Абдулла Қаҳҳор таваллуд топган куннинг 110 йиллиги олдидан
Чингиз домланинг зиммамга юклаган вазифаси мен учун аввалига мутлоқ амалга ошириб бўлмайдиган мушкул ишдай туюлиб юрди. Тўғри-да, эрмак учун онда-сонда суратлар чизиб қўядиган мендай “чалашогирд” қаерда-ю, Абдулла Қаҳҳордай одамга қараб туриб суратини ишлашга журъат қаерда!
УСТОЗНИНГ СЎНГГИ БАҲОРИ
Дадахон Нурий
Дадахон Нурий 1943 йилда Наманганда туғилган. Тошкент давлат университетининг Шарқ факультетини тамомлаган.Ҳамза номидаги академик драма театрида рассом, махсус мактабларда ҳинд тили ўқитувчиси, «Гулистон», «Гулхан» журналлари ва Ўзбекистон телевидениесида адабий ходим ва муҳаррир бўлиб ишлаган.
Дастлабки асари «Оқшом қўшиқлари» қиссаси 1963 йили босилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Бегона» (1968), «Боғларда баҳор» (1969), «Машина Кашмирга боради» (1970—71), «Осмон устуни» (1976), «Шаҳар тегирмони» (1990), «Бегона» (1991) каби китоблари нашр этилган.
У Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасининг Ойбек номидаги мукофотига сазовор бўлган. Адиб яратган «Отга қўнғироқ», «Раддия», «Буйруқ», «Пском осмонида қора булутлар», «Шаҳар ғилдираги», «Тошкентга бомба керакми?», «Мушоҳада», «Биздан кейин нима қолади?», «Ёв чиққон»да нима гап?», «Катта карвон йўлидаги сунъий ғовлар», «Саботаж», «Тўнкарилган дарахт» каби ўнлаб публицистик асарлар ўз мавзуининг долзарблигидан, ҳужжатлилиги ва фош этувчи қуввати билан ҳам ҳозирги ўзбек публицистикасининг ёрқин намуналари бўлиб қолди. «Хумсондан чиққан пошшо» асари эса адибнинг моҳир ҳажвчи сифатидаги маҳоратидан далолат беради.
Дадахон Нурий эссе, саёҳатнома жанрида ҳам асарлар ёзган («Даричам рўпарасидаги Покистон», 1996; «Азим чинорлар паноҳида», 2005; «Рам соҳибдан ҳаммага салом», 2007). Айниқса ёзувчининг «Бойсун жунглиларидан Канди ўрмонларигача» «тўқилмаган саргузаштлар» китоби кўпчиликда катта қизиқиш уйғотган.
Буюк мусаввир ҳамда фидойи мураббий Чингиз Аҳмаров бир гал Абдулла Қаҳҳор олдига бориб юрганимдан хабар топиб, шундай деганди:
— “Сароб” романига суратлар ишлаш жараёнида ёзувчи ҳузурига кўп марта борганман. Қаҳрамонлар образини яратишда кимлардан “андоза” олишни маслаҳат берарди у киши. Афсус, ўша пайтлар асар муаллифи суратини “қоралама” қилиб бўлса-да, қоғозга тушириб олмаган эканман. Мендан ўтган бу хатоликни сен қайтармаслигинг керак. Абдулла Қаҳҳор олдига борганингда ёнингда доимо қоғоз-қалам бўлсин!
Чингиз домланинг зиммамга юклаган вазифаси мен учун аввалига мутлоқ амалга ошириб бўлмайдиган мушкул ишдай туюлиб юрди. Тўғри-да, эрмак учун онда-сонда суратлар чизиб қўядиган мендай “чалашогирд” қаерда-ю, Абдулла Қаҳҳордай одамга қараб туриб суратини ишлашга журъат қаерда!
Шундай бўлса-да, орадан ойлар ўтгач, у кишининг бир нечта “қоралама” суратларини қоғозга тушириб олдим.
Устоз бир куни:
— Табиатни тасвирлашда сўз “бўёқ”ларингиз яхши. Чизишда-чи? — деб сўраб қолди.
— Манзара суратлар ишлаганим бор, — дедим.
Эртасига ман-ман деган мўйқалам соҳиби орзу қиладиган “этюдник”ка бири “Кўча бўйидаги азим дарахт” деган, иккинчисига ҳали ном қўйилмаган суратларни жойладим-да, устозга кўрсатгани олиб келдим.
Абдулла акага ҳар икки пейзаж ҳам маъқул бўлди чоғи, узоқ қараб қолди ва иккинчи манзара-сурат остидаги ёзувга ишора қилиб:
— “Нанай”. Бу Бўстонлиқдаги қишлоқлардан бирининг номи-ку! Нега қишлоқнинг ўзи кўринмайди? — деди.
— Аслида бу, қишлоқдан анча олис Чотқол тоғлари ичкарисидаги Ахсарсойнинг Пском дарёсига қуйилиш жойи, — дея адибга тушунтира бошладим. — Манави биринчи планда турган, танасидан тортиб, тепа шохларигача қорайиб кетган дарахтни бир неча бор яшин урган. Қуриб-қовжираб қолган пайтлари ҳам бўлган. Барибир янги новдалар чиқариб, кўкариб кетаверган. Бу “Бардош дарахти” ҳақида менга нанайлик кекса отахон Тиллахон бува сўзлаб берган. Энди, Абдулла ака, шу манзара суратга ўзингиз ном қўйиб берсангиз. Аслида-ку, мен ушбу дарахтни Сизга қиёслагим келади.
Адиб индамади. Юзларида ҳам бирон ўзгариш сезилмади.
Бир пайт менга ўгирилди-да:
— Айтиб турибсиз-ку, “Бардош дарахти” деб. Унга “соҳил”ни қўшайлик.
— “Соҳилдаги бардош дарахти”!
— Ана. Олам гулистон, — у кишининг чеҳраси ёришгандай бўлди…
“Абдулла Қаҳҳор замондошлари хотирасида” номли китобда “Устознинг сўнгги сурати” деган мақола билан қатнашганман. Унда 1968 йилнинг қиш оқшомларидан бирида қора туш билан чизилган сурат ҳақида гап кетади.
Аслида устоз Абдулла Қаҳҳорнинг охирги сурати ўша йилнинг айни баҳор, ҳаммаёқ гуллар тароватига бурканган кунларидан бирида қоғозга тушириб олингани яқинда адиб билан учрашувлар тафсили қисқача баён қилиб борилган папкаларни кўздан кечираётганимда маълум бўлиб қолди. Тепасига “Гулхан” деб ёзилган (аввалроқ шу болалар журналида ишлаганман) конверт ичидан Абдулла аканинг бир нечта “қоралама” суратлари чиқди. Суратларга қўйилган имзо остида “5-V-68” санаси кўзга ташланади. Демак, айнан шу ”чизги”лар Абдулла Қаҳҳор ҳаётининг Тошкентда кечган охирги кунлари билан боғлиқ бўлиб чиқади.
Мухтасар маълумот сифатида қоғозга туширилган ёзувларни ўқирканман, беихтиёр бундан салкам қирқ йил аввалги апрел кунлари кўз олдимда қайта гавдалангандай бўлди…
Абдулла ака эрталаб Озод Шарафиддиновни йўқлаб қўнғироқ қилганди, гўшакни келинойи кўтарди чоғи ”Шарофатхон, Озод келиб кетсин” дедилар.
Орадан кўп ўтмай ташқаридан гувиллаган овоз эшитилиб, машина келиб тўхтади. Эшикни очдим. Шундоқ рўпарада анчагина уриниб қолган, Абдулла ака таъбири билан айтганда, “Кострюлкаранг” машина турарди.
Бир пиёла чой устида айтилган гап қисқа бўлди:
— Озод, бу кунлар ҳам ғаниматга ўхшаб қолди. “Ако Бухор” (Абдулла ака истиқомат қиладиган ҳовлига яқин жойда дўкончаси бор сартарош)га юз-бошни бир кўрсатиб, сўнг шаҳар айланиб келсак.
Анчадан бери хонанишин бўлиб, ташқарига чиқмай қўйган Абдулла аканинг кутилмаганда бундай қарорга келиб қолиши Кибриё опани қувонтириб юборди.
Устозга маъноли қараш қилиб:
— Менам сизлар билан бораман, — деди.
Абдулла ака босиқ оҳангда:
— Аёл киши кашанда носқовоғидай доим унинг ёнида осилиб юравериши шарт эмас. Унинг бошқа вазифаси ҳам бор. Яъни, биз айланиб келгунимизча пазандалик санъатингизни намойиш қилиб турсангиз улуғ иш бўларди, — деди.
Опа индамай қолди, лекин ўзини бир гапдан тиёлмади:
— Шу баҳорий кунларни “ғанимат”га чиқармай, иккимиз бошқа пайт алоҳида айланиб келамиз, десангиз бўларди!
— Насиб этса айланармиз. Қутилдимми? Озод, энди сизнинг заҳматкаш уловингизга бироз дам берайлик-да, менинг машинамни ҳайдаб кўчага олиб чиқинг. Уни минишга-ку, оёқ ярамай қолди. Ҳеч бўлмаса уч-тўрт кун хизмат қилсин.
Озод ака қошларини чимириб устозга қаради:
— Нега энди уч-тўрт кун? Яп-янги машина бўлса! Ҳали кўп хизматингизни қилади, Абдулла ака. Даволаниб келганингиздан кейин Фарғона водийсини ўзингиз бошчилигингизда яна бир бор айланамиз.
— Улар мени тузатиб юборишига кўзингиз етяптими?
— Нега етмасин, Кремл шифохонаси бўлса!
— Мени эса “Қамчиқ” довони томонларга кетгим келяпти. Ҳозир у ерда тоғлар этаги кўм-кўк ўтларга бурканиб ётгандир. Лолалар ҳам очилган бўлса керак.
— Хўп десангиз кетаверамиз, — деди Озод ака қаддини тиклаб, овозини баланд қўйиб, ҳозироқ йўлга тушишга шай кишидек.
Абдулла ака бошини сарак-сарак қилди:
— Қайда. Дўхтирлар ҳеч қаерга чиқармай қўйишди-ку! Мени мунча аяшмаса!
— Бугун биринчи апрел, ўша дўхтирларни бемалол алдайвериш мумкин! — гапни ҳазилга бурди Озод ака.
Устознинг 60 йиллиги муносабати билан олинган “Волга” кичкина яланглик тўридаги гаражда чанг босиб ётарди. Уни ташқарига олиб чиқиб “ювиб-тарадик”.
Кейин бир оёқлари тўпиғигача қалин жигарранг жун рўмол билан ўралган Абдулла акани машинага ўтқаздик. Улар “Ако Бухор” сартарошхонасига, сўнг шаҳар айланишга кетишди.
Абдулла ака кеч пешингача чўзилган “сайр”дан анча толиққан ҳолда қайтди. Катта меҳмонхона-залга кириладиган эшикнинг шундоқ ўнг томонига деворга ёндоштириб қўйилган дивандаги пар ёстиққа оҳиста суянаркан:
— Ҳар ҳолда кўриб келганим яхши бўлди, — дея ярим жилмайиш билан Озод акага қараб, қўшиб қўйди. — Қаранг, ҳамаёқда баҳор нафаси. Яшагинг келади…
Эртасига жажжи бутоқчалари гулга бурканган бир шохчани кўтариб Шуҳрат ака кириб келди.
— Қаранг, Абдулла ака, ҳовлимиздаги ўрик гуллабди. Увол қилиб узмай дедим-у, сизга бир кўрсатгим келди-да.
Абдулла ака шохчани қўлига олиб, ундаги гардиши нозик пуштиранг гулларга тикилиб боқди, ҳидлаган бўлди, сўнг Шуҳрат акага ўгирилиб деди:
— Кеча шаҳар айланиб келдик.
— Эшитдим. Жуда яхши иш бўпти.
— Ғафур Ғуломнинг болалиги ўтган Қоратош маҳалласидаги ноклар ҳам оппоқ бўлиб, очилай деб турибди. Шуҳрат, табиатнинг ҳукми қизиқ-а, мана шу гуллар озгина вақт ўтгач, қуриб-қовжирайди, ўрнида мевалар пайдо бўлади. Улар ҳам пишиб тўкилади. Бу “тўкилиш” дегани умрнинг поёни бўлса керак…
Абдулла аканинг қочиримлари ҳамда тагдор гаплари маъносини дарров англаб олиб, жавобига шай турадиган Шуҳрат ака нима дейишини билмай, бир лаҳза тараддудланиб қолди.
Орага чўккан сукутни яна Абдулла аканинг ўзи бузди:
— Дўрмон томонлар ҳам яшнаб кетгандир. Бир бориб қўйиш керак. Энди у ерларни кўриш насиб этадими-йўқми…
Шуҳрат ака кулиб юборди:
— Нега насиб этмасин, Абдулла ака! Мана, ҳамма ёқда наврўзи олам. Яқинда Шаботхон (Хўжаев) бир гап айтиб қолди: қишдан эсон-омон чиқиб олган беморларнинг етмиш фоизидан кўпроғига табиатнинг ўзи шифо бериб тузалиб кетармиш. Кайфиятни яхши тутишда гап кўп экан.
— Тўғрику-я, мени яна қиш-қировли жойларга жўнатишаётган бўлса-чи!
Шуҳрат ака:
— Ўзбекистоннниг ҳавосидан ўзим обориб тураман, — деди.
Устознинг кейинги кунлардаги ҳар бир гапидан она тупроқдан оёқ узиб кетгиси йўқлигини англаш мумкин эди. Бироқ шифокорлар у киши Москвага бориб даволанмаса бўлмаслигини, ҳукумат шифохонасида алоҳида палата тайёрлаб қўйилганини айтишарди. Саккизинчи апрел куни учун самолёт чиптаси ҳам тайёрлаб қўйилганди.
Шуҳрат ака устознинг Дўрмонга чиқиб келиш ҳақидаги фикрини қўллаган бўлди:
— Сергей боғингизни янги тушган келинчакнинг ҳовлисидай саранжом-саришта қилиб, кутиб ўтирибди.
Бешинчи апрел куни эрталаб Дўрмонга чиқиб келдик. Абдулла ака атрофга завқ билан кўз ташлаб олди-да, ёнида қўлларини қовуштириб турган директорга деди:
— Сергей, Шредерга — Маҳмуд Мирзаевга ўринбосар қилиб юборайликми?
— Раҳмат Абдулла ака! Шундоғам мана шу кичкина хўжаликнинг ишлари етиб-ортаяпти.
Кибриё опа ўз “касб-кори” — пазандачиликка уннаб кетди. Лиммо-лим сув оқиб турган катта ариқ устига қўйилган ёғоч каравотга кўрпачалар тўшаб, ўртадаги хонтахтага дастурхон ёзилди. Бир пайт Сергей ака ижод уйи ошхонаси томондан баҳорнинг тансиқ таоми — кўкат сомса кўтариб келиб, ҳаммани каравотга чорлади.
— Абдулла ака, — деди директор ўртага қўйилган лаганга ишора қиларкан, — инсоф билан ўзингиз тақсимламасангиз, кимгадир етиб, кимларгадир етмай қолиши мумкин.
Абдулла ака жиддий қараш қилиб:
— Ишқилиб сомсалар “Литфонд” ҳисобидан эмасми! — деб қўйди-да, тарелкаларга икки донадан қилиб, сола бошлади.
… Абдулла акага сувнинг салқини таъсир этди шекилли, енгил кулранг женси палтони елкаларига тортиб, дурустроқ ўраниб олдилар. Шундан кейин биз у кишини офтобрўй жой — яланглик четидаги шафтоли дарахти остига қўйилган оромкурсига ўтқаздик. Адиб чарчоқданми, оғир нафас олиб, бошни орқа суянчиққа қўйди. Тип-тиниқ осмон юзига тикилиб турган нигоҳлари беихтиёр кўкда чарх уриб юрган қалдирғочларга тушди. Бирдан ўша баҳор элчилари пастга томон шўнғиди-да, зум ўтмай йўлакнинг нариги бошида пайдо бўлди. Кейин чуғур-чуғур қилганча Абдулла ака ўтирган яланглик узра пайдо бўлди, гир айланди-ю, яна кўкка қараб парвоз қилди.
Бу ҳолат шубҳасиз адибни ҳайратга солганди. “Наҳот, шу жажжи жониворлар ҳам мен билан хайрлашган бўлса” дегандек улар орқасидан қараб қолди.
Мен Абдулла аканинг мана шу дақиқалардаги ҳолатини қоғозга туширмоқ учун қўлимга қалам олдим ва бир нечта (ўша “5-V-68” рақами қўйилган) “қоралама”лар чизишга улгурдим. Учқун Назаров эса Абдулла аканинг “Любительский” фотоаппаратини ишга солиб, суратлар оларди.
Ўша куни кечгача Дўрмонда бўлдик. Оқшом туша бошлади ҳамки, Абдулла ака кетайлик демасди.
Ниҳоят Кибриё опа:
— Жўнайлик энди. Кунлар исиганда бемалолроқ келармиз, — деди.
Абдулла ака сал жунжигандай бўлди, сўнг ўзига хос тагдор гап қилди:
— Қишга қараб кетяпмиз-у, қанақасига бемалолроқ бўлсин! Майли, кетдик, ўша томонларга!..
Шаҳарга йўлга тушишдан олдин Абдулла ака олди айвон, бир даҳлиз, бир хонали уй ёнига кўтарма қилиб қурилган, унга чиқиб қарасангиз Фарғона водийсини эслатувчи зумрад дала-боғлар кафтда тургандай бўлиб кўринадиган нақшинкор шийпонга, қийғос гулга бурканган дарахтларга узоқ тикилиб боқди. Ҳатто машина катта йўлга чиқиб, қайрилгунга қадар ўз боғидан кўз узолмади…
1968 йилнинг 8 апрелида устозни Москвага жўнатишди. Унинг ёнида доимий ҳамдам-ҳамроҳи Кибриё Қаҳҳорова, кузатувчи бир ҳамшира қиз бор эди.
Самолёт қўнгач, шу нарса маълум бўладики, беморни олий тоифадаги врачлар тугул, оддий шифохонанинг оддий ходимлари ҳам кутмаётган экан. Кибриё опанинг зир югуриб, кўплаб идоралар эшигини қоқиши, анча-мунча сарсон-саргардонликлардан сўнг ўз юртида суюкли ва ардоқли бўлган Ўзбекнинг буюк Ёзувчиси ўртамиёна шифохонанинг оғир касаллар билан тўла умумий палатасига ётқизилади.
Кибриё Қаҳҳорованинг айтишларига қараганда, Абдулла ака у ердаги шарт-шароитни кўриб “Бу ер “Олтинчи палата” (А.Чеховнинг шу номли ҳикоясига ишора)ни ўзи-ку, бошқа жой топишолмабди-да” деган экан ўкинч билан.
Адиб қирқ етти кун давомида бир марта ҳам “оҳ” демай, нола-фиғон чекмай ўлим билан мардона олишади.
Ниҳоят умр поёнига кўзи етгач, содиқ, вафодор кишиси Шуҳратни чақиринглар, деб илтимос қилади.
Тошкентдан зудлик билан етиб келган шогирдини кўради-да:
— Яқинроқ келинг, юртимизнинг баҳорий ҳавосидан бир тўйиб нафас олай, — дейди.
Бу халқимизнинг фидойи, буюк фарзанди Абдулла Қаҳҳорнинг сўнгги сўзлари эди…
M: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 20-сони.
USTOZNING SO‘NGGI BAHORI
Dadaxon Nuriy
Dadaxon Nuriy 1943 yilda Namanganda tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining Sharq fakultetini tamomlagan.Hamza nomidagi akademik drama teatrida rassom, maxsus maktablarda hind tili o‘qituvchisi, «Guliston», «Gulxan» jurnallari va O‘zbekiston televideniyesida adabiy xodim va muharrir bo‘lib ishlagan.
Dastlabki asari «Oqshom qo‘shiqlari» qissasi 1963 yili bosilgan. Shundan so‘ng yozuvchining «Begona» (1968), «Bog‘larda bahor» (1969), «Mashina Kashmirga boradi» (1970—71), «Osmon ustuni» (1976), «Shahar tegirmoni» (1990), «Begona» (1991) kabi kitoblari nashr etilgan.
U O‘zbekiston Yozuvchilari uyushmasining Oybek nomidagi mukofotiga sazovor bo‘lgan. Adib yaratgan «Otga qo‘ng‘iroq», «Raddiya», «Buyruq», «Pskom osmonida qora bulutlar», «Shahar g‘ildiragi», «Toshkentga bomba kerakmi?», «Mushohada», «Bizdan keyin nima qoladi?», «Yov chiqqon»da nima gap?», «Katta karvon yo‘lidagi sun’iy g‘ovlar», «Sabotaj», «To‘nkarilgan daraxt» kabi o‘nlab publitsistik asarlar o‘z mavzuining dolzarbligidan, hujjatliligi va fosh etuvchi quvvati bilan ham hozirgi o‘zbek publitsistikasining yorqin namunalari bo‘lib qoldi. «Xumsondan chiqqan poshsho» asari esa adibning mohir hajvchi sifatidagi mahoratidan dalolat beradi.
Dadaxon Nuriy esse, sayohatnoma janrida ham asarlar yozgan («Daricham ro‘parasidagi Pokiston», 1996; «Azim chinorlar panohida», 2005; «Ram sohibdan hammaga salom», 2007). Ayniqsa yozuvchining «Boysun junglilaridan Kandi o‘rmonlarigacha» «to‘qilmagan sarguzashtlar» kitobi ko‘pchilikda katta qiziqish uyg‘otgan.
Buyuk musavvir hamda fidoyi murabbiy Chingiz Ahmarov bir gal Abdulla Qahhor oldiga borib yurganimdan xabar topib, shunday degandi:
— “Sarob” romaniga suratlar ishlash jarayonida yozuvchi huzuriga ko‘p marta borganman. Qahramonlar obrazini yaratishda kimlardan “andoza” olishni maslahat berardi u kishi. Afsus, o‘sha paytlar asar muallifi suratini “qoralama” qilib bo‘lsa-da, qog‘ozga tushirib olmagan ekanman. Mendan o‘tgan bu xatolikni sen qaytarmasliging kerak. Abdulla Qahhor oldiga borganingda yoningda doimo qog‘oz-qalam bo‘lsin!
Chingiz domlaning zimmamga yuklagan vazifasi men uchun avvaliga mutloq amalga oshirib bo‘lmaydigan mushkul ishday tuyulib yurdi. To‘g‘ri-da, ermak uchun onda-sonda suratlar chizib qo‘yadigan menday “chalashogird” qayerda-yu, Abdulla Qahhorday odamga qarab turib suratini ishlashga jur’at qayerda!
Shunday bo‘lsa-da, oradan oylar o‘tgach, u kishining bir nechta “qoralama” suratlarini qog‘ozga tushirib oldim.
Ustoz bir kuni:
— Tabiatni tasvirlashda so‘z “bo‘yoq”laringiz yaxshi. Chizishda-chi? — deb so‘rab qoldi.
— Manzara suratlar ishlaganim bor, — dedim.
Ertasiga man-man degan mo‘yqalam sohibi orzu qiladigan “etyudnik”ka biri “Ko‘cha bo‘yidagi azim daraxt” degan, ikkinchisiga hali nom qo‘yilmagan suratlarni joyladim-da, ustozga ko‘rsatgani olib keldim.
Abdulla akaga har ikki peyzaj ham ma’qul bo‘ldi chog‘i, uzoq qarab qoldi va ikkinchi manzara-surat ostidagi yozuvga ishora qilib:
— “Nanay”. Bu Bo‘stonliqdagi qishloqlardan birining nomi-ku! Nega qishloqning o‘zi ko‘rinmaydi? — dedi.
— Aslida bu, qishloqdan ancha olis Chotqol tog‘lari ichkarisidagi Axsarsoyning Pskom daryosiga quyilish joyi, — deya adibga tushuntira boshladim. — Manavi birinchi planda turgan, tanasidan tortib, tepa shoxlarigacha qorayib ketgan daraxtni bir necha bor yashin urgan. Qurib-qovjirab qolgan paytlari ham bo‘lgan. Baribir yangi novdalar chiqarib, ko‘karib ketavergan. Bu “Bardosh daraxti” haqida menga nanaylik keksa otaxon Tillaxon buva so‘zlab bergan. Endi, Abdulla aka, shu manzara suratga o‘zingiz nom qo‘yib bersangiz. Aslida-ku, men ushbu daraxtni Sizga qiyoslagim keladi.
Adib indamadi. Yuzlarida ham biron o‘zgarish sezilmadi.
Bir payt menga o‘girildi-da:
— Aytib turibsiz-ku, “Bardosh daraxti” deb. Unga “sohil”ni qo‘shaylik.
— “Sohildagi bardosh daraxti”!
— Ana. Olam guliston, — u kishining chehrasi yorishganday bo‘ldi…
“Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida” nomli kitobda “Ustozning so‘nggi surati” degan maqola bilan qatnashganman. Unda 1968 yilning qish oqshomlaridan birida qora tush bilan chizilgan surat haqida gap ketadi.
Aslida ustoz Abdulla Qahhorning oxirgi surati o‘sha yilning ayni bahor, hammayoq gullar tarovatiga burkangan kunlaridan birida qog‘ozga tushirib olingani yaqinda adib bilan uchrashuvlar tafsili qisqacha bayon qilib borilgan papkalarni ko‘zdan kechirayotganimda ma’lum bo‘lib qoldi. Tepasiga “Gulxan” deb yozilgan (avvalroq shu bolalar jurnalida ishlaganman) konvert ichidan Abdulla akaning bir nechta “qoralama” suratlari chiqdi. Suratlarga qo‘yilgan imzo ostida “5-V-68” sanasi ko‘zga tashlanadi. Demak, aynan shu ”chizgi”lar Abdulla Qahhor hayotining Toshkentda kechgan oxirgi kunlari bilan bog‘liq bo‘lib chiqadi.
Muxtasar ma’lumot sifatida qog‘ozga tushirilgan yozuvlarni o‘qirkanman, beixtiyor bundan salkam qirq yil avvalgi aprel kunlari ko‘z oldimda qayta gavdalanganday bo‘ldi…
Abdulla aka ertalab Ozod Sharafiddinovni yo‘qlab qo‘ng‘iroq qilgandi, go‘shakni kelinoyi ko‘tardi chog‘i ”Sharofatxon, Ozod kelib ketsin” dedilar.
Oradan ko‘p o‘tmay tashqaridan guvillagan ovoz eshitilib, mashina kelib to‘xtadi. Eshikni ochdim. Shundoq ro‘parada anchagina urinib qolgan, Abdulla aka ta’biri bilan aytganda, “Kostryulkarang” mashina turardi.
Bir piyola choy ustida aytilgan gap qisqa bo‘ldi:
— Ozod, bu kunlar ham g‘animatga o‘xshab qoldi. “Ako Buxor” (Abdulla aka istiqomat qiladigan hovliga yaqin joyda do‘konchasi bor sartarosh)ga yuz-boshni bir ko‘rsatib, so‘ng shahar aylanib kelsak.
Anchadan beri xonanishin bo‘lib, tashqariga chiqmay qo‘ygan Abdulla akaning kutilmaganda bunday qarorga kelib qolishi Kibriyo opani quvontirib yubordi.
Ustozga ma’noli qarash qilib:
— Menam sizlar bilan boraman, — dedi.
Abdulla aka bosiq ohangda:
— Ayol kishi kashanda nosqovog‘iday doim uning yonida osilib yuraverishi shart emas. Uning boshqa vazifasi ham bor. Ya’ni, biz aylanib kelgunimizcha pazandalik san’atingizni namoyish qilib tursangiz ulug‘ ish bo‘lardi, — dedi.
Opa indamay qoldi, lekin o‘zini bir gapdan tiyolmadi:
— Shu bahoriy kunlarni “g‘animat”ga chiqarmay, ikkimiz boshqa payt alohida aylanib kelamiz, desangiz bo‘lardi!
— Nasib etsa aylanarmiz. Qutildimmi? Ozod, endi sizning zahmatkash ulovingizga biroz dam beraylik-da, mening mashinamni haydab ko‘chaga olib chiqing. Uni minishga-ku, oyoq yaramay qoldi. Hech bo‘lmasa uch-to‘rt kun xizmat qilsin.
Ozod aka qoshlarini chimirib ustozga qaradi:
— Nega endi uch-to‘rt kun? Yap-yangi mashina bo‘lsa! Hali ko‘p xizmatingizni qiladi, Abdulla aka. Davolanib kelganingizdan keyin Farg‘ona vodiysini o‘zingiz boshchiligingizda yana bir bor aylanamiz.
— Ular meni tuzatib yuborishiga ko‘zingiz yetyaptimi?
— Nega yetmasin, Kreml shifoxonasi bo‘lsa!
— Meni esa “Qamchiq” dovoni tomonlarga ketgim kelyapti. Hozir u yerda tog‘lar etagi ko‘m-ko‘k o‘tlarga burkanib yotgandir. Lolalar ham ochilgan bo‘lsa kerak.
— Xo‘p desangiz ketaveramiz, — dedi Ozod aka qaddini tiklab, ovozini baland qo‘yib, hoziroq yo‘lga tushishga shay kishidek.
Abdulla aka boshini sarak-sarak qildi:
— Qayda. Do‘xtirlar hech qayerga chiqarmay qo‘yishdi-ku! Meni muncha ayashmasa!
— Bugun birinchi aprel, o‘sha do‘xtirlarni bemalol aldayverish mumkin! — gapni hazilga burdi Ozod aka.
Ustozning 60 yilligi munosabati bilan olingan “Volga” kichkina yalanglik to‘ridagi garajda chang bosib yotardi. Uni tashqariga olib chiqib “yuvib-taradik”.
Keyin bir oyoqlari to‘pig‘igacha qalin jigarrang jun ro‘mol bilan o‘ralgan Abdulla akani mashinaga o‘tqazdik. Ular “Ako Buxor” sartaroshxonasiga, so‘ng shahar aylanishga ketishdi.
Abdulla aka kech peshingacha cho‘zilgan “sayr”dan ancha toliqqan holda qaytdi. Katta mehmonxona-zalga kiriladigan eshikning shundoq o‘ng tomoniga devorga yondoshtirib qo‘yilgan divandagi par yostiqqa ohista suyanarkan:
— Har holda ko‘rib kelganim yaxshi bo‘ldi, — deya yarim jilmayish bilan Ozod akaga qarab, qo‘shib qo‘ydi. — Qarang, hamayoqda bahor nafasi. Yashaging keladi…
Ertasiga jajji butoqchalari gulga burkangan bir shoxchani ko‘tarib Shuhrat aka kirib keldi.
— Qarang, Abdulla aka, hovlimizdagi o‘rik gullabdi. Uvol qilib uzmay dedim-u, sizga bir ko‘rsatgim keldi-da.
Abdulla aka shoxchani qo‘liga olib, undagi gardishi nozik pushtirang gullarga tikilib boqdi, hidlagan bo‘ldi, so‘ng Shuhrat akaga o‘girilib dedi:
— Kecha shahar aylanib keldik.
— Eshitdim. Juda yaxshi ish bo‘pti.
— G‘afur G‘ulomning bolaligi o‘tgan Qoratosh mahallasidagi noklar ham oppoq bo‘lib, ochilay deb turibdi. Shuhrat, tabiatning hukmi qiziq-a, mana shu gullar ozgina vaqt o‘tgach, qurib-qovjiraydi, o‘rnida mevalar paydo bo‘ladi. Ular ham pishib to‘kiladi. Bu “to‘kilish” degani umrning poyoni bo‘lsa kerak…
Abdulla akaning qochirimlari hamda tagdor gaplari ma’nosini darrov anglab olib, javobiga shay turadigan Shuhrat aka nima deyishini bilmay, bir lahza taraddudlanib qoldi.
Oraga cho‘kkan sukutni yana Abdulla akaning o‘zi buzdi:
— Do‘rmon tomonlar ham yashnab ketgandir. Bir borib qo‘yish kerak. Endi u yerlarni ko‘rish nasib etadimi-yo‘qmi…
Shuhrat aka kulib yubordi:
— Nega nasib etmasin, Abdulla aka! Mana, hamma yoqda navro‘zi olam. Yaqinda Shabotxon (Xo‘jayev) bir gap aytib qoldi: qishdan eson-omon chiqib olgan bemorlarning yetmish foizidan ko‘prog‘iga tabiatning o‘zi shifo berib tuzalib ketarmish. Kayfiyatni yaxshi tutishda gap ko‘p ekan.
— To‘g‘riku-ya, meni yana qish-qirovli joylarga jo‘natishayotgan bo‘lsa-chi!
Shuhrat aka:
— O‘zbekistonnnig havosidan o‘zim oborib turaman, — dedi.
Ustozning keyingi kunlardagi har bir gapidan ona tuproqdan oyoq uzib ketgisi yo‘qligini anglash mumkin edi. Biroq shifokorlar u kishi Moskvaga borib davolanmasa bo‘lmasligini, hukumat shifoxonasida alohida palata tayyorlab qo‘yilganini aytishardi. Sakkizinchi aprel kuni uchun samolyot chiptasi ham tayyorlab qo‘yilgandi.
Shuhrat aka ustozning Do‘rmonga chiqib kelish haqidagi fikrini qo‘llagan bo‘ldi:
— Sergey bog‘ingizni yangi tushgan kelinchakning hovlisiday saranjom-sarishta qilib, kutib o‘tiribdi.
Beshinchi aprel kuni ertalab Do‘rmonga chiqib keldik. Abdulla aka atrofga zavq bilan ko‘z tashlab oldi-da, yonida qo‘llarini qovushtirib turgan direktorga dedi:
— Sergey, Shrederga — Mahmud Mirzayevga o‘rinbosar qilib yuboraylikmi?
— Rahmat Abdulla aka! Shundog‘am mana shu kichkina xo‘jalikning ishlari yetib-ortayapti.
Kibriyo opa o‘z “kasb-kori” — pazandachilikka unnab ketdi. Limmo-lim suv oqib turgan katta ariq ustiga qo‘yilgan yog‘och karavotga ko‘rpachalar to‘shab, o‘rtadagi xontaxtaga dasturxon yozildi. Bir payt Sergey aka ijod uyi oshxonasi tomondan bahorning tansiq taomi — ko‘kat somsa ko‘tarib kelib, hammani karavotga chorladi.
— Abdulla aka, — dedi direktor o‘rtaga qo‘yilgan laganga ishora qilarkan, — insof bilan o‘zingiz taqsimlamasangiz, kimgadir yetib, kimlargadir yetmay qolishi mumkin.
Abdulla aka jiddiy qarash qilib:
— Ishqilib somsalar “Litfond” hisobidan emasmi! — deb qo‘ydi-da, tarelkalarga ikki donadan qilib, sola boshladi.
… Abdulla akaga suvning salqini ta’sir etdi shekilli, yengil kulrang jensi paltoni yelkalariga tortib, durustroq o‘ranib oldilar. Shundan keyin biz u kishini oftobro‘y joy — yalanglik chetidagi shaftoli daraxti ostiga qo‘yilgan oromkursiga o‘tqazdik. Adib charchoqdanmi, og‘ir nafas olib, boshni orqa suyanchiqqa qo‘ydi. Tip-tiniq osmon yuziga tikilib turgan nigohlari beixtiyor ko‘kda charx urib yurgan qaldirg‘ochlarga tushdi. Birdan o‘sha bahor elchilari pastga tomon sho‘ng‘idi-da, zum o‘tmay yo‘lakning narigi boshida paydo bo‘ldi. Keyin chug‘ur-chug‘ur qilgancha Abdulla aka o‘tirgan yalanglik uzra paydo bo‘ldi, gir aylandi-yu, yana ko‘kka qarab parvoz qildi.
Bu holat shubhasiz adibni hayratga solgandi. “Nahot, shu jajji jonivorlar ham men bilan xayrlashgan bo‘lsa” degandek ular orqasidan qarab qoldi.
Men Abdulla akaning mana shu daqiqalardagi holatini qog‘ozga tushirmoq uchun qo‘limga qalam oldim va bir nechta (o‘sha “5-V-68” raqami qo‘yilgan) “qoralama”lar chizishga ulgurdim. Uchqun Nazarov esa Abdulla akaning “Lyubitelskiy” fotoapparatini ishga solib, suratlar olardi.
O‘sha kuni kechgacha Do‘rmonda bo‘ldik. Oqshom tusha boshladi hamki, Abdulla aka ketaylik demasdi.
Nihoyat Kibriyo opa:
— Jo‘naylik endi. Kunlar isiganda bemalolroq kelarmiz, — dedi.
Abdulla aka sal junjiganday bo‘ldi, so‘ng o‘ziga xos tagdor gap qildi:
— Qishga qarab ketyapmiz-u, qanaqasiga bemalolroq bo‘lsin! Mayli, ketdik, o‘sha tomonlarga!..
Shaharga yo‘lga tushishdan oldin Abdulla aka oldi ayvon, bir dahliz, bir xonali uy yoniga ko‘tarma qilib qurilgan, unga chiqib qarasangiz Farg‘ona vodiysini eslatuvchi zumrad dala-bog‘lar kaftda turganday bo‘lib ko‘rinadigan naqshinkor shiyponga, qiyg‘os gulga burkangan daraxtlarga uzoq tikilib boqdi. Hatto mashina katta yo‘lga chiqib, qayrilgunga qadar o‘z bog‘idan ko‘z uzolmadi…
1968 yilning 8 aprelida ustozni Moskvaga jo‘natishdi. Uning yonida doimiy hamdam-hamrohi Kibriyo Qahhorova, kuzatuvchi bir hamshira qiz bor edi.
Samolyot qo‘ngach, shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bemorni oliy toifadagi vrachlar tugul, oddiy shifoxonaning oddiy xodimlari ham kutmayotgan ekan. Kibriyo opaning zir yugurib, ko‘plab idoralar eshigini qoqishi, ancha-muncha sarson-sargardonliklardan so‘ng o‘z yurtida suyukli va ardoqli bo‘lgan O‘zbekning buyuk Yozuvchisi o‘rtamiyona shifoxonaning og‘ir kasallar bilan to‘la umumiy palatasiga yotqiziladi.
Kibriyo Qahhorovaning aytishlariga qaraganda, Abdulla aka u yerdagi shart-sharoitni ko‘rib “Bu yer “Oltinchi palata” (A.Chexovning shu nomli hikoyasiga ishora)ni o‘zi-ku, boshqa joy topisholmabdi-da” degan ekan o‘kinch bilan.
Adib qirq yetti kun davomida bir marta ham “oh” demay, nola-fig‘on chekmay o‘lim bilan mardona olishadi.
Nihoyat umr poyoniga ko‘zi yetgach, sodiq, vafodor kishisi Shuhratni chaqiringlar, deb iltimos qiladi.
Toshkentdan zudlik bilan yetib kelgan shogirdini ko‘radi-da:
— Yaqinroq keling, yurtimizning bahoriy havosidan bir to‘yib nafas olay, — deydi.
Bu xalqimizning fidoyi, buyuk farzandi Abdulla Qahhorning so‘nggi so‘zlari edi…
M: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 20-soni.
Abdulla Qahhor. Muhabbat. Qissa — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
