Жумладан, «ўзбек» этнонимининг тарихий асослари ва маъно-мазмунини аниқлашда ҳам шундай ёндашув, бизнингча, фойдадан холи бўлмайди. Тан олиш керакки, истиқлол ҳавосидан нафас олаётганимизга 17 йил тўлаётганига қарамасдан фанимизда бу масалада ҳали-ҳануз ҳар томонлама илмий асосланган хулоса шакллангани йўқ.

РАБҒУЗИЙ САОДАТИ
Пўлат ЗОҲИДОВ

  Халқимиз асрлар давомида кўплаб синов ва машаққатларни бошдан кечирган. Табиийки, уларнинг барчаси миллатимиз тарихи, маданий мероси ва маънавиятида озми-кўпми ўз изини қолдирган. Шу боис халқимизнинг ўзига хос табиати, турмуш тарзи, анъана ва қадриятлари ҳақида гап кетганда, миллатимизнинг мураккаб тақдири, тараққиёт йўлини теран ўрганган ҳолда фикр юритилса, мақсадга мувофиқ бўлур эди деб ўйлаймиз.

Жумладан, «ўзбек» этнонимининг тарихий асослари ва маъно-мазмунини аниқлашда ҳам шундай ёндашув, бизнингча, фойдадан холи бўлмайди. Тан олиш керакки, истиқлол ҳавосидан нафас олаётганимизга 17 йил тўлаётганига қарамасдан фанимизда бу масалада ҳали-ҳануз ҳар томонлама илмий асосланган хулоса шакллангани йўқ.

Маълумки, хар бир халқнинг илм-фан соҳасида қўлга киритган ютуқларини акс эттирувчи кўзгу — унинг миллий қомуси. Бинобарин, бу масалада ҳам аввало «Ўзбекистон Миллий энциклопедияси»га мурожаат этиш ўринли бўлади. Ушбу муътабар манбанинг 10-жилди 488-бетида бу ҳақда қуйидаги маълумотлар берилган: «…ўзбек этнонимининг келиб чикиши бўйича фанда якдил фикр мавжуд эмас. Айрим муаллифлар (Г.Вамбери, Г.Ховарс, М.П.Пельо) Дашти ҚипчоҚда кЎчиб юрган турк-мўғул қабилаларининг бир қисми ўзларини эркин тутганликлари сабабли «ўзбек», яъни «ўз-ўзига бек» деб аталган десалар, бошқалар (П.П.Иванов. А.Ю.Якубовский, Х.Ҳукҳем) «ўзбек» этнонимини Олтин Ўрда хони Ўзбекхон (XIV аср) номи билан боғлайди, бошка яна бир гуруҳ олимлар эса (В.В.Григорьев, А.А.Семёнов ва Б.Аҳмедовлар) ўзбек номи Оқ Ўрдада (Дашти Қипчоқнинг шарқий қисми) кўчиб юрган турк-мўғул қабилаларига тааллуқли бўлган, деган фикрни билдиради». Эътибор берган бўлсангиз, ушбу «рўйхат»да Бўрибой Аҳмедовдан бошқа бирорта ҳам ўзбек олимининг номини учратмайсиз. Биз бошдан кечирган қарийб 150 йиллик мустамлакачилик даврини инобатга оладиган бўлсак, бунинг сира таажжубланарли жойи йўқ. Чунки ўзбек халқи тарихини сўнгги бор «қайта ёзиш» чор Русияси истилоси билан бошланиб, қизил империя истибдоди авжига чиққан йилларда поёнига етган эди. Зулм ва зўравонлик ҳукмронлик қилган ўша машъум замонларда тарихимиз мунофиқларча бузиб ва сохталаштириб талқин этилди-ки, оқибатда биз ҳамон унинг чигалликлари орасида адашиб юрибмиз.

«Ўзбек» этноними ҳақидаги барча фаразлар Дашти Қипчоқ жуғрофий ҳудуди ва Олтин Ўрда хукмдорларидан бири бўлган Ўзбекхон шахсига дахлдор эканини юкоридаги мисол асосида кўрдик. Ушбу тахминларга кўра, ўзбек номи бизнинг заминимизга четдан, яъни тарихда Дашти Қипчоқ деб аталган саҳройи ўлкадан XV—XVI асрларда кириб келган.

Тўғри, бошка юртлардан кўчиб келган халқ тубжой ахолига ўз номини бериши тарихда кўп бор кузатилган. Чунончи, инглиз ва француз халқларининг номи ана шу тариқа юзага келгани маълум. Лекин бундай ҳол бизнинг тарихимизда кўрилган эмас ва ушбу фикрни улуғ шох ва олим Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» асарига таяниб исботлаш мумкин.

Маълумки, Олтин Ўрда давлатининг икки пойтахти бўлиб, улардан бири Хоразмдаги Урганч (ҳозирги Кўҳна Урганч) шаҳри эди. Бу муаззам шаҳарга ташриф буюриб, Тўрабекхоним кўшкида меҳмон бўлган араб сайёҳи Ибн Баттута унинг маданият ва меъморлик бобида ғоят ривожланганини таъкидлайди. Ана шу урганчлик халфалардан Саййид ота тошкентлик пири Занги ота даъвати билан Олтин Ўрдага боради ва у ерда галдаги мўғул хонининг (асл исми номаълум) иймон келтириб, ислом динига ўтиши маросимида қатнашади ҳамда унга (анъанага мувофиқ) султон Мухаммад Ўзбекхон номини беради. Ана шу тарихий далилга асосланиб, аслида ўзбек деган ном XIV асрда Дашти Қипчоққа Марказий Осиёдан борган, дея хулоса чиқариш мумкин.

Хеч шубҳасиз, шундай бир шароитда «ўзбек» этнонимига доир ҳақиқатни юзага чиқариш жуда муҳим аҳамият касб этади. Лекин ўз вақтида Бўрибой Аҳмедов жуда тўғри таъкидлагандек, бу «масала шу қадар мушкул, жиддий ва нозикки, уни илмий жиҳатдан таҳлил этиш бир киши қиладиган иш эмас. Бунинг учун араб, форс, хитой ва бошқа тилларда ёзилган манбаларни бемалол ўқий оладиган тарихчи, етук археолог ва антрополог, яхши тилшунос олим, қадимий халқлар ҳақида уларнинг туриш-турмуши, дини, эътиқоди ва бошқа белгиларига қараб илмий хулоса чиқара оладиган этнограф, классик жуғрофия илмини, айниқса, топонимикани яхши билган жуғроф, халқ оғзаки ижодини мукаммал билган фольклорчи олимларнинг биргаликда, бошқа юмушларни йиғиштириб қўйиб, илмий тадқиқот ишлари билан мунтазам шуғулланиши талаб қилинади» (Б.Аҳмедов. Тарихдан сабоқлар. Т., «Ўқитувчи», 1994, 196-бет).

Марҳум академигимиз таклиф этган ушбу рўйхатга меъморлик билимдонларини хам киритиш лозим. Чунки ушбу соҳадаги куп йиллик изланишлар натижасида шундай хулосага келдикки, меъморий обидалар миллат ўтмишининг ёрқин кўзгуси экан. Дарҳақиқат, ҳар бир бино ва иншоот ўзи яратилган давр ҳақида беҳад кўп маълумот беради. Қолаверса, меъморлик тадқиқотчисидан тарих илмини чуқур эгаллаш, ўтмишни теран идрок этиш салоҳияти талаб қилинади. Шу сабабли «Туркистон аҳлининг қиблаи дуоси» Хожа Аҳмад Яссавийнинг (вафоти 1166 йил) хоразмлик ажойиб издош шогирди Ҳаким ота — Сулаймон Боқирғоний (вафоти 1186 йил) таваллуд топган Боқирғон кенти яқинидаги работ-карвонсаройни тадқиқ этиш ва шу манзил-макон номини ўзига нисба қилиб олган бир аждодимиз ижодидан баҳраманд.бўлиш асносида «ўзбек» этнонимига доир айрим фикр-мулоҳазалар юзага келди. Уни биз учун ғоят муҳим ушбу масалага доир яна бир илмий фараз сифатида ўртага ташлашни лозим топдик.

XIII асрда Хоразм салтанатининг Чингизхон қўшини томонидан босиб олиниши ўзбек халқи тарихининг энг фожиали саҳифаларидан биридир. Аждодларимиз ўша мудҳиш даврда беомон қирғинлар, мислсиз вайронагарчиликларни бошдан ўтказган бўлса-да, шундай оғир шароитда ҳам инсон ақлини лол қолдирадиган асарлар яратган. Бундай буюк маънавий обидалар орасида энг муаззами, шак-шубҳасиз, XIII—XIV асрларда яшаган Носируддин Бурҳонуддин Рабғузийнинг бизгача етиб келган ягона битиги — «Қисаси Рабғузий»дир.

Асар муқаддимасида муаллиф ўзининг насл-насаби ва асарнинг ёзилиш тарихи ҳақида қисқача маълумот беради, «…бу китобни тузган, тоъат йўлинда тизган, маъсият ёбонин кезган, оз озуқлуғ, кўп ёзуқлуғ Работ ўғузининг қозиси Бурҳон ўғли Носируддин» эканини маълум қилади. Демак, қозизода адиб Работўғуз деган манзилда таваллуд топган ва туркий ўғуз қавмига мансуб бўлган. Номини тарихга муҳрлаб кетган мазкур асарни ёзиш истаги унда ҳижрий 650, милодий 1250 йилларда пайдо бўлади. Лекин ижодий ниятни рўёбга чиқариш ярим асрдан зиёд ортга сурилиб кетади.

Хуллас, Работўғузнинг янги беги Тўқбуға ислом динини қабул қилади ва устози Носируддин кунятини олиб, Қуръон тиловатига ихлос қўяди. «Қисаси Рабғузий» унинг илтимосига кўра, бир йиллик тинимсиз меҳнат маҳсули ўлароқ ҳижрий 710, милодий 1309 йилда ёзилиб, алоҳида бағишлов билан бекка тортиқ этилади.

Бу асар арабий лафз ила «Қисас ар-Рабғузий» ёки «Қисас ул-анбиё», форсий лафз ила эса «Қисаси Рабғузий» ёки «Қисаси анбиё» номлари билан юритилади. Унинг «Рабғузий қиссалари» деб юритилишидан мурод муаллифига ишора булса, «Пайғамбарлар қиссаси» деб аталиш сабаби унда Оллоҳ элчилари ҳақидаги ривоятлар жамланганидир. «Қисаси Рабғузий» моҳиятан диний руҳдаги асар бўлгани боис шўро мафкураси уни чоп этиш ва тадқиқ қилишга қаршилик кўрсатиб келган. Асарнинг фақат истиқлол арафасида (1990 йил) илк бор кирилл алифбосида нашр этилиши ҳам шу билан изоҳланади,

Носируддин Бурҳонуддин Рабғузийдек улуғ муаррих, шоир ва таржимонни башариятга тортиқ этган ўғузлар работи — Работўғуз кенти меъморий ёдгорлик сифатида ҳам диққатни тортиши табиий, албатта. Туркийлар шажараси хусусида кўп бош қотирган Хоразмшоҳ Абулғозий Баҳодурхон (1603-64) кажрафтори фалак найрангларидан чуқур ҳасратда шундай деган эди: «Бу дунё бир работка ўхшар, одам фарзандлари карвонга ўхшарлар, бири кўчар, бири қўнар».

Маълумки, кўп асрлик шаҳарсозлик анъаналарига кўра, йирик кентлардан ташқарида мудофаа мақсадларига хизмат қиладиган қалъабанд истеҳкомлар — работ-карвонсаройлар барпо этилган. Бизнинг ҳудудимизда работларнинг қад ростлаши ислом динининг кириб келиши ва аҳоли ўртасида кенг ёйилиши билан боғлиқ бўлиб, улар одатда мусулмонобод ўлкаларнинг чегараларида қурилган ҳамда дастлаб ғозийлар қарорҳохи вазифасини ўтаган. Демак, мантиқ талабига кўра, Работўғузни ҳам кўҳна Хоразмнинг ташқи сарғадларидан қидириш лозим эди.

Қадимги Хоразмнинг сон-саноқсиз археологик ёдгорликлари орасидан Работўғуз харобалари топилганига, мана, бир неча йил бўлди. Лекин бунга қадар воҳадаги жуда кўплаб қалъа ва қўрғон қолдиқларини бирма-бир кўриб чиқиш, улар бағридан топилган ашёвий далилларни синчиклаб ўрганишга тўғри кел ди. Тўқбуға беклик қилган ўша қалъа -работ тарихий-археологик ёдгорликлар қайдномасида Тўққалъа номи билан зикр қилинди.

Археолог олим А.Гудкованинг «Туккалъа» (1964) китобида келтирилган маълумотга кўра, Нукус шаҳридан шимоли-ғарб томонга қараб 14 километр юрилганда, Амударё эски ўзанининг (кенглиги 200 метрдан зиёд) шарқий қирғоғидаги табиий дўнгликлар устида (атрофдаги текис ерлардан 11 метр баландда) қадимги улкан қалъабанд хароба сақланиб қолган. Унинг умумий саҳни 8 гектардан ортиқ бўлган майдонидан салкам йигирма беш асрлик тарихга эга ашёвий далиллар топилган. Уларнинг гувоҳлик беришича, милоддан аввалги V асрдан милодий XIX асргача бўлган даврда ушбу манзилда одамлар яшаган. Бу қалъабанд шаҳристон Тўққалъа номини олгунга қадар қандай аталгани ҳақида, афсуски, ҳеч қандай маълумот сақланиб қолмаган.

Археологлар асосий эътиборни Тўққалъанинг кўҳна маданий қатламларига қаратгани боис бизни қизиқтирган давр — ўрта асрларга доир маълумотлар у қадар кўп эмас. Лекин, шунга қарамай олимлар IX—X асрларда мазкур манзилда яшаган аҳоли этник жиҳатдан монголоид гурухига мансуб бўлганини аниқлаган. Маълумки, ҳозирги Хоразм аҳолиси ҳам айнан шу кўринишдаги этник гуруҳ таркибига киради.

Атоқли тарихшунос академик Яҳё Ғуломов «Хоразмнинг суғорилиш тарихи» асарида Амударё қуйи оқимидаги аҳоли яшаган йирик манзилгоҳларни тилга олар экан, Тўққалъани ҳам айтиб ўтган. Шунингдек, баъзи тарихий манбаларда, жумладан, Абулғозий Баҳодурхон, Мунис, Огаҳий асарларида Тўққалъа атрофи XVI—XIX асрлар давомида деҳқончилик воҳаси бўлгани қайд этилган. Аммо дарё ўзани қуриб қолган кезларда аҳоли ниҳоятда қашшоқ ҳаёт кечиргани ҳам таъкидланган.

Абулғозий Баҳодурхон «Шажараи турк» асарида Тўққалъага оид қуйидаги муҳим тафсилотларни ёзиб қолдирган: «Биз дунёга келмасдин ўттуз йил илгари Аму суви Хост минорасининг юқорисини Қора айғир тўқайи дерлар, ул ердин йўл ясаб оқиб, Тўқ қалъасина бориб, Сир (Орол) тенгизина қуйган эркандур. Ул сабабдин Урганч чўл бўлубти» (Абулғозий. Шажарайи турк. Т., «Чўлпон», 1992, 167-бет). Демак, 1573 йилда Амударё Урганч яқинидаги янги ўзанини ўзгартириб, Тўққалъа ёнидан ўтган эски ўзани бўйлаб оқа бошлаган. Натижада Тўққалъа атрофи обод бўлиб, деҳқончилик учун асосий шарт-шароит, яъни суғориш тармоғи қайтадан тикланган. Абулғозий Баҳодурхон хотирасини бундай давом эттиради: «Бизнинг хон Тўқ қалъасининг юкорисиндин бир ариқ қаздуруб турурлар. Фақир дунёга келмасдан бир йил бурун (яъни 1602 йил — П.З.). Мезон бўлганда сақасини кўмарлар эрди. Буғдойни ғрган вактда очарлар эрди. Бир неча йилдин сғнг ариқнинг кенглиги отган ўқ ўтмасдай бўлди» (Ўша асар, 161-бет).

Пойтахт Урганчда қурғоқчилик бўлган вақтларда «хоннинг ўрдуси ва сипоҳ халқи Аму сувининг лабинда», яъни Тўққалъанинг қибла томонида муваққат қалъа қуриб истиқомат қилган. Бу ҳам Хоразм хонлиги учун Тўққалъа атрофидаги жойларнинг мавқеи ғоят баланд бўлганини кўрсатади.

Улкан қалъа маҳобатидан ҳар қандай кишининг ҳам ҳайратга тушмай иложи йўқ. Шу сабаб бўлса керак, маҳаллий аҳоли Тўққалъани кадим замонларда девлар қургани ҳақида ривоятлар айтиб юрар экан. Яхё Ғуломов ана шундай ривоятларга асосланиб, қалъа номининг келиб чикишини «тўқ» сўзи («тўкмоқ» феъли) билан боғлайди. Лекин нимани тўкмок назарда тутилган — бу ҳакда ҳеч кандай изоҳ мавжуд эмас. А.Гудкова эса ўз тадкикотида ёдгорлик номини Тўққалъа деб қайд этган-у, ушбу номнинг келиб чикиши ҳакида бирор фикр билдирмаган. Манбаларда обида Тўққалъа, Туққалъа, Тукқалъа каби шаклларда ифода этилади. Бизнингча, ёдгорликнинг Тўққалъа деб аталишида кўпроқ мантиқ борга ўхшайди.

Тарихдан маълумки, меъморий иншоотлар, хусусан, работ-карвонсаройлар азал-азалдан ўз соҳиблари номи билан аталиб келган. Шу маънода, Работўғузни тиклаб, обод қилган Тўқбуғабек номи аҳоли орасида кейинроқ қалъа номига айланган бўлиши мумкин. Тўқбуғабек калъаси оғзаки нутқда қисқарган ҳолда Тўққалъа деб юритила бошлаган. Тўққалъа деганда дастлаб Тўқбуға беклик қилган работ тушунилган, кейинчалик у тўкин, фаровон, бой макон деган маънони англатган бўлса ажаб эмас.

Энди диққатни улуғ адиб яратган ўлмас асар тилига қаратсак. Олимлар «Қисаси Рабғузий»нинг тил хусусиятлари Марказий Осиёдаги туркий тилларнинг барчаси учун муштарак илмий аҳамиятга эга эканини эътироф этса-да, мантиқан келиб чиқадиган бошқа энг муҳим хулоса эътибордан четда қолгани ажабланарлидир.

Работўғуз фарзанди бўлмиш Рабғузий, ҳеч шубҳасиз, туркий ўғузлар қавмига мансуб. «Қисаси Рабғузий» асари эса лисоний жиҳатдан бошқа туркий тилларга нисбатан ўзбек тилига ниҳоятда яқин, уни аслида ўзбек тилининг XIII—XIV асрлардаги ўғуз лаҳжаси десак тўғрироқ бўлади.

Эътибор бериб қаралса, Носируддун Бурҳонуддин Рабғузий яшаган макон, у қабул қилган нисба ва ниҳоят яратган асарнинг тили ҳам бизни бир масала — ўғузлар масаласига етаклаётир. Хўш, ўғузлар аслида кимлар эди? Тарихий манбаларда улар туркийларнинг энг катта ва қудратли қавми сифатида таърифланиб келган. Турк мулкининг ҳоқон ва хонлари ҳам шу қавмдан, чунончи, тўққиз ўғуз уруғидан чиққан. Ўрхун — Энасой тошбитикларида (VII аср) Билгаҳоқон тилидан «Тўққиз ўғуз менинг халқим эди» деган сўзлар муҳрланган.

Тўққиз ўғуз уруғига мансуб ҳукмдорлар сулоласи Ўрта Осиёда — Хоразм, Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Тошкент сарҳадларида қарийб минг йил ҳукмронлик қилгани тарихдан аён. Қадимги ўғузлар бир замонлар Тинч океанидан (Хитойдаги Хуанхе дарёси Сариқ ўғуз деб аталгани маълум) Африкадаги Нил дарёси бўйларигача етиб борган. Бу қавмга асос солган Ўғузхон ҳукмронлиги давридаёқ Ҳиндистон, Эрон, Шом, Миср сари ҳарбий юришлар қилинган. Миср давлатини XIV—XV асрларда бошқарган тулунийлар сулоласи Самарқанддан қул қилиб Арабистонга сотилган турк ўғузлари авлоди экани ўша давр солномаларида қайд этилган (тулун — тўлин ой деган маънони билдиради). Бу қавм шу қадар катта ҳудудда истиқомат қилганки, ҳозирда уларнинг бир тармоғи — гагауз — кўк ўғузлар Ғарбий Оврупода, Дунай дарёси бўйларида яшамоқда. Ўғузлар туркий қавмнинг энг йирик улушини ташкил этгани ва салтанат тепасида унинг вакиллари ўтиргани боисми, аксарият ҳолларда турк ва ўғуз истилоҳи бир маънода хам ишлатилаверган.

Шу ўринда ўша улкан ўғузлар қавмининг ҳозирги ворислари кимлар, деган савол туғилиши табиий, албатта. Афсуски, бу масалада ҳам хийла чалкашликлар мавжуд. Ҳозирги тарихнавислик ва тилшунослик фанларида ўғузлар фақат туркманлардир, деган нотўғри тушунча кенг тарқалган. Туркманшунослар тарихий манбаларга асосланиб, X—XIII асрларда бутун Марказий Осиё бўйлаб, яъни Еттисувдан Каспийгача бўлган бепоён ҳудудда асосан ўғузлар яшаган, деб ҳаққоний эътироф этса-да, уларнинг барчаси ҳозирги туркман халқига мансуб, дея мутлақо янглиш хулоса чиқарган. Гарчи бирор бир аниқ ва ишончли далил билан исботланмаган бўлса-да, Тошкент воҳаси, Фарғона водийси, Чимкент, Сайрам, ҳатто Самарқанд, Бухоро ва Хоразмда ҳам фақат туркманлар яшаган, деган фикрлар айтилмоқда. Ваҳоланки, ушбу ҳудудларда илгари ҳам, ҳозир ҳам асосан туркий ўзбеклар истиқомат қилгани ва қилаётгани рад этиб бўлмас ҳақиқатдир.

Улуғ аллома Абу Райҳон Беруний ёзиб қолдирган маълумотлар ҳам бу борадаги чалкашликларга барҳам беради. Олимнинг таъкидлашича, туркий аҳоли орасида дастлаб ислом динини қабул қилган гуруҳларни бошқа қавмдошлардан фарқлаш мақсадида маълум бир давр «турк мусулмон бўлди» — «турк мусулмон» — «туркман» деган атама кенг тарқалган. Модомики шундай экан, X—XII асрларга доир тарихий манбаларда «туркман» деб тилга олинган аҳоли аслида туркларнинг кичик бир қисми экани маълум бўлади. Унда, турк-ўғузларнинг қолган катта қисмининг тақдири нима бўлди? Бизнингча, улар кейинчалик тарих саҳнасига ўзбек деган ном билан чиққан халқнинг айнан ўзи, унинг қзагидир. Чунки ана шу бўлинишлардан кейинги барча даврларда ўзбеклар бу минтақада энг йирик халқ бўлиб келган ва ҳозир ҳам шундай.

Ўзбек этногенези каби «ўзбек» этноними замирида ҳам «ўғуз» сўзи ётган бўлиши ҳақиқатга кўпроқ мос келади. Бу фаразни шу билан ҳам далиллаш мумкинки, Византия солномаларида кунчиқар томондан қуюндек босиб борган туркий ўғузлар номи қисқартирилиб «ғуз», «уз» тарзида кайд этилган. Яъни, «уз» — «ўғуз» сўзининг шунчаки ихчамлашган шакли, холос. Бу калом яна бир соф туркий Сўз — «бек» билан қўшилиб, янги — «ўзбек» атамасини ҳосил қилган. Изоҳли луғатларда «бек» сўзининг асосан учта маъноси зикр этилади: 1) ўтмишда шаҳар ҳамда вилоят ҳокимларига, шунингдек, бошқа айрим амалдорларга берилган унвон; 2) эркаклар номининг таркибий қисми; 3) оила бошлиғига унинг аёли томонидан қилинадиган мурожаат шакли. Эътибор берилса, ҳар учала талқинни ҳам ягона умумий маъно бирлаштириб турибди. Бу — юкори мавке-мартаба ва шунга муносиб ҳурмат-эҳтиром маъносидир. Дарҳақиқат, ўғузлар нафақат туркий қавм, балки қўшни халқлар назарида ҳам ана шундай эътиборга лойиқ бўлган. Шу жиҳатдан олганда, «ўғуз-ғуз-ўз» сузининг «бек» сузи билан бирикиши асло тасодифий эмас.

Ўзбек этногенези ва этнонимини тадқиқ этар экансиз, ҳали бир масала узил-кесил ҳал қилинмасдан туриб, яна бошқаси қаршингизда кўндаланг бўлаверади. Бу — ўғузларнинг ватани ва унинг маркази масаласидир. Ушбу борада баҳс бошлашдан олдин мазкур қавм тарихининг бадиий тажассуми бўлган «Ўғузнома» достонларига қискача тўхталиш зарур.

Маълумки, бу бадиий силсилага оид илк маълумотлар мисрлик олим Абу Бакр ибн Абдуллох ибн Ойбек ад-Давадорийнинг 1309 йилда таълиф этилган тарихий асарида учрайди. Унда айтилишича, халифа Хорун ар-Рашид (763-809 йиллар) ҳукмронлиги даврида бағдодлик Жаброил исмли таржимон «Улу(ғ)хон ота Битикчи сўзи» номли туркий достонни ўрта форс тилидаги таржима нусхасидан араб тилига ўгирган. Ушбу китоб Эрон подшохи Ануширвон Сосоний (531-579 йиллар) кутубхонасида энг нодир битиклар қаторида сақланган. «Ўғузнома»нинг XV асрда кўчирилган нусхаси қаҳрамонлари — кекса афсунгар авлиё Турук (Турк) ота, Ўғуз ҳоқон, кўк ёлли бўри ва бошкалар бу асар VI асрга ва эҳтимол ундан ҳам илгариги даврларга мансуб «Улу(ғ)хон ота Битикчи сўзи» достонининг шу асрларга етиб келган нусхаси бўлса ажаб эмас, деган фаразга асос бўлади.

Улуғ Турк ота кейинги «Ўғузнома» достонларида Қўрқут ота (Дада Қўрқут. Хуршид Даврон изоҳи) номи билан кайд килинган. Мутафаккир бобомиз Алишер Навоий «Насойим ул-мухаббат» асарида Қўрқут отани тарихий шахс сифатида таърифлаб, қуйидаги фикрларни изҳор этади: «Қўрқут ато — турк улуси аросида шуҳрати андин ортуғроқдурки, шуҳратқа эҳтиёжи бўлғай. Машҳур мундоқдурки, неча йил ўзидин бурункини, неча йил ўзидин сўнгги келурни дебдурлар. Кўп мавъизаомиз мағизлик сўзлара арода бор» (Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 20томлик, 17-том. Т., «Фан», 2001, 421-бет). Ана шу Қўрқут ота қабри 1927 йилга қадар Сирдарёнинг қуйи оқими яқинида саклангани хақида тарихий маълумотлар бор.

«Ўғузнома» достонларида тасвир этилган воқеалар ҳам Қўрқут ота қабрини ҳз бағрига олган ушбу ҳудуд — Марказий Осиё, яъни Туркистонда кечади. Тарихнавис Рашидуддин (1247-1318 йиллар), аллома ва хукмдорлар Мирзо Улуғбек ва Абулғозий Баҳодурхонлар ҳам ўғузлар яшаган манзилларни ана шу бепоён кенгликларда деб кўрсатган. Бу юртнинг маркази эса араблар Мовароуннахр деб атаган макон, яъни ҳозирги Ўзбекистон бўлган.
Аммо, таассуфки, аввал чор Русияси, сўнгра қизил империянинг босқинчилик сиёсати оқибатида бу тарихий ҳақиқат сохталаштирилди. Ўғузлар қавми тарқалган улкан жуғрофий макон атайлаб бузиб кўрсатилди.

Марказий Осиё халқлари тарихи билимдони академик В.Бартольд ўзининг энг йирик ва машҳур тадқиқотларини Туркистон тарихига бағишлаган. Лекин у 1900 йилда нашр этилган «Туркистон мўғуллар асоратида» деб номланган йирик тадқиқотини «Туркистон — Мовароуннаҳр ташқарисидаги ўлкалардир» деган ҳақиқатга хилоф изоҳдан бошлайди. Мазкур ғоя соддадил халқимиз онгига қарийб бир аср зўр бериб сингдириб келинди, ўзбеклар аслида босқинчи, келгинди, қолоқ, тўпори халқ дея қайта ва қайта уқтирилди. Шуни очиқ тан олиш лозимки, биз ҳатто ана шундай маломатларга озми-кўпми кўникиб ҳам қолганмиз. Янги, XXI аср ибтидосида бир ўзбек олимининг «Мовароуннахр — Туркистон эмас, яъни қадимги Туроннинг ҳамма ерини Туркистон деб аташ хато», деб ёзган тақризига фақат таассуф билдирмоқ мумкин. Буни қарангки, ҳозирги Ўзбекистоннинг Туркистонга ҳеч қандай дахли йўқ эмиш!

Академик В.Бартольд ва унинг шогирдлари X асрда яратилган форсий ҳужжат — «Ҳудуд ул-олам» китобидан кенг фойдаланган бўлса-да, асл тарихий-жуғрофий ҳақиқатни кенг оммадан яшириб келган. Улар тадқиқотлардан Туркистон, яъни туркий ўзбеклар ватани деган гапни имкон қадар ўчиришга уринган. Биз ноёб жуғрофий манба — «Ҳудуд ул-олам»ни эслаганимиз бежиз эмас. Ушбу китобда араб лафзидаги «Мовароуннахр» аслида Туркистоннинг ўзи, унинг маркази дея уқтирилади, ҳозирги Ўзбекистон атрофидаги йирик манзиллар «Туркистон қопқаси» («Дари Туркистон») деб таърифланади. Туркистон марказининг рамзий қопқалари бўлгани ҳақида ўзбеклар тарихида шу вақтгача лом-мим дейилмагани, албатта, ачинарли ҳолдир.

«Ҳудуд ул-олам»да кўрсатилган қопқалар қуйидагилардир: кадимги пойтахт Хоразм (ҳозирги Беруний шаҳри) — «Туркистон қопқаси». Шаҳар ичкариси ва ташқарисида туркийлар саройлари — боргоҳлар, карвонсаройлар бўлган. Асарда Хоразм шимолидаги янги пойтахт Гурганж (ҳозирги Кўҳна Урганч) ҳам «Туркистон қопқаси» сифатида таърифланган. Қадимги Хоразм ўлкаси «Ўғузлар Туркистони» деб кўрсатилгани алоҳида аҳамият касб этади. Чунки X асрга мансуб тарихий манба кўҳна Хоразмни туркий ўғузлар — ўзбеклар диёри деб кафолат бермоқда.

Хуросон ҳам «Туркистон қопқаси», Эрон билан Туркистон ўртасидаги қадим маданият ўлкаси. Хуросонда ҳам туркий аҳоли кўпчиликни ташкил этган. Айнан шу ўлкадан ўзбек халқи адабий-бадиий салоҳиятининг энг юксак тимсоли — Алишер Навоий етишиб чиққани тасодиф эмас.

Тоҳаристон — «Туркистон қопқаси», Ҳиндистон атрофидан келадиган карвонлар даргоҳи. Энг қадимги манбалар, хусусан, Хитой сайёҳларининг қайдномаларида бу ўлкада туркийлар сулоласи подшоҳлик қилгани, улар алоҳида ёзувдан фойдалангани таъкидланади. Араблар бу ерга бостириб келганида, асосан туркий мудофаачилар билан тўқнашган. Ҳозир ҳам шу ҳудудда туркий ўзбеклар кўпчиликни ташкил этади.

Фарғона водийси ғам «Туркистон қопқаси». Маҳмуд Кошғарий Ўзканд (ҳозирги Ўзган) шаҳри ва Фарғона водийсининг шундай номланиши қадимдан бўлгани ҳақида маълумот берган. В.Бартольд эса бу изоқга эътироз билдиради, яъни унингча, «ўз кентимиз» маъноси кейинчалик пайдо булган эмиш. Лекин мазкур атамалар замирида туркий этник сўзлар ётганини инкор этиб бўлмайди-ку! Араб олимлари (IX—XII асрлар) Фарғона водийси марказини мусулмон туркийлар билан кофирлар, яъни мусулмонликка ўтмаган туркийлар чегараси деб қайд этган.

Исфижоб атрофи — «Туркистон қопқаси». Тарихий манбалар Тошкентдан Болосоғунга қадар чўзилган манзилларда аксари аҳоли ўғуз — ўзбеклар бўлганини тасдиқлайди. Тошкент яқинида Ўғуз қишлоғи (ҳозирги Келес шаҳри атрофи) бўлгани, Сирдарёнинг ўрта ҳавзаси (Банокат тевараги) Ўкуз — Ўғуз водийси деб юритилгани сир эмас. «Қорачуқ — Фороб шаҳрининг номи. Бу — ўғузлар мамлакатининг исми» дея маълумот беради «Девону луготит-турк» муаллифи (Махмуд Кошғарий. Девону луғотит-турк. З жилдлик, 1-жилд, Т., «Фан», 1961, 540-бет).

Буюк тилшунос олим Маҳмуд Кошғарий Туркистон ҳудудини қадам-бақадам кезиб, дунёда қиёси бўлмаган қомус «Девону луғотит-турк»ни яратди. У билан деярли бир вактда умргузаронлик қилган Хожа Аҳмад Яссавий эса ўз нисбаси номида янги тасаввуфий тариқатга асос солиб, «Туркистон аҳлининг киблаи дуоси»га (Навоий таърифи) айланди. Унинг муриди бўлган Ҳаким ота — Сулаймон Боқирғоний ҳам устоди каби «туркий тилда калимоту ҳикматомуз ва латоифу ибратангизлари билан Туркистон вилоятида маъруф ва машҳур» бўлди (Кошифий таърифи). Ўша Боқирғон кенти яқинидаги Работўғуздан чиққан аллома Носируддин Бурҳонуддин Рабғузий эса «Қисаси Рабғузий»ни яратиб, туркий ўғуз тили довруғини, ўзи айтганидек, кунчиқардан кунботарга қадар таратди. Шон-шараф билан ибтидо топган бу қутлуғ силсилага миллат тараққиётининг кейинги даврларида ҳам, шукрким, муборак ҳалқалар уланишдан тўхтамади.

Работўғуз — Тўққалъа археологик ёдгорлиги ўзбек адиби Рабғузий таваллуд топган замин сифатида аниқланиши ўша манзилга нисбатан алоҳида эҳтиром ва эътибор уйғотиши шубҳасиз. Келгуси йилда «Қисаси Рабғузий» асари Работўғуз беги Тўқбуғабекка туҳфа этилганига 700 йил тўлади. Шу муносабат билан Тўққалъа устига тошбитик ўрнатилса, ўзбекнинг асл томирини кўрсатиб берган аллома руҳи шод этилган бўларди.
Адиб Рабғузий ўз вутлуғ нисбаси ва ноёб мумтоз асари орқали тарихда нотўғри талқин этилган ўзбек халқи этноними билан боғлиқ улкан муаммо тилсимига очқич — калит тутқазди. Киндик қони томган она юрти бўлмиш Амударё қуйи оқими қирғоғидаги Работўғузни дунёга танитар экан, айни вақтда ўзбекнинг қадимий ўқ ўзаги ўғуз эканини ҳам мангуликка муҳрлаб кетди. Ҳазрат Рабғузий руҳи учун бундан ҳам улуғ саодат бўлиши мумкинми? Минг офарин, ёшулли!

Манба:«Тафаккур» журналининг 2008 йил 1-сони

Мақола муаллифи ҳақида:
Пўлат Зоҳидов 1932 йилда Тошкентда туғилган. 1956 йилда Ўрта Осиё Политехника институтини «архитектура» мутахассислиги бўйича тугатиб, меҳнат фаолиятини 1956 йилда Меъморчилик ёдгорликларини тиклаш махсус илмий-ишлаб чиқариш устахонасида бошлади. Сўнгра Тошкент санъатшунослик институтида катта илмий ходим, Тарихий ёдгорликларни сақлаш ва тасвирий санъат Бош бошқармасида бошқарма бошлиғи, Ўзбекистон маданий ёдгорликларини таъмирлаш илмий-текшириш ва лойиҳа институтида директорнинг илмий ишлар бўйича муовини лавозимларида фаолият кўрсатди.

Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, Ўзбекистон меъморчилиги назарияси ва тарихи бўйича кўзга кўринган олим П. Зоҳидов «Ферганская роспись» («Фарғона деворий расмлари»), «Традиции народних зодчих Узбекистана» («Ўзбекистон халқ меъморчилиги анъаналари»), «Самаркандская школа зодчих») («Самарқанд меъморчилиги мактаби»), «Мастера узбекского зодчества» («Ўзбек меъморчилиги усталари»), «Мастер архитектури» («Меъморчилик устаси»), «В веках живужий» («Асрларда яшайди»), «Искусство зодчих» («Меъморчилар санъати»), «Хива», «Бухоро», «Архитектурное ожерелье» («Меъморий маржон»), «Архитектурние памятники Зарафшанской долини» («Зарафшон воҳасининг меъморчилик ёдгорликлари») каби 20 га яқин китоб ва рисолаларнинг муаллифидир.

П. Зоҳидов 1964 йилда Москвада, антропология ва этнография фанлари бўйича бўлган умумжаҳон конгрессида, 1977 йилда Афинада, 1980 йилда Флоренцияда бўлиб ўтган тарихий ёдгорликларни тиклаш ва муҳофаза қилиш бўйича симпозиумларда илмий маърузалари билан қатнашди.

Пўлат Зоҳидовга 1976 йилда «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор» унвони берилди ва 1993 йилда Шарқ мамлакатлари Халқаро архитектура Академиясининг ҳақиқий аъзолигига сайланди.

RABG‘UZIY SAODATI
Po‘lat Zohidov

Xalqimiz asrlar davomida ko‘plab sinov va mashaqqatlarni boshdan kechirgan. Tabiiyki, ularning barchasi millatimiz tarixi, madaniy merosi va ma’naviyatida ozmi-ko‘pmi o‘z izini qoldirgan. Shu bois xalqimizning o‘ziga xos tabiati, turmush tarzi, an’ana va qadriyatlari haqida gap ketganda, millatimizning murakkab taqdiri, taraqqiyot yo‘lini teran o‘rgangan holda fikr yuritilsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi deb o‘ylaymiz.

Jumladan, “o‘zbek” etnonimining tarixiy asoslari va ma’no-mazmunini aniqlashda ham shunday yondashuv, bizningcha, foydadan xoli bo‘lmaydi. Tan olish kerakki, istiqlol havosidan nafas olayotganimizga 17 yil to‘layotganiga qaramasdan fanimizda bu masalada hali-hanuz har tomonlama ilmiy asoslangan xulosa shakllangani yo‘q.

Ma’lumki, xar bir xalqning ilm-fan sohasida qo‘lga kiritgan yutuqlarini aks ettiruvchi ko‘zgu — uning milliy qomusi. Binobarin, bu masalada ham avvalo “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”ga murojaat etish o‘rinli bo‘ladi. Ushbu mu’tabar manbaning 10-jildi 488-betida bu haqda quyidagi ma’lumotlar berilgan: “…o‘zbek etnonimining kelib chikishi bo‘yicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar (G.Vamberi, G.Xovars, M.P.Pelo) Dashti QipchoQda kO‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qabilalarining bir qismi o‘zlarini erkin tutganliklari sababli ”o‘zbek“, ya’ni ”o‘z-o‘ziga bek“ deb atalgan desalar, boshqalar (P.P.Ivanov. A.Yu.Yakubovskiy, X.Hukhem) ”o‘zbek“ etnonimini Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XIV asr) nomi bilan bog‘laydi, boshka yana bir guruh olimlar esa (V.V.Grigoryev, A.A.Semyonov va B.Ahmedovlar) o‘zbek nomi Oq O‘rdada (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi) ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qabilalariga taalluqli bo‘lgan, degan fikrni bildiradi”. E’tibor bergan bo‘lsangiz, ushbu “ro‘yxat”da Bo‘riboy Ahmedovdan boshqa birorta ham o‘zbek olimining nomini uchratmaysiz. Biz boshdan kechirgan qariyb 150 yillik mustamlakachilik davrini inobatga oladigan bo‘lsak, buning sira taajjublanarli joyi yo‘q. Chunki o‘zbek xalqi tarixini so‘nggi bor “qayta yozish” chor Rusiyasi istilosi bilan boshlanib, qizil imperiya istibdodi avjiga chiqqan yillarda poyoniga yetgan edi. Zulm va zo‘ravonlik hukmronlik qilgan o‘sha mash’um zamonlarda tariximiz munofiqlarcha buzib va soxtalashtirib talqin etildi-ki, oqibatda biz hamon uning chigalliklari orasida adashib yuribmiz.

“O‘zbek” etnonimi haqidagi barcha farazlar Dashti Qipchoq jug‘rofiy hududi va Oltin O‘rda xukmdorlaridan biri bo‘lgan O‘zbekxon shaxsiga daxldor ekanini yukoridagi misol asosida ko‘rdik. Ushbu taxminlarga ko‘ra, o‘zbek nomi bizning zaminimizga chetdan, ya’ni tarixda Dashti Qipchoq deb atalgan sahroyi o‘lkadan XV—XVI asrlarda kirib kelgan.

To‘g‘ri, boshka yurtlardan ko‘chib kelgan xalq tubjoy axoliga o‘z nomini berishi tarixda ko‘p bor kuzatilgan. Chunonchi, ingliz va fransuz xalqlarining nomi ana shu tariqa yuzaga kelgani ma’lum. Lekin bunday hol bizning tariximizda ko‘rilgan emas va ushbu fikrni ulug‘ shox va olim Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi” asariga tayanib isbotlash mumkin.

Ma’lumki, Oltin O‘rda davlatining ikki poytaxti bo‘lib, ulardan biri Xorazmdagi Urganch (hozirgi Ko‘hna Urganch) shahri edi. Bu muazzam shaharga tashrif buyurib, To‘rabekxonim ko‘shkida mehmon bo‘lgan arab sayyohi Ibn Battuta uning madaniyat va me’morlik bobida g‘oyat rivojlanganini ta’kidlaydi. Ana shu urganchlik xalfalardan Sayyid ota toshkentlik piri Zangi ota da’vati bilan Oltin O‘rdaga boradi va u yerda galdagi mo‘g‘ul xonining (asl ismi noma’lum) iymon keltirib, islom diniga o‘tishi marosimida qatnashadi hamda unga (an’anaga muvofiq) sulton Muxammad O‘zbekxon nomini beradi. Ana shu tarixiy dalilga asoslanib, aslida o‘zbek degan nom XIV asrda Dashti Qipchoqqa Markaziy Osiyodan borgan, deya xulosa chiqarish mumkin.

Xech shubhasiz, shunday bir sharoitda “o‘zbek” etnonimiga doir haqiqatni yuzaga chiqarish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin o‘z vaqtida Bo‘riboy Ahmedov juda to‘g‘ri ta’kidlagandek, bu “masala shu qadar mushkul, jiddiy va nozikki, uni ilmiy jihatdan tahlil etish bir kishi qiladigan ish emas. Buning uchun arab, fors, xitoy va boshqa tillarda yozilgan manbalarni bemalol o‘qiy oladigan tarixchi, yetuk arxeolog va antropolog, yaxshi tilshunos olim, qadimiy xalqlar haqida ularning turish-turmushi, dini, e’tiqodi va boshqa belgilariga qarab ilmiy xulosa chiqara oladigan etnograf, klassik jug‘rofiya ilmini, ayniqsa, toponimikani yaxshi bilgan jug‘rof, xalq og‘zaki ijodini mukammal bilgan folklorchi olimlarning birgalikda, boshqa yumushlarni yig‘ishtirib qo‘yib, ilmiy tadqiqot ishlari bilan muntazam shug‘ullanishi talab qilinadi” (B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. T., “O‘qituvchi”, 1994, 196-bet).

Marhum akademigimiz taklif etgan ushbu ro‘yxatga me’morlik bilimdonlarini xam kiritish lozim. Chunki ushbu sohadagi kup yillik izlanishlar natijasida shunday xulosaga keldikki, me’moriy obidalar millat o‘tmishining yorqin ko‘zgusi ekan. Darhaqiqat, har bir bino va inshoot o‘zi yaratilgan davr haqida behad ko‘p ma’lumot beradi. Qolaversa, me’morlik tadqiqotchisidan tarix ilmini chuqur egallash, o‘tmishni teran idrok etish salohiyati talab qilinadi. Shu sababli “Turkiston ahlining qiblai duosi” Xoja Ahmad Yassaviyning (vafoti 1166 yil) xorazmlik ajoyib izdosh shogirdi Hakim ota — Sulaymon Boqirg‘oniy (vafoti 1186 yil) tavallud topgan Boqirg‘on kenti yaqinidagi rabot-karvonsaroyni tadqiq etish va shu manzil-makon nomini o‘ziga nisba qilib olgan bir ajdodimiz ijodidan bahramand.bo‘lish asnosida “o‘zbek” etnonimiga doir ayrim fikr-mulohazalar yuzaga keldi. Uni biz uchun g‘oyat muhim ushbu masalaga doir yana bir ilmiy faraz sifatida o‘rtaga tashlashni lozim topdik.

XIII asrda Xorazm saltanatining Chingizxon qo‘shini tomonidan bosib olinishi o‘zbek xalqi tarixining eng fojiali sahifalaridan biridir. Ajdodlarimiz o‘sha mudhish davrda beomon qirg‘inlar, mislsiz vayronagarchiliklarni boshdan o‘tkazgan bo‘lsa-da, shunday og‘ir sharoitda ham inson aqlini lol qoldiradigan asarlar yaratgan. Bunday buyuk ma’naviy obidalar orasida eng muazzami, shak-shubhasiz, XIII—XIV asrlarda yashagan Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziyning bizgacha yetib kelgan yagona bitigi — “Qisasi Rabg‘uziy”dir.

Asar muqaddimasida muallif o‘zining nasl-nasabi va asarning yozilish tarixi haqida qisqacha ma’lumot beradi, “…bu kitobni tuzgan, to’at yo‘linda tizgan, ma’siyat yobonin kezgan, oz ozuqlug‘, ko‘p yozuqlug‘ Rabot o‘g‘uzining qozisi Burhon o‘g‘li Nosiruddin” ekanini ma’lum qiladi. Demak, qozizoda adib Raboto‘g‘uz degan manzilda tavallud topgan va turkiy o‘g‘uz qavmiga mansub bo‘lgan. Nomini tarixga muhrlab ketgan mazkur asarni yozish istagi unda hijriy 650, milodiy 1250 yillarda paydo bo‘ladi. Lekin ijodiy niyatni ro‘yobga chiqarish yarim asrdan ziyod ortga surilib ketadi.

Xullas, Raboto‘g‘uzning yangi begi To‘qbug‘a islom dinini qabul qiladi va ustozi Nosiruddin kunyatini olib, Qur’on tilovatiga ixlos qo‘yadi. “Qisasi Rabg‘uziy” uning iltimosiga ko‘ra, bir yillik tinimsiz mehnat mahsuli o‘laroq hijriy 710, milodiy 1309 yilda yozilib, alohida bag‘ishlov bilan bekka tortiq etiladi.

Bu asar arabiy lafz ila “Qisas ar-Rabg‘uziy” yoki “Qisas ul-anbiyo”, forsiy lafz ila esa “Qisasi Rabg‘uziy” yoki “Qisasi anbiyo” nomlari bilan yuritiladi. Uning “Rabg‘uziy qissalari” deb yuritilishidan murod muallifiga ishora bulsa, “Payg‘ambarlar qissasi” deb atalish sababi unda Olloh elchilari haqidagi rivoyatlar jamlanganidir. “Qisasi Rabg‘uziy” mohiyatan diniy ruhdagi asar bo‘lgani bois sho‘ro mafkurasi uni chop etish va tadqiq qilishga qarshilik ko‘rsatib kelgan. Asarning faqat istiqlol arafasida (1990 yil) ilk bor kirill alifbosida nashr etilishi ham shu bilan izohlanadi,

Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziydek ulug‘ muarrix, shoir va tarjimonni bashariyatga tortiq etgan o‘g‘uzlar raboti — Raboto‘g‘uz kenti me’moriy yodgorlik sifatida ham diqqatni tortishi tabiiy, albatta. Turkiylar shajarasi xususida ko‘p bosh qotirgan Xorazmshoh Abulg‘oziy Bahodurxon (1603-64) kajraftori falak nayranglaridan chuqur hasratda shunday degan edi: “Bu dunyo bir rabotka o‘xshar, odam farzandlari karvonga o‘xsharlar, biri ko‘char, biri qo‘nar”.

Ma’lumki, ko‘p asrlik shaharsozlik an’analariga ko‘ra, yirik kentlardan tashqarida mudofaa maqsadlariga xizmat qiladigan qal’aband istehkomlar — rabot-karvonsaroylar barpo etilgan. Bizning hududimizda rabotlarning qad rostlashi islom dinining kirib kelishi va aholi o‘rtasida keng yoyilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular odatda musulmonobod o‘lkalarning chegaralarida qurilgan hamda dastlab g‘oziylar qarorhoxi vazifasini o‘tagan. Demak, mantiq talabiga ko‘ra, Raboto‘g‘uzni ham ko‘hna Xorazmning tashqi sarg‘adlaridan qidirish lozim edi.

Qadimgi Xorazmning son-sanoqsiz arxeologik yodgorliklari orasidan Raboto‘g‘uz xarobalari topilganiga, mana, bir necha yil bo‘ldi. Lekin bunga qadar vohadagi juda ko‘plab qal’a va qo‘rg‘on qoldiqlarini birma-bir ko‘rib chiqish, ular bag‘ridan topilgan ashyoviy dalillarni sinchiklab o‘rganishga to‘g‘ri kel di. To‘qbug‘a beklik qilgan o‘sha qal’a -rabot tarixiy-arxeologik yodgorliklar qaydnomasida To‘qqal’a nomi bilan zikr qilindi.

Arxeolog olim A.Gudkovaning “Tukkal’a” (1964) kitobida keltirilgan ma’lumotga ko‘ra, Nukus shahridan shimoli-g‘arb tomonga qarab 14 kilometr yurilganda, Amudaryo eski o‘zanining (kengligi 200 metrdan ziyod) sharqiy qirg‘og‘idagi tabiiy do‘ngliklar ustida (atrofdagi tekis yerlardan 11 metr balandda) qadimgi ulkan qal’aband xaroba saqlanib qolgan. Uning umumiy sahni 8 gektardan ortiq bo‘lgan maydonidan salkam yigirma besh asrlik tarixga ega ashyoviy dalillar topilgan. Ularning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi V asrdan milodiy XIX asrgacha bo‘lgan davrda ushbu manzilda odamlar yashagan. Bu qal’aband shahriston To‘qqal’a nomini olgunga qadar qanday atalgani haqida, afsuski, hech qanday ma’lumot saqlanib qolmagan.

Arxeologlar asosiy e’tiborni To‘qqal’aning ko‘hna madaniy qatlamlariga qaratgani bois bizni qiziqtirgan davr — o‘rta asrlarga doir ma’lumotlar u qadar ko‘p emas. Lekin, shunga qaramay olimlar IX—X asrlarda mazkur manzilda yashagan aholi etnik jihatdan mongoloid guruxiga mansub bo‘lganini aniqlagan. Ma’lumki, hozirgi Xorazm aholisi ham aynan shu ko‘rinishdagi etnik guruh tarkibiga kiradi.

Atoqli tarixshunos akademik Yahyo G‘ulomov “Xorazmning sug‘orilish tarixi” asarida Amudaryo quyi oqimidagi aholi yashagan yirik manzilgohlarni tilga olar ekan, To‘qqal’ani ham aytib o‘tgan. Shuningdek, ba’zi tarixiy manbalarda, jumladan, Abulg‘oziy Bahodurxon, Munis, Ogahiy asarlarida To‘qqal’a atrofi XVI—XIX asrlar davomida dehqonchilik vohasi bo‘lgani qayd etilgan. Ammo daryo o‘zani qurib qolgan kezlarda aholi nihoyatda qashshoq hayot kechirgani ham ta’kidlangan.

Abulg‘oziy Bahodurxon “Shajarai turk” asarida To‘qqal’aga oid quyidagi muhim tafsilotlarni yozib qoldirgan: “Biz dunyoga kelmasdin o‘ttuz yil ilgari Amu suvi Xost minorasining yuqorisini Qora ayg‘ir to‘qayi derlar, ul yerdin yo‘l yasab oqib, To‘q qal’asina borib, Sir (Orol) tengizina quygan erkandur. Ul sababdin Urganch cho‘l bo‘lubti” (Abulg‘oziy. Shajarayi turk. T., “Cho‘lpon”, 1992, 167-bet). Demak, 1573 yilda Amudaryo Urganch yaqinidagi yangi o‘zanini o‘zgartirib, To‘qqal’a yonidan o‘tgan eski o‘zani bo‘ylab oqa boshlagan. Natijada To‘qqal’a atrofi obod bo‘lib, dehqonchilik uchun asosiy shart-sharoit, ya’ni sug‘orish tarmog‘i qaytadan tiklangan. Abulg‘oziy Bahodurxon xotirasini bunday davom ettiradi: “Bizning xon To‘q qal’asining yukorisindin bir ariq qazdurub tururlar. Faqir dunyoga kelmasdan bir yil burun (ya’ni 1602 yil — P.Z.). Mezon bo‘lganda saqasini ko‘marlar erdi. Bug‘doyni g‘rgan vaktda ocharlar erdi. Bir necha yildin sg‘ng ariqning kengligi otgan o‘q o‘tmasday bo‘ldi” (O‘sha asar, 161-bet).

Poytaxt Urganchda qurg‘oqchilik bo‘lgan vaqtlarda “xonning o‘rdusi va sipoh xalqi Amu suvining labinda”, ya’ni To‘qqal’aning qibla tomonida muvaqqat qal’a qurib istiqomat qilgan. Bu ham Xorazm xonligi uchun To‘qqal’a atrofidagi joylarning mavqei g‘oyat baland bo‘lganini ko‘rsatadi.

Ulkan qal’a mahobatidan har qanday kishining ham hayratga tushmay iloji yo‘q. Shu sabab bo‘lsa kerak, mahalliy aholi To‘qqal’ani kadim zamonlarda devlar qurgani haqida rivoyatlar aytib yurar ekan. Yaxyo G‘ulomov ana shunday rivoyatlarga asoslanib, qal’a nomining kelib chikishini “to‘q” so‘zi (“to‘kmoq” fe’li) bilan bog‘laydi. Lekin nimani to‘kmok nazarda tutilgan — bu hakda hech kanday izoh mavjud emas. A.Gudkova esa o‘z tadkikotida yodgorlik nomini To‘qqal’a deb qayd etgan-u, ushbu nomning kelib chikishi hakida biror fikr bildirmagan. Manbalarda obida To‘qqal’a, Tuqqal’a, Tukqal’a kabi shakllarda ifoda etiladi. Bizningcha, yodgorlikning To‘qqal’a deb atalishida ko‘proq mantiq borga o‘xshaydi.

Tarixdan ma’lumki, me’moriy inshootlar, xususan, rabot-karvonsaroylar azal-azaldan o‘z sohiblari nomi bilan atalib kelgan. Shu ma’noda, Raboto‘g‘uzni tiklab, obod qilgan To‘qbug‘abek nomi aholi orasida keyinroq qal’a nomiga aylangan bo‘lishi mumkin. To‘qbug‘abek kal’asi og‘zaki nutqda qisqargan holda To‘qqal’a deb yuritila boshlagan. To‘qqal’a deganda dastlab To‘qbug‘a beklik qilgan rabot tushunilgan, keyinchalik u to‘kin, farovon, boy makon degan ma’noni anglatgan bo‘lsa ajab emas.

Endi diqqatni ulug‘ adib yaratgan o‘lmas asar tiliga qaratsak. Olimlar “Qisasi Rabg‘uziy”ning til xususiyatlari Markaziy Osiyodagi turkiy tillarning barchasi uchun mushtarak ilmiy ahamiyatga ega ekanini e’tirof etsa-da, mantiqan kelib chiqadigan boshqa eng muhim xulosa e’tibordan chetda qolgani ajablanarlidir.

Raboto‘g‘uz farzandi bo‘lmish Rabg‘uziy, hech shubhasiz, turkiy o‘g‘uzlar qavmiga mansub. “Qisasi Rabg‘uziy” asari esa lisoniy jihatdan boshqa turkiy tillarga nisbatan o‘zbek tiliga nihoyatda yaqin, uni aslida o‘zbek tilining XIII—XIV asrlardagi o‘g‘uz lahjasi desak to‘g‘riroq bo‘ladi.

E’tibor berib qaralsa, Nosiruddun Burhonuddin Rabg‘uziy yashagan makon, u qabul qilgan nisba va nihoyat yaratgan asarning tili ham bizni bir masala — o‘g‘uzlar masalasiga yetaklayotir. Xo‘sh, o‘g‘uzlar aslida kimlar edi? Tarixiy manbalarda ular turkiylarning eng katta va qudratli qavmi sifatida ta’riflanib kelgan. Turk mulkining hoqon va xonlari ham shu qavmdan, chunonchi, to‘qqiz o‘g‘uz urug‘idan chiqqan. O‘rxun — Enasoy toshbitiklarida (VII asr) Bilgahoqon tilidan “To‘qqiz o‘g‘uz mening xalqim edi” degan so‘zlar muhrlangan.

To‘qqiz o‘g‘uz urug‘iga mansub hukmdorlar sulolasi O‘rta Osiyoda — Xorazm, Buxoro, Samarqand, Farg‘ona, Toshkent sarhadlarida qariyb ming yil hukmronlik qilgani tarixdan ayon. Qadimgi o‘g‘uzlar bir zamonlar Tinch okeanidan (Xitoydagi Xuanxe daryosi Sariq o‘g‘uz deb atalgani ma’lum) Afrikadagi Nil daryosi bo‘ylarigacha yetib borgan. Bu qavmga asos solgan O‘g‘uzxon hukmronligi davridayoq Hindiston, Eron, Shom, Misr sari harbiy yurishlar qilingan. Misr davlatini XIV—XV asrlarda boshqargan tuluniylar sulolasi Samarqanddan qul qilib Arabistonga sotilgan turk o‘g‘uzlari avlodi ekani o‘sha davr solnomalarida qayd etilgan (tulun — to‘lin oy degan ma’noni bildiradi). Bu qavm shu qadar katta hududda istiqomat qilganki, hozirda ularning bir tarmog‘i — gagauz — ko‘k o‘g‘uzlar G‘arbiy Ovrupoda, Dunay daryosi bo‘ylarida yashamoqda. O‘g‘uzlar turkiy qavmning eng yirik ulushini tashkil etgani va saltanat tepasida uning vakillari o‘tirgani boismi, aksariyat hollarda turk va o‘g‘uz istilohi bir ma’noda xam ishlatilavergan.

Shu o‘rinda o‘sha ulkan o‘g‘uzlar qavmining hozirgi vorislari kimlar, degan savol tug‘ilishi tabiiy, albatta. Afsuski, bu masalada ham xiyla chalkashliklar mavjud. Hozirgi tarixnavislik va tilshunoslik fanlarida o‘g‘uzlar faqat turkmanlardir, degan noto‘g‘ri tushuncha keng tarqalgan. Turkmanshunoslar tarixiy manbalarga asoslanib, X—XIII asrlarda butun Markaziy Osiyo bo‘ylab, ya’ni Yettisuvdan Kaspiygacha bo‘lgan bepoyon hududda asosan o‘g‘uzlar yashagan, deb haqqoniy e’tirof etsa-da, ularning barchasi hozirgi turkman xalqiga mansub, deya mutlaqo yanglish xulosa chiqargan. Garchi biror bir aniq va ishonchli dalil bilan isbotlanmagan bo‘lsa-da, Toshkent vohasi, Farg‘ona vodiysi, Chimkent, Sayram, hatto Samarqand, Buxoro va Xorazmda ham faqat turkmanlar yashagan, degan fikrlar aytilmoqda. Vaholanki, ushbu hududlarda ilgari ham, hozir ham asosan turkiy o‘zbeklar istiqomat qilgani va qilayotgani rad etib bo‘lmas haqiqatdir.

Ulug‘ alloma Abu Rayhon Beruniy yozib qoldirgan ma’lumotlar ham bu boradagi chalkashliklarga barham beradi. Olimning ta’kidlashicha, turkiy aholi orasida dastlab islom dinini qabul qilgan guruhlarni boshqa qavmdoshlardan farqlash maqsadida ma’lum bir davr “turk musulmon bo‘ldi” — “turk musulmon” — “turkman” degan atama keng tarqalgan. Modomiki shunday ekan, X—XII asrlarga doir tarixiy manbalarda “turkman” deb tilga olingan aholi aslida turklarning kichik bir qismi ekani ma’lum bo‘ladi. Unda, turk-o‘g‘uzlarning qolgan katta qismining taqdiri nima bo‘ldi? Bizningcha, ular keyinchalik tarix sahnasiga o‘zbek degan nom bilan chiqqan xalqning aynan o‘zi, uning qzagidir. Chunki ana shu bo‘linishlardan keyingi barcha davrlarda o‘zbeklar bu mintaqada eng yirik xalq bo‘lib kelgan va hozir ham shunday.

O‘zbek etnogenezi kabi “o‘zbek” etnonimi zamirida ham “o‘g‘uz” so‘zi yotgan bo‘lishi haqiqatga ko‘proq mos keladi. Bu farazni shu bilan ham dalillash mumkinki, Vizantiya solnomalarida kunchiqar tomondan quyundek bosib borgan turkiy o‘g‘uzlar nomi qisqartirilib “g‘uz”, “uz” tarzida kayd etilgan. Ya’ni, “uz” — “o‘g‘uz” so‘zining shunchaki ixchamlashgan shakli, xolos. Bu kalom yana bir sof turkiy So‘z — “bek” bilan qo‘shilib, yangi — “o‘zbek” atamasini hosil qilgan. Izohli lug‘atlarda “bek” so‘zining asosan uchta ma’nosi zikr etiladi: 1) o‘tmishda shahar hamda viloyat hokimlariga, shuningdek, boshqa ayrim amaldorlarga berilgan unvon; 2) erkaklar nomining tarkibiy qismi; 3) oila boshlig‘iga uning ayoli tomonidan qilinadigan murojaat shakli. E’tibor berilsa, har uchala talqinni ham yagona umumiy ma’no birlashtirib turibdi. Bu — yukori mavke-martaba va shunga munosib hurmat-ehtirom ma’nosidir. Darhaqiqat, o‘g‘uzlar nafaqat turkiy qavm, balki qo‘shni xalqlar nazarida ham ana shunday e’tiborga loyiq bo‘lgan. Shu jihatdan olganda, “o‘g‘uz-g‘uz-o‘z” suzining “bek” suzi bilan birikishi aslo tasodifiy emas.

O‘zbek etnogenezi va etnonimini tadqiq etar ekansiz, hali bir masala uzil-kesil hal qilinmasdan turib, yana boshqasi qarshingizda ko‘ndalang bo‘laveradi. Bu — o‘g‘uzlarning vatani va uning markazi masalasidir. Ushbu borada bahs boshlashdan oldin mazkur qavm tarixining badiiy tajassumi bo‘lgan “O‘g‘uznoma” dostonlariga qiskacha to‘xtalish zarur.

Ma’lumki, bu badiiy silsilaga oid ilk ma’lumotlar misrlik olim Abu Bakr ibn Abdullox ibn Oybek ad-Davadoriyning 1309 yilda ta’lif etilgan tarixiy asarida uchraydi. Unda aytilishicha, xalifa Xorun ar-Rashid (763-809 yillar) hukmronligi davrida bag‘dodlik Jabroil ismli tarjimon “Ulu(g‘)xon ota Bitikchi so‘zi” nomli turkiy dostonni o‘rta fors tilidagi tarjima nusxasidan arab tiliga o‘girgan. Ushbu kitob Eron podshoxi Anushirvon Sosoniy (531-579 yillar) kutubxonasida eng nodir bitiklar qatorida saqlangan. “O‘g‘uznoma”ning XV asrda ko‘chirilgan nusxasi qahramonlari — keksa afsungar avliyo Turuk (Turk) ota, O‘g‘uz hoqon, ko‘k yolli bo‘ri va boshkalar bu asar VI asrga va ehtimol undan ham ilgarigi davrlarga mansub “Ulu(g‘)xon ota Bitikchi so‘zi” dostonining shu asrlarga yetib kelgan nusxasi bo‘lsa ajab emas, degan farazga asos bo‘ladi.

Ulug‘ Turk ota keyingi “O‘g‘uznoma” dostonlarida Qo‘rqut ota (Dada Qo‘rqut. Xurshid Davron izohi) nomi bilan kayd kilingan. Mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy “Nasoyim ul-muxabbat” asarida Qo‘rqut otani tarixiy shaxs sifatida ta’riflab, quyidagi fikrlarni izhor etadi: “Qo‘rqut ato — turk ulusi arosida shuhrati andin ortug‘roqdurki, shuhratqa ehtiyoji bo‘lg‘ay. Mashhur mundoqdurki, necha yil o‘zidin burunkini, necha yil o‘zidin so‘nggi kelurni debdurlar. Ko‘p mav’izaomiz mag‘izlik so‘zlara aroda bor” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar tuplami. 20tomlik, 17-tom. T., “Fan”, 2001, 421-bet). Ana shu Qo‘rqut ota qabri 1927 yilga qadar Sirdaryoning quyi oqimi yaqinida saklangani xaqida tarixiy ma’lumotlar bor.

“O‘g‘uznoma” dostonlarida tasvir etilgan voqealar ham Qo‘rqut ota qabrini hz bag‘riga olgan ushbu hudud — Markaziy Osiyo, ya’ni Turkistonda kechadi. Tarixnavis Rashiduddin (1247-1318 yillar), alloma va xukmdorlar Mirzo Ulug‘bek va Abulg‘oziy Bahodurxonlar ham o‘g‘uzlar yashagan manzillarni ana shu bepoyon kengliklarda deb ko‘rsatgan. Bu yurtning markazi esa arablar Movarounnaxr deb atagan makon, ya’ni hozirgi O‘zbekiston bo‘lgan.
Ammo, taassufki, avval chor Rusiyasi, so‘ngra qizil imperiyaning bosqinchilik siyosati oqibatida bu tarixiy haqiqat soxtalashtirildi. O‘g‘uzlar qavmi tarqalgan ulkan jug‘rofiy makon ataylab buzib ko‘rsatildi.

Markaziy Osiyo xalqlari tarixi bilimdoni akademik V.Bartold o‘zining eng yirik va mashhur tadqiqotlarini Turkiston tarixiga bag‘ishlagan. Lekin u 1900 yilda nashr etilgan “Turkiston mo‘g‘ullar asoratida” deb nomlangan yirik tadqiqotini “Turkiston — Movarounnahr tashqarisidagi o‘lkalardir” degan haqiqatga xilof izohdan boshlaydi. Mazkur g‘oya soddadil xalqimiz ongiga qariyb bir asr zo‘r berib singdirib kelindi, o‘zbeklar aslida bosqinchi, kelgindi, qoloq, to‘pori xalq deya qayta va qayta uqtirildi. Shuni ochiq tan olish lozimki, biz hatto ana shunday malomatlarga ozmi-ko‘pmi ko‘nikib ham qolganmiz. Yangi, XXI asr ibtidosida bir o‘zbek olimining “Movarounnaxr — Turkiston emas, ya’ni qadimgi Turonning hamma yerini Turkiston deb atash xato”, deb yozgan taqriziga faqat taassuf bildirmoq mumkin. Buni qarangki, hozirgi O‘zbekistonning Turkistonga hech qanday daxli yo‘q emish!

Akademik V.Bartold va uning shogirdlari X asrda yaratilgan forsiy hujjat — “Hudud ul-olam” kitobidan keng foydalangan bo‘lsa-da, asl tarixiy-jug‘rofiy haqiqatni keng ommadan yashirib kelgan. Ular tadqiqotlardan Turkiston, ya’ni turkiy o‘zbeklar vatani degan gapni imkon qadar o‘chirishga uringan. Biz noyob jug‘rofiy manba — “Hudud ul-olam”ni eslaganimiz bejiz emas. Ushbu kitobda arab lafzidagi “Movarounnaxr” aslida Turkistonning o‘zi, uning markazi deya uqtiriladi, hozirgi O‘zbekiston atrofidagi yirik manzillar “Turkiston qopqasi” (“Dari Turkiston”) deb ta’riflanadi. Turkiston markazining ramziy qopqalari bo‘lgani haqida o‘zbeklar tarixida shu vaqtgacha lom-mim deyilmagani, albatta, achinarli holdir.

“Hudud ul-olam”da ko‘rsatilgan qopqalar quyidagilardir: kadimgi poytaxt Xorazm (hozirgi Beruniy shahri) — “Turkiston qopqasi”. Shahar ichkarisi va tashqarisida turkiylar saroylari — borgohlar, karvonsaroylar bo‘lgan. Asarda Xorazm shimolidagi yangi poytaxt Gurganj (hozirgi Ko‘hna Urganch) ham “Turkiston qopqasi” sifatida ta’riflangan. Qadimgi Xorazm o‘lkasi “O‘g‘uzlar Turkistoni” deb ko‘rsatilgani alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki X asrga mansub tarixiy manba ko‘hna Xorazmni turkiy o‘g‘uzlar — o‘zbeklar diyori deb kafolat bermoqda.

Xuroson ham “Turkiston qopqasi”, Eron bilan Turkiston o‘rtasidagi qadim madaniyat o‘lkasi. Xurosonda ham turkiy aholi ko‘pchilikni tashkil etgan. Aynan shu o‘lkadan o‘zbek xalqi adabiy-badiiy salohiyatining eng yuksak timsoli — Alisher Navoiy yetishib chiqqani tasodif emas.

Tohariston — “Turkiston qopqasi”, Hindiston atrofidan keladigan karvonlar dargohi. Eng qadimgi manbalar, xususan, Xitoy sayyohlarining qaydnomalarida bu o‘lkada turkiylar sulolasi podshohlik qilgani, ular alohida yozuvdan foydalangani ta’kidlanadi. Arablar bu yerga bostirib kelganida, asosan turkiy mudofaachilar bilan to‘qnashgan. Hozir ham shu hududda turkiy o‘zbeklar ko‘pchilikni tashkil etadi.

Farg‘ona vodiysi g‘am “Turkiston qopqasi”. Mahmud Koshg‘ariy O‘zkand (hozirgi O‘zgan) shahri va Farg‘ona vodiysining shunday nomlanishi qadimdan bo‘lgani haqida ma’lumot bergan. V.Bartold esa bu izoqga e’tiroz bildiradi, ya’ni uningcha, “o‘z kentimiz” ma’nosi keyinchalik paydo bulgan emish. Lekin mazkur atamalar zamirida turkiy etnik so‘zlar yotganini inkor etib bo‘lmaydi-ku! Arab olimlari (IX—XII asrlar) Farg‘ona vodiysi markazini musulmon turkiylar bilan kofirlar, ya’ni musulmonlikka o‘tmagan turkiylar chegarasi deb qayd etgan.

Isfijob atrofi — “Turkiston qopqasi”. Tarixiy manbalar Toshkentdan Bolosog‘unga qadar cho‘zilgan manzillarda aksari aholi o‘g‘uz — o‘zbeklar bo‘lganini tasdiqlaydi. Toshkent yaqinida O‘g‘uz qishlog‘i (hozirgi Keles shahri atrofi) bo‘lgani, Sirdaryoning o‘rta havzasi (Banokat tevaragi) O‘kuz — O‘g‘uz vodiysi deb yuritilgani sir emas. “Qorachuq — Forob shahrining nomi. Bu — o‘g‘uzlar mamlakatining ismi” deya ma’lumot beradi “Devonu lugotit-turk” muallifi (Maxmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit-turk. Z jildlik, 1-jild, T., “Fan”, 1961, 540-bet).

Buyuk tilshunos olim Mahmud Koshg‘ariy Turkiston hududini qadam-baqadam kezib, dunyoda qiyosi bo‘lmagan qomus “Devonu lug‘otit-turk”ni yaratdi. U bilan deyarli bir vaktda umrguzaronlik qilgan Xoja Ahmad Yassaviy esa o‘z nisbasi nomida yangi tasavvufiy tariqatga asos solib, “Turkiston ahlining kiblai duosi”ga (Navoiy ta’rifi) aylandi. Uning muridi bo‘lgan Hakim ota — Sulaymon Boqirg‘oniy ham ustodi kabi “turkiy tilda kalimotu hikmatomuz va latoifu ibratangizlari bilan Turkiston viloyatida ma’ruf va mashhur” bo‘ldi (Koshifiy ta’rifi). O‘sha Boqirg‘on kenti yaqinidagi Raboto‘g‘uzdan chiqqan alloma Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziy esa “Qisasi Rabg‘uziy”ni yaratib, turkiy o‘g‘uz tili dovrug‘ini, o‘zi aytganidek, kunchiqardan kunbotarga qadar taratdi. Shon-sharaf bilan ibtido topgan bu qutlug‘ silsilaga millat taraqqiyotining keyingi davrlarida ham, shukrkim, muborak halqalar ulanishdan to‘xtamadi.

Raboto‘g‘uz — To‘qqal’a arxeologik yodgorligi o‘zbek adibi Rabg‘uziy tavallud topgan zamin sifatida aniqlanishi o‘sha manzilga nisbatan alohida ehtirom va e’tibor uyg‘otishi shubhasiz. Kelgusi yilda “Qisasi Rabg‘uziy” asari Raboto‘g‘uz begi To‘qbug‘abekka tuhfa etilganiga 700 yil to‘ladi. Shu munosabat bilan To‘qqal’a ustiga toshbitik o‘rnatilsa, o‘zbekning asl tomirini ko‘rsatib bergan alloma ruhi shod etilgan bo‘lardi.
Adib Rabg‘uziy o‘z vutlug‘ nisbasi va noyob mumtoz asari orqali tarixda noto‘g‘ri talqin etilgan o‘zbek xalqi etnonimi bilan bog‘liq ulkan muammo tilsimiga ochqich — kalit tutqazdi. Kindik qoni tomgan ona yurti bo‘lmish Amudaryo quyi oqimi qirg‘og‘idagi Raboto‘g‘uzni dunyoga tanitar ekan, ayni vaqtda o‘zbekning qadimiy o‘q o‘zagi o‘g‘uz ekanini ham mangulikka muhrlab ketdi. Hazrat Rabg‘uziy ruhi uchun bundan ham ulug‘ saodat bo‘lishi mumkinmi? Ming ofarin, yoshulli!

Manba:«Tafakkur» jurnalining 2008 yil 1-soni

Maqola muallifi haqida:
Po‘lat Zohidov 1932 yilda Toshkentda tug‘ilgan. 1956 yilda O‘rta Osiyo Politexnika institutini «arxitektura» mutaxassisligi bo‘yicha tugatib, mehnat faoliyatini 1956 yilda Me’morchilik yodgorliklarini tiklash maxsus ilmiy-ishlab chiqarish ustaxonasida boshladi. So‘ngra Toshkent san’atshunoslik institutida katta ilmiy xodim, Tarixiy yodgorliklarni saqlash va tasviriy san’at Bosh boshqarmasida boshqarma boshlig‘i, O‘zbekiston madaniy yodgorliklarini ta’mirlash ilmiy-tekshirish va loyiha institutida direktorning ilmiy ishlar bo‘yicha muovini lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi.

San’atshunoslik nomzodi va arxitektura fanlari doktori, O‘zbekiston me’morchiligi nazariyasi va tarixi bo‘yicha ko‘zga ko‘ringan olim P. Zohidov «Ferganskaya rospis» («Farg‘ona devoriy rasmlari»), «Traditsii narodnix zodchix Uzbekistana» («O‘zbekiston xalq me’morchiligi an’analari»), «Samarkandskaya shkola zodchix») («Samarqand me’morchiligi maktabi»), «Mastera uzbekskogo zodchestva» («O‘zbek me’morchiligi ustalari»), «Master arxitekturi» («Me’morchilik ustasi»), «V vekax jivujiy» («Asrlarda yashaydi»), «Iskusstvo zodchix» («Me’morchilar san’ati»), «Xiva», «Buxoro», «Arxitekturnoye ojerelye» («Me’moriy marjon»), «Arxitekturniye pamyatniki Zarafshanskoy dolini» («Zarafshon vohasining me’morchilik yodgorliklari») kabi 20 ga yaqin kitob va risolalarning muallifidir.

P. Zohidov 1964 yilda Moskvada, antropologiya va etnografiya fanlari bo‘yicha bo‘lgan umumjahon kongressida, 1977 yilda Afinada, 1980 yilda Florensiyada bo‘lib o‘tgan tarixiy yodgorliklarni tiklash va muhofaza qilish bo‘yicha simpoziumlarda ilmiy ma’ruzalari bilan qatnashdi.

Po‘lat Zohidovga 1976 yilda «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan me’mor» unvoni berildi va 1993 yilda Sharq mamlakatlari Xalqaro arxitektura Akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi.