6 март — Атоқли шоир ва драматург Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий таваллуд топган кун
Илк бора “Ўзбекистон халқ ёзувчиси” унвонига сазовор бўлган адиб, Шўролар тузуми томонидан олқишланиб, кейинчалик бир қадар хижолатомузлик билан эсга олинган ё, аксинча, ҳадеганда ёдга олинмай қўйган сиймо – Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг шахсияти аслида қандай бўлган? Ёзувчи ва драматург таваллудининг 125 йиллиги муносабати билан Ўзбекистон халқ артисти, атоқли режиссёр Баҳодир Йўлдошев билан чоп этиб жавоб излашга уринганган эдик. Адиб таваллудининг 130 йиллиги арафасида яна шу саволларга жавоб топиш мақсадида суҳбатни қайта тақдим этмоқдамиз.
Шунингдек, саҳифада Ҳамза номидаги академик театрида саҳналаштирилган «Бой ила хизматчи» драмаси асосида 1953 йилда ўзбек радиосида тайёрланган радиоспектаклни интернет тизимида илк марта эълон қилмоқдамиз. Ушбу радиоспектакл аудиофайлини кутубхонамизга тақдим этган ажойиб инсон, адабиётшунос Искандар Мадғозиевга раҳмат айтамиз.
ҲАМЗА, ИШҚ, ОЛОВЛИ КУЛЧА
ЁХУД ТОМОШАБИННИ ҲАМДАРДГА АЙЛАНТИРИШ САНЪАТИ
Атоқли режиссёр Баҳодир Йўлдошев билан суҳбат
Илк бора “Ўзбекистон халқ ёзувчиси” унвонига сазовор бўлган адиб, Шўролар тузуми томонидан олқишланиб, кейинчалик бир қадар хижолатомузлик билан эсга олинган ё, аксинча, ҳадеганда ёдга олинмай қўйган сиймо – Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг шахсияти аслида қандай бўлган? Ёзувчи ва драматург таваллудининг 125 йиллиги муносабати билан шу ва шу каби саволларга жавоб топиш мақсадида Ўзбекистон халқ артисти, атоқли режиссёр Баҳодир Йўлдошевни мулоқотга чорладик.
Машҳур санъат арбоби билан муайян мавзу доирасидагина суҳбат қуриб бўлмаслиги тайин. Мубоҳасада бугунги кун театри, драматургияси ва санъаткорлари хусусида ҳам жиддий фикр-мулоҳазалар айтилди. Мулоҳазаларки, кишини мушоҳада юритишга чорлайди. Шу боис, мавзудаги баъзи чекинишларга қарамай, суҳбатни борича эътиборингизга ҳавола этмоқдамиз.
“ҲАМЗА – ИШҚ ОДАМИ!”
– Баҳодир ака, ХХ асрда ўзбек мумтоз адабиёти анъаналари давомчиси ва айни пайтда янги давр адабиёти намояндаси сифатида танилган Ҳамзанинг ҳаётий қарашлари борасида орадан қарийб юз йил ўтгач, қандай янги фикрлар айтиш мумкин?
– Ўзбек драматургияси ҳақида кўп ёзилган, бундан кейин ҳам турли мулоҳазалар билдирилади. Гапни ибтидодан бошласак – ўзбек драматургияси асосчиси ким? Бир пайтлар бу саволга жуда тўғри жавоб айтилган: Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий! Рост, бундоқ ўйлаб қарасангиз, ўзбек драматургияси тарихида Ҳамзадан кучлироқ драматург йўқдек…
Менга қолса-ку, биринчи драматургимиз деб Ҳазрат Алишер Навоийни айтган бўлардим. Унинг “Фарход ва Ширин” достонида драматургиянинг илк учқунларини кўриш мумкин.
Ҳамзага қайтсак. Ҳамма бало шундаки, Ҳамза ижодини шўро мафкурасига мослаштириш мақсадида унинг кўп пьесалари ўзгартириб юборилган. Ғоялари бузилиб, кенг омма, оддий томошабинга ҳам мослаштиришга уринилган. Ваҳолонки, унинг драматургияси кўпчиликнинг дуёқарашидан баланд.
Бундан англашиладики, асарлари ўзгартирилибдими, демак, Ҳамзанинг ўзи ҳам ўзгартириб юборилган. Мана, бир мисол: “Бой ила хизматчи” пьесаси саҳналаштирилганда Ғофир шундай дейди: “Қози домла, хотиним Жамила эрга тегмоқчи экан, тегаверади, мендан нима истайсиз?!” Ўйлаб кўринг, қайси ўзбек йигити “Хотиним эрга тегаверсин, мени тинч қўйинглар!” деб айтади?! Аслида Ҳамзанинг қаҳрамони “Хотинимнинг инон-ихтиёри ўзида”, дейди. Бу билан у шарқ аёлининг эрки, ҳақ-ҳуқуқларини кўрсатган. Аслида шарқ аёли ҳеч қачон қул бўлмаган. Шарқ аёлидай озод аёл бўлмаган ҳеч қаерда. Бибихонимдан тортиб, бошқа ўзбек аёлларигача…
«Бой ила хизматчи» спектаклидан лавҳа (1958)
Оилада хотин эр билан баробар рўзғорни бошқарган, айни пайтда ҳеч қачон эридан рухсатсиз бирор иш қилмаган. Яна бир мисол: Солиҳбой, Ҳамзанинг ёзишича, бақувват, чиройли, устига-устак ёшроқ эркак бўлган. Ғофирнинг эса юзи чўтир, ҳусни ўзига яраша, ёши ўтинқираган. Пьесадаги Жамила ниҳоятда муҳим образ! У бой-бадавлат одамни назар-писанд қилмайди, шу чўтир, камбағал эрини унга алишмайди. Бизда эса шу пайтгача Солиҳбой хунукроқ, кексароқ образ сифатида тасвирланади-да, Ғофурни кўркам йигитлар ўйнайди. Қайси хотин чиройли, ёшгина эрини ташлаб, бой бўлса-да, чолга тегаркан?! Кўряпсизми, Ҳамза ҳар бир образини пухта ўйлаб ёзган.
– Ҳар қандай буюк одам, айниқса ижодкорнинг ўзгача руҳий қудрати бўлади. Бу қудрат салбий таъсирга эгами ёки ижобийми, яратувчими ё вайрон қилувчи – бошқа масала. Шубҳасиз, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ҳам кучли шахс бўлган. Шўролар даврида нафақат унинг қаҳрамонлари, балки ўзи ҳам тўғри талқин этилмагани ҳақида гапиряпсиз. Ким эди аслида Ҳамза? Зўрма- зўраки “қизил” ниқоб тақилган, ботинан эса лирик, ҳиссиётларга берилувчан инсонми ёки…
– Бу гап нафақат Ҳамзага тааллуқли. Константин Станиславский деган режиссёр ўтган, биласиз. Унинг ҳозирда ҳаммага маълум театр санъатига оид системаси кундалик дафтар шаклида, муҳими, шахсан ўзи учун ёзилган. Лекин шўроларга ҳар жабҳада бўлгани каби, санъатда ҳам “байроқ” керак эди. Улар Станиславскийни ҳам “байроқ”, унинг ёзганларини шиор-қўлланма қилишди. “Бугун Станиславский системаси бўйича ўйнаймиз”, дейиларди театрларда. Станиславский каби, Ҳамзадан ҳам тузум қурол, намуна сифатида фойдаланган. “Шоирмисан? Ҳамзадай ёзасан! Акс ҳолда, бизлардан эмассан!” қабилидаги қараш бўлган. Ҳамза ўзига хос эталон, андоза вазифасини ўтаган. Бошқача айтадиган бўлсак, ундан ўша замон учун керакли “трафарsет”ни ясаб қўйишган.
– Ҳамзанинг ана шу ясама “трафарет”дан фарқли томонлари нимада эди? Биз кўрмаган, билмаган, шу пайтгача очилмаётган қандай қирралари бор бу ижодкорнинг?
– Ҳамзанинг шахсиятини у ёзган пьесаларда кўришингиз мумкин. “Паранжи сирлари”даги Норбойвачча образини олинг. Бундоқ қарасангиз, у ўта салбий қаҳрамонга ўхшайди, аслида ундай эмас. У шунчаки, ишқибоз. Дейлик, пичоқнинг ишқибози бор, отнинг ишқибози бор, гулнинг ишқибози бор. У эса гўзалликнинг ишқибози, шайдоси эди. Норбойвачча Мастурага: “Биз ҳусн гадосимиз, тан гадоси эмас. Шу қизнинг қўлидан бир пиёла чой ичсам бўлди, қирқ кунлик шолипоямни бераман”, дейди. Ҳамза сиймоси мана шу сўзларда, қолаверса, Мулладўст, Майсара образларида ҳам сочилиб турибди. Хуллас, Ҳамза – ишқ шайдоси, ишқибоз одам!
Яна бир гап. Мана шу қаҳрамонларнинг ўзи, уларнинг ҳаёти – Исён! Исёнкор бўлиш учун албатта байроқ кўтариб чиқиш, томоқни йиртгудек бақириб-чақириш, инқилоб кўтариш шарт эмас. Ҳақиқий инсон исён билан яшайди. Лекин бу исён биринчи навбатда одамнинг ўзига қаратилган, ўзига қарши бўлади. Навоийнинг “Эл нетиб топғай мениким, мен ўзимни топмасам” мисралари айнан шу – ўзликни топиш, англаш, ўзликка исён қилиш, дард чекишни билдиради. Бу мисраларни шон-шуҳрат қозониш маъносида эмас, аксинча элга қўшилиш, унинг бир бўлагига айланиш маъносида тушуниш керак. “Мен”ини топган одамгина элга қўшила олади.
Суҳбатдош — Юлдуз Ҳошимова
Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,2013 йил, март
6 MART — ATOQLI SHOIR VA DRAMATURG HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY TAVALLUD TOPGAN KUN
Ilk bora “Oʻzbekiston xalq yozuvchisi” unvoniga sazovor boʻlgan adib, Shoʻrolar tuzumi tomonidan olqishlanib, keyinchalik bir qadar xijolatomuzlik bilan esga olingan yo, aksincha, hadeganda yodga olinmay qoʻygan siymo – Hamza Hakimzoda Niyoziyning shaxsiyati aslida qanday boʻlgan? Yozuvchi va dramaturg tavalludining 125 yilligi munosabati bilan Oʻzbekiston xalq artisti, atoqli rejissyor Bahodir Yoʻldoshev bilan chop etib javob izlashga uringangan edik. Adib tavalludining 130 yilligi arafasida yana shu savollarga javob topish maqsadida suhbatni qayta taqdim etmoqdamiz.
Shuningdek, sahifada Hamza nomidagi akademik teatrida sahnalashtirilgan “Boy ila xizmatchi” dramasi asosida 1953 yilda oʻzbek radiosida tayyorlangan radiospektaklni internet tizimida ilk marta eʼlon qilmoqdamiz. Ushbu radiospektakl audiofaylini kutubxonamizga taqdim etgan ajoyib inson, adabiyotshunos Iskandar Madgʻoziyevga rahmat aytamiz.
HAMZA, ISHQ, OLOVLI KULCHA
YOXUD TOMOSHABINNI HAMDARDGA AYLANTIRISH SAN’ATI
Atoqli rejissyor Bahodir Yo’ldoshev bilan suhbat
Ilk bora “O’zbekiston xalq yozuvchisi” unvoniga sazovor bo’lgan adib, Sho’rolar tuzumi tomonidan olqishlanib, keyinchalik bir qadar xijolatomuzlik bilan esga olingan yo, aksincha, hadeganda yodga olinmay qo’ygan siymo – Hamza Hakimzoda Niyoziyning shaxsiyati aslida qanday bo’lgan? Yozuvchi va dramaturg tavalludining 125 yilligi munosabati bilan shu va shu kabi savollarga javob topish maqsadida O’zbekiston xalq artisti, atoqli rejissyor Bahodir Yo’ldoshevni muloqotga chorladik.
Mashhur san’at arbobi bilan muayyan mavzu doirasidagina suhbat qurib bo’lmasligi tayin. Mubohasada bugungi kun teatri, dramaturgiyasi va san’atkorlari xususida ham jiddiy fikr-mulohazalar aytildi. Mulohazalarki, kishini mushohada yuritishga chorlaydi. Shu bois, mavzudagi ba’zi chekinishlarga qaramay, suhbatni boricha e’tiboringizga havola etmoqdamiz.
“HAMZA – ISHQ ODAMI!”
– Bahodir aka, XX asrda o’zbek mumtoz adabiyoti an’analari davomchisi va ayni paytda yangi davr adabiyoti namoyandasi sifatida tanilgan Hamzaning hayotiy qarashlari borasida oradan qariyb yuz yil o’tgach, qanday yangi fikrlar aytish mumkin?
– O’zbek dramaturgiyasi haqida ko’p yozilgan, bundan keyin ham turli mulohazalar bildiriladi. Gapni ibtidodan boshlasak – o’zbek dramaturgiyasi asoschisi kim? Bir paytlar bu savolga juda to’g’ri javob aytilgan: Hamza Hakimzoda Niyoziy! Rost, bundoq o’ylab qarasangiz, o’zbek dramaturgiyasi tarixida Hamzadan kuchliroq dramaturg yo’qdek…
Menga qolsa-ku, birinchi dramaturgimiz deb Hazrat Alisher Navoiyni aytgan bo’lardim. Uning “Farxod va Shirin” dostonida dramaturgiyaning ilk uchqunlarini ko’rish mumkin.
Hamzaga qaytsak. Hamma balo shundaki, Hamza ijodini sho’ro mafkurasiga moslashtirish maqsadida uning ko’p p`esalari o’zgartirib yuborilgan. G’oyalari buzilib, keng omma, oddiy tomoshabinga ham moslashtirishga urinilgan. Vaholonki, uning dramaturgiyasi ko’pchilikning duyoqarashidan baland.
Bundan anglashiladiki, asarlari o’zgartirilibdimi, demak, Hamzaning o’zi ham o’zgartirib yuborilgan. Mana, bir misol: “Boy ila xizmatchi” p`esasi sahnalashtirilganda G’ofir shunday deydi: “Qozi domla, xotinim Jamila erga tegmoqchi ekan, tegaveradi, mendan nima istaysiz?!” O’ylab ko’ring, qaysi o’zbek yigiti “Xotinim erga tegaversin, meni tinch qo’yinglar!” deb aytadi?! Aslida Hamzaning qahramoni “Xotinimning inon-ixtiyori o’zida”, deydi. Bu bilan u sharq ayolining erki, haq-huquqlarini ko’rsatgan. Aslida sharq ayoli hech qachon qul bo’lmagan. Sharq ayoliday ozod ayol bo’lmagan hech qaerda. Bibixonimdan tortib, boshqa o’zbek ayollarigacha…
Oilada xotin er bilan barobar ro’zg’orni boshqargan, ayni paytda hech qachon eridan ruxsatsiz biror ish qilmagan. Yana bir misol: Solihboy, Hamzaning yozishicha, baquvvat, chiroyli, ustiga-ustak yoshroq erkak bo’lgan. G’ofirning esa yuzi cho’tir, husni o’ziga yarasha, yoshi o’tinqiragan. P`esadagi Jamila nihoyatda muhim obraz! U boy-badavlat odamni nazar-pisand qilmaydi, shu cho’tir, kambag’al erini unga alishmaydi. Bizda esa shu paytgacha Solihboy xunukroq, keksaroq obraz sifatida tasvirlanadi-da, G’ofurni ko’rkam yigitlar o’ynaydi. Qaysi xotin chiroyli, yoshgina erini tashlab, boy bo’lsa-da, cholga tegarkan?! Ko’ryapsizmi, Hamza har bir obrazini puxta o’ylab yozgan.
«Boy ila xizmatchi» fil`midan kadr (1953).
– Har qanday buyuk odam, ayniqsa ijodkorning o’zgacha ruhiy qudrati bo’ladi. Bu qudrat salbiy ta’sirga egami yoki ijobiymi, yaratuvchimi yo vayron qiluvchi – boshqa masala. Shubhasiz, Hamza Hakimzoda Niyoziy ham kuchli shaxs bo’lgan. Sho’rolar davrida nafaqat uning qahramonlari, balki o’zi ham to’g’ri talqin etilmagani haqida gapiryapsiz. Kim edi aslida Hamza? Zo’rma- zo’raki “qizil” niqob taqilgan, botinan esa lirik, hissiyotlarga beriluvchan insonmi yoki…
– Bu gap nafaqat Hamzaga taalluqli. Konstantin Stanislavskiy degan rejissyor o’tgan, bilasiz. Uning hozirda hammaga ma’lum teatr san’atiga oid sistemasi kundalik daftar shaklida, muhimi, shaxsan o’zi uchun yozilgan. Lekin sho’rolarga har jabhada bo’lgani kabi, san’atda ham “bayroq” kerak edi. Ular Stanislavskiyni ham “bayroq”, uning yozganlarini shior-qo’llanma qilishdi. “Bugun Stanislavskiy sistemasi bo’yicha o’ynaymiz”, deyilardi teatrlarda. Stanislavskiy kabi, Hamzadan ham tuzum qurol, namuna sifatida foydalangan. “Shoirmisan? Hamzaday yozasan! Aks holda, bizlardan emassan!” qabilidagi qarash bo’lgan. Hamza o’ziga xos etalon, andoza vazifasini o’tagan. Boshqacha aytadigan bo’lsak, undan o’sha zamon uchun kerakli “trafarset”ni yasab qo’yishgan.
– Hamzaning ana shu yasama “trafaret”dan farqli tomonlari nimada edi? Biz ko’rmagan, bilmagan, shu paytgacha ochilmayotgan qanday qirralari bor bu ijodkorning?
– Hamzaning shaxsiyatini u yozgan p`esalarda ko’rishingiz mumkin. “Paranji sirlari”dagi Norboyvachcha obrazini oling. Bundoq qarasangiz, u o’ta salbiy qahramonga o’xshaydi, aslida unday emas. U shunchaki, ishqiboz. Deylik, pichoqning ishqibozi bor, otning ishqibozi bor, gulning ishqibozi bor. U esa go’zallikning ishqibozi, shaydosi edi. Norboyvachcha Masturaga: “Biz husn gadosimiz, tan gadosi emas. Shu qizning qo’lidan bir piyola choy ichsam bo’ldi, qirq kunlik sholipoyamni beraman”, deydi. Hamza siymosi mana shu so’zlarda, qolaversa, Mullado’st, Maysara obrazlarida ham sochilib turibdi. Xullas, Hamza – ishq shaydosi, ishqiboz odam!
Yana bir gap. Mana shu qahramonlarning o’zi, ularning hayoti – Isyon! Isyonkor bo’lish uchun albatta bayroq ko’tarib chiqish, tomoqni yirtgudek baqirib-chaqirish, inqilob ko’tarish shart emas. Haqiqiy inson isyon bilan yashaydi. Lekin bu isyon birinchi navbatda odamning o’ziga qaratilgan, o’ziga qarshi bo’ladi. Navoiyning “El netib topg’ay menikim, men o’zimni topmasam” misralari aynan shu – o’zlikni topish, anglash, o’zlikka isyon qilish, dard chekishni bildiradi. Bu misralarni shon-shuhrat qozonish ma’nosida emas, aksincha elga qo’shilish, uning bir bo’lagiga aylanish ma’nosida tushunish kerak. “Men”ini topgan odamgina elga qo’shila oladi.
Suhbatdosh — Yulduz Hoshimova
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,2013 yil, mart
