10 АПРЕЛ — БУЮК АДИБ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ТАВАЛЛУДИНИНГ 125 ЙИЛЛИГИ

    Чеховнинг «Хамелеон» ҳикояси буюк ўзбек адиби Абдулла Қодирий таржимасида “Шўро адабиёти” журналининг 1936 йил 3-сонида босилган эди. Саҳифа ҳошиясида “Буқаламун”га “Африқада бўлатурған бир турли эчкиэмар. Буқаламун ўзининг пўстини жуда тез ўзгартира олади. Қаерда турса, ўша ернинг тусига киради”, деб изоҳ берилган. Ҳикоядан аввал адибнинг “Майда ҳикоялар ёзганда сўзни қандай тежаш керак” номли мақоласи берилган бўлиб, унда А. Чеховнинг бадиий маҳорати таҳлил этилади.

Абдулла ҚОДИРИЙ
МАЙДА ҲИКОЯЛАР ЁЗГАНДА
СЎЗНИ ҚАНДАЙ ТЕЖАШ КЕРАК

Майда ҳикоялар устаси Чехов сўз тўғрисига келганда ҳаддан ташқари хасис, ортиқча сўзлар сарф қилиш у ёқда турсин, керакликларидан ҳам мумкин қадар юлишга ҳаракат қилади. Ўзи айтади: Майда ҳикоялар ёзганда сўзни ортиқча исроф қилгандан кўра керакликларини ҳам мумкин қадар озроқ ишлатиш керак». Унинг ҳикояларида сўз исрофгарчилигига сабаб бўладиган ортиқча деталлар ҳам бўлмайди. У бутун деталларни ўзи айтган асосда ишлатади. «Биринчи кўринишда милтиқ бўлса, шу милтиқ учинчи ёки тўртинчи кўринишда албатта отилиши керак, йўқса милтиқ тўғрисида сўзлашнинг ҳожати йўқдир».

Унинг «Буқаламун» ҳикояси ҳам бошқа ҳикояларидай ғоят сиқиқ, қуюқ ёзилгандир.

Унинг сўзга хасислиги ўқувчига малол келмайди. Яьни, айтмоқчи бўлган фикрининг тушунилишини оғирлаштирмайди. «Буқаламун»да воқеа йилнинг қайси фаслида бўлаётгани айтилмайди, аммо бундаги сўзлардан фаслни аниқлаш мумкин (Албатта, бу сўзлар йилнинг фаслини билдириш учунгина келтирилмайди). «Пальтомни еч-чи, Елдирин… Кун жуда исиб кетди… ёмғир ёғса ҳам ажаб эмас».

Қуйидаги сўзлардан воқеа тушки овқатдан кейин бўлаётганини ҳам билиб бўлади:
«Теварак жим. Майдончада ҳеч ким кўринмайди. Дўкон ва қовоқхоналарнинг эшиклари очиқ. Ҳувиллаб турадилар. Бу эшиклар ёнида гадой у ёқда турсин, бир зоғ ҳам кўринмайди».

Мана булар икки мақсад кўзда тутилиб айтилган сўзлар бўлиб, иккинчи мақсад мантиқий равишда биринчисидан келиб чиқади.

Деталлар (воқеани ташкил этган воқеачалар) ҳам ёлғиз қолиб, кераксиз сўз бўлиб қолмайди. Масалан, ҳикоянинг бошида «Очумелов янги шинель кийган», дейилган экан, бу нарироққа бориб, шинелнинг ечилиши, яна кийилиши билан боғланади.

Хрюкиннинг ўнг қўлини юқорига кўтариб, халойиққа қонаган бармоғини кўрсатиши, унинг: «Энди, шу мажруҳ бармоғим билан эҳтимолки бир ҳафта ишга ярамасман», деган арзи Очумеловнинг: «Сен аҳмоқ, қўлингни тушир! Айб ўзингда!», деб қичқириши билан боғланган.

Ҳикояни «серсув» (кўп сувли) қиладиган нарсалардан бири кўрсатиш ўрнига сўзлаб беришдир. Агар Очумеловнинг «Буқаламун» эканини унинг сўзлари орқали кўрсатилмаса, автор томонидан таърифланса, дунё-дунё сўз кетар эди. Чехов буни ўзи айтиб бермасдан, Очумеловнинг ўз сўзи билан кўрсатади.

Очумеловнинг дастлабки фикри:
— «Итни ўлдириш керак, қутурган бўлса ҳам ажаб эмас».

Ит генералга қарашли, дейилгандан кейин:
— «Ит нозик, сен ҳўкиздай, бўйингга қара!» Яна, ит генералники эмас, дейилгандан кейин:
— «Генералнинг итлари қимматбаҳо нарсалар эди. Бу бўлса, эгасиз дайди итга ўхшайди. Эпақалик юнги ҳам йўқ. Шундай бемаъни итни ҳам сақлайдими киши!»

Яна, ит генералники, дейилгандан кейин:
— «Балки қимматбаҳо зотли итдир».

Ошпаз, ит генералники эмас, дегандан кейин:
— «Бу эгасиз дайди ит».

Ит генералнинг укасига қарашли экани маълум бўлганда:
— «Яхшигина ит кўринади. Улгунча югурдак кўринади».

Мана бу диалогларга авторнинг ҳеч қандай изоҳи керак эмас. Бу диалоглар ҳам воқеани силжитади, ҳам ҳикоя қаҳрамони Очумеловни характерлайди.

Чехов услубидаги айрим хусусиятни сезган Л. Толстой бундай дегаи эди: «Чеховнинг импрессионистларга ўхшаган ўзига хос формаси бор… Яқиндан қарасак, худди ҳар бир тўғри келган ва бир-бирига алоқаси бўлмаган бўёқларни фарқ қилмасдан ишлатганга ўхшайди, аммо узоқроқдан қарасанг, бу бўёқлардан ажейиб бир манзара вужудга келганини кўрасан».

Толстойиинг бу сўзи Чеховнинг ўз сўзига жуда мос келади. У дейди: «Табиатни тасвир қилишда майда бўлаклар олиш ва буларга шундай тартиб бериш керакки. ўқиб кўзингни юмганингда кўз олдингга бир манзара келсин».

«Буқаламун» ҳикоясининг бирон сўзини чиқариб ташлаш ёки бирон сўзни қўшиш мумкин бўлмаганлиги, сўзга нақадар диққат қилинганлигини кўрсатади.

ҚОДИРИЙНИНГ ЧЕХОВДАН БИР ТАРЖИМАСИ
Баҳодир КАРИМ
филология фанлари доктори

Абдулла Қодирийнинг таржимонлик фаолияти эсланганда, албатта, улкан сўз санъаткори А.П.Чеховнинг “Буқаламун” (“Хамелеон”) ҳикоясини ўзбекчага ўгиргани тилга олинади. Сўзни, санъатни чуқур ҳис этган, наср учун ҳам фикр мантиғи, аниқ деталь, қисқалик ва лўндалик ниҳоятда муҳимлигини уқтирган Қодирийдек улкан адиб-санъаткор мўъжаз бир ҳикоя­ни қандай таржима қилгани кўпчиликка қизиқ бўлса керак.

Абдулла Қодирий таржимасидаги бу ҳикоя “Шўро адабиёти” журналининг 1936 йил 3-сонида босилган эди. Саҳифа ҳошиясида “Буқаламун”га “Африқада бўлатурған бир турли эчкиэмар. Буқаламун ўзининг пўстини жуда тез ўзгартира олади. Қаерда турса, ўша ернинг тусига киради”, деб изоҳ берилган. Ҳикоядан аввал адибнинг “Майда ҳикоялар ёзганда сўзни қандай тежаш керак” номли мақоласи берилган бўлиб, унда А.Чеховнинг бадиий маҳорати таҳлил этилади; ёзувчи зоти тасвирлаш ва кўрсатиш ўрнига сўзлаб бериш ҳолатларига шўнғиб кетса, ҳикоянинг суви кўпайиб, ортиқча унсурлар пайдо бўлиши мумкинлигига диққат қаратилади. Ёзувчи ўз мақоласи давомидан берилаётган “Буқаламун”га махсус тўхталиб, фикрлари исботи учун ундан кўчирмалар олади. Оддийгина бир ҳаракат ва содда тасвирлар устидаги юкни, диалогларнинг ҳикоя структураси-матнидаги вазифасини кўрсатади. Қодирийга А.П.Чеховнинг ўқувчига малол келмайдиган равишдаги “сўзга хасислиги”, тасвирнинг “сиқиқ, қуюқ” бўлиши жуда маъқул келади. Адиб ҳикоянинг айнан шу жиҳатига урғу бериб, адабий фикрларига хулоса сифатида: “Буқаламун” ҳикоясидан бирон сўзни чиқариб ташлаш ёки бирон сўзни қўшиш мумкин бўлмаганлиги, сўзга нақадар диққат қилганлигини кўрсатади”, деб ёзади.

Бугунгача ўқувчилар “Хамелеон”ни қаҳҳорона (Абдулла Қаҳҳор)  таржимада ўқиб келишади. Битта асарнинг оригинали, икки ва ундан ортиқ таржималарининг мавжуд бўлиши уларни ўзаро қиёслаш учун таржимашуносларга имкон бериши мумкин. Назаримда, “Буқаламун”ни ўзбекчалаштириш жараёнида Абдулла Қодирий ҳам бор маҳоратини қўллаган кўринади. Чунки унда китобхон юрагига тез етиб борадиган “бу эшиклар ёнида гадой у ёқда турсин бир зоғ ҳам кўринмайди”, “Вайсай берма!”, “Итнинг ўн жонидан бир жонини ҳам қўймайман”, “Мен бундайларнинг кўзини мошдек очиб қўйишга ярайман!…” каби халқона таъбирлар кўп қўлланилган. Ўзаро баҳсда қатнашаётган турли характерли кишиларнинг хатти-ҳаракатлари билан бирга, айниқса, буқаламуннусха кимсаларнинг ўзгарувчан табиатига хос калондимоғлик ўқувчининг кўзи олдида яққол намоён бўлади. Табиийки, бу ҳол таржимоннинг маҳоратидан дарак беради.

Муҳтарам ўқувчилар бугунги адабий тил меъёрларига бир оз яқинлаштирилиб нашрга ҳозирлаганимиз ушбу ҳикояни сўзимизга амин бўлади, деб ўйлайман.

Антон Чехов
БУҚАЛАМУН
Абдулла Қодирий таржимаси

Янги шинел кийган пўлис назоратчиси Очумелов гузар майдончаси орқали қўлида тугунчаси билан кетиб боради. Йўлакай мусодара қилинған тўла бир ғалвир қулубнайни кўтарган сап-сариқ городовой унинг орақасидан таъқиб этади. Теварак жим… майдончада ҳеч ким кўринмайди. Дўкон ва қовоқхоналарнинг эшиклари очиқ, ҳувиллаб турадилар, бу эшиклар ёнида гадой у ёқда турсин бир зоғ ҳам кўринмайди.

– Эй, сан ҳали қопадиған ҳам бўлдингми? – деган ҳайқириқни эшитган Очумелов– Тут, тут қўйма биродар! Кишини қопсин деб ким буюрган? Тут, ушла! Ҳа!…

Ит вангиллаши эшитилади. Очумелов бир томонга қарайди: Печогин бойнинг ўтин складидан бир итнинг уч оёқлаб келганини, қўрқув аралаш атрофга аланглаганини кўради. Итни чит кўйлак кийиб, желаткасининг тугмалари ечилган бир киши қувлаб келади, охирда бутун гавдаси билан ерга ётиб олиб итнинг орқа оёғидан ушлаб қолади. Ит яна вангиллайди. Аллаким – “маҳкам ушла, қўйма” деб қичқиради. Дўкон эшикларидан мудраган кишилар мўралайдилар. Бир онда ўтин склади ёнида гўё ердан ўсиб чиққандек бир тўда халқ йиғилиб қолади.

– Тартибсизликга асло йўл қўймасман, олийнасаб жаноблари, – деб городовой Очумеловни тинчитади.

Очумелов бирдан тўхтайди, чапга томон ярим айлангандан сўнг тўпланган кишилар устига қараб юради. Ҳалиги склад эшиги ёнида юқорида кўрсатилган тугмаси ечик кишининг бир қўлини юқори кўтариб, қонли бармоғини халқға кўрсатаётганини кўради. Унинг ярим маст сиймосидан “Итнинг ўн жонидан бир жонини ҳам қўймайман” деган маъно англашилади. Бундан ташқари унинг қонли бармоғи ҳам ит устидан ғалаба қилишға шаҳодат бериб туради. Очумелов бу кишининг олтин асбоблар устаси заргар Хрокин эканлигини таниди. Халқ ўртасида елкаси сариғ доғли, тумшуғи ингичка оқ ит – бош айбдор ҳам чўнқайиб ўлтиради. Бутун аъзоси билан титраб қўрқув ва даҳшат аралаш атрофига назар ташлайди.

– Хўш, бу ерга нима учун йиғилдингиз,– дейди халқни ёриб ичкарига кирган Очумелов, – Хўш нимага йиғилишдингиз? Сенинг бармоғингға нима қилди?… Ҳали ким ҳай­қирди-а?

– Беозор ўз ишим билан келаётсам, олийнасаб жаноблари, – деди Хрокин бармоғиға қараб ижирқанған ҳолда,– ўзимнинг Митрий Митрич билан бир оз ўтин тўғрисида… ҳа бир вақт мана шу ўтирган ит ёнимга келди-да, ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ бармоғимни узди, олди… тилим тегмаса, оғзим тегмаса… мен ўзим ишчи бир одамман… менинг касбим жуда нозик. Энди, мен шу мажруҳ бармоғим билан иҳтимолки, бир ҳафта ишга яралмасман. Бир ҳафталик тавон тўламасалар мен бу итни қўймайман. Олийнасаб жаноблари, бундай гап законда йўқдир. Ҳар кўринган ит кишини тишлаб кета берса, бу кундан кўра ўлиб кеткан анча яхшидир.

– Ҳимм!… Яхши…, – деди Очумелов жиддий тусда ва йўталиб қошларимни чимиради, – яхши… бу ўзи кимнинг ити? Мен бу ишни бу ҳолда қўйиб кетолмайман! Мен итни бўш қўйиб юборганлар учун таъзир беришга ярайман. Ҳукуматнинг қарорларини илтифотсиз қолдириб келувчи афандилар билан чинлаб курашиш вақти еткан бўлса керак. Бу мутаҳамларга яхшилаб штраф солғачғина улар ит ва бош­қа ҳайвонларни бўш қўйиб юбориш ҳикматига тушунадилар. Мен бундайларнинг кўзини мошдек очиб қўйишга ярайман!… Елдирин – деди полис назоратчиси гогодовойни имлаб, – олдин итнинг кимники эканлигин бил, ундан сўнг протокол ёз! Итни бўлса ўлдириш керак. Тездан! Балки қутурған бўлса ҳам ажаб эмас… Қани, хўш бу ўзи кимнинг ити?

– Чамаси бу ит, генерал Жикаловнинг ити бўлса керак – деди халқ ичида аллаким.

– Генерал Жикаловники? Ҳимм!… Менинг устимдан палтомни еч-чи,

Елдирин… Кун жуда ҳам исиб кетди! Бўроннинг кетидан сўрони келиб ёмғур ёғса ҳам ажаб эмас… Фақат мен бир нарсагагина тушунолмай тураман: Бу ит сени қандай қилиб қопа олди экан? – деб Очумелов Хрокинга қарайди. – Қандай қилиб бу итнинг бўйи сенинг бармоқларингға етди экан? Ақлим етмайди. Ит бўлса нозик. Сен бўлсанг ҳўкиздак, бўйингга қара! Балки бармоғингға мих-пих кирган бўлса, ҳалиги михни тортиб олганса, қонаб кеткан, ундан сўнг бошингга … ха де… Мен сиз халқнинг мирингдан сирингни биламан! Сиз халойиқ жуда ҳам бемаъни одамларсиз!

– Олийнасаб жаноблари, балки унинг ўзи кулги учун итнинг бурнига папирус тиққан бўлса, шундан сўнг, ит бармоғини тишлаб ол­ған… Бу ўзи жуда ҳам бемаъни одам, олийнасаб жаноблари.

– Ёлғон сўзлайсан, кўр! Кўзинг билан кўрмаганингдан кейин ёлғон сўзлашнинг нима ҳожати бор. Олийнасаб жаноблари жуда ҳам ақлли одам, ким ёлғон сўзлайди, ким рост, бу киши ўзи тирноғининг юзидак билади. Наҳотки, мен ёлғон айтсам. Хўп, суд текширсин. Законда ҳаммаси ҳам кўрсатиган… Бўлмаса менга бари бир… Менинг ўз акам жандармада хизмат қилади. Агар билмакчи бўлсангиз…

– Вайсай берма!

– Йўқ, бу генералнинг ити бўлмаса керак… – дейди чуқур ўйлаб олган городовой, – генералнинг бундай ити йўқ эди. Унинг ити чипор рангли эди…

– Сен буни аниқ биласанми?

– Аниқ биламан, олийнасаб жаноблари!

– Меним ўзим ҳам биламан. Генералнинг итлари зотлик, қимматбаҳо нарсалар эди. Бу бўлса эгасиз, дайди итга ўхшайди. Эпақалиқ юнги ҳам йўқ. Кўриниши ҳам хунук… Қисқаси бир бедаводан иборат. Шундай бемаъни итни сақлайдими киши? Сенларда ақл борми? Агар шу хилда бир ит Петирбург ёки Московга кириб қолса борми, дарров законни ҳам бир томонга йиғиштириб қўйиб уриб ўлдирар эдилар. Сен, Хрокин, бу ишни шундай қолдириб кетма… Таъзирини бериб қўйиш керак! Фурсатни қўлдан чиқариш ярамайди!

– Балки генералнинг итидир…, – деди ўйланиб турган городовой, – мен тунов кун генералнинг ҳовлисида шунга ўхшаш бир итни кўргандак бўлган эдим.

– Тўғри бу ит генералники! – дейди халқ ичидан аллаким.

– Ҳимм!… Биродар Елдирин, менинг палтомни кийдириб қўй-чи…

Шамоллаб қалатурғанға ўхшайман… Ичимдан титроқ келаяпти… Сен бу итни генералникига олиб бор. Ва ўша ердан сўраб бил. Уларга менинг ушлаб юборганлигимни айтарсан… Кўчага бўш қўйиб юборилмасин дегин… Балки ўзи қимматбаҳо, зотлик итдир. Ҳар бир чўчқаға ўхшаған аҳмоқлар унинг бурнига папирус тиқа берсалар бузилиб қолиши ҳам турган гап. Ит деганинг жуда ҳам нозик махлуқ… Сен аҳмоқ, қўлингни пастга тушур! Жиннига ўхшаб қўлингни юқори кўтариб турма! Айб ўзингда!

– Генералнинг ошпази келяпти, ундан сўраймиз… Ҳай Прохор! Қани буёқға кел-чи, ука! Манави итни кўр, сизникими?

– Топибсан! Умрда бунақа итимиз бўлмаган.

– Энди узоқ сўраб ўлтуришнинг ҳожати йўқ, – деди Очумелов, – бу албатта эгасиз дайди ит! Узоқ муҳокама қилиб ўлтириш нима хожат. Мен ахир дайди ит демадимми, мана энди дайдилиги ҳам маълум бўлди. Буни уриб ўлдиришдан бошқа иш йўқ, вассалом!

– Бу бизнинг итимиз эмас, – деб давом этди Прохор, – Бу ит генералнинг укасининг ити, ўзи яқинда келди. Бизнинг итимиз ов ити эмас. Жанобнинг укалари овчилиқға …

– Ҳа, ҳа, ҳали бу жанобнинг укалари келган эканлар-да? Владимир Иванович-а? – деб сўради Очумелов ва юзига табассум, шодлиқ туси кира боради, – вой худо! Мен ҳеч бир эшитмабман-да. Миҳманга келгандирлар?

– Ҳа, миҳман бўлиб келибдилар…

– Акаларини соғинған бўлсалар керак… Мен бўлса ўлимдан хабарим бор, у зотнинг келганларидан хабарим йўқ! Демак бу ит уларники экан-да? Жуда хурсанд бўлдим… Итни олиб кет… Яхшигина ит кўринади… Ўлгунча югурдак бўлса керак. Ол, буни бормоғини тишла! Ҳа ҳа-ҳа… Хўш, нега титрайсан? Висс, висс… серзарда муғамбир… ўз оти билан ит-да…

Прохор итни чақириб олиб ўтин складидан чиқиб кетади. Халқ Хрокинни мазақ қилиб кулади:

– Сен ҳали қараб тур! – деб Очумелов Хрокинни янади ва шнелига ўралиб олиб гузар майдончаси бўйлаб йўлига давом этади.

“Совет адабиёти” журнали. 1936 йил, 3-сон, 63-64-бетлар.

10 APREL — BUYUK ADIB ABDULLA QODIRIY TAVALLUDINING 125 YILLIGI

Chexovning «Xameleon» hikoyasi buyuk o’zbek adibi Abdulla Qodiriy tarjimasida “Sho’ro adabiyoti” jurnalining 1936 yil 3-sonida bosilgan edi. Sahifa hoshiyasida “Buqalamun”ga “Afriqada bo’laturg’an bir turli echkiemar. Buqalamun o’zining  po’stini juda tez o’zgartira oladi. Qaerda tursa, o’sha yerning tusiga kiradi”, deb izoh berilgan. Hikoyadan avval adibning “Mayda hikoyalar yozganda so’zni qanday tejash kerak” nomli maqolasi berilgan bo’lib, unda A. Chexovning badiiy mahorati  tahlil etiladi.

Abdulla Qodiriy
MAYDA HIKOYALAR YOZGANDA
SO’ZNI QANDAY TEJASH KERAK

Mayda hikoyalar ustasi Chexov so’z to’g’risiga kelganda haddan tashqari xasis, ortiqcha so’zlar sarf qilish u yoqda tursin, kerakliklaridan ham mumkin qadar yulishga harakat qiladi. O’zi aytadi: Mayda hikoyalar yozganda so’zni ortiqcha isrof qilgandan ko’ra kerakliklarini ham mumkin qadar ozroq ishlatish kerak». Uning hikoyalarida so’z isrofgarchiligiga sabab bo’ladigan ortiqcha detallar ham bo’lmaydi. U butun detallarni o’zi aytgan asosda ishlatadi. «Birinchi ko’rinishda miltiq bo’lsa, shu miltiq uchinchi yoki to’rtinchi ko’rinishda albatta otilishi kerak, yo’qsa miltiq to’g’risida so’zlashning hojati yo’qdir».

Uning «Buqalamun» hikoyasi ham boshqa hikoyalariday g’oyat siqiq, quyuq yozilgandir.

Uning so’zga xasisligi o’quvchiga malol kelmaydi. Ya`ni, aytmoqchi bo’lgan fikrining tushunilishini og’irlashtirmaydi. «Buqalamun»da voqea yilning qaysi faslida bo’layotgani aytilmaydi, ammo bundagi so’zlardan faslni aniqlash mumkin (Albatta, bu so’zlar yilning faslini bildirish uchungina keltirilmaydi). «Pal`tomni yech-chi, Yeldirin… Kun juda isib ketdi… yomg’ir yog’sa ham ajab emas».

Quyidagi so’zlardan voqea tushki ovqatdan keyin bo’layotganini ham bilib bo’ladi:
«Tevarak jim. Maydonchada hech kim ko’rinmaydi. Do’kon va qovoqxonalarning eshiklari ochiq. Huvillab turadilar. Bu eshiklar yonida gadoy u yoqda tursin, bir zog’ ham ko’rinmaydi».

Mana bular ikki maqsad ko’zda tutilib aytilgan so’zlar bo’lib, ikkinchi maqsad mantiqiy ravishda birinchisidan kelib chiqadi.

Detallar (voqeani tashkil etgan voqeachalar) ham yolg’iz qolib, keraksiz so’z bo’lib qolmaydi. Masalan, hikoyaning boshida «Ochumelov yangi shinel` kiygan», deyilgan ekan, bu nariroqqa borib, shinelning yechilishi, yana kiyilishi bilan bog’lanadi.

Xryukinning o’ng qo’lini yuqoriga ko’tarib, xaloyiqqa qonagan barmog’ini ko’rsatishi, uning: «Endi, shu majruh barmog’im bilan ehtimolki bir hafta ishga yaramasman», degan arzi Ochumelovning: «Sen ahmoq, qo’lingni tushir! Ayb o’zingda!», deb qichqirishi bilan bog’langan.

Hikoyani «sersuv» (ko’p suvli) qiladigan narsalardan biri ko’rsatish o’rniga so’zlab berishdir. Agar Ochumelovning «Buqalamun» ekanini uning so’zlari orqali ko’rsatilmasa, avtor tomonidan ta’riflansa, dunyo-dunyo so’z ketar edi. Chexov buni o’zi aytib bermasdan, Ochumelovning o’z so’zi bilan ko’rsatadi.

Ochumelovning dastlabki fikri:
— «Itni o’ldirish kerak, quturgan bo’lsa ham ajab emas».

It generalga qarashli, deyilgandan keyin:
— «It nozik, sen ho’kizday, bo’yingga qara!» Yana, it generalniki emas, deyilgandan keyin:
— «Generalning itlari qimmatbaho narsalar edi. Bu bo’lsa, egasiz daydi itga o’xshaydi. Epaqalik yungi ham yo’q. Shunday bema’ni itni ham saqlaydimi kishi!»

Yana, it generalniki, deyilgandan keyin:
— «Balki qimmatbaho zotli itdir».

Oshpaz, it generalniki emas, degandan keyin:
— «Bu egasiz daydi it».

It generalning ukasiga qarashli ekani ma’lum bo’lganda:
— «Yaxshigina it ko’rinadi. Ulguncha yugurdak ko’rinadi».

Mana bu dialoglarga avtorning hech qanday izohi kerak emas. Bu dialoglar ham voqeani siljitadi, ham hikoya qahramoni Ochumelovni xarakterlaydi.

Chexov uslubidagi ayrim xususiyatni sezgan L. Tolstoy bunday degai edi: «Chexovning impressionistlarga o’xshagan o’ziga xos formasi bor… Yaqindan qarasak, xuddi har bir to’g’ri kelgan va bir-biriga aloqasi bo’lmagan bo’yoqlarni farq qilmasdan ishlatganga o’xshaydi, ammo uzoqroqdan qarasang, bu bo’yoqlardan ajeyib bir manzara vujudga kelganini ko’rasan».

Tolstoyiing bu so’zi Chexovning o’z so’ziga juda mos keladi. U deydi: «Tabiatni tasvir qilishda mayda bo’laklar olish va bularga shunday tartib berish kerakki. o’qib ko’zingni yumganingda ko’z oldingga bir manzara kelsin».

«Buqalamun» hikoyasining biron so’zini chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilinganligini ko’rsatadi.

QODIRIYNING CHEXOVDAN BIR TARJIMASI
Bahodir KARIM,
filologiya fanlari doktori

Abdulla Qodiriyning tarjimonlik faoliyati eslanganda, albatta, ulkan so’z san’atkori A.P.Chexovning “Buqalamun” (“Xameleon”) hikoyasini o’zbekchaga o’girgani tilga olinadi. So’zni, san’atni chuqur his etgan, nasr uchun ham fikr mantig’i, aniq detal`, qisqalik va lo’ndalik nihoyatda muhimligini uqtirgan Qodiriydek ulkan adib-san’atkor mo»jaz bir hikoya­ni qanday tarjima qilgani ko’pchilikka qiziq bo’lsa kerak.

Abdulla Qodiriy tarjimasidagi bu hikoya “Sho’ro adabiyoti” jurnalining 1936 yil 3-sonida bosilgan edi. Sahifa hoshiyasida “Buqalamun”ga “Afriqada bo’laturg’an bir turli echkiemar. Buqalamun o’zining po’stini juda tez o’zgartira oladi. Qaerda tursa, o’sha yerning tusiga kiradi”, deb izoh berilgan. Hikoyadan avval adibning “Mayda hikoyalar yozganda so’zni qanday tejash kerak” nomli maqolasi berilgan bo’lib, unda A.Chexovning badiiy mahorati tahlil etiladi; yozuvchi zoti tasvirlash va ko’rsatish o’rniga so’zlab berish holatlariga sho’ng’ib ketsa, hikoyaning suvi ko’payib, ortiqcha unsurlar paydo bo’lishi mumkinligiga diqqat qaratiladi. Yozuvchi o’z maqolasi davomidan berilayotgan “Buqalamun”ga maxsus to’xtalib, fikrlari isboti uchun undan ko’chirmalar oladi. Oddiygina bir harakat va sodda tasvirlar ustidagi yukni, dialoglarning hikoya strukturasi-matnidagi vazifasini ko’rsatadi. Qodiriyga A.P.Chexovning o’quvchiga malol kelmaydigan ravishdagi “so’zga xasisligi”, tasvirning “siqiq, quyuq” bo’lishi juda ma’qul keladi. Adib hikoyaning aynan shu jihatiga urg’u berib, adabiy fikrlariga xulosa sifatida: “Buqalamun” hikoyasidan biron so’zni chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilganligini ko’rsatadi”, deb yozadi.

Bugungacha o’quvchilar “Xameleon”ni qahhorona (Abdulla Qahhor) tarjimada o’qib kelishadi. Bitta asarning originali, ikki va undan ortiq tarjimalarining mavjud bo’lishi ularni o’zaro qiyoslash uchun tarjimashunoslarga imkon berishi mumkin. Nazarimda, “Buqalamun”ni o’zbekchalashtirish jarayonida Abdulla Qodiriy ham bor mahoratini qo’llagan ko’rinadi. Chunki unda kitobxon yuragiga tez yetib boradigan “bu eshiklar yonida gadoy u yoqda tursin bir zog’ ham ko’rinmaydi”, “Vaysay berma!”, “Itning o’n jonidan bir jonini ham qo’ymayman”, “Men bundaylarning ko’zini moshdek ochib qo’yishga yarayman!…” kabi xalqona ta’birlar ko’p qo’llanilgan. O’zaro bahsda qatnashayotgan turli xarakterli kishilarning xatti-harakatlari bilan birga, ayniqsa, buqalamunnusxa kimsalarning o’zgaruvchan tabiatiga xos kalondimog’lik o’quvchining ko’zi oldida yaqqol namoyon bo’ladi. Tabiiyki, bu hol tarjimonning mahoratidan darak beradi.

Muhtaram o’quvchilar bugungi adabiy til me’yorlariga bir oz yaqinlashtirilib nashrga hozirlaganimiz ushbu hikoyani so’zimizga amin bo’ladi, deb o’ylayman.

Anton Chexov
BUQALAMUN
Abdulla Qodiriy tarjimasi

Yangi shinel kiygan po‘lis nazoratchisi Ochumelov guzar maydonchasi orqali qo‘lida tugunchasi bilan ketib boradi. Yo‘lakay musodara qiling‘an to‘la bir g‘alvir qulubnayni ko‘targan sap-sariq gorodovoy uning oraqasidan ta’qib etadi. Tevarak jim… maydonchada hech kim ko‘rinmaydi. Do‘kon va qovoqxonalarning eshiklari ochiq, huvillab turadilar, bu eshiklar yonida gadoy u yoqda tursin bir zog‘ ham ko‘rinmaydi.
– Ey, san hali qopadig‘an ham bo‘ldingmi? – degan hayqiriqni eshitgan Ochumelov– Tut, tut qo‘yma birodar! Kishini qopsin deb kim buyurgan? Tut, ushla! Ha!…
It vangillashi eshitiladi. Ochumelov bir tomonga qaraydi: Pechogin boyning o‘tin skladidan bir itning uch oyoqlab kelganini, qo‘rquv aralash atrofga alanglaganini ko‘radi. Itni chit ko‘ylak kiyib, jelatkasining tugmalari yechilgan bir kishi quvlab keladi, oxirda butun gavdasi bilan yerga yotib olib itning orqa oyog‘idan ushlab qoladi. It yana vangillaydi. Allakim – “mahkam ushla, qo‘yma” deb qichqiradi. Do‘kon eshiklaridan mudragan kishilar mo‘ralaydilar. Bir onda o‘tin skladi yonida go‘yo yerdan o‘sib chiqqandek bir to‘da xalq yig‘ilib qoladi.
– Tartibsizlikga aslo yo‘l qo‘ymasman, oliynasab janoblari, – deb gorodovoy Ochumelovni tinchitadi.
Ochumelov birdan to‘xtaydi, chapga tomon yarim aylangandan so‘ng to‘plangan kishilar ustiga qarab yuradi. Haligi sklad eshigi yonida yuqorida ko‘rsatilgan tugmasi yechik kishining bir qo‘lini yuqori ko‘tarib, qonli barmog‘ini xalqg‘a ko‘rsatayotganini ko‘radi. Uning yarim mast siymosidan “Itning o‘n jonidan bir jonini ham qo‘ymayman” degan ma’no anglashiladi. Bundan tashqari uning qonli barmog‘i ham it ustidan g‘alaba qilishg‘a shahodat berib turadi. Ochumelov bu kishining oltin asboblar ustasi zargar Xrokin ekanligini tanidi. Xalq o‘rtasida yelkasi sarig‘ dog‘li, tumshug‘i ingichka oq it – bosh aybdor ham cho‘nqayib o‘ltiradi. Butun a’zosi bilan titrab qo‘rquv va dahshat aralash atrofiga nazar tashlaydi.
– Xo‘sh, bu yerga nima uchun yig‘ildingiz,– deydi xalqni yorib ichkariga kirgan Ochumelov, – Xo‘sh nimaga yig‘ilishdingiz? Sening barmog‘ingg‘a nima qildi?… Hali kim hay¬qirdi-a?
– Beozor o‘z ishim bilan kelayotsam, oliynasab janoblari, – dedi Xrokin barmog‘ig‘a qarab ijirqang‘an holda,– o‘zimning Mitriy Mitrich bilan bir oz o‘tin to‘g‘risida… ha bir vaqt mana shu o‘tirgan it yonimga keldi-da, hech narsadan hech narsa yo‘q barmog‘imni uzdi, oldi… tilim tegmasa, og‘zim tegmasa… men o‘zim ishchi bir odamman… mening kasbim juda nozik. Endi, men shu majruh barmog‘im bilan ihtimolki, bir hafta ishga yaralmasman. Bir haftalik tavon to‘lamasalar men bu itni qo‘ymayman. Oliynasab janoblari, bunday gap zakonda yo‘qdir. Har ko‘ringan it kishini tishlab keta bersa, bu kundan ko‘ra o‘lib ketkan ancha yaxshidir.
– Himm!… Yaxshi…, – dedi Ochumelov jiddiy tusda va yo‘talib qoshlarimni chimiradi, – yaxshi… bu o‘zi kimning iti? Men bu ishni bu holda qo‘yib ketolmayman! Men itni bo‘sh qo‘yib yuborganlar uchun ta’zir berishga yarayman. Hukumatning qarorlarini iltifotsiz qoldirib keluvchi afandilar bilan chinlab kurashish vaqti yetkan bo‘lsa kerak. Bu mutahamlarga yaxshilab shtraf solg‘achg‘ina ular it va bosh¬qa hayvonlarni bo‘sh qo‘yib yuborish hikmatiga tushunadilar. Men bundaylarning ko‘zini moshdek ochib qo‘yishga yarayman!… Yeldirin – dedi polis nazoratchisi gogodovoyni imlab, – oldin itning kimniki ekanligin bil, undan so‘ng protokol yoz! Itni bo‘lsa o‘ldirish kerak. Tezdan! Balki quturg‘an bo‘lsa ham ajab emas… Qani, xo‘sh bu o‘zi kimning iti?
– Chamasi bu it, general Jikalovning iti bo‘lsa kerak – dedi xalq ichida allakim.
– General Jikalovniki? Himm!… Mening ustimdan paltomni yech-chi,
Yeldirin… Kun juda ham isib ketdi! Bo‘ronning ketidan so‘roni kelib yomg‘ur yog‘sa ham ajab emas… Faqat men bir narsagagina tushunolmay turaman: Bu it seni qanday qilib qopa oldi ekan? – deb Ochumelov Xrokinga qaraydi. – Qanday qilib bu itning bo‘yi sening barmoqlaringg‘a yetdi ekan? Aqlim yetmaydi. It bo‘lsa nozik. Sen bo‘lsang ho‘kizdak, bo‘yingga qara! Balki barmog‘ingg‘a mix-pix kirgan bo‘lsa, haligi mixni tortib olgansa, qonab ketkan, undan so‘ng boshingga … xa de… Men siz xalqning miringdan siringni bilaman! Siz xaloyiq juda ham bema’ni odamlarsiz!
– Oliynasab janoblari, balki uning o‘zi kulgi uchun itning burniga papirus tiqqan bo‘lsa, shundan so‘ng, it barmog‘ini tishlab ol¬g‘an… Bu o‘zi juda ham bema’ni odam, oliynasab janoblari.
– Yolg‘on so‘zlaysan, ko‘r! Ko‘zing bilan ko‘rmaganingdan keyin yolg‘on so‘zlashning nima hojati bor. Oliynasab janoblari juda ham aqlli odam, kim yolg‘on so‘zlaydi, kim rost, bu kishi o‘zi tirnog‘ining yuzidak biladi. Nahotki, men yolg‘on aytsam. Xo‘p, sud tekshirsin. Zakonda hammasi ham ko‘rsatigan… Bo‘lmasa menga bari bir… Mening o‘z akam jandarmada xizmat qiladi. Agar bilmakchi bo‘lsangiz…
– Vaysay berma!
– Yo‘q, bu generalning iti bo‘lmasa kerak… – deydi chuqur o‘ylab olgan gorodovoy, – generalning bunday iti yo‘q edi. Uning iti chipor rangli edi…
– Sen buni aniq bilasanmi?
– Aniq bilaman, oliynasab janoblari!
– Menim o‘zim ham bilaman. Generalning itlari zotlik, qimmatbaho narsalar edi. Bu bo‘lsa egasiz, daydi itga o‘xshaydi. Epaqaliq yungi ham yo‘q. Ko‘rinishi ham xunuk… Qisqasi bir bedavodan iborat. Shunday bema’ni itni saqlaydimi kishi? Senlarda aql bormi? Agar shu xilda bir it Petirburg yoki Moskovga kirib qolsa bormi, darrov zakonni ham bir tomonga yig‘ishtirib qo‘yib urib o‘ldirar edilar. Sen, Xrokin, bu ishni shunday qoldirib ketma… Ta’zirini berib qo‘yish kerak! Fursatni qo‘ldan chiqarish yaramaydi!
– Balki generalning itidir…, – dedi o‘ylanib turgan gorodovoy, – men tunov kun generalning hovlisida shunga o‘xshash bir itni ko‘rgandak bo‘lgan edim.
– To‘g‘ri bu it generalniki! – deydi xalq ichidan allakim.
– Himm!… Birodar Yeldirin, mening paltomni kiydirib qo‘y-chi…
Shamollab qalaturg‘ang‘a o‘xshayman… Ichimdan titroq kelayapti… Sen bu itni generalnikiga olib bor. Va o‘sha yerdan so‘rab bil. Ularga mening ushlab yuborganligimni aytarsan… Ko‘chaga bo‘sh qo‘yib yuborilmasin degin… Balki o‘zi qimmatbaho, zotlik itdir. Har bir cho‘chqag‘a o‘xshag‘an ahmoqlar uning burniga papirus tiqa bersalar buzilib qolishi ham turgan gap. It deganing juda ham nozik maxluq… Sen ahmoq, qo‘lingni pastga tushur! Jinniga o‘xshab qo‘lingni yuqori ko‘tarib turma! Ayb o‘zingda!
– Generalning oshpazi kelyapti, undan so‘raymiz… Hay Proxor! Qani buyoqg‘a kel-chi, uka! Manavi itni ko‘r, siznikimi?
– Topibsan! Umrda bunaqa itimiz bo‘lmagan.
– Endi uzoq so‘rab o‘lturishning hojati yo‘q, – dedi Ochumelov, – bu albatta egasiz daydi it! Uzoq muhokama qilib o‘ltirish nima xojat. Men axir daydi it demadimmi, mana endi daydiligi ham ma’lum bo‘ldi. Buni urib o‘ldirishdan boshqa ish yo‘q, vassalom!
– Bu bizning itimiz emas, – deb davom etdi Proxor, – Bu it generalning ukasining iti, o‘zi yaqinda keldi. Bizning itimiz ov iti emas. Janobning ukalari ovchiliqg‘a …
– Ha, ha, hali bu janobning ukalari kelgan ekanlar-da? Vladimir Ivanovich-a? – deb so‘radi Ochumelov va yuziga tabassum, shodliq tusi kira boradi, – voy xudo! Men hech bir eshitmabman-da. Mihmanga kelgandirlar?
– Ha, mihman bo‘lib kelibdilar…
– Akalarini sog‘ing‘an bo‘lsalar kerak… Men bo‘lsa o‘limdan xabarim bor, u zotning kelganlaridan xabarim yo‘q! Demak bu it ularniki ekan-da? Juda xursand bo‘ldim… Itni olib ket… Yaxshigina it ko‘rinadi… O‘lguncha yugurdak bo‘lsa kerak. Ol, buni bormog‘ini tishla! Ha ha-ha… Xo‘sh, nega titraysan? Viss, viss… serzarda mug‘ambir… o‘z oti bilan it-da…
Proxor itni chaqirib olib o‘tin skladidan chiqib ketadi. Xalq Xrokinni mazaq qilib kuladi:
– Sen hali qarab tur! – deb Ochumelov Xrokinni yanadi va shneliga o‘ralib olib guzar maydonchasi bo‘ylab yo‘liga davom etadi.

Manba: “Sovet adabiyoti” jurnali. 1936 yil, 3-son, 63-64-betlar.