзонинг рубоийси таҳлилида мирзонинг «бандалик изҳори» билан мурид тушиши амалга ошганини очиқ ёзади:
Ва яна ул жаноб (Бобур мирзо)нинг бул томондагиларга (яъни, муаллифга) «бандалик» хоҳиши, унинг жамии аъмолини англатган ҳолда амалга ошди (яъни, Бобур мирзо муаллифга банда-мурид бўлиш ниятига етди).
«Рисолаи Бобурия»да келтирилган ушбу икки алломанинг ёзишмалари, улар ўртасидаги ботиний робиталар муаммосига нуқта қўяди, деб ўйлаймиз. Гарчи Бобур мирзо Яссавия ва Кубраия тариқати алломаларини жуда ҳурмат қилган бўлсада, ҳукмдор бобоси ва отаси (Абу Саъид ва Умаршайх мирзо)лар каби Нақшбандия тариқатидан бир қадам ҳам четга чиқмагандир, Мисра:

Як қадам берун нашуд аз гуфтаи Пайғамбарам (19).
(Пайғамбар сўзларидан бир қадам четга чиқилмади).

Бобур мирзонинг «Бобурнома» асаридан баъзи боблари йўқолиб, бизгача етиб келмаган бўлса-да, боқий қолган нусхасидан ҳам қимматли маълумотларни топишимиз мумкин. Бобур мирзо бу асарида Махдуми Аъзамдан олдинги илк пири тўғрисида ёзади: «устод ва пиримким, Хожа Мавлонои Қозининг… оти Абдуллодур. Ота тарафдин насаби Шайх Бурҳониддин Қиличқа етар… Хожа Қози Хожа Убайдуллонинг муриди эди» (20).

Демак, Бобур мирзонинг ёшлигидаги илк пири Хожа Мавлоно Қози бўлиб, асарида ёзилишича, бу зот Шайх Бурҳониддин Қилич авлодидан ва Хожа Аҳрори Валининг халифаларидан бўлган. Хожа Аҳрори Вали вафот этганларидан сўнг, Бобур мирзонинг отаси Умаршайх мирзо ушбу Хожа Мавлоно Қозини пир тутган. Шунинг учун ёш Бобур мирзо ҳам отаси вафотидан сўнг ушбу муршидни пир ва устоз деб билган.

Темурий ҳукмдор Умаршайх мирзо вафот этгач, ўғли Бобур мирзо тахтга чиқади. Ёш ҳукмдорга пир бўлган Хожа Мавлоно Қози машҳур шайх Сайид Бурҳониддини Қилич авлодидан бўлиб, шу авлоддан бўлган Махдуми Аъзамнинг амакизодалари эди. Душманлар Бобур мирзони синдириш мақсадида пири Хожа Мавлонои Қозини шаҳид этгунларига қадар у ёш шаҳзодага ҳам пир, ҳам мураббий эди.

Илк пири шаҳид бўлгач, анча вақт ўтиб Шайх Бурҳониддин Қилич авлодига ҳурмати катта бўлган Бобур мирзо яна ўша авлоддан бўлмиш Махдуми Аъзамга узоқ Ҳиндистондан туриб иродат келтиради ва барча ғалабаларини унинг кароматидан деб билади. Бу каби жиҳатлар ҳозирча, илм аҳллари томонидан махсус ўрганилмаган ва тадқиқот этилмаган.

-Яна бир масала шундаким, баъзи олимлар ушбу Хожа Мавлоно Қозини Хожа Аҳрорнинг бошқа машҳур халифалари Мавлоно Муҳаммад Қози билан чалкаштириб ёзишадиким, адашишади. Бизнингча, уларнинг номлари жуда ўхшаши учун илм аҳли чалкашиб турса керак. Бу зотларнинг бири Махдуми Аъзамга амакизода бўлса, иккинчилари пиру муршидлари эди.

-Бошқа яна бир масала шундаки, ҳатто бизнинг давримизда ҳам юртдош олимлардан баъзилари Бобур мирзонинг қизилбошилар ёрдамида бобоси Темурнинг пойтахти Самарқанд шаҳрини эгаллаши борасидаги хатосини яна бир карра кўтариб, унинг номига доғ туширмоқчи бўлмоқдаларким (21), бу масала Махдуми Аъзамга ҳам у ёки бу тарзда тегиб кетади. Негаки, ул зот Бобур мирзо ҳаётидаги тариқий ва назмий фаолиятларига илк тавсиялар берган пиру мураббий сифатида мирзонинг ишларига масъул эди ва ярим минг йилча муқаддам ушбу пир ўз асарлари ва назмларида Бобур мирзони очиқчасига оқлаган эди.

Юртимиз тарихида соҳибқирон Темурдан кейинги буюк саркарда, Алишер Навоийдан кейинги улуғ мутафаккир шоир ва тарихчилар пешвоси бўлган Бобур мирзога таъна тошини ота билиш учун ҳеч бўлмаса унинг ярмичалик даражага эга бўлиш керак. Зеро, «Танбиятус-салотин» асарида Махдуми Аъзам ўринли байт келтирган:

Гар Худо хоҳад, пардаи касро дарад,
Майлаш андар таънаи покон барад (22).

Мазмуни:

Гар Худо нокас пардасин йиртмоқчи бўлса,
У пок одамларни таъна қила бошлайди.

-Кейинги масала шундаким, Махдуми Аъзамнинг «Мажмуа ар-расоил» тўпламларида киритилган «Рисолаи букоия» (Йиғи тўғрисида рисола) асари борасида ҳам баъзи олимларимиз ёзишмаларида чалкашликлар мавжуд бўлиб, аксарият олимлар бу рисоланинг номини «Рисолаи бақоия» (Боқийлик рисоласи) деб нотўғри номлашлари туфайли, ҳатто рисоланинг мазмунини ҳам ўзгача талқин этилишига олиб келмоқда. Бизнингча, асарнинг баъзи ўзга нусхаларидаги бу сакта хаттотнинг айби натижасида юзага келган бўлиши мумкин.
-Худди шунингдек, ўша тўпламдаги «Гули наврўзй» (Наврўзий гул) рисоласини «Гул ва наврўз» деб ўзгача аталиши унчалик хато бўлмаса-да, кичик чалкашлик каттасига олиб келиши ҳам мумкин.
Энди, Махдуми Аъзам қаламига мансуб «Мажмуа ар-расоил» тўплами ва ушбу мажмуага киритилган «Рисолаи Бобурия» асарлари таҳлилини қисқача кўриб ўтсак!

«МАЖМУА АР-РАСОИЛ» ТЎПЛАМИ

Махдуми Аъзамнинг 30 га яқин рисолаларини ўз ичига олган «Мажмуа ар-расоил» (23) тўплами нусхаларини дунёдаги барча йирик Шарқ қўлёзма китобхона хазиналарида учратиш мумкин. Аммо, унинг мукаммал нусхаси Махдуми Аъзамнинг шажараи-самараи-тайиба (яъни, сара авлодлари) ҳисобланган Эшони Каттахонхожаи Даҳбедий (1868-1969)нинг шахсий кутубхоналарида мавжуд бўлиб, ул зотдан авлодларига мерос қолган. Ушбу қўлёзма кўп илм аҳлларини қизиқтириб келмоқда. Масалан, АҚШнинг Мичиган Университети манбашунослик доктори Вика Гарднер хоним АҚШ қўлёзма хазиналарида бу китоб нусхалари бўлгани ҳолда, ушбу мукаммал нусхамизни кўриш учун махсус келиб, тадқиқ этган; Тожикистонлик машҳур олим, профессор Расул Ҳодизода ва бошқалар ҳам ушбу қўлёзмани текширишган эдилар ва ҳ.к.

Ушбу қўлёзма китоб- муаллифнинг оригинал дастхат (яъни, автограф) нусхаси бўлиб, уни шахсан Махдуми Аъзам ўз қўллари билан кўчирганлар. Боз устига, қўлёзма тўлиқ ва камчиликсиз бўлгани учун, дунёдаги энг мукаммал нусха деб топилган.

«Мажмуа ар расоил» қўлёзмасининг ушбу асл нусхаси билан юртимизнинг йирик олимлари академиклар Ботурхон Валихўжаев ва Бўрибой Ахмедов яқиндан қизиқишиб танишишган ва унинг мукаммаллигини эътироф этишганлар.

Мустақиллигимизнинг илк йилларида Махдуми Аъзам Даҳбедийнинг 535 йилликларини нишонлаш арафасида ушбу нодир қўлёзмага қизиқиш ортади ҳамда анжуман олдидан Махдуми Аъзам ҳақида ва ул зот ёзган асарларни таржима этиб, чоп эттириш ҳақида қарор қабул қилингач, 1994 йилда ушбу сатрлар муаллифининг «Махдуми Аъзам ва Даҳбед тарихи» номли китоби чоп эттирилганди. Бу- Махдуми Аъзам тўғрисида юртимизда чоп этилган илк монографик китоб эди. Унда камина муаллиф «Мажмуа ар-расоил» қўлёзма тўплами тўғрисида илк маълумотларни бериш билан бирга, Махдуми Аъзам ва Бобур мирзолар ўртасидаги баъзи пиру муридлик робиталарини ҳам илк баён қилган эди.

Махдуми Аъзам ёзган асарларнинг аксарияти «Мажмуа ар-расоил» тўпламида жамлангани боис, 1994 йилда марҳум устозимиз академик Ботурхон Валихўжаев ҳамкорлигида тўпламни бир бошдан таржима этиб чоп эттиришга ният қилиб эдик; аммо ўша йили бор-йўғи икки асарларини — «Зубдат ус-соликин» ва «Танбият ус-салотин»ни таҳия (тожик тили) ва таржима (ўзбек тили)да чоп эттириб, илмий анжуманга туҳфа этишга муваффақ бўлган эдик, холос. Ушбу икки рисоладан ташқари ҳозиргача, Махдуми Аъзамнинг бирорта рисолалари таржима ва чоп этилмади ҳамда илмий тарзда ўрганилмади.

Нақшбандия тариқатининг асосий назариётчи олими сифатида Махдуми Аъзамнинг ёзган ва ушбу тўпламда жамланган асарлари асосан тасаввуф таълимотига бағишланган бўлиб, уларда Қуръони Карим, ҳадиси шариф оятлари ва илғор шарқ тафаккур таълимоти намояндаларининг мулоҳазалари кенг фойдаланилган ҳамда сўфизм нуқтаи назаридан таҳлил этилиб, илмий-назарий хулосалар баёни берилган. Шу билан бирга, тарихий шахслар ва воқеалар баёни ҳам келтирилганлиги асарлар қийматини янада кўтаради.

Махдуми Аъзамнинг ушбу тўпламидаги асарлар замирида ўша даврнинг устувор тариқати ҳисобланган Нақшбандия силсиласининг назарий қонун-қоидалари (яъни, кодекси) жамланган десак, адашмаган бўламиз. Ўша вақтларда бу тариқат устувор бўлган Мовароуннаҳр, Хуросон, Ҳинду-Афғонистон ва Шарқий Туркистон каби жуда кенг ҳудудларда сўфизм тариқатига боғлиқ вазиятлар жуда кескинлашган, бу юртларда тарқалган Нақшбандия тариқати шайхлари бошқа тариқатдагиларни сиқиб, барча ижтимоий ва сиёсий соҳаларни ўз қўлларига олган, ҳатто ҳукмдору подшоҳлар ҳам улар таъсиридан чиқолмай қолган бир таранг вазият вужудга келган, бошқа тариқат вакиллари эса бу вазиятга чидамай, кўтарилиш арафасида тургандилар.

Ана шундай бир вазиятда, Махдуми Аъзам руҳониятли пири Хожа Аҳрори Вали каби сиёсий-ижтимоий соҳада юқори мавқеъни эгаллагач, илмий фаолият орқали барча тариқатларни халқ фаравонлиги йўлида келиштиришга киришади. Бу йўлда Нақшбандия тариқатининг йирик пирларини норозилигини енгиши лозим эди. Унинг бу фаолияти ўзига зарар етказиши ҳам мумкин эди. Илми ва иқтидори бениҳоялигидан бу олишувни у ўзининг илмий-назарий рисолалари ёрдамида енгишга эришиб, бошқа тариқадагиларни инкор этишни тўхтатади. Чунончи, Махдуми Аъзам ўзининг «Рисолаи самоъия» асарида Кубравия тариқатидаги самоъи зикрни, «Рисолаи Бобурия»да эса Яссавия тариқидаги жаҳрия зикрни жоизлигини ҳимоя этади.

Тўплам насрда битилгани билан юзлаб ғазалу рубоийлардан намуналар келтирилган. Бу назмлар Шайх Саъдий, Абдураҳмон Жомий, Мавлоно Румий, Фаридуддин Аттор, Нажмиддин Кубро каби алломаларга тегишли бўлиб, Махдуми Аъзам нафақат мумтоз адабиётнинг улуғ вакиллари назмидан, балким ўзининг назмидан ҳам шу даражада ўринли фойдаланганки, байту мисралар насрий-илмий хулосалар билан ҳамоҳанг жаранглайди. Шу билан бирга, баъзи назмлар ўз ўрнида қайта-қайта такрорланади.

Тўпламдаги икки рисола ул зотга ихлос қўйган икки муридлари – Мовароуннаҳр ҳукмдори Убайдуллохон ва Ҳиндистон шоҳи Бобур мирзоларга махсус бағишлаган.

Энди, мажмуадаги асарлар тизими ва уларнинг қисқача тавсифини кўриб чиқайлик:

1) «Асрорул — никоҳ». Рисолада ислом дини ва шариатининг никоҳ тўғрисидаги шарт-шароит ва сиру асрорларига ҳамда никоҳнинг муқаддаслиги, барча яхши-ёмон ишлар оиладан бошланиши, никоҳдан олдинги ва кейинги маънавий поклик кабилар тўғрисида фикр юритилган. Сўзбошида ёзилишича, рисола таолифига шу сабаб бўлганким, ўша даврда жамиятнинг кичик бўғини ҳисобланган оилада маърифатсиз ва маданиятсиз муносабатлар юз бераётганлиги туфайли бу масалага муаллиф илк рисоласини бағишлаган.

2) «Рисолаи самоия». Рисолада Нақшбандия тариқатига нисбатан фарқли равишда, бошқа силсила тариқатларида намоён бўладиган зикрлар ҳақида, жумладан Кубравия тариқидаги мусиқа ҳамоҳангида самоъий зикр айтиш жоизлиги ҳақида мушоҳадалар юритган. Зеро, ўша даврда Нақшбандия ва баъзи бошқа тариқат сўфийларининг аксарияти самоъ зикрини инкор этар эдилар. Муаллиф илк марта илмий тарзда ўзга тариқат зикрининг жоизлиги, уларни инкор этмасдан, ҳурмат қилиш, келишиш каби руҳларни суфийларга сингдиради.

3) «Рисолаи вужудия». Рисола тавҳид ҳақида, ваҳдатул-вужуд- Худонинг ягоналиги, ҳар нарсадан огоҳлиги, мавжудлиги, шу билан бирга инсоний- махлуқий мавжудлик тўғрисида ҳадиси шарифдан маълумотлар келтириб ёзилган.

4) «Рисолаи одоб ус-соликин» — тариқат йўлидан юрувчи солик билиши лозим бўлган пиру-муршид ва муридларнинг одоб-ахлоқи, вазифалари ҳамда нафс, Арш каби тушунчалар баёнини берувчи рисоладир.

5) «Рисолаи одоб ус-сиддиқин» — илоҳий севги, кўнгилдан олий мақом бўлмиш Худога содиқлик, луқмани пок тутиб Ҳақга етишиш ҳақидадир.

6) «Ганжнома»- Рисола Ҳақиқий ганж-Оллоҳники, унинг Ҳусни конга бойлиги, ахлоқий хазиналарнинг энг олийси бўлган Илоҳий севгига, (ҳалол яшаш орқали) Унинг жамолига мушарраф бўлиш ҳақидадир.

7) «Рисолаи букоия» — Инсоннинг билиб-билмай қилган гуноҳлари учун чин кўнгилдан оҳу нола ва кўз ёши тўкиб тавба қилганларга Худо томонидан раҳм-шафқат ваъда қилингани ҳақидадир.

8) «Насиҳат ус-соликин» — Ҳазрати пайғамбар(с) нинг ҳадислари: «Қалон-наби алайҳиссалом: Қалбул — мўъминин аршуллоҳил – азим» (Мўминлар қалби улуғ Аршдир) мазмуни жиҳатидан ахлоқ қоидалари асосида ва Оллоҳ буюрган маънавий қониқишга келишда кўнгулга қулоқ солиш, унинг оинасини ғубордан тозалаш ҳақидаги рисоладир.

9) «Шарҳи саводул-важҳ» — Бу рисолада маънавий қашшоқлик инсон учун икки дунёда ҳам шармандали ҳол ва юзи қоралик каби эканлиги Ҳазрати пайғамбар(с)нинг бир ҳадислари мисолида, тариқат нуқтаи назаридан ёритилган.

10) «Танбият ус-салотин» — Рисолада ҳукмдорларнинг фазилатлари, уларнинг оддий халққа адолатли бўлиши лозимлиги «подшоҳнинг бир соатлик адолати олтмиш йиллик ибодат савобига тенг» ҳадиси атрофида олиб борилган мушоҳадалар танбеҳ бериш билан исботланган. Шу билан бирга рисолада революцион тезис илк бора олға сурилади: қайси давлатга тирикчилик осон бўлса, инсоннинг ўша юртга бориб яшаши лозимлиги уқтирилади, негаки у ерда Оллоҳнинг раҳмати нозил бўлгандир.

11) «Шарҳул-валаду сарри абиҳи»- Рисола тарбия ҳақида, ўғил отасига баъзи сифатларда ўхшашга ҳаракат қилганидек, мурид ҳам ўз пирига ўхшашга ҳаракат қилиб, унга эргашиши кераклиги ҳақида.

12) «Нафаҳот ус-соликин» — Бу рисола суфийлик тариқатининг хушбўй файзлари ва тариқий йўллари ҳақида, бу йўлда Оллоҳдан бошқа ҳамма нарса иккинчи даражада бўлиши кераклиги уқтирилади. Муаллиф рисолани отаси хотирига бағишлаган.

13) «Рисолаи зикр» — Рисолада энг яхши ва асосий зикр: «Ла илаҳа иллаллоҳу» шарҳи билан бирга, бошқа турли зикрлар шарҳи ҳам берилган.

14) «Рисолаи шарҳи рубоиёт» (Рисоланинг бошқа номи «Шарҳи рубоиёти Убайдй»). Рисола 1533-1539 йилларда Мовароуннаҳрда ҳукм сурган шайбоний Убайдуллахон ибн Маҳмуд Султоннинг «Убайдий» тахаллуси билан ёзган рубоийлари тўпламига Махдуми Аъзамнинг ёзган шарҳидир. Рисола яна «Шарҳи ғазалиёти Убайдуллохон» деб ҳам аталган.

15) «Рисолаи баёни силсила». Бу рисола Нақшбандия силсила сулукининг маънавияти, унинг Ҳазрати пайғамбар(с) ва Абу Бакри Сиддиқдан бошлаб Махдуми Аъзамнинг пиру устозларигача бўлган вакиллари баёнига бағишланган. Рисола шайбоний Жонибек Султон илтимосига кўра ёзилган.

16) «Рисолаи чаҳор калима». Рисола «Хожагон» тариқати асосчиси Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний томонидан тариқатга киритилган «ҳуш дар дам», «назар дар қадам», «сафар дар ватан» ва «хилват дар анжуман» каби тўрт назарий калималарининг мушоҳадалари баёни шарҳига бағишланган.

17) «Рисолаи силсилат ус-сиддиқин». Бу рисолада ҳам аҳли тасаввуфнинг Ҳазрати пайғамбар(с) ва Абу Бакр Сиддиқдан бошланиб келадиган силсила баён қилиниб, унда Абу Бакр Сиддиқнинг сиддиқлик фазилати куйланган ва ҳар толиб ўз пирига нисбатан шу фазилатда бўлиши таъкидланган. Муаллиф бу рисолани ўз устози Мавлоно Муҳаммад Қозининг пири Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорга бағишлаб ёзган «Силсилат ул-орифин ва тазкират ус-сиддиқин» асарларидан илҳомланиб ёзганга ўхшайди.

18) «Рисолаи биттихия». Қовун ҳақида рисола, деб аталган бу асар ҳосилни яхши йиғиб олишни ўйлашдан олдин яхши сувли ерга уруғ сепишни ўйлаши, сўнг ундан хабардор бўлиши керак бўлган деҳқон каби, ҳар бир мусулмон ҳаёт вақтидаёқ боқий дунё (нариги дунё) ҳақида ўйлаши кераклиги тўғрисида фикр юритади. Рисолада пайғамбар(с)нинг: «Қолан-наби алайҳиссалом: «Ад-дунё мазраатул-охират» (Дунё – охиратнинг экинзоридир», ҳадиси шарифлари атрофида мушоҳадалар юритилган.

19) «Рисолаи миръот ус-сафо». Бу рисола «Поклик кўзгуси» деб аталиб, маънавий тозаликни соф кўзгуга қиёсласа-да, кўзгу баъзи чанглардан холи эмаслиги ҳам эслатилади. Суфийлик тариқатининг асосий вазифаларидан бири, бу кўнгилни — кўзгуни пок тутишга кўмаклашишдир.

20) «Рисолаи зубдат ус-соликин ва танбеҳус-салотин». Рисолада ошиқ ва Маъшуқ ўртасидаги ҳижоб (парда)лар тўғрисида мушоҳида этилади. Улар тўртта: «дунё»(давлат), «нафс», «халқ»(дунёвий ишлар) ва «шайтон»дир. Дунё — уқбо (охират)дан парда бўлиб, ҳар ким дунё (мол-мулк) деб келса, у охиратдан айрилади; Нафс Ҳақдан парда бўлиб, ҳар ким ҳавойи нафсга машғул бўлса, у Ҳақдан айрилади; Халқ (дунёвий ишу ҳавас) тоатдан парда бўлиб, ҳар ким дунёвий ҳавас билан машғул бўлса, тоатдан айрилади; Шайтон диндан парда бўлиб, ҳар ким шайтонга мувофиқат қилса, динидан айрилади.

Асарда муаллиф амир ва олимларнинг барча ишлари халқ манфиатини кўзлаб амалга оширилиши лозимлигини уқтиради. Яна асарда зикр, одоб, сўфийлик ва шариат шартлари турли ҳадис ва назмлар билан исботланган.

21) «Рисолаи Гули Наврўзи». Бу рисола суфийлик маънавияти, халқ билан ҳукмдорлар ўртасидаги муносабатлар ҳақида бўлиб, баҳор айёмида- Наврўзда барча салбий ишлар орқага ташлангани каби, муносабатларда халал берувчи ортиқча нарсалар ҳам ташланиши лозимлиги уқтирилади. Рисола Махдуми Аъзамнинг ҳукмдор муриди Искандар Султон (24) (1561-83 йиллар хон бўлган) илтимоси билан ёзилган.

22) «Ғазалиёти Қосимий». Бу мухтасар назм «Қосим» ва баъзан «Қосимий» тахаллуслари билан ижод этган ғазалсаронинг назмларига бағишланган. Бизнингча, бу Қосими Анворга тегишли байтлар бўлмай балким, Махдуми Аъзамнинг ўзлари шу тахаллусда ижод этган бўлсалар керак. Чунки, тўпламда илгари ўтган барча улуғ шоирларнинг ашъорларидан мисра ва байтларгина намуна келтирилган. Бу ерда эса 42 мисрадан иборат ғазаллар тўла келтирилган бўлиб, бирида «Қосим», бошқасида «Қосимий» тахаллуси қўйилиши шундан дарак бермоқда (Қосим Анвор эса фақат Қосим тахаллусида назм этган). Боз устига, тўпламдаги бошқа рисолаларда ҳам шу тахаллусдаги байтларни бошқа улуғ шоирлар байтига қараганда кўпроқ келтирилиши, фақат муаллифнинггина ғазали кўп келтириши мумкинлигидан дарак бермоқда.

23) «Рисолаи меърож ул-ошиқин». Рисола шайбоний султонлардан бири Исфандиёр Султоннинг Хуросон вилоятига юзланганига бағишлаб ёзилган асари бўлиб, сўфийлик тариқатларида халқнинг хукмдорлар кўнгилларига етказадиган таъсири ва ҳукмдорларнинг халқ турмушига етказадиган таъсири ҳақида ёзилган. Бу- энг катта рисолалардан биридир.

24) «Рисолаи муршид ус-соликин». Шайх Мурташнинг сўфийлик тарзи тўғрисидаги мулоҳазасидан бошланган бу рисола ҳақиқий суфий ва тариқат йўлбошчисининг вазифалари ҳақида мушоҳада юритади. Шу билан бирга, сўфийлик арконларидан бўлган фано ва бақо даражасига ҳам муаллифнинг илмий нуқтаи назари берилган
25) «Рисолаи воқеаи ҳаққония». Рисола ўша замон подшоҳларига панду насиҳат ва танбеҳ сифатида ёзилган бўлиб, улуғ пир ва тариқат акобирлари руҳониятлари томонидан муаллифга кўрсатилган бир воқеа таҳлилига бағишланган.

26) «Рисолаи Бобурия». Рисола Хожа Убайдуллоҳ Аҳрори Валининг «Рисолаи волидия» асарини Ҳинд подшоҳи темурий Бобур мирзо томонидан ўзбек тилига ўгирилган назмий таржимасининг биринчи нусхасини пири Махдуми Аъзамга юбориб, ул зотдан фикр сўраб мурожаат этган хатига жавоб тариқасида ёзилган асардир. Асар — Яссавия тариқатидаги жаҳрий зикрнинг жоизлиги ҳақида Нақшбандия тариқати назариётчиси томонидан илк бора илмий-назарий жиҳатдан эътироф этилиши тўғрисида бўлиб, муаллифнинг йирик асарларидан биридир.

27) «Шарҳи як ғазали Убайдуллохон». Шайбонийлар сулоласи ҳукмдори Убайдуллохоннинг бир ирфоний ғазали шарҳига бағишланган.

28) «Шарҳи 12 рубоиёти форсий». Ушбу рисола форс тилида битилган 12дан зиёдроқ ирфоний рубоийнинг илмий таҳлилига бағишланган. Рисолада шайбоний ҳукмдор Убайдуллохоннинг Махдуми Аъзамга бағишланган ҳамда бошқа бир қанча ирфоний ғазаллар шарҳи берилган.

…Шундай қилиб, Махдуми Аъзам Даҳбедийнинг «Мажмуа ар-расоил» тўпламлари юқорида келтирилган ушбу рисолалардан иборатдир. Тўплам муқоваси жигар рангли кийик терисидан ишланган бўлиб, муғзий услубида, икки томонлама уч тамғали қилиб ясалган ҳамда 616 саҳифадан иборат.
Умид қиламизким, келгусида илм аҳллари ушбу асарларни қизиқиш билан таҳлилу тадқиқот этадилар. Сизга пешкашлик қилаётган «Рисолаи Бобурия» ушбу асл манба бўлган тўпламдан олингандир.

“РИСОЛАИ БОБУРИЯ» АСАРИ ҲАҚИДА

Энди, тадқиқотимиз маркази бўлмиш «Рисолаи Бобурия» асари тўғрисида ҳам икки оғиз гапирсак!

Махдуми Аъзам ва Бобур мирзолар ўртасида бўлиб ўтган тариқий ва назмий робиталар тўғрисида тўлиқ баён берувчи «Рисолаи Бобурия» асари Махдуми Аъзамнинг энг катта асарларидан биридир. Рисоланинг номидан ҳам маълум бўлаётирки, китоб Бобур мирзонинг илтимосига кўра ёзилган. Юқоридаги манбаларда айтилганидек, Бобур мирзо Хожа Аҳрорнинг «Рисолаи волидия» асарини таржима этиб, ўз рубоийлари ва совға-саломига қўшиб пирига юборган. Жавоб тариқасида Махдуми Аъзам «Рисолаи Бобурия» асарини ёзган, деб келтиришган. Аммо фикримизча, Бобур мирзо пирига яна бир алоҳида хат юбориб, ундан зикрга доир баъзи масалаларни ҳал қилиб беришни илтимос қилган, кўринади. Чунки агарда, фақатгина юборган назм ва насрига оид ёзишмаларга жавоб берилганда эди, унда рисолага «Шарҳи ғазалиёти Бобурия» (худди, «Шарҳи ғазалиёти Убайдий» номли рисолалари каби) номи қўйиларди. Ундан ташқари, рисоланинг аксарият қисми зикр масаласига бағишланган. Шунинг учун ҳам пиру муршиднинг бу асарини аввало Бобур мирзонинг тариқат соҳасида қўйган саволига жавоб тариқасида ёзилган китоб, деб қарашимиз лозим кўринади.

Шу билан бирга, «Рисолаи Бобурия» асарида ўқувчи кўнглига кириб кета оладиган ғоят чиройли назмлар ва сўзлар орқали асосий ғоя баён этилган. Муаллиф ўзининг назмларидан ташқари ўзгаларнинг ҳар хил ғазал байтларини кетма-кет ўринлатиб жойлаштирганки, бундан чиройли маънилар чиққан.

Рисоладаги баъзи ғазалларда «Қосим» тахаллуси келтирилиши Қосим Анвор ё бошқа шоир ғазалими ёки Махдуми Аъзам шу тахаллус билан назм этганми, деган саволларга ҳам адабиётшунос олимларимиз келгусида жавоб топишади, деб умид қиламиз.

Афсуслар бўлсинки, Махдуми Аъзамнинг долзарб илмий аҳамиятга молик бўлган ушбу «Рисолаи Бобурия» асари ҳозирга қадар тадқиқотчи олимларимиз назаридан четда қолмоқда. Ваҳоланки, рисоланинг тадқиқ этилиши натижасида нафақат икки буюк арбобнинг фаолиятларига доир номаълум қирралар, назмий ва насрий ёзишмалар ёритилади, балким тасаввуф оқимлари йўналишидаги кўплаб тариқатларда муҳим ўрин тутган арконлардан бўлмиш жаҳрий ва хуфий зикрларнинг келиб чиқиш тарихи, ўрни ва моҳияти тўғрисида олимлар учун кутилмаган хулосаю натижалар, неча йиллик саволларга излаб юрилган жавоблар ногаҳон топилиб қолади.

Юқорида келтирилган чалкашликларни ҳал этишда, тарихимиз қора саҳифаларини ўчириб, бўш- оқ саҳифаларни тўлдиришда «Рисолаи Бобурия»нинг аҳамияти беқиёс бўлиб, унда икки зотнинг назмий-ирфоний ва насрий ёзишмаларидан кўп муаммоларни аёну баён этиш ҳам мумкин.

«Рисолаи Бобурия» ўз замонасида фавқулодда инқилобий рол ўйнаган асарлар сирасига киради. Нега деганда, ўша даврларда Нақшбандия ва Яссавия тариқати орасидаги жаҳрий ва хуфий зикрлар масаласи туфайли икки тариқат орасидаги вазият таранглашган бўлиб, агар бу масала сиёсат даражасигача кўтарилса, давлатда катта можароларга сабаб бўлиши мумкин эди (худди, калом илмида Қуръоннинг махлуқ ё эмаслиги тўғрисидаги тортишувлар каби). Ана шундай вазиятда, Нақшбандия пешвоси Махдуми Аъзам муриди Бобур мирзонинг илтимосидан фойдаланган ҳолда хуфия ва жаҳрия зикрларининг ҳар иккисини жоизлиги борасида илк марта илмий асосда чиқиш қилади. Ўша давр муҳитини инобатга оладиган бўлсак, бу жуда катта қаҳрамонлик иши бўлиб, ўртада ўз ному обрўълари қўйган эди. Шундай қилиб, Махдуми Аъзам Хожагон-Нақшбандия тариқати акобирлари орасида биринчи бўлиб жаҳрия тариқати зикрини илк асар ёзиб эътироф этган ва ҳурматини жойига қўйган аллома ҳисобланган.

Яссавия тариқати алломалари тўғрисида асосий мақомот асар ҳисобланган «Ламаҳот мин нафаҳотул-қудс» (25) (муаллифи замон олимлари пешвоси Олим Шайх Азизон, 1564/1632йй) асарида тарихда учрамайдиган воқеа тасвирланган: Миёнколда ўша замоннинг уч тариқат раҳбарлари- Нақшбандия пешвоси Махдуми Аъзам, Яссавия пешвоси Шайх Худойдоди Вали ва Кубравия пешвоси Шайх Махдуми Хоразмийлар бир жойда учрашишиб, бирма-бир ўз зикрларини намойиш этишган. Ҳар бир тариқат зикри ижро этилаётганда, бошқа тариқат пешволари ўринларидан туриб ҳурмат бажо келтиришган. Тариқатларнинг бу ажойиб келишуви ёки бир-бирига ҳурмати Махдуми Аъзамнинг илмий жиҳатдан зикрларнинг жоизлигини исботлаганларнинг натижаси ва «Рисолаи Бобурия»нинг маҳсули эди.

Махдуми Аъзам Даҳбедийнинг тасаввуф тариқатларига йўналтирилган «Рисолаи Бобурия» асари ўша замон мутасаввуф олимлари, пиру муршидларига қўлланма сифатида ёзилган бўлса-да, тариқий келиштирувчиликни амалга ошира оладиган асосан икки шахсга- Бобур мирзо ва Убайдуллохонларга ҳам мўлжалланган эди. Ва охир оқибат иккаласини яраштириб қўйиш ҳамда Мовароуннаҳр ва Ҳиндистон ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш мақсади ҳам бўлган эди.

Мовароуннаҳр диёридан ташқари, Ҳиндистонда ҳам тасаввуф тариқатлари маркази пайдо бўла бошлаганлигини Махдуми Аъзам тушуниб етган эди. Ҳиндистонда шаклланган тўрт зикр талқинидан (яъни, тўрт тариқатдан) инобату иродат олиш жомеъ сулуки пайдо бўлишида, тариқатларни тинч келиштиришда ва Аълия-Нақшбандия силсиласининг Алфи Сония сулуки шаклланишида «Рисолаи Бобурия» асари ва унинг муаллифи Махдуми Аъзам Даҳбедий жуда катта рол ўйнаган. Кези келганда айтиш жоизким, Махдуми Аъзамнинг чевараси, Аълия -Нақшбандия тариқати назариётчиси Мўсохонхожа Даҳбедий (Муҳаммад Мўсо ибн Хожа Исо Даҳбедий) Ҳиндистонда фаолият кўрсатган ва йигирмага яқин асарлар ёзиб, бу ишга ўз ҳиссасини қўшган.

«Рисолаи Бобурия» асари дунё илм аҳллари томонидан буюк саркарда, тарихчи, олим ва мутафаккир шоир сифатида тан олинган шавкатли юртдошимиз Бобур мирзо учун кўнгул шикасталикларидан қутулиш малҳами ҳам бўлди, десак адашмаймиз. Негаки, қизилбошлилар мадади билан бобоси пойтахти Самарқандни фатҳ этмоқчи бўлиб, халқ ва тариқат арбоблари ғазабига учраган Бобур мирзо учун Махдуми Аъзамдек раҳнамо муршиднинг назарига қайта тушиши, ватан олдида оқланишга эришиб, ўз йўлини қайта топиб олгандек даражада эди. Мисра:
Йўлни не билгай киши то раҳнамо кўрсатмагай.

Бу улуғ зотнинг номига доғ тушириш ҳоллари ҳам учрамоқда. Чархнинг Бобур мирзо кўрмаган жабру жафоси қолмагани етишмаганидек, ўз ҳаётида кўп азобларни кўриб, дашномларга қолганига қарамай, ҳозирги давримизда баъзи юртдош олимлар унинг фаолиятидан хато излаб шараф топмоқчи бўлишади.

Аммо, олдин унинг фавқулодда қобилияти, тарихда қолдирган ижобий-салбий хизматларини тарозига қўйишлари керак эди. Ваҳоланки, унинг пири фаолиятини тарозига тортиб, ижобий баҳони беш асрча олдиноқ берганди. Ушбу «Рисолаи Бобурия» асари уларга мозийдан берилган жавоб бўлди.

…«Рисолаи Бобурия»да Махдуми Аъзам Бобур мирзони, у орқали барчани адолатга, ҳалолликка, сабру қаноатга, қўл, кўнгул ва нафс тозалигига, бировни ҳақини емасликка ва асосийси халқ манфаати йўлида келишувчиликка чақиради. Шул жиҳатдан ҳам бу асар ўз замонасида бўлгани каби, ҳозирги давримизда ҳам ёшлар тарбияси учун айниқса долзарбдир.

…Сўзимиз ниҳоясида Махдуми Аъзамнинг ушбу дастхат китобини бизгача асраб етказган Нақшбандия тариқати охирги муршидларидан Музнибий тахаллусли Каттахонхожа Даҳбедийнинг (1868-1969) мусовадаларидан шоир Мавлоно Эшонжони Қундузий билан назмий ёзишмаларидан бирини келтирамизки, бу- Бобур мирзонинг пири Махдуми Аъзамга ёзган назмидан илҳомланиб ёзилгани билиниб туради. Рубоий:

Бандаги дар тарки нафсу роҳи Ҳақ паймуданаст,
Сар ба хоки остонаи Ҳақ парастон суданаст.
Давлату дунёву дин ҳангомаи иззу шараф,
Дар чавори Ҳазрати Махдуми Аъзам буданаст (26).

Мазмуни:

Бандалик-нафс таркию Ҳақ йўлидан юрмоқликдур,
Бошини Ҳақпарастлар остонига суртмоқликдур.
Давлат, дунё, дин ва шарафли иззат пайти,
Ҳазрати Махдуми Аъзам қабрида турмоқликдур.

«Рисолаи Бобурия» асари «Мажмуа ар-расоил» қўлёзма тўпламининг 285а саҳифасидан то 301а саҳифасигача (33 саҳифа) жойни эгаллаб, қора-қизил бўёқларда жуда чиройли хат услубида ёзилган.

…Олдинги йилларда «Халқаро Бобур Фонди» раҳбари қўнғироқ қилиб, «Рисолаи Бобурия» асарини ўзбек тилига таржима этилганми ё йўқлигини сўраган эди. Шу билан бирга ушбу сатрлар муаллифининг холаси хожи она Муаззазхон Санахонова – Солиҳбоева ушбу китобни таржима этишни қатъий илтимос қилдилар. Шунга кўра барча ишни йиғиштириб, бир ой вақт давомида ушбу табаррук асар таржимаси билан машғул бўлдик.
Ушбу асарни илм аҳли ва китобхонлар эътиборига тезроқ етказиш иштиёқида шошилганимиз боис, зукко ўқувчи таржимадаги хато ва сакталарни аниқласа, уни ақл қалами ила пинҳона тузатади, деб умид қилиб қоламиз.

ИЗОҲЛАР

1. К.Каттаев. Даҳбеддаги муборак излар. «Ленин йўли» газ. 1989й. 11-сент.
2. К.Каттаев. Шердор мадрасаси ёзувлари. «Гулистон» журнали, 1990й. 8-сон.
3. К.Каттаев. Махдуми Аъзам ва Даҳбед тарихи. Самарқанд, Суғдиён, 1994.
4. К.Каттаев. Махдуми Аъзам ва Даҳбед тарихи. Самарқанд, 1994. Суғдиён.
5. Аҳвал – кўзи хира ва ғилай киши.
6. Ҳу – У, яъни Худо назарда тутилмоқда.
7. Х.Нисорий. Музаккирул-аҳбоб (И.Бекжон тарж.) Тошкент. А.Қодирий, 1993. 23-б.

8. Хожа Абул Бақо. Жомеул-мақомот. Қўлёзма (м.ш.к.) 75а-77б саҳифалар.
9. Имом Бухорий сабоқлари, 2004й. №1, 34-бет.
10. Хожа Абул Бақо. Жомеул-мақомот. Қўлёзма (м.ш.к.) 75а-76-б саҳифалар.
11. Доро Шукуҳ. Сафинатул-авлиё. «Мунши», Ҳиндистон, 1318х. 191-саҳифа.
12. Шарафиддин Ҳусайни. Жодатул-ошиқин Ўз Шаршунослик инст. №3084.
13. Ҳатто Мавлоно Муҳаммад Қози ҳам баъзи манбаларда Махдуми Аъзам аталган бўлсада, бу ном факат Мавлоно Хожаги Косонийга боқий қолган.
14. К.Каттаев. Шайх Махдуми Хоразмий тарихи. Самарқанд, Зарафшон. 2003.

15. Махдуми Аъзам каби Махдуми Хоразмий ҳам шу санада Самарқандга келган.
16. Хожагий- Махдуми Аъзамнинг китобий номлари Мавлоно Хожагийдир.
17. Хожагий икки маънода: подшоҳлик ва Хожагий-Косоний номи маъносида.
18. Нисорий. Музаккирул-ахбоб. И.Бекжон тарж. Тошкент. А.Қодирий 1993, 53-бет.
19. Каттахонхожа Даҳбедийнинг «Рисолаи торихи Даҳбедия» китобидан.
20. «Бобурнома», Тошкент, «Юлдузча» нашри, 1989. 51-бет.
21. К.Каттаев. «Олимларни хайрли ишларидан қайтармаслик керак» мақоласи. «Андижоннома» газетасининг 2011 йил 26 март сонига қаранг.

22. Махдуми Аъзам. Танбиятус-салотин. Самарқанд, 1994, Суғдиён.
23. Қўлёзма К.Каттаевнинг шахсий кутубхонасида сақланади.
24. Искандархон ибн Жонибек Султон- Мовароуннаҳр хони; ўзи ва отаси Махдуми Аъзам муридлари эди. Ўғли Абдуллохон-IIга ул зот исм қўйган.
25. Ламаҳот. Олим Шайх, тузувчилар: К.Каттаев, А.Нарзуллаев. Самарқанд, 2007 Самарқанднинг 2750 йиллигига атаб чоп этилган. 99-100 бетлар.
26. Каттахонхожа Даҳбедий. Рисолаи торихи Даҳбедия. Қўлёзма (м.ш.к.)

 

КОМИЛХОН КАТТАЕВ ҲАҚИДА

Комилхон Салоҳиддинхон ўғли Каттаев 1957 йил 13 декабрда Самарқанд шаҳрида туғилган. У шаҳардаги 21-ўрта мактабни муваффақиятли битиргач, СамДУнинг тарих факультетида тарихчи-манбашунос мутахассислиги бўйича таҳсил олиб, 1982 йилда ўз фаолиятини бошлади.
Комилхон Каттаев ўтган йиллар мобайнида: Самарқанд Давлат музей-қўриқхонаси Шарқ қўлёзмалари бўлими мудири; Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Самарқанд бўлимида катта илмий ходим, сектор мудири; Самарқанд Давлат Чет тиллар Институти Шарқ кўлёзмалари Маркази мудири; Вазирлар Махкамасининг махсус қарори билан тузилган «Шоҳи Зинда» Фонди директорининг биринчи ўринбосари вазифаларида ишлаш билан бирга кенг кўламда илмий тадқиқотлар олиб борди. Шу билан бирга, олий ўқув юртларида ёшларга таълим бериб келади. Ҳозирги пайтда у «Вилоят Махдуми Аъзам Даҳбедий илмий-тадқиқот Фонди»га раҳбарлик қилиб келмоқда.

Комилхон Каттаев етук шарқшунос-манбашунос олим сифатида — асл манбаларни ўқиб, илмий таҳлил этиб, Самарқанд обидалари тарихи, қадамжолардаги алломалар ҳаёти ва уларнинг қўлёзма хазиналардаги қадимий нодир манбаларни тадқиқ этиши натижасида кўплаб буюк алломаларимиз номларини тикланди. Хусусан: Самарканд шаҳрида — Имом Мотуридий, Имом Абулқосим ал-Ҳаким, Имом Марғиноний, Махдуми Хоразмий; Оқдарё туманида — Махдуми Аъзам Даҳбедий ва Имом Али Суғдий; Жомбойда — Шайх Худойдоди Вали, Шамсулаимма Ҳалвоий; Тайлокда — Имом Дорамий; Иштихонда — Имом Растуғфоний ва бошка бир-қанча буюк алломаларимизнинг ҳаёт фаолиятлари, тарихлари, қадамжолари ва қабртош ёзувлари унинг китобларида илк бор ва мукаммал баён этилиб, кенг жамоатчилик эътиборига етказиб берилди.

Самарқанд туманидаги — Хожа Аҳрори Вали қадамжо-зиёратгоҳ кабртошлари ва ул зот билан Улуғбек Мирзо ўртасида нотўғри пайдо қилинган муаммолар хам илк бора домла томонидан 1991 йилда, аник илмий фактлар асосида бартараф килинди ва китоб шаклида ўз ифодасини топди.

Комилхон Каттаев Ўзбекистон Фанлар Академияси тизимида илк марта Маданий обида ва кабртошлардаги эпиграфик ёзувларни илмий тадқиқ этиш йўналишини бошлаб берган олимдир. Шу ишлар натижаси ўлароқ, Самарқанддаги кўпгина маданий-тарихий обидаларимиздаги ўчиб кетган юзлаб қадимий эпиграфик ёзувлар қайта тикланди ва илмий тадқиқ этилди.

Комилхон Каттаев мамлакат ва чет эл илмий-оммавий матбуот саҳифаларида 200 дан зиёд мақолалари хамда 20 дан зиёд илмий ва илмий-оммабоп китобларни чоп эттирган. Бир неча хорижий давлатлар (Эрон, Қозоғистон, Россия ва Тожикистон)да ўтказилган халқаро анжуманларда маърузалар билан қатнашган.

Сайт маъмуридан: Бир неча соат мобайнида «Рисолаи Бобурия» ҳам эълон қилинади.

“Risolai Boburiya” Xoja Ubaydulloh Ahrori Valining “Risolai volidiya” asarini Hindiston podshohi temuriy Bobur mirzo tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan nazmiy tarjimasining birinchi nusxasini piri Maxdumi A’zamga yuborib, ul zotdan fikr so‘rab murojaat etgan xatiga javob tariqasida yozilgan asardir. O‘z zamonasida ushbu risola Naqshbandiya, Yassaviya va o‘zga tariqatlarga doir dolzarb masalalarni yechishda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Shu bilan birga, ushbu kitob tarjimasi bilan bog‘liq tadqiqotda (tarjimon o‘zboshisida) tariximizning ba’zi chalkash masalalari ham ko‘tarilgan.

MAXDUMI A’ZAM VA BOBUR MIRZOLAR
MA’NAVIYATINI ANGLASH
TARJIMONDAN SO‘Z BOSHI

Mustaqillik sabab, yurtimiz ma’naviy kadriyati asoslaridan biri – buyuk allomalarimiz xotiralari tiklanmoqda, asarlari tarjima va chop etilmoqda, anjumanlari o‘tkazilmoqda.

Allomalarimizning aksariyat qismi tasavvuf ta’limotlari zamirida faoliyat ko‘rsatishgan. O‘rta asrlarda bu ta’limotlar markazi bo‘lgan yurtimizda Naqshbandiya, Yassaviya, Qodiriya, Kubraviya, Chishtiya va Ne’matulloiya kabi tariqatlar faoliyat ko‘rsatishgan bo‘lib, ular orasida ayniqsa Naqshbandiya silsilasi Xoja Ahrori Vali faoliyatlari sabab, ustuvor darajaga yetishadi.

Naqshbandiya tariqatining yirik nazariyotchi olimi, Xoja Ahrori Validan keyingi buyuk vakili Maxdumi A’zam bo‘lib, bu tariqatning ulug‘ligini ilk bora ilmiy jihatdan asoslab bergan shaxs edi. Ushbu muborak zotning asl ismi Sayid Ahmad ibn Jaloliddini Kosoniy, ilmiy-kitobiy nomi Mavlono Xojagiy Kosoniy, xalq orasida mashhur bo‘lib ketgan tariqiy-ma’rifiy laqab-nomi esa Maxdumi A’zami Dahbediy bo‘lib, Naqshbandiya tariqatining mashhur murshidi bo‘lgan bu zot o‘z davrining xalq va hukmdorlari ergashuvchi zamon muqtadosi edi. Qizig‘i shundakim, o‘sha davr temuriy mirzolar yetakchisi Hindiston podshohi Bobur mirzo va shayboniy sultonlari sardori Movarounnahr xoni Ubaydulloxon kabi ikki mashhur sulola hukmdorlari bir-birlariga qondosh dushman bo‘lishlariga qaramay, tariqiy pirlari bir shaxs — Maxdumi A’zam edi. Shu bilan birga, Iskandarxon, Jonibek Sulton kabi bir qancha hukmdorlar ham ul zotga murid bo‘lganlar.

Tariqat murshidi Maxdumi A’zam Dahbediy (1461-1542) va ul zotning tariqiy muridi, nazmdagi shogirdi, buyuk ma’rifatparvar shoir, olim va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur mirzo (1483-1530) mukammal tadqiqot talab shaxslar sifatida yurtimiz tarixida alohida o‘rin egallab kelishmoqda.

Maxdumi A’zam va Bobur mirzolar to‘g‘risida Xoja Abulbaqoning “Jome’ul-maqomot” hamda “Boburnoma” kabi dunyoga mashhur asarlardan tashqari, bevosita hamda u yoki bu tarzda mazkurlar zikr etilgan bir qator tarixiy manbalar ko‘p bo‘lib, jumladan Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkirul-ahbob”, Hofizi Tanishning “Sharafnomai shohi”, Sharafiddin Husaynning “Jodatul-oshiqin”, boburiyzoda shahzoda Doro Shukuhning “Safinatul-avliyo”, Olim Shayx Azizonning “Lamahot min nafahotul-quds”, Muhammad Yusufi Munshiyning “Torixi Muqumxoniy”, Shoh Mahmud Charosning “at-Ta’rix”, Maqsudi Buxoriyning “Ravoyihul-quds”, Nosiriddin Buxoriyning “Tuhfat uz-zo’irin”, Abu Tohirxojaning “Samariya”, Mo‘soxonxojaning turkum asarlari, Jumaquli Urgutiyning “Manoqibi Eshoni Mo‘soxonxoja”, Kattaxonxojai Dahbediyning “Risolai torixi Dahbediya”, Sadriddin Ayniyning “Namunai adabiyoti tochik” asarlari hamda zamondosh ustoz olimlarimizdan akademiklar Bo‘riboy Axmedov, Boturxon Valixo‘jayev, Rasulxon Hodizoda va Oleg Akimushkinlarning bu boradagi bir qator ilmiy maqolalarini ham misol tariqasida keltirish mumkin. Shular jumlasidan, ushbu satrlar muallifi ham 1989-90 yillarda Samarqand viloyat gazetasi va respublika jurnalida e’lon etilgan maqolalari hamda 1994 yilda chop etilgan “Maxdumi A’zam va Dahbed tarixi” nomli kitobi Maxdumi A’zam va Bobur mirzo tarixi va muammolari ko‘tarilgan yurtimizdagi ilk yozishmalar edi.

SOHADAGI BA’ZI ILMIY CHALKASHLIKLAR HAQIDA

Maxdumi A’zam va Bobur mirzolar to‘g‘risida mustaqil yurtimizda bir qancha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan, ba’zi risola hamda ilmiy maqolalar yozilgan. Ammo, bu tadqiqotlarda yoritilgan jihatlar asosan Maxdumi A’zamning avlod va tariqiy faoliyati tarixi, Bobur mirzoning esa “Boburnoma” asari, devoni va shoirlik faoliyati bilan bog‘liqdir. Vaholanki, bu ikki zotni bog‘lab turgan rishtalar- she’riyatdagi (zohiriy) ustozu shogirdlik va tariqatdagi (botiniy) piru muridlik nisbatlari hozirga qadar deyarli o‘rganilmagan bo‘lib, bitta-ikkita yozishmalardagina ko‘tarilgan, xolos. Boshqacha aytganda, Bobur mirzoning zohiriy, ya’ni uning siyosiy, ijtimoiy va ijodiy faoliyati “Boburnoma” kabi asarlari va she’riy devoni miqyosida qayta-qayta o‘rganilmoqda. Ammo, uning botiniy, ya’ni Maxdumi A’zam bilan bog‘liq tariqiy hayoti esa ilmiy tarzda umuman o‘rganilmagan, deyishga to‘la asosimiz bor (oxirgi vaqtlarda ushbu ikki shaxs haqida yozayotgan olimlar yuqoridagi manba va tadqiqotlardan kelib chiqib, ularning piru shogird ekanliklarini e’tirof etishadi, xolos).

“Boburnoma” asarining Maxdumi A’zam va Movarounnahr allomalari yozilgan boblari (1509 yildan 1520 yilga qadar 10 yillik voqealar) yo‘qolgani bois, Bobur mirzoning Maxdumi A’zam bilan tariqiy munosabat va irfoniy yozishmalardagi ba’zi jihatlarni shoir g‘azaliyoti yordamida tiklash ham mumkin. Bu ish ham tadqiqotchilarini kutayotir.

…Oxirgi davrlarda yurtimizda, bu borada olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarda hatto ba’zi taniqli olimlar tomonidan ham chalkashliklarga yo‘l qo‘yilmoqdakim, bularni isloh etish zarur va dolzarb ishdir. Ba’zi chalkash masalalarni ko‘rib o‘tsak!

-Bobur mirzoning Maxdumi A’zam sharafiga yozgan ba’zi ruboiyotlari muallifligini shayboniy hukmdor Ubaydulloxon nomiga nisbat berib yozishmoqdalar. Bu chalkashlikka Maxdumi A’zamning “Majmuai rasoil” to‘plamidagi Bobur mirzo va Ubaydulloxonga atalgan risolalari va ulardagi g‘azallarning orqama-ketin kelishi sabab bo‘layotir.

Shayboniy hukmdor Ubaydulloxon tomonidan piri Maxdumi A’zamga atab yozgan ruboiylari masalasiga kelsak! Bu nazmlar to‘g‘risida Maxdumi A’zamning “Majmua ar-rasoil” to‘plamiga kiritilgan “Sharhi abyoti Ubaydi” va Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkirul-ahbob” asarlarida ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Hasanxoja Nisoriy yozadi: «(Shayboniy hukmdor Ubaydulloxonning) tasavvufda fikrlari mazmuni asosli va kuchli namoyon bo‘lar, baland ma’nolarni dilpisand iboralar bilan bayon qilar edi. Va bu ruboiyni Hazrati Maxdumiy Mavlono Kosoniy (Maxdumi A’zamga)ga yuborgan:

Ahval nayam, ey do‘st, yake-du binam,
Har chiz, ki binam, hama bo O‘ binam.
Mustag‘riqi “Hu” chunon shudam dar hama hol,
“Hu” go‘yamu, “Hu” bishnavamu, “Hu” binam.

Mazmuni:

G‘ilay bo‘lmasamda, ey do‘st, zo‘rg‘a ko‘rarman,
Har ne ko‘rsam, U ila ko‘rarman.
(Ilmi) holda “Hu”da singib g‘arq bo‘ldim,
“Hu” deyman, “Hu” eshitaman, “Hu” ko‘rarman.

Alar (Maxdumi A’zam) bu ruboiyga yaxshi sharh yozganlar va ruboiy yaratuvchisi maqomotini bayon qilganlar».

— Yassaviya tariqati murshidlaridan ba’zilarini Bobur mirzoning asosiy piri deb ko‘rsatish hollari ko‘rinmoqda. Jumladan, shayboniylardan yengilgan Bobur mirzoga Maxdumi A’zamning: “endi, sening yurting qaro yerdur”, degan Hindiston zamini nazarda tutilgan pandlarini Yassaviya tariqatidagi boshqa murshidga nisbat berib, yana o‘sha murshidni Bobur mirzoning tariqiy piri, deb manba ko‘rsatmay da’vo etishlari ham ajib holdir.

Boshqa hukmdorlar kabi, Bobur mirzo ham barcha tariqat murshidlarini hurmat qilgan, ulardan madad so‘rab ayonlarini yuborgan, ammo ota meros Naqshbandiya tariqati murshidi Maxdumi A’zamgagina irodat etgani manbalarda keltirilgan . Zero, Hindistonni egallagan Bobur mirzo issiq o‘lkani, qoraygan odamlarni ko‘rib, piri Maxdumi A’zamning yuqoridagi so‘zlarini hamda o‘z yurtida qizilboshilar bosqinida ishtirok etganini o‘kinch bilan eslar va buni misralarida aks ettirar edi:

“Yo Rab, bu ne yuz qarolik bo‘ldi”.

-Bundan-da, qiziqrog‘i shulkim, bir yurtdosh olimimiz rus akademigi V.V.Bartoldga tayangan holda iddao etadi: “V.V.Bartold ko‘rgan bir qo‘lyozma asarda(?) yozilishicha, Najmiddin Kubro maktabining xorazmlik mashhur namoyandalaridan Shayx Xoja Muhammad Xabushoniy karomatlari haqida Bobur ko‘p eshitgan va uni o‘zining piri hisoblab yurgan edi.. Shayx 1517 yili Samarqandga ko‘chib kelganidan Bobur xabar topgan edi. Sharqiy va janubiy Hindistonning bosh rojasi Rano Sangoning yengish uchun barcha aziz avliyolardan tungi ibodatlarida madad so‘rardi. Hujum oldidan Bobur Shayx Xoja Muhammad Xabushoniy huzuriga – Samarqandga salom xati va hadyalar bilan maxsus odam yuboradi va duo qilishni so‘raydi. Shayx unga o‘z hassasini hadya qilib yuboradi. Bobur hujum oldidan kechki payt mehrobga ushbu hassasini qo‘yib, yig‘lab namoz o‘qiydi. O‘sha kuni tushida Shayx uni qo‘rqayotganlikda ayblaydi va qo‘rqmaslikka undab, madad berajagini aytib g‘oyib bo‘ladi. Darhaqiqat, 1527 yili yozda sharqiy va janubiy Hindiston uchun jangda Rano Sangoning 120 mingli armiyasi ustidan 30-40 mingli armiyasi bilan Bobur ajoyib g‘alaba qozonadi va «G‘oziy” unvonini oladi. G‘alabadan so‘ng Bobur katta hadyalar bilan Samarqandga yana odam yuborib, Shayxga minnatdorlik izhor qilib, sovg‘alar yuboradi. Ammo, Shayx Bobur yuborgan hadyadan ozgina olib, qolganidan voz kechadi» 9.

Ko‘rib turganimizdek, endi Kubraviya tariqati murshidlaridan biri pirlikka da’vo ettirilmoqda.

Bu yerda aytilgan voqea-tarixning barchasi to‘g‘ri, ammo Bartold faqatgina shaxsga va tariqatga nom qo‘yishda adashgan. Ya’ni, Bobur pir deb bilgan; Naqshbandiya tariqatida faoliyat ko‘rsatgan; o‘sha sanada Samarqandga ko‘chib kelgan; maxsus kishi orqali sovg‘a-salomu nazmlar yuborilgan o‘sha murshidning nomi Maxdumi A’zam Dahbediy edi.

Akademik Bartold va yurtdosh olimimizning adashishayotganini isboti tariqasida 1626 yilda yozilgan va ko‘chirilgan “Jomeul-maqomot” asaridan iqtibosni aynan keltiramiz (tarjimon K.Kattayev):

«O‘sha zamonkim, kofir Ra’no Sango Bobur podshoh boshiga jang talabida lashkar tortib kelganida, podshohning boshi gangib fikru andishaga cho‘madi. Podshohning Amir Darvish Muhammad Sorbon nomli vazirlaridan biri o‘z vaqtida Hazrati Mavlono Muhammad Qozining muridlaridan edikim, u podshohdan nega g‘amgin ekanligi sababini so‘raydi. Bobur podshoh deydi: Nega g‘amgin bo‘lmaykim, kofirlar lashkari musulmonlarni qirishga kelishdi va bizning lashkar esa juda za’ifdir. Shunda vazir deydi: Bizdan shariat va tariqat xilofiga ne o‘tgan bo‘lsa tavba qilib, Xudo dargohiga va Xojagon tariqati akobirlari arvohiga mutavajjeh bo‘lib madad so‘raylik. Ular Xudodan madad so‘ragach, podshoh tush ko‘radiki, bir Xojagon tariqati murshidi unga madad berayotgan ekan. Uyg‘onib vaziriga voqeada ko‘rganini aytadi va kuchiga kuch qshilib, juda oz sonli askari bilan necha karra ko‘p sonli dushmanni tor-mor etgach, Hindiston mamlakati unga muqarrar bo‘ladi. So‘ng, o‘sha pirning kimligi haqida vaziridan so‘raydi; vazir ushbu murshid Mavlono Xojagiy Kosoniy-Maxdumi A’zami Dahbediy ekanligini aytadi.

Bu orada Hazrati Maxdumi A’zam ham yoronlariga qarab aytadilar, -“tarixga yozingizkim, biz bu kech Olloh irodasi va Xojagonlar ruhoniyatlari madadi bilan Bobur podshohga yormandlik yetkazdik”. Bu so‘zlarni yozib qo‘yadilar.

Bu vaqtda Hindistonda Bobur mirzo dushmandan tushgan juda katta o‘ljaning eng sarasidan bir necha oltin g‘isht quymasi va behisob javohirlarni o‘zining risolayu ruboiylariga qo‘shib boshqa bir vaziri- Amir Qo‘zi orqali Dahbedga yuboradi hamda o‘zining g‘oyiban irodat etib qo‘l berganligini e’lon qiladi. Shundan so‘ng, Dahbedda uch-to‘rt kun mehmon bo‘lib piru murshid suhbatini olgan vazir Amir Qo‘zi ham hukmdori kabi qo‘l berib irodatga kiradi. Hazrati Maxdumi A’zam vazirga javob berayotib podshoh Boburning ruboiyotiga yozgan Sharhlarini berib yuboradi» (10).

Bu ayon iddaoga — bayon shart emas, ko‘rinadi.

Savol tug‘iladi, nega Bartold kabi juda yirik olim tariqatni va shaxslarni adashtirdi? Chunki, Kubraviya tariqati manbalarida Shayx Xabushoniyning ham laqabini ba’zan “Maxdumi A’zam” deb yozishgani uchun adashgan. Chunonchi, shahzoda Doro Shukuhning tasavvuf allomalariga bag‘ishlangan “Safinatul-avliyo” (11) va Kubraviya tariqati tarixi bo‘yicha mashhur maqomot hisoblangan Sharafiddin Husaynning “Jodatul-oshiqin” (12) asarlarida Shayx Xabushoniyni ham ba’zan Maxdumi A’zam nomi bilan atalganini yozishgan.

Yurtdosh olimning “V.V.Bartold ko‘rgan bir qo‘lyozma asarda”(?), deb yozib, manbani mavhum qoldirishining o‘zi jiddiy ish emas. Nega manba nomini keltirishmagan? Fikrimizcha, rus olimi Xoja Abul Baqoning (XVI-XVII asr) “Jome’ul-maqomot” yoki Muhammad Sodiq Qashqariyning (1762-1849) “Tazkirai azizon” asarlaridan birini ko‘rib, nuqsonli nusxa bo‘lgani uchun nomini aniqlay ololmay, unda Bobur mirzoning piri Maxdumi A’zam ekanligini o‘qigach, Kubraviya tariqatiga doir “Jodatul-oshiqin” kitobida Shayx Xabushoniyni shu nom bilan atashlarini esga olib, shu tariqa xatolikka yo‘l qo‘ygan. Natijada, Naqshbandiya tariqati Kubraviyaga, Maxdumi A’zam Dahbediy esa ilm ahliga uncha tanish bo‘lmagan shu taxallusli Shayx Xabushoniyga osongina adashtirilishi kishini hayratga soladi (13).

Bugina emas, Bartold Xabushoniyning xalifasi Kamoliddin Husayn Xorazmiyni (1465-1551) xuddi shu nomli boshqa bir tarixiy shaxs Husayn Xorazmiy (1426 yilda shahid etilgan) bilan adashtirib yuborgani uchun, keyingi ko‘plab yirik rus va o‘zbek olimlari ham Bartoldga tayangan holda shu xatolikni davom ettiraverishgan. Vaholanki, ushbu ikki hamnom shaxslar orasidagi farq kamida 150 yil bo‘lgan. Bu haqda batafsil ma’lumot olish uchun ushbu satrlar muallifining Kubraviya tariqatiga bag‘ishlangan “Shayx Maxdumi Xorazmiy va xonaqohi tarixi” nomli kitobining “Maxdumi Xorazmiy shaxsiyatlaridagi ba’zi tarixiy chalkashliklar” atalgan bobiga qarang (14).

Endi, yuqoridagilarni bir tahlil qilaylik! Birinchidan, ko‘rsatilgan sana-1527 yilda shayboniy Jonibek Sulton taklifi bilan Samarqandga Maxdumi A’zam Dahbediy ko‘chib kelgan (bu sanadan yetti yil ilgari Shayx Xabushoniy vafot etgan va uning Samarqandga ko‘chib kelgani yo yashagani to‘g‘risida biror manbada yozilmagan). Ikkinchidan, Shayx Xabushoniyning Bobur mirzoga pir bo‘lgani yo uchrashgani haqida ham biror manbada uchratmadik. Uchinchidan, Shayx Xabushoniy umrining oxirgi yillarida Xorazmdan tashqarida chiqmay, 1520 yilda Vazir qishlog‘ida vafot etgan. Ushbu shayxning xalifasi bo‘lgan Shayx Maxdumi Xorazmiy maqomoti hisoblangan “Jodatul-oshiqin” kitobida (muallifi Sharafiddin Husayn) Shayx Xobushoniy to‘g‘risida barcha tafsilotlar berilsa-da, bu haqda biror narsa deyilmagan. Agarda Shayx Xobushoniy yoki uning xalifasi Shayx Maxdumi Xorazmiylar (15) yuqoridagi urush voqeasiga aloqador bo‘lishsa edi, bu narsa albatta “Jodatul-oshiqin” asarida qayd etilmay qolmas edi. Chunki, Shayx Maxdumi Xorazmiy va Shayx Xabushoniy tarixi mukammal yozilgan manba ushbudir. Vaholanki, faqatgina Maxdumi A’zamning maqomotlari bulgan “Jome’ul-maqomot” asaridagina bu tarixiy voqea va sanalar juda muvofiq kelgan.

Qizig‘i shundaki, Shayx Xabushoniy to‘g‘risida o‘z asarlarida u yoki bu tarzda to‘xtab o‘tgan mashhur mualliflar — boburiyzoda shahzoda Doro Shukuhning “Safinatul-avliyo” va Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkirul-ahbob” asarlarida ham bu haqda lom-mim deyilmagan, aksincha, ularda Maxdumi A’zam Bobur mirzoning piri ekanligi aniq ta’kidlangan.

…Hindiston shohi bo‘lgan Bobur mirzo Movarounnahrlik piri Maxdumi A’zamga niyozmandlik yuzasidan bir necha g‘isht quyma oltin va dil izhori yuzasidan esa ushbu ruboiyni yuboradi hamda unda: “Bizga (Hindistonda turganligimizda ham) bir bor nazar qilingkim, Xojalikni (ya’ni, podshohlik)ni tashlayligu, Xojagiyga (16) (ya’ni, Xojagiy Kosoniy-Maxdumi A’zamga) qayta murid bo‘laylik” degan ma’nodagi fikrini ochiqdan-ochiq nazmda bayon etadi:

Dar havoyi nafsi gumrah umr zoe’ kardayem,
Peshi ahlulloh az atvori xud sharmandayem.
Yak nazar bo muflisoni xasta dil farmo, ki mo,
Xochagyro mondayemu, Xochagyro bandayem.

Tarjimasi:

Gumroh havoiy nafs tufayli umrni zoye etdik,
Avliyolar nazdida atvorimizdan sharmandamiz.
Biz-ko‘ngli xasta bechorahollarga nazar qilkim,
Shohlikni tashlab, Xojagiyga banda bo‘laylik (17).

1993 yilda Toshkentda tarjimasi chop etilgan Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkirul-ahbob” kitobida esa rubo’iyning ikkinchi qismi bu tarzda keltirilgan (tarjima mazmuni ham o‘sha kitobdan):

Yak nazar afkan ba so‘i mo, ki az rohi vafo,
Xojagayro mondayem, xojagyro bandayem.

Mazmuni:

Biz tomonga hech bo‘lmasa bir nazar sol, vafo ila,
Xojaga bog‘langanmiz, xojaga bandamiz (18).

Maxdumi A’zamning “Risolai Boburiya” asarida Bobur mirzoning keltirilgan ushbu misrasi — asl misradir. Chunki, uning ruboiysi bitilgan maktub Maxdumi A’zamga shaxsan yuborilgan va ul zot asl nusxadan olib o‘z risolasiga kiritgan bu nazm haqiqiydir. Ammo ikkinchi tomondan, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkirul-ahbob” asariga kiritilgan misra ham shunchalik kuchli va Bobur mirzo uslubida yozilganki, bunga ham shubha yo‘q. Demak, Maxdumi A’zam Bobur mirzoning ushbu misrasini ustoz sifatida isloh qilib qayta jilo 6ergan va “Risolai Boburiya” asariga kiritgan bo‘lib chiqadi.

Maxdumi A’zam Bobur mirzoning ruboiysi tahlilida mirzoning “bandalik izhori” bilan murid tushishi amalga oshganini ochiq yozadi:
Va yana ul janob (Bobur mirzo)ning bul tomondagilarga (ya’ni, muallifga) “bandalik” xohishi, uning jamii a’molini anglatgan holda amalga oshdi (ya’ni, Bobur mirzo muallifga banda-murid bo‘lish niyatiga yetdi).

“Risolai Boburiya”da keltirilgan ushbu ikki allomaning yozishmalari, ular o‘rtasidagi botiniy robitalar muammosiga nuqta qo‘yadi, deb o‘ylaymiz. Garchi Bobur mirzo Yassaviya va Kubraiya tariqati allomalarini juda hurmat qilgan bo‘lsada, hukmdor bobosi va otasi (Abu Sa’id va Umarshayx mirzo)lar kabi Naqshbandiya tariqatidan bir qadam ham chetga chiqmagandir, Misra:

Yak qadam berun nashud az guftai Payg‘ambaram (19).
(Payg‘ambar so‘zlaridan bir qadam chetga chiqilmadi).

Bobur mirzoning “Boburnoma” asaridan ba’zi boblari yo‘qolib, bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa-da, boqiy qolgan nusxasidan ham qimmatli ma’lumotlarni topishimiz mumkin. Bobur mirzo bu asarida Maxdumi A’zamdan oldingi ilk piri to‘g‘risida yozadi: “ustod va pirimkim, Xoja Mavlonoi Qozining… oti Abdullodur. Ota tarafdin nasabi Shayx Burhoniddin Qilichqa yetar… Xoja Qozi Xoja Ubaydulloning muridi edi” (20).

Demak, Bobur mirzoning yoshligidagi ilk piri Xoja Mavlono Qozi bo‘lib, asarida yozilishicha, bu zot Shayx Burhoniddin Qilich avlodidan va Xoja Ahrori Valining xalifalaridan bo‘lgan. Xoja Ahrori Vali vafot etganlaridan so‘ng, Bobur mirzoning otasi Umarshayx mirzo ushbu Xoja Mavlono Qozini pir tutgan. Shuning uchun yosh Bobur mirzo ham otasi vafotidan so‘ng ushbu murshidni pir va ustoz deb bilgan.

Temuriy hukmdor Umarshayx mirzo vafot etgach, o‘g‘li Bobur mirzo taxtga chiqadi. Yosh hukmdorga pir bo‘lgan Xoja Mavlono Qozi mashhur shayx Sayid Burhoniddini Qilich avlodidan bo‘lib, shu avloddan bo‘lgan Maxdumi A’zamning amakizodalari edi. Dushmanlar Bobur mirzoni sindirish maqsadida piri Xoja Mavlonoi Qozini shahid etgunlariga qadar u yosh shahzodaga ham pir, ham murabbiy edi.

Ilk piri shahid bo‘lgach, ancha vaqt o‘tib Shayx Burhoniddin Qilich avlodiga hurmati katta bo‘lgan Bobur mirzo yana o‘sha avloddan bo‘lmish Maxdumi A’zamga uzoq Hindistondan turib irodat keltiradi va barcha g‘alabalarini uning karomatidan deb biladi. Bu kabi jihatlar hozircha, ilm ahllari tomonidan maxsus o‘rganilmagan va tadqiqot etilmagan.

-Yana bir masala shundakim, ba’zi olimlar ushbu Xoja Mavlono Qozini Xoja Ahrorning boshqa mashhur xalifalari Mavlono Muhammad Qozi bilan chalkashtirib yozishadikim, adashishadi. Bizningcha, ularning nomlari juda o‘xshashi uchun ilm ahli chalkashib tursa kerak. Bu zotlarning biri Maxdumi A’zamga amakizoda bo‘lsa, ikkinchilari piru murshidlari edi.

-Boshqa yana bir masala shundaki, hatto bizning davrimizda ham yurtdosh olimlardan ba’zilari Bobur mirzoning qizilboshilar yordamida bobosi Temurning poytaxti Samarqand shahrini egallashi borasidagi xatosini yana bir karra ko‘tarib, uning nomiga dog‘ tushirmoqchi bo‘lmoqdalarkim (21), bu masala Maxdumi A’zamga ham u yoki bu tarzda tegib ketadi. Negaki, ul zot Bobur mirzo hayotidagi tariqiy va nazmiy faoliyatlariga ilk tavsiyalar bergan piru murabbiy sifatida mirzoning ishlariga mas’ul edi va yarim ming yilcha muqaddam ushbu pir o‘z asarlari va nazmlarida Bobur mirzoni ochiqchasiga oqlagan edi.

Yurtimiz tarixida sohibqiron Temurdan keyingi buyuk sarkarda, Alisher Navoiydan keyingi ulug‘ mutafakkir shoir va tarixchilar peshvosi bo‘lgan Bobur mirzoga ta’na toshini ota bilish uchun hech bo‘lmasa uning yarmichalik darajaga ega bo‘lish kerak. Zero, “Tanbiyatus-salotin” asarida Maxdumi A’zam o‘rinli bayt keltirgan:

Gar Xudo xohad, pardai kasro darad,
Maylash andar ta’nai pokon barad (22).

Mazmuni:

Gar Xudo nokas pardasin yirtmoqchi bo‘lsa,
U pok odamlarni ta’na qila boshlaydi.

-Keyingi masala shundakim, Maxdumi A’zamning “Majmua ar-rasoil” to‘plamlarida kiritilgan “Risolai bukoiya” (Yig‘i to‘g‘risida risola) asari borasida ham ba’zi olimlarimiz yozishmalarida chalkashliklar mavjud bo‘lib, aksariyat olimlar bu risolaning nomini “Risolai baqoiya” (Boqiylik risolasi) deb noto‘g‘ri nomlashlari tufayli, hatto risolaning mazmunini ham o‘zgacha talqin etilishiga olib kelmoqda. Bizningcha, asarning ba’zi o‘zga nusxalaridagi bu sakta xattotning aybi natijasida yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin.
-Xuddi shuningdek, o‘sha to‘plamdagi “Guli navro‘zy” (Navro‘ziy gul) risolasini “Gul va navro‘z” deb o‘zgacha atalishi unchalik xato bo‘lmasa-da, kichik chalkashlik kattasiga olib kelishi ham mumkin.
Endi, Maxdumi A’zam qalamiga mansub “Majmua ar-rasoil” to‘plami va ushbu majmuaga kiritilgan “Risolai Boburiya” asarlari tahlilini qisqacha ko‘rib o‘tsak!

“MAJMUA AR-RASOIL” TO‘PLAMI

Maxdumi A’zamning 30 ga yaqin risolalarini o‘z ichiga olgan “Majmua ar-rasoil” (23) to‘plami nusxalarini dunyodagi barcha yirik Sharq qo‘lyozma kitobxona xazinalarida uchratish mumkin. Ammo, uning mukammal nusxasi Maxdumi A’zamning shajarai-samarai-tayiba (ya’ni, sara avlodlari) hisoblangan Eshoni Kattaxonxojai Dahbediy (1868-1969)ning shaxsiy kutubxonalarida mavjud bo‘lib, ul zotdan avlodlariga meros qolgan. Ushbu qo‘lyozma ko‘p ilm ahllarini qiziqtirib kelmoqda. Masalan, AQSHning Michigan Universiteti manbashunoslik doktori Vika Gardner xonim AQSH qo‘lyozma xazinalarida bu kitob nusxalari bo‘lgani holda, ushbu mukammal nusxamizni ko‘rish uchun maxsus kelib, tadqiq etgan; Tojikistonlik mashhur olim, professor Rasul Hodizoda va boshqalar ham ushbu qo‘lyozmani tekshirishgan edilar va h.k.

Ushbu qo‘lyozma kitob- muallifning original dastxat (ya’ni, avtograf) nusxasi bo‘lib, uni shaxsan Maxdumi A’zam o‘z qo‘llari bilan ko‘chirganlar. Boz ustiga, qo‘lyozma to‘liq va kamchiliksiz bo‘lgani uchun, dunyodagi eng mukammal nusxa deb topilgan.

“Majmua ar rasoil” qo‘lyozmasining ushbu asl nusxasi bilan yurtimizning yirik olimlari akademiklar Boturxon Valixo‘jayev va Bo‘riboy Axmedov yaqindan qiziqishib tanishishgan va uning mukammalligini e’tirof etishganlar.

Mustaqilligimizning ilk yillarida Maxdumi A’zam Dahbediyning 535 yilliklarini nishonlash arafasida ushbu nodir qo‘lyozmaga qiziqish ortadi hamda anjuman oldidan Maxdumi A’zam haqida va ul zot yozgan asarlarni tarjima etib, chop ettirish haqida qaror qabul qilingach, 1994 yilda ushbu satrlar muallifining “Maxdumi A’zam va Dahbed tarixi” nomli kitobi chop ettirilgandi. Bu- Maxdumi A’zam to‘g‘risida yurtimizda chop etilgan ilk monografik kitob edi. Unda kamina muallif “Majmua ar-rasoil” qo‘lyozma to‘plami to‘g‘risida ilk ma’lumotlarni berish bilan birga, Maxdumi A’zam va Bobur mirzolar o‘rtasidagi ba’zi piru muridlik robitalarini ham ilk bayon qilgan edi.

Maxdumi A’zam yozgan asarlarning aksariyati “Majmua ar-rasoil” to‘plamida jamlangani bois, 1994 yilda marhum ustozimiz akademik Boturxon Valixo‘jayev hamkorligida to‘plamni bir boshdan tarjima etib chop ettirishga niyat qilib edik; ammo o‘sha yili bor-yo‘g‘i ikki asarlarini — “Zubdat us-solikin” va “Tanbiyat us-salotin”ni tahiya (tojik tili) va tarjima (o‘zbek tili)da chop ettirib, ilmiy anjumanga tuhfa etishga muvaffaq bo‘lgan edik, xolos. Ushbu ikki risoladan tashqari hozirgacha, Maxdumi A’zamning birorta risolalari tarjima va chop etilmadi hamda ilmiy tarzda o‘rganilmadi.

Naqshbandiya tariqatining asosiy nazariyotchi olimi sifatida Maxdumi A’zamning yozgan va ushbu to‘plamda jamlangan asarlari asosan tasavvuf ta’limotiga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda Qur’oni Karim, hadisi sharif oyatlari va ilg‘or sharq tafakkur ta’limoti namoyandalarining mulohazalari keng foydalanilgan hamda so‘fizm nuqtai nazaridan tahlil etilib, ilmiy-nazariy xulosalar bayoni berilgan. Shu bilan birga, tarixiy shaxslar va voqealar bayoni ham keltirilganligi asarlar qiymatini yanada ko‘taradi.

Maxdumi A’zamning ushbu to‘plamidagi asarlar zamirida o‘sha davrning ustuvor tariqati hisoblangan Naqshbandiya silsilasining nazariy qonun-qoidalari (ya’ni, kodeksi) jamlangan desak, adashmagan bo‘lamiz. O‘sha vaqtlarda bu tariqat ustuvor bo‘lgan Movarounnahr, Xuroson, Hindu-Afg‘oniston va Sharqiy Turkiston kabi juda keng hududlarda so‘fizm tariqatiga bog‘liq vaziyatlar juda keskinlashgan, bu yurtlarda tarqalgan Naqshbandiya tariqati shayxlari boshqa tariqatdagilarni siqib, barcha ijtimoiy va siyosiy sohalarni o‘z qo‘llariga olgan, hatto hukmdoru podshohlar ham ular ta’siridan chiqolmay qolgan bir tarang vaziyat vujudga kelgan, boshqa tariqat vakillari esa bu vaziyatga chidamay, ko‘tarilish arafasida turgandilar.

Ana shunday bir vaziyatda, Maxdumi A’zam ruhoniyatli piri Xoja Ahrori Vali kabi siyosiy-ijtimoiy sohada yuqori mavqe’ni egallagach, ilmiy faoliyat orqali barcha tariqatlarni xalq faravonligi yo‘lida kelishtirishga kirishadi. Bu yo‘lda Naqshbandiya tariqatining yirik pirlarini noroziligini yengishi lozim edi. Uning bu faoliyati o‘ziga zarar yetkazishi ham mumkin edi. Ilmi va iqtidori benihoyaligidan bu olishuvni u o‘zining ilmiy-nazariy risolalari yordamida yengishga erishib, boshqa tariqadagilarni inkor etishni to‘xtatadi. Chunonchi, Maxdumi A’zam o‘zining “Risolai samo’iya” asarida Kubraviya tariqatidagi samo’i zikrni, “Risolai Boburiya”da esa Yassaviya tariqidagi jahriya zikrni joizligini himoya etadi.

To‘plam nasrda bitilgani bilan yuzlab g‘azalu ruboiylardan namunalar keltirilgan. Bu nazmlar Shayx Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Mavlono Rumiy, Fariduddin Attor, Najmiddin Kubro kabi allomalarga tegishli bo‘lib, Maxdumi A’zam nafaqat mumtoz adabiyotning ulug‘ vakillari nazmidan, balkim o‘zining nazmidan ham shu darajada o‘rinli foydalanganki, baytu misralar nasriy-ilmiy xulosalar bilan hamohang jaranglaydi. Shu bilan birga, ba’zi nazmlar o‘z o‘rnida qayta-qayta takrorlanadi.

To‘plamdagi ikki risola ul zotga ixlos qo‘ygan ikki muridlari – Movarounnahr hukmdori Ubaydulloxon va Hindiston shohi Bobur mirzolarga maxsus bag‘ishlagan.

Endi, majmuadagi asarlar tizimi va ularning qisqacha tavsifini ko‘rib chiqaylik:

1) “Asrorul — nikoh”. Risolada islom dini va shariatining nikoh to‘g‘risidagi shart-sharoit va siru asrorlariga hamda nikohning muqaddasligi, barcha yaxshi-yomon ishlar oiladan boshlanishi, nikohdan oldingi va keyingi ma’naviy poklik kabilar to‘g‘risida fikr yuritilgan. So‘zboshida yozilishicha, risola taolifiga shu sabab bo‘lgankim, o‘sha davrda jamiyatning kichik bo‘g‘ini hisoblangan oilada ma’rifatsiz va madaniyatsiz munosabatlar yuz berayotganligi tufayli bu masalaga muallif ilk risolasini bag‘ishlagan.

2) “Risolai samoiya”. Risolada Naqshbandiya tariqatiga nisbatan farqli ravishda, boshqa silsila tariqatlarida namoyon bo‘ladigan zikrlar haqida, jumladan Kubraviya tariqidagi musiqa hamohangida samo’iy zikr aytish joizligi haqida mushohadalar yuritgan. Zero, o‘sha davrda Naqshbandiya va ba’zi boshqa tariqat so‘fiylarining aksariyati samo’ zikrini inkor etar edilar. Muallif ilk marta ilmiy tarzda o‘zga tariqat zikrining joizligi, ularni inkor etmasdan, hurmat qilish, kelishish kabi ruhlarni sufiylarga singdiradi.

3) “Risolai vujudiya”. Risola tavhid haqida, vahdatul-vujud- Xudoning yagonaligi, har narsadan ogohligi, mavjudligi, shu bilan birga insoniy- maxluqiy mavjudlik to‘g‘risida hadisi sharifdan ma’lumotlar keltirib yozilgan.

4) “Risolai odob us-solikin” — tariqat yo‘lidan yuruvchi solik bilishi lozim bo‘lgan piru-murshid va muridlarning odob-axloqi, vazifalari hamda nafs, Arsh kabi tushunchalar bayonini beruvchi risoladir.

5) “Risolai odob us-siddiqin” — ilohiy sevgi, ko‘ngildan oliy maqom bo‘lmish Xudoga sodiqlik, luqmani pok tutib Haqga yetishish haqidadir.

6) “Ganjnoma”- Risola Haqiqiy ganj-Ollohniki, uning Husni konga boyligi, axloqiy xazinalarning eng oliysi bo‘lgan Ilohiy sevgiga, (halol yashash orqali) Uning jamoliga musharraf bo‘lish haqidadir.

7) “Risolai bukoiya” — Insonning bilib-bilmay qilgan gunohlari uchun chin ko‘ngildan ohu nola va ko‘z yoshi to‘kib tavba qilganlarga Xudo tomonidan rahm-shafqat va’da qilingani haqidadir.

8) “Nasihat us-solikin” — Hazrati payg‘ambar(s) ning hadislari: “Qalon-nabi alayhissalom: Qalbul — mo‘minin arshullohil – azim” (Mo‘minlar qalbi ulug‘ Arshdir) mazmuni jihatidan axloq qoidalari asosida va Olloh buyurgan ma’naviy qoniqishga kelishda ko‘ngulga quloq solish, uning oinasini g‘ubordan tozalash haqidagi risoladir.

9) “Sharhi savodul-vajh” — Bu risolada ma’naviy qashshoqlik inson uchun ikki dunyoda ham sharmandali hol va yuzi qoralik kabi ekanligi Hazrati payg‘ambar(s)ning bir hadislari misolida, tariqat nuqtai nazaridan yoritilgan.

10) “Tanbiyat us-salotin” — Risolada hukmdorlarning fazilatlari, ularning oddiy xalqqa adolatli bo‘lishi lozimligi “podshohning bir soatlik adolati oltmish yillik ibodat savobiga teng” hadisi atrofida olib borilgan mushohadalar tanbeh berish bilan isbotlangan. Shu bilan birga risolada revolyutsion tezis ilk bora olg‘a suriladi: qaysi davlatga tirikchilik oson bo‘lsa, insonning o‘sha yurtga borib yashashi lozimligi uqtiriladi, negaki u yerda Ollohning rahmati nozil bo‘lgandir.

11) “Sharhul-valadu sarri abihi”- Risola tarbiya haqida, o‘g‘il otasiga ba’zi sifatlarda o‘xshashga harakat qilganidek, murid ham o‘z piriga o‘xshashga harakat qilib, unga ergashishi kerakligi haqida.

12) “Nafahot us-solikin” — Bu risola sufiylik tariqatining xushbo‘y fayzlari va tariqiy yo‘llari haqida, bu yo‘lda Ollohdan boshqa hamma narsa ikkinchi darajada bo‘lishi kerakligi uqtiriladi. Muallif risolani otasi xotiriga bag‘ishlagan.

13) “Risolai zikr” — Risolada eng yaxshi va asosiy zikr: “La ilaha illallohu” sharhi bilan birga, boshqa turli zikrlar sharhi ham berilgan.

14) “Risolai sharhi ruboiyot” (Risolaning boshqa nomi “Sharhi ruboiyoti Ubaydy”). Risola 1533-1539 yillarda Movarounnahrda hukm surgan shayboniy Ubaydullaxon ibn Mahmud Sultonning “Ubaydiy” taxallusi bilan yozgan ruboiylari to‘plamiga Maxdumi A’zamning yozgan sharhidir. Risola yana “Sharhi g‘azaliyoti Ubaydulloxon” deb ham atalgan.

15) “Risolai bayoni silsila”. Bu risola Naqshbandiya silsila sulukining ma’naviyati, uning Hazrati payg‘ambar(s) va Abu Bakri Siddiqdan boshlab Maxdumi A’zamning piru ustozlarigacha bo‘lgan vakillari bayoniga bag‘ishlangan. Risola shayboniy Jonibek Sulton iltimosiga ko‘ra yozilgan.

16) “Risolai chahor kalima”. Risola “Xojagon” tariqati asoschisi Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tomonidan tariqatga kiritilgan “hush dar dam”, “nazar dar qadam”, “safar dar vatan” va “xilvat dar anjuman” kabi to‘rt nazariy kalimalarining mushohadalari bayoni sharhiga bag‘ishlangan.

17) “Risolai silsilat us-siddiqin”. Bu risolada ham ahli tasavvufning Hazrati payg‘ambar(s) va Abu Bakr Siddiqdan boshlanib keladigan silsila bayon qilinib, unda Abu Bakr Siddiqning siddiqlik fazilati kuylangan va har tolib o‘z piriga nisbatan shu fazilatda bo‘lishi ta’kidlangan. Muallif bu risolani o‘z ustozi Mavlono Muhammad Qozining piri Xoja Ubaydulloh Ahrorga bag‘ishlab yozgan “Silsilat ul-orifin va tazkirat us-siddiqin” asarlaridan ilhomlanib yozganga o‘xshaydi.

18) “Risolai bittixiya”. Qovun haqida risola, deb atalgan bu asar hosilni yaxshi yig‘ib olishni o‘ylashdan oldin yaxshi suvli yerga urug‘ sepishni o‘ylashi, so‘ng undan xabardor bo‘lishi kerak bo‘lgan dehqon kabi, har bir musulmon hayot vaqtidayoq boqiy dunyo (narigi dunyo) haqida o‘ylashi kerakligi to‘g‘risida fikr yuritadi. Risolada payg‘ambar(s)ning: “Qolan-nabi alayhissalom: «Ad-dunyo mazraatul-oxirat” (Dunyo – oxiratning ekinzoridir», hadisi shariflari atrofida mushohadalar yuritilgan.

19) “Risolai mir’ot us-safo”. Bu risola “Poklik ko‘zgusi” deb atalib, ma’naviy tozalikni sof ko‘zguga qiyoslasa-da, ko‘zgu ba’zi changlardan xoli emasligi ham eslatiladi. Sufiylik tariqatining asosiy vazifalaridan biri, bu ko‘ngilni — ko‘zguni pok tutishga ko‘maklashishdir.

20) “Risolai zubdat us-solikin va tanbehus-salotin”. Risolada oshiq va Ma’shuq o‘rtasidagi hijob (parda)lar to‘g‘risida mushohida etiladi. Ular to‘rtta: “dunyo”(davlat), “nafs”, “xalq”(dunyoviy ishlar) va “shayton”dir. Dunyo — uqbo (oxirat)dan parda bo‘lib, har kim dunyo (mol-mulk) deb kelsa, u oxiratdan ayriladi; Nafs Haqdan parda bo‘lib, har kim havoyi nafsga mashg‘ul bo‘lsa, u Haqdan ayriladi; Xalq (dunyoviy ishu havas) toatdan parda bo‘lib, har kim dunyoviy havas bilan mashg‘ul bo‘lsa, toatdan ayriladi; Shayton dindan parda bo‘lib, har kim shaytonga muvofiqat qilsa, dinidan ayriladi.

Asarda muallif amir va olimlarning barcha ishlari xalq manfiatini ko‘zlab amalga oshirilishi lozimligini uqtiradi. Yana asarda zikr, odob, so‘fiylik va shariat shartlari turli hadis va nazmlar bilan isbotlangan.

21) “Risolai Guli Navro‘zi”. Bu risola sufiylik ma’naviyati, xalq bilan hukmdorlar o‘rtasidagi munosabatlar haqida bo‘lib, bahor ayyomida- Navro‘zda barcha salbiy ishlar orqaga tashlangani kabi, munosabatlarda xalal beruvchi ortiqcha narsalar ham tashlanishi lozimligi uqtiriladi. Risola Maxdumi A’zamning hukmdor muridi Iskandar Sulton (24) (1561-83 yillar xon bo‘lgan) iltimosi bilan yozilgan.

22) “G‘azaliyoti Qosimiy”. Bu muxtasar nazm “Qosim” va ba’zan “Qosimiy” taxalluslari bilan ijod etgan g‘azalsaroning nazmlariga bag‘ishlangan. Bizningcha, bu Qosimi Anvorga tegishli baytlar bo‘lmay balkim, Maxdumi A’zamning o‘zlari shu taxallusda ijod etgan bo‘lsalar kerak. Chunki, to‘plamda ilgari o‘tgan barcha ulug‘ shoirlarning ash’orlaridan misra va baytlargina namuna keltirilgan. Bu yerda esa 42 misradan iborat g‘azallar to‘la keltirilgan bo‘lib, birida “Qosim”, boshqasida “Qosimiy” taxallusi qo‘yilishi shundan darak bermoqda (Qosim Anvor esa faqat Qosim taxallusida nazm etgan). Boz ustiga, to‘plamdagi boshqa risolalarda ham shu taxallusdagi baytlarni boshqa ulug‘ shoirlar baytiga qaraganda ko‘proq keltirilishi, faqat muallifninggina g‘azali ko‘p keltirishi mumkinligidan darak bermoqda.

23) “Risolai me’roj ul-oshiqin”. Risola shayboniy sultonlardan biri Isfandiyor Sultonning Xuroson viloyatiga yuzlanganiga bag‘ishlab yozilgan asari bo‘lib, so‘fiylik tariqatlarida xalqning xukmdorlar ko‘ngillariga yetkazadigan ta’siri va hukmdorlarning xalq turmushiga yetkazadigan ta’siri haqida yozilgan. Bu- eng katta risolalardan biridir.

24) “Risolai murshid us-solikin”. Shayx Murtashning so‘fiylik tarzi to‘g‘risidagi mulohazasidan boshlangan bu risola haqiqiy sufiy va tariqat yo‘lboshchisining vazifalari haqida mushohada yuritadi. Shu bilan birga, so‘fiylik arkonlaridan bo‘lgan fano va baqo darajasiga ham muallifning ilmiy nuqtai nazari berilgan
25) “Risolai voqeai haqqoniya”. Risola o‘sha zamon podshohlariga pandu nasihat va tanbeh sifatida yozilgan bo‘lib, ulug‘ pir va tariqat akobirlari ruhoniyatlari tomonidan muallifga ko‘rsatilgan bir voqea tahliliga bag‘ishlangan.

26) “Risolai Boburiya”. Risola Xoja Ubaydulloh Ahrori Valining “Risolai volidiya” asarini Hind podshohi temuriy Bobur mirzo tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan nazmiy tarjimasining birinchi nusxasini piri Maxdumi A’zamga yuborib, ul zotdan fikr so‘rab murojaat etgan xatiga javob tariqasida yozilgan asardir. Asar — Yassaviya tariqatidagi jahriy zikrning joizligi haqida Naqshbandiya tariqati nazariyotchisi tomonidan ilk bora ilmiy-nazariy jihatdan e’tirof etilishi to‘g‘risida bo‘lib, muallifning yirik asarlaridan biridir.

27) “Sharhi yak g‘azali Ubaydulloxon”. Shayboniylar sulolasi hukmdori Ubaydulloxonning bir irfoniy g‘azali sharhiga bag‘ishlangan.

28) “Sharhi 12 ruboiyoti forsiy”. Ushbu risola fors tilida bitilgan 12dan ziyodroq irfoniy ruboiyning ilmiy tahliliga bag‘ishlangan. Risolada shayboniy hukmdor Ubaydulloxonning Maxdumi A’zamga bag‘ishlangan hamda boshqa bir qancha irfoniy g‘azallar sharhi berilgan.

…Shunday qilib, Maxdumi A’zam Dahbediyning “Majmua ar-rasoil” to‘plamlari yuqorida keltirilgan ushbu risolalardan iboratdir. To‘plam muqovasi jigar rangli kiyik terisidan ishlangan bo‘lib, mug‘ziy uslubida, ikki tomonlama uch tamg‘ali qilib yasalgan hamda 616 sahifadan iborat.
Umid qilamizkim, kelgusida ilm ahllari ushbu asarlarni qiziqish bilan tahlilu tadqiqot etadilar. Sizga peshkashlik qilayotgan “Risolai Boburiya” ushbu asl manba bo‘lgan to‘plamdan olingandir.

“RISOLAI BOBURIYA» ASARI HAQIDA

Endi, tadqiqotimiz markazi bo‘lmish “Risolai Boburiya” asari to‘g‘risida ham ikki og‘iz gapirsak!

Maxdumi A’zam va Bobur mirzolar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan tariqiy va nazmiy robitalar to‘g‘risida to‘liq bayon beruvchi “Risolai Boburiya” asari Maxdumi A’zamning eng katta asarlaridan biridir. Risolaning nomidan ham ma’lum bo‘layotirki, kitob Bobur mirzoning iltimosiga ko‘ra yozilgan. Yuqoridagi manbalarda aytilganidek, Bobur mirzo Xoja Ahrorning “Risolai volidiya” asarini tarjima etib, o‘z ruboiylari va sovg‘a-salomiga qo‘shib piriga yuborgan. Javob tariqasida Maxdumi A’zam “Risolai Boburiya” asarini yozgan, deb keltirishgan. Ammo fikrimizcha, Bobur mirzo piriga yana bir alohida xat yuborib, undan zikrga doir ba’zi masalalarni hal qilib berishni iltimos qilgan, ko‘rinadi. Chunki agarda, faqatgina yuborgan nazm va nasriga oid yozishmalarga javob berilganda edi, unda risolaga “Sharhi g‘azaliyoti Boburiya” (xuddi, “Sharhi g‘azaliyoti Ubaydiy” nomli risolalari kabi) nomi qo‘yilardi. Undan tashqari, risolaning aksariyat qismi zikr masalasiga bag‘ishlangan. Shuning uchun ham piru murshidning bu asarini avvalo Bobur mirzoning tariqat sohasida qo‘ygan savoliga javob tariqasida yozilgan kitob, deb qarashimiz lozim ko‘rinadi.

Shu bilan birga, “Risolai Boburiya” asarida o‘quvchi ko‘ngliga kirib keta oladigan g‘oyat chiroyli nazmlar va so‘zlar orqali asosiy g‘oya bayon etilgan. Muallif o‘zining nazmlaridan tashqari o‘zgalarning har xil g‘azal baytlarini ketma-ket o‘rinlatib joylashtirganki, bundan chiroyli ma’nilar chiqqan.

Risoladagi ba’zi g‘azallarda “Qosim” taxallusi keltirilishi Qosim Anvor yo boshqa shoir g‘azalimi yoki Maxdumi A’zam shu taxallus bilan nazm etganmi, degan savollarga ham adabiyotshunos olimlarimiz kelgusida javob topishadi, deb umid qilamiz.

Afsuslar bo‘lsinki, Maxdumi A’zamning dolzarb ilmiy ahamiyatga molik bo‘lgan ushbu “Risolai Boburiya” asari hozirga qadar tadqiqotchi olimlarimiz nazaridan chetda qolmoqda. Vaholanki, risolaning tadqiq etilishi natijasida nafaqat ikki buyuk arbobning faoliyatlariga doir noma’lum qirralar, nazmiy va nasriy yozishmalar yoritiladi, balkim tasavvuf oqimlari yo‘nalishidagi ko‘plab tariqatlarda muhim o‘rin tutgan arkonlardan bo‘lmish jahriy va xufiy zikrlarning kelib chiqish tarixi, o‘rni va mohiyati to‘g‘risida olimlar uchun kutilmagan xulosayu natijalar, necha yillik savollarga izlab yurilgan javoblar nogahon topilib qoladi.

Yuqorida keltirilgan chalkashliklarni hal etishda, tariximiz qora sahifalarini o‘chirib, bo‘sh- oq sahifalarni to‘ldirishda “Risolai Boburiya”ning ahamiyati beqiyos bo‘lib, unda ikki zotning nazmiy-irfoniy va nasriy yozishmalaridan ko‘p muammolarni ayonu bayon etish ham mumkin.

“Risolai Boburiya” o‘z zamonasida favqulodda inqilobiy rol o‘ynagan asarlar sirasiga kiradi. Nega deganda, o‘sha davrlarda Naqshbandiya va Yassaviya tariqati orasidagi jahriy va xufiy zikrlar masalasi tufayli ikki tariqat orasidagi vaziyat taranglashgan bo‘lib, agar bu masala siyosat darajasigacha ko‘tarilsa, davlatda katta mojarolarga sabab bo‘lishi mumkin edi (xuddi, kalom ilmida Qur’onning maxluq yo emasligi to‘g‘risidagi tortishuvlar kabi). Ana shunday vaziyatda, Naqshbandiya peshvosi Maxdumi A’zam muridi Bobur mirzoning iltimosidan foydalangan holda xufiya va jahriya zikrlarining har ikkisini joizligi borasida ilk marta ilmiy asosda chiqish qiladi. O‘sha davr muhitini inobatga oladigan bo‘lsak, bu juda katta qahramonlik ishi bo‘lib, o‘rtada o‘z nomu obro‘lari qo‘ygan edi. Shunday qilib, Maxdumi A’zam Xojagon-Naqshbandiya tariqati akobirlari orasida birinchi bo‘lib jahriya tariqati zikrini ilk asar yozib e’tirof etgan va hurmatini joyiga qo‘ygan alloma hisoblangan.

Yassaviya tariqati allomalari to‘g‘risida asosiy maqomot asar hisoblangan “Lamahot min nafahotul-quds” (25) (muallifi zamon olimlari peshvosi Olim Shayx Azizon, 1564/1632yy) asarida tarixda uchramaydigan voqea tasvirlangan: Miyonkolda o‘sha zamonning uch tariqat rahbarlari- Naqshbandiya peshvosi Maxdumi A’zam, Yassaviya peshvosi Shayx Xudoydodi Vali va Kubraviya peshvosi Shayx Maxdumi Xorazmiylar bir joyda uchrashishib, birma-bir o‘z zikrlarini namoyish etishgan. Har bir tariqat zikri ijro etilayotganda, boshqa tariqat peshvolari o‘rinlaridan turib hurmat bajo keltirishgan. Tariqatlarning bu ajoyib kelishuvi yoki bir-biriga hurmati Maxdumi A’zamning ilmiy jihatdan zikrlarning joizligini isbotlaganlarning natijasi va “Risolai Boburiya”ning mahsuli edi.

Maxdumi A’zam Dahbediyning tasavvuf tariqatlariga yo‘naltirilgan “Risolai Boburiya” asari o‘sha zamon mutasavvuf olimlari, piru murshidlariga qo‘llanma sifatida yozilgan bo‘lsa-da, tariqiy kelishtiruvchilikni amalga oshira oladigan asosan ikki shaxsga- Bobur mirzo va Ubaydulloxonlarga ham mo‘ljallangan edi. Va oxir oqibat ikkalasini yarashtirib qo‘yish hamda Movarounnahr va Hindiston o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash maqsadi ham bo‘lgan edi.

Movarounnahr diyoridan tashqari, Hindistonda ham tasavvuf tariqatlari markazi paydo bo‘la boshlaganligini Maxdumi A’zam tushunib yetgan edi. Hindistonda shakllangan to‘rt zikr talqinidan (ya’ni, to‘rt tariqatdan) inobatu irodat olish jome’ suluki paydo bo‘lishida, tariqatlarni tinch kelishtirishda va A’liya-Naqshbandiya silsilasining Alfi Soniya suluki shakllanishida “Risolai Boburiya” asari va uning muallifi Maxdumi A’zam Dahbediy juda katta rol o‘ynagan. Kezi kelganda aytish joizkim, Maxdumi A’zamning chevarasi, A’liya -Naqshbandiya tariqati nazariyotchisi Mo‘soxonxoja Dahbediy (Muhammad Mo‘so ibn Xoja Iso Dahbediy) Hindistonda faoliyat ko‘rsatgan va yigirmaga yaqin asarlar yozib, bu ishga o‘z hissasini qo‘shgan.

“Risolai Boburiya” asari dunyo ilm ahllari tomonidan buyuk sarkarda, tarixchi, olim va mutafakkir shoir sifatida tan olingan shavkatli yurtdoshimiz Bobur mirzo uchun ko‘ngul shikastaliklaridan qutulish malhami ham bo‘ldi, desak adashmaymiz. Negaki, qizilboshlilar madadi bilan bobosi poytaxti Samarqandni fath etmoqchi bo‘lib, xalq va tariqat arboblari g‘azabiga uchragan Bobur mirzo uchun Maxdumi A’zamdek rahnamo murshidning nazariga qayta tushishi, vatan oldida oqlanishga erishib, o‘z yo‘lini qayta topib olgandek darajada edi. Misra:
Yo‘lni ne bilgay kishi to rahnamo ko‘rsatmagay.

Bu ulug‘ zotning nomiga dog‘ tushirish hollari ham uchramoqda. Charxning Bobur mirzo ko‘rmagan jabru jafosi qolmagani yetishmaganidek, o‘z hayotida ko‘p azoblarni ko‘rib, dashnomlarga qolganiga qaramay, hozirgi davrimizda ba’zi yurtdosh olimlar uning faoliyatidan xato izlab sharaf topmoqchi bo‘lishadi.

Ammo, oldin uning favqulodda qobiliyati, tarixda qoldirgan ijobiy-salbiy xizmatlarini taroziga qo‘yishlari kerak edi. Vaholanki, uning piri faoliyatini taroziga tortib, ijobiy bahoni besh asrcha oldinoq bergandi. Ushbu “Risolai Boburiya” asari ularga moziydan berilgan javob bo‘ldi.

…“Risolai Boburiya”da Maxdumi A’zam Bobur mirzoni, u orqali barchani adolatga, halollikka, sabru qanoatga, qo‘l, ko‘ngul va nafs tozaligiga, birovni haqini yemaslikka va asosiysi xalq manfaati yo‘lida kelishuvchilikka chaqiradi. Shul jihatdan ham bu asar o‘z zamonasida bo‘lgani kabi, hozirgi davrimizda ham yoshlar tarbiyasi uchun ayniqsa dolzarbdir.

…So‘zimiz nihoyasida Maxdumi A’zamning ushbu dastxat kitobini bizgacha asrab yetkazgan Naqshbandiya tariqati oxirgi murshidlaridan Muznibiy taxallusli Kattaxonxoja Dahbediyning (1868-1969) musovadalaridan shoir Mavlono Eshonjoni Qunduziy bilan nazmiy yozishmalaridan birini keltiramizki, bu- Bobur mirzoning piri Maxdumi A’zamga yozgan nazmidan ilhomlanib yozilgani bilinib turadi. Ruboiy:

Bandagi dar tarki nafsu rohi Haq paymudanast,
Sar ba xoki ostonai Haq paraston sudanast.
Davlatu dunyovu din hangomai izzu sharaf,
Dar chavori Hazrati Maxdumi A’zam budanast (26).

Mazmuni:

Bandalik-nafs tarkiyu Haq yo‘lidan yurmoqlikdur,
Boshini Haqparastlar ostoniga surtmoqlikdur.
Davlat, dunyo, din va sharafli izzat payti,
Hazrati Maxdumi A’zam qabrida turmoqlikdur.

“Risolai Boburiya” asari “Majmua ar-rasoil” qo‘lyozma to‘plamining 285a sahifasidan to 301a sahifasigacha (33 sahifa) joyni egallab, qora-qizil bo‘yoqlarda juda chiroyli xat uslubida yozilgan.

…Oldingi yillarda “Xalqaro Bobur Fondi” rahbari qo‘ng‘iroq qilib, “Risolai Boburiya” asarini o‘zbek tiliga tarjima etilganmi yo yo‘qligini so‘ragan edi. Shu bilan birga ushbu satrlar muallifining xolasi xoji ona Muazzazxon Sanaxonova – Solihboyeva ushbu kitobni tarjima etishni qat’iy iltimos qildilar. Shunga ko‘ra barcha ishni yig‘ishtirib, bir oy vaqt davomida ushbu tabarruk asar tarjimasi bilan mashg‘ul bo‘ldik.
Ushbu asarni ilm ahli va kitobxonlar e’tiboriga tezroq yetkazish ishtiyoqida shoshilganimiz bois, zukko o‘quvchi tarjimadagi xato va saktalarni aniqlasa, uni aql qalami ila pinhona tuzatadi, deb umid qilib qolamiz.

IZOHLAR

1. K.Kattayev. Dahbeddagi muborak izlar. “Lenin yo‘li” gaz. 1989y. 11-sent.
2. K.Kattayev. Sherdor madrasasi yozuvlari. “Guliston” jurnali, 1990y. 8-son.
3. K.Kattayev. Maxdumi A’zam va Dahbed tarixi. Samarqand, Sug‘diyon, 1994.
4. K.Kattayev. Maxdumi A’zam va Dahbed tarixi. Samarqand, 1994. Sug‘diyon.
5. Ahval – ko‘zi xira va g‘ilay kishi.
6. Hu – U, ya’ni Xudo nazarda tutilmoqda.
7. X.Nisoriy. Muzakkirul-ahbob (I.Bekjon tarj.) Toshkent. A.Qodiriy, 1993. 23-b.

8. Xoja Abul Baqo. Jomeul-maqomot. Qo‘lyozma (m.sh.k.) 75a-77b sahifalar.
9. Imom Buxoriy saboqlari, 2004y. №1, 34-bet.
10. Xoja Abul Baqo. Jomeul-maqomot. Qo‘lyozma (m.sh.k.) 75a-76-b sahifalar.
11. Doro Shukuh. Safinatul-avliyo. “Munshi”, Hindiston, 1318x. 191-sahifa.
12. Sharafiddin Husayni. Jodatul-oshiqin O‘z Sharshunoslik inst. №3084.
13. Hatto Mavlono Muhammad Qozi ham ba’zi manbalarda Maxdumi A’zam atalgan bo‘lsada, bu nom fakat Mavlono Xojagi Kosoniyga boqiy qolgan.
14. K.Kattayev. Shayx Maxdumi Xorazmiy tarixi. Samarqand, Zarafshon. 2003.

15. Maxdumi A’zam kabi Maxdumi Xorazmiy ham shu sanada Samarqandga kelgan.
16. Xojagiy- Maxdumi A’zamning kitobiy nomlari Mavlono Xojagiydir.
17. Xojagiy ikki ma’noda: podshohlik va Xojagiy-Kosoniy nomi ma’nosida.
18. Nisoriy. Muzakkirul-axbob. I.Bekjon tarj. Toshkent. A.Qodiriy 1993, 53-bet.
19. Kattaxonxoja Dahbediyning “Risolai torixi Dahbediya” kitobidan.
20. “Boburnoma”, Toshkent, “Yulduzcha” nashri, 1989. 51-bet.
21. K.Kattayev. “Olimlarni xayrli ishlaridan qaytarmaslik kerak” maqolasi. “Andijonnoma” gazetasining 2011 yil 26 mart soniga qarang.

22. Maxdumi A’zam. Tanbiyatus-salotin. Samarqand, 1994, Sug‘diyon.
23. Qo‘lyozma K.Kattayevning shaxsiy kutubxonasida saqlanadi.
24. Iskandarxon ibn Jonibek Sulton- Movarounnahr xoni; o‘zi va otasi Maxdumi A’zam muridlari edi. O‘g‘li Abdulloxon-IIga ul zot ism qo‘ygan.
25. Lamahot. Olim Shayx, tuzuvchilar: K.Kattayev, A.Narzullayev. Samarqand, 2007 Samarqandning 2750 yilligiga atab chop etilgan. 99-100 betlar.
26. Kattaxonxoja Dahbediy. Risolai torixi Dahbediya. Qo‘lyozma (m.sh.k.)

KOMILXON KATTAYEV HAQIDA

Komilxon Salohiddinxon o‘g‘li Kattayev 1957 yil 13 dekabrda Samarqand shahrida tug‘ilgan. U shahardagi 21-o‘rta maktabni muvaffaqiyatli bitirgach, SamDUning tarix fakultetida tarixchi-manbashunos mutaxassisligi bo‘yicha tahsil olib, 1982 yilda o‘z faoliyatini boshladi.
Komilxon Kattayev o‘tgan yillar mobaynida: Samarqand Davlat muzey-qo‘riqxonasi Sharq qo‘lyozmalari bo‘limi mudiri; O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Samarqand bo‘limida katta ilmiy xodim, sektor mudiri; Samarqand Davlat Chet tillar Instituti Sharq ko‘lyozmalari Markazi mudiri; Vazirlar Maxkamasining maxsus qarori bilan tuzilgan “Shohi Zinda” Fondi direktorining birinchi o‘rinbosari vazifalarida ishlash bilan birga keng ko‘lamda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Shu bilan birga, oliy o‘quv yurtlarida yoshlarga ta’lim berib keladi. Hozirgi paytda u “Viloyat Maxdumi A’zam Dahbediy ilmiy-tadqiqot Fondi”ga rahbarlik qilib kelmoqda.

Komilxon Kattayev yetuk sharqshunos-manbashunos olim sifatida — asl manbalarni o‘qib, ilmiy tahlil etib, Samarqand obidalari tarixi, qadamjolardagi allomalar hayoti va ularning qo‘lyozma xazinalardagi qadimiy nodir manbalarni tadqiq etishi natijasida ko‘plab buyuk allomalarimiz nomlarini tiklandi. Xususan: Samarkand shahrida — Imom Moturidiy, Imom Abulqosim al-Hakim, Imom Marg‘inoniy, Maxdumi Xorazmiy; Oqdaryo tumanida — Maxdumi A’zam Dahbediy va Imom Ali Sug‘diy; Jomboyda — Shayx Xudoydodi Vali, Shamsulaimma Halvoiy; Taylokda — Imom Doramiy; Ishtixonda — Imom Rastug‘foniy va boshka bir-qancha buyuk allomalarimizning hayot faoliyatlari, tarixlari, qadamjolari va qabrtosh yozuvlari uning kitoblarida ilk bor va mukammal bayon etilib, keng jamoatchilik e’tiboriga yetkazib berildi.

Samarqand tumanidagi — Xoja Ahrori Vali qadamjo-ziyoratgoh kabrtoshlari va ul zot bilan Ulug‘bek Mirzo o‘rtasida noto‘g‘ri paydo qilingan muammolar xam ilk bora domla tomonidan 1991 yilda, anik ilmiy faktlar asosida bartaraf kilindi va kitob shaklida o‘z ifodasini topdi.

Komilxon Kattayev O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tizimida ilk marta Madaniy obida va kabrtoshlardagi epigrafik yozuvlarni ilmiy tadqiq etish yo‘nalishini boshlab bergan olimdir. Shu ishlar natijasi o‘laroq, Samarqanddagi ko‘pgina madaniy-tarixiy obidalarimizdagi o‘chib ketgan yuzlab qadimiy epigrafik yozuvlar qayta tiklandi va ilmiy tadqiq etildi.

Komilxon Kattayev mamlakat va chet el ilmiy-ommaviy matbuot sahifalarida 200 dan ziyod maqolalari xamda 20 dan ziyod ilmiy va ilmiy-ommabop kitoblarni chop ettirgan. Bir necha xorijiy davlatlar (Eron, Qozog‘iston, Rossiya va Tojikiston)da o‘tkazilgan xalqaro anjumanlarda ma’ruzalar bilan qatnashgan.