Кеч қолган бозорчилардан бир тўдаси отларига шўх-шўх қамчи бериб кўчадан ўтгач, камқатнов кўчанинг кўпда увалиб егмаган йирик чанглари ҳар томонни булутдек босди. Шундан кейингина масжид жиловхонасида ўлтурганлар кўзларини юмдилар. «Туркистон вилояти газети»ни уларга ўқиб бераётган Мулла Шамсиддин ҳам кўзини юмуб, газет билан бетини тўсди.
Чўлпон
ОҚПОШШОНИНГ ИНЪОМИ
Кулги ҳикоя
Кеч қолган бозорчилардан бир тўдаси отларига шўх-шўх қамчи бериб кўчадан ўтгач, камқатнов кўчанинг кўпда увалиб егмаган йирик чанглари ҳар томонни булутдек босди. Шундан кейингина масжид жиловхонасида ўлтурганлар кўзларини юмдилар. «Туркистон вилояти газети»ни уларга ўқиб бераётган Мулла Шамсиддин ҳам кўзини юмуб, газет билан бетини тўсди.
— Ҳа, ивирсимай ўлсин, қишлоқи, — деди у. — Номозшом бўлганда бозордан қайтаётир…
— Кеч қолгандан отга шошилиб қамчи беришини кўринг, — деди яна битта чол.
— Битта-битта юрса ҳам бир нави эди, ҳаммаси балодай тўдалашиб юради тағин.
Сўфининг шу сўзларидан кейин чанг бир оз тарқала тушиб, яна мирзанинг газет ўқуған овози чиқди.
Газетнинг энг қизиқ хабари Маскавдаги Виставка тўғрисида эди: у виставкага Санкт-Петербург шаҳридан оқпошшонинг ўзлари келар эмиш, виставкада ўз ҳунарини кўрсатган ҳар бир фуқаросига шоҳона инъомлар берар эмиш.
Дурадгор уста Тўхташ гараниш (пристуф) маҳкамасининг мирзаси бўлган Мулла Шамсиддинга юзланиб, виставкага аралашув тўғрисида маслаҳат сўради. Пияниста Шамсиддин негадир отахонлар муомаласини қилиб, уста Тўхташнинг виставкага атаб тайёрлайтурған муюмини ўз қўли билан пўчтага топширишга ваъда қилди. Шомга азон айтилгач, эрмакли қарашлар остида мачитга кираётган уста Тўхташнииг юзларида қунт қилган одам ҳалитданоқ ўюнда ютиб чиққан қиморвознинг нашъасини кўрарди…
Бир ҳафта ўтмасдан ичига каттакон бир ёғоч кавуш солинган иосилка — пўчта орқали — Маскавга жўнаб кетди. Ёғоч кавушни аслига қараганда икки-уч баравар зўр қилиб тайёрлаган ва бир пойининг бир ёғини елим билан наридан-бери ёпиштириб қўйган устанинг ўз дидлари ва чўтлари, шунга яраша умидлари бор эди.
«Оқпошшо кўради, — деб ўйлаган эди у. — Бу мамлакатдаги фуқароларнинг мунчалар йўғон оёқли бўлишидан қотиб-қотиб кулади. Эҳтимол, кийиб кўргиси келади. Кийиб кўради. Бир-икки қадам босар-босмас «тап» этиб йиқилади. Бир кулги беради… Шундан кейин инъом кавушнинг ўзидан ҳам катта бўлади».
Уста Тўхташнинг қора бахтига оқпошшонинг ўзи келмади. Ўз ўрнига аллақандай бир аъён (сенатор)ни юборади. Аъён ёнида Маскав губернатўри ва бошқалар бўлгани ҳолда виставкани қараркан, Туркистон бўлимида уста Тўхташнинг ёғоч кавшига хам диққат қилди:
— Нима бу? Калўшми?
— Шундай, тақсир. — деди бўлим бошлиғи.
— Аъло ҳазратнинг Туркистон ўлкасидаги қайси фуқаролари мунча зўр кавуш кияр эканлар?
— Сартлар бўлса керак, тақсир…
Аъён кулди:
— Сартларнинг оёқлари мунча йўғон бўлса, ўзлари қандай келар экан? — деди.
Кавушни олиб кўрди: анча оғир эди. Яна сўради:
— Бунинг саноатда аҳамияти қандай? Бизнинг «правўдник» калўшлари билан рақобат қилоладими?
Бўлим бошлиғи жавоб берди:
— Туркистонда бизнинг калўшларни туб жой халқ сира киймайди. Қишда ҳам мана шуни кияди…
— Ундай бўлса, ички Русиядаги саноат шаҳарларидан бирида шу калўшга атаб катта бир завўд очиш масаласини кўтарингиз. Ватандош саноат ривожлансин.
— Жуда яхши бўлади, — деди Маскав губернатўри, — ўрмонга бойроқ шаҳарларимизнинг бирида очайлик…
Аъён кавушни ҳали ҳам қўлида айлантиргани ҳолда:
— Буни кийиб кўрсататурған биронта одам йўқми? — деб сўраб қолди. Бу савол чақмоқ тезлиги билан бир неча оғизда такрор қилингач, бурун Туркистонда ишлаган аскарий тўралардан бири олдинга чиқди:
— Мен биламан, тақсир…
Катта аъёнларнинг мароқли назари олдида бу кичкина тўра қаддан ташқари зўр ва қўпол кавушни кийиб бир-икки қадам босар-босмас шоп-шалоплари билан гулдираб ерга йиқилди ва ҳамманинг тортинчоқ кулиши остида залдан чиқиб кетди.
Шунда қари аъён Маскав губернатўрининг қулоғига уста Тўхташга тегишли инъомни эшитдирган эди.
Шоҳона инъомни Маскав губернатўри Туркистон губернатўрига, у вилоят ҳарбий губернатўрига, у, ўз навбатида, уезд ҳокимига, у эса ярим кечага яқин телефўн билан иккинчи даҳа приставига эшитдирди. Бемаҳал уйқудан уйғотилиб уста Тўхташнинг уйига юборилган Жалол миршаб устанинг эшигини синдиргудай бўлиб тақиллатди. Устадан бурун қўни-қўшнилар уйғониб чиқдилар.
Уста Тўхташ кеча ярмида миршабни кўргач қўрқиб кетди.
— Севинчини катта беринг, уста, — деди Жалол миршаб. — Оқпошшонинг инъомини келтирдим!
Шундан кейин уста Тўхташ ваҳимаси босилиб, юзида ҳайрат аралаш бир севинч ҳосил бўлди. Лекин боши ҳали ҳам гаранг эди. Устанинг ёнидан бор пулини (олти тангани!) қоқиб олгандан кейин, Жалол миршаб унинг қулоғига эгилиб деди:
— Хизматингиз оқпошшога жуда маъқул бўлиб, сизга «испасиба» айтиб юборибдилар!
Уста Тўхташ миршабни жўнатиб, ташқарининг эшигини занжирлаб ичкарига кираётган вақтда кўзига бутун дунё қоронғи эди. Бунинг устига ичкарида тўполон бошланди. Оқпошшонинг инъоми келганини эшитган хотинлар (устанинг онаси ва хотини) талашиб, нари-бери гапга бориб қолдилар. Уста соқов сингари тилини сўзсиз қалдиратгани ҳолда икки аёлни мушт дўлайиб зўрға тинчитди.
Эрта билан гузардан йўлкирага лойиқ пул топиб, вилоят марказига келган уста Тўхташ вилоят губернатўрининг муовини томонидан қабул қилинди. Устанинг тилини ундан яхшироқ билатурған бу одамга Тўхташ арзини қисқа қилди:
— Тақсир, Оқпошшонинг бу катта инъомлари мендак фақир одамга оғирлик килиб қолди… Шу учун сизга олиб келдим…
Уста амалдор бу нозик пичингни англади ва таъсирланиб кулгани ҳолда «икки юз сўм берилсин» деган мазмунда бир фармойиш қоғозчасини уста Тўхташнинг қўлига узатди.
Катта инъомни катта амалдорга қолдириб, икки юз сўм пул билан юмшоқ вагўнда ўз шаҳрига қайтаётган уста Тўхташ шу топда товуқ катаги бўлиб турган ёпиқни даранглаган бир уйга айлантиришга қатъий қарорини берган, фақат кимнинг қизига совчи қўйишини билмай ҳайрон эди…
Cho’lpon
OQPOSHSHONING IN’OMI
Kulgi hikoya
Kech qolgan bozorchilardan bir to’dasi otlariga sho’x-sho’x qamchi berib ko’chadan o’tgach, kamqatnov ko’chaning ko’pda uvalib yegmagan yirik changlari har tomonni
bulutdek bosdi. Shundan keyingina masjid jilovxonasida o’lturganlar ko’zlarini yumdilar. «Turkiston viloyati gazeti»ni ularga o’qib berayotgan Mulla Shamsiddin ham ko’zini yumub, gazet bilan betini to’sdi.
— Ha, ivirsimay o’lsin, qishloqi, — dedi u. — Nomozshom bo’lganda bozordan qaytayotir…
— Kech qolgandan otga shoshilib qamchi berishini ko’ring, — dedi yana bitta chol.
— Bitta-bitta yursa ham bir navi edi, hammasi baloday to’dalashib yuradi tag’in.
So’fining shu so’zlaridan keyin chang bir oz tarqala tushib, yana mirzaning gazet o’qug’an ovozi chiqdi.Gazetning eng qiziq xabari Maskavdagi Vistavka to’g’risida edi: u vistavkaga Sankt-Peterburg shahridan oqposhshoning o’zlari kelar emish, vistavkada o’z hunarini ko’rsatgan har bir fuqarosiga shohona in’omlar berar emish.
Duradgor usta To’xtash garanish (pristuf) mahkamasining mirzasi bo’lgan Mulla Shamsiddinga yuzlanib, vistavkaga aralashuv to’g’risida maslahat so’radi. Piyanista Shamsiddin negadir otaxonlar muomalasini qilib, usta To’xtashning vistavkaga atab tayyorlayturg’an muyumini o’z qo’li bilan po’chtaga topshirishga va’da qildi. Shomga azon aytilgach, ermakli qarashlar ostida machitga kirayotgan usta To’xtashniig yuzlarida qunt qilgan odam halitdanoq o’yunda yutib chiqqan qimorvozning nash’asini ko’rardi…
Bir hafta o’tmasdan ichiga kattakon bir yog’och kavush solingan iosilka — po’chta orqali — Maskavga jo’nab ketdi. Yog’och kavushni asliga qaraganda ikki-uch baravar zo’r qilib tayyorlagan va bir poyining bir yog’ini yelim bilan naridan-beri yopishtirib qo’ygan ustaning o’z didlari va cho’tlari, shunga yarasha umidlari bor edi.«Oqposhsho ko’radi, — deb o’ylagan edi u. — Bu mamlakatdagi fuqarolarning munchalar yo’g’on oyoqli bo’lishidan qotib-qotib kuladi. Ehtimol, kiyib ko’rgisi keladi. Kiyib ko’radi. Bir-ikki qadam bosar-bosmas «tap» etib yiqiladi. Bir kulgi beradi… Shundan keyin in’om kavushning o’zidan ham katta bo’ladi».
Usta To’xtashning qora baxtiga oqposhshoning o’zi kelmadi. O’z o’rniga allaqanday bir a’yon (senator)ni yuboradi. A’yon yonida Maskav gubernato’ri va boshqalar bo’lgani holda vistavkani qararkan, Turkiston bo’limida usta To’xtashning yog’och kavshiga xam diqqat qildi:
— Nima bu? Kalo’shmi?
— Shunday, taqsir. — dedi bo’lim boshlig’i.
— A’lo hazratning Turkiston o’lkasidagi qaysi fuqarolari muncha zo’r kavush kiyar ekanlar?
— Sartlar bo’lsa kerak, taqsir…
A’yon kuldi:
— Sartlarning oyoqlari muncha yo’g’on bo’lsa, o’zlari qanday kelar ekan? — dedi.
Kavushni olib ko’rdi: ancha og’ir edi. Yana so’radi:
— Buning sanoatda ahamiyati qanday? Bizning «pravo’dnik» kalo’shlari bilan raqobat qiloladimi?
Bo’lim boshlig’i javob berdi:
— Turkistonda bizning kalo’shlarni tub joy xalq sira kiymaydi. Qishda ham mana shuni kiyadi…
— Unday bo’lsa, ichki Rusiyadagi sanoat shaharlaridan birida shu kalo’shga atab katta bir zavo’d ochish masalasini ko’taringiz. Vatandosh sanoat rivojlansin.
— Juda yaxshi bo’ladi, — dedi Maskav gubernato’ri, — o’rmonga boyroq shaharlarimizning birida ochaylik…
A’yon kavushni hali ham qo’lida aylantirgani holda:
— Buni kiyib ko’rsataturg’an bironta odam yo’qmi? — deb so’rab qoldi. Bu savol chaqmoq tezligi bilan bir necha og’izda takror qilingach, burun Turkistonda ishlagan
askariy to’ralardan biri oldinga chiqdi:
— Men bilaman, taqsir…
Katta a’yonlarning maroqli nazari oldida bu kichkina to’ra qaddan tashqari zo’r va qo’pol kavushni kiyib bir-ikki qadam bosar-bosmas shop-shaloplari bilan guldirab yerga yiqildi va hammaning tortinchoq kulishi ostida zaldan chiqib ketdi.
Shunda qari a’yon Maskav gubernato’rining qulog’iga usta To’xtashga tegishli in’omni eshitdirgan edi.
Shohona in’omni Maskav gubernato’ri Turkiston gubernato’riga, u viloyat harbiy gubernato’riga, u, o’z navbatida, uezd hokimiga, u esa yarim kechaga yaqin telefo’n bilan ikkinchi daha pristaviga eshitdirdi. Bemahal uyqudan uyg’otilib usta To’xtashning uyiga yuborilgan Jalol mirshab ustaning eshigini sindirguday bo’lib taqillatdi. Ustadan burun qo’ni-qo’shnilar uyg’onib chiqdilar.
Usta To’xtash kecha yarmida mirshabni ko’rgach qo’rqib ketdi.
— Sevinchini katta bering, usta, — dedi Jalol mirshab. — Oqposhshoning in’omini keltirdim!Shundan keyin usta To’xtash vahimasi bosilib, yuzida hayrat aralash bir sevinch hosil bo’ldi. Lekin boshi hali ham garang edi. Ustaning yonidan bor pulini (olti tangani!) qoqib olgandan keyin, Jalol mirshab uning qulog’iga egilib dedi:
— Xizmatingiz oqposhshoga juda ma’qul bo’lib, sizga «ispasiba» aytib yuboribdilar!
Usta To’xtash mirshabni jo’natib, tashqarining eshigini zanjirlab ichkariga kirayotgan vaqtda ko’ziga butun dunyo qorong’i edi. Buning ustiga ichkarida to’polon boshlandi. Oqposhshoning in’omi kelganini eshitgan xotinlar (ustaning onasi va xotini) talashib, nari-beri gapga borib qoldilar. Usta soqov singari tilini so’zsiz qaldiratgani holda ikki ayolni musht do’layib zo’rg’a tinchitdi.
Erta bilan guzardan yo’lkiraga loyiq pul topib, viloyat markaziga kelgan usta To’xtash viloyat gubernato’rining muovini tomonidan qabul qilindi. Ustaning tilini undan yaxshiroq bilaturg’an bu odamga To’xtash arzini qisqa qildi:
— Taqsir, Oqposhshoning bu katta in’omlari mendak faqir odamga og’irlik kilib qoldi… Shu uchun sizga olib keldim…
Usta amaldor bu nozik pichingni angladi va ta’sirlanib kulgani holda «ikki yuz so’m berilsin» degan mazmunda bir farmoyish qog’ozchasini usta To’xtashning qo’liga uzatdi.
Katta in’omni katta amaldorga qoldirib, ikki yuz so’m pul bilan yumshoq vago’nda o’z shahriga qaytayotgan usta To’xtash shu topda tovuq katagi bo’lib turgan yopiqni daranglagan bir uyga aylantirishga qat’iy qarorini bergan, faqat kimning qiziga sovchi qo’yishini bilmay hayron edi…
