Қария ҳар қанча кўзёш тўкмасин, ҳаёт ўз измида давом этар ва унинг шафқатсиз қонуниятларида ҳеч қандай ўзгариш содир бўлмасди. Сирасини айт ганда, кимдир кимгадир садақа берса ва қандайдир чол қандайдир китоб узра кўзёш тўкса, нима бўпти? Ахир, дунёда кўзёш тўкаётганлар камми?!
Жўра Фозил
КИТОБ СОТМОҚЧИ БЎЛГАН ОДАМ
Ривоят
Жўра Фозил 1949 йилда Бухоро вилояти Ромитан туманида туғилган. Тошкент давлат университети журналистика факултетини тугатган.
“Муҳаббатнинг байрамлари” (1991), “Барқут мавсум” (1992), “Бухоройи шариф элчилари” (1996), “Бахт юлдузи” (1997), “Менинг қизил гулим” (1998), “Болаликнинг ёлғиз ёдгори” (2002), “Бухорийнинг қайтиб келиши” (2004), “Айрилиқ остонаси” (2005), “Тирамоҳ армонлари” (2009), “Биз лола термаган баҳор” (2010) каби ҳикоя, қисса, романлари жамланган китоблари нашрдан чиққан.Ҳозирда “Ромитаннома” газетаси бош муҳаррири лавозимида ишлайди.
***
Бу узундан-узоқ йўлканинг охири йўқдай эди.
Қишин-ёзин эрта тонгдан кеч шомгача бу ердан одам оёғи узилмас, нимадир сотиб, нимадир олаётган кишилар ғала-ғовури тинмас эди.
Йўлка адоғида қартайиб, битта-яримта шохлари қурий бошлаган чинор остида тўқсонни қоралаган чол ўтирар, бир оз букчайган кенг елкалари, нуроний чеҳраси у бир вақтлар жуда ўктам йигит бўлганидан далолат берар эди. Тап-тақир қирилган бошидаги нимдош мовут кулоҳ, узун симоби яктак унга улуғвор тус берар, кекса чинор ва ундан-да кексароқ чол ола-ғовур йўлканинг бамисоли таркибий қисмига айланган, йил-ўн икки ой бу ердан ўтиб- қайтадиган оломон эски шолча устида ўтирадиган қарияга эътибор ҳам бермай қўйган, унинг бор-йўқлигини ҳеч ким сезмас ҳам эди. Миршаб, солиқчи, паттачиларнинг ҳам у билан иши йўқ эди гўё. Чол бу дунёи дунда шунчалар кўп яшаб қўйган эдики, кунлар, ойлар у ёқда турсин, йиллар, ўн йилликпар саноғидан адашиб кетган, қай юрт, қай мамлакатда яшаётганини ҳам билмасди, чамаси.
Унинг ёнида жигарранг сахтиён муқоваси титилиб, саҳифалари сарғайиб кетган бир китоб ётар, бу матоҳга ҳеч ким қиё ҳам боқмас эди.
Қўлида егулик, ичгулик яна алланималарни кўтарган одамлар оқими бир зум ҳам тинмас, чол эсини таниганидан буён шу эски китобни сотмоқчи бўлар, лекин сира харидор топилмас эди.
Онда-сонда тўхтаб, китобнинг у ёқ-бу ёғини ағдариб кўрадиган зиёлинамо кишилар у нима ҳақида эканини сўраб қоларди. Чол хира тортган кўзларини ерга тикиб, “билмайман” дея тан олар, сўнгра ўзини оқламоқчи бўлиб бидилларди:
— Тўғри, бир вақтлар бу китобда нималар ёзилганини билардим. Бобом айтиб берган эдилар. Ҳозир эсимдан чиқиб кетган… Қайта ўқий десам, кўзим ўтмайди… Мен, ахир, бу дунёда қарийб юз йилдан бери яшайман. Юз йил!..
Қариянинг овози қалтирар, қаршисида безрайиб турган кимса бу китобни барибир харид қилмаслигини яхши билганидан, кўзларини яширмоқчи бўларди. Нурсиз кўзларида эса мудом ёш йилтирар, бу қарилик оқибатими ёинки аламданми, билиш мушкул эди
У кўп йиллар мобайнида чинор остида ўтириб, ёнидан мутассил ўтиб-қайтиб турган оломон табиатини яхши ўрган ган, унча-мунча одамга китобни таклиф этмас, кўнглида ўзининг бу ноёб буюмини сота олишига андак умид пайдо бўлгандагина паст товушда илтижо қиларди. Шундай пайтларда чуқур ажин қоплаган юзини аллақандай илоҳий нур ёритгандек бўлар, бироқ ғала-ғовур заифгина овозини ямлаб-ютиб, яна бир лоқайд кимса эътибор қилмай ўтиб кетгач, қариянинг чеҳраси мотамсаро тус оларди.
У баъзан умидсизланиб, этагини қоқиб, туриб кетмоқчи бўларди-ю, бобосининг васияти ёдига тушиб шаштидан қайтарди: “Болам, бу ноёб китобни отангга эмас, сенга қолдираман. Отанг бунинг қадрига етмаса керак. У қорин бандаси… Сенинг йўриғинг бўлак, ўғлим. Сен бу китобни одамларга етказишинг лозим. Китобда одамзодни бало-қазолардан асрагувчи буюк сир бор. Ҳа, Буюк сир!.. Сен уни эгасига етказишинг даркор. Китобнинг ҳақиқий эгаси ким эканини мен билмайман… Зора, Оллоҳ марҳамати ила сен бу ишнинг уддасидан чиқсанг…”
Бобосининг сўнгги нафасида айтган ана шу сўзлари қулоқлари остида садо берар, у ҳушёр тортиб, атрофга илинж билан боқар ва ўша, китобнинг ҳақиқий эгасини сабр-тоқат ила кутишда давом этар эди.
Қарилик қурсин, қарилик! Баъзан ички туйғуси панд бериб, китобдан мутлақо йироқ кимсалардан умид қилар, оқибатда ўсал бўлиб қолар эди.
…Ўшанда чинор энди барг ёза бошлаган, кун ниҳоятда илиқ ва нурли эди. Эрта тонгдан қариянинг кўнгли ҳам баҳор осмонидек ёришиб кетди. Бир маҳал истараси иссиқ ўртаяшар бир киши чол ўтирган ерга яқинлаша бошлади.
Китоб сотувчининг юраги ҳаприқиб, ўзининг азалий илтижосини такрорлади.
Сипо кийинган ҳалиги киши унинг овозини эшитдими, йўқми, буниси номаълум, лекин ҳарқалай бир муддат тўхтаб, чолга, унинг олдидаги очиқ китобга парвосиз нигоҳ ташлади. Сўнгра чўнтагидан пул олди-да, уни китоб устига ташлаб, йўлига равона бўлди.
Чолнинг бошидан бир челак совуқ сув қуйилгандек бўлди. Унинг китоби ҳеч кимга керак эмас! Унга садақа бердилар, холос!
У ғижимланган пулга қарадию бўғзига тиқилиб келган аччиқ бир нарсани ютолмай, безовта бўлди. Кўзёшлари китобнинг сарғайган саҳифаларига чак- чак томар, чолнинг букчайган елкалари силкинар эди.
Китоб сотувчининг чинор остидаги узоқ йиллик ҳаётида ҳар хил ҳодиса рўй берган, аммо ҳали ҳеч нима тиланчи деб берилган бу садақачалик уни таҳқирламаган эди. Баҳорнинг бу нурли кунида шўрлик чол истарали одамдан бунчалик бедоддикни кутмаган эди.
Қария ҳар қанча кўзёш тўкмасин, ҳаёт ўз измида давом этар ва унинг шафқатсиз қонуниятларида ҳеч қандай ўзгариш содир бўлмасди. Сирасини айт ганда, кимдир кимгадир садақа берса ва қандайдир чол қандайдир китоб узра кўзёш тўкса, нима бўпти? Ахир, дунёда кўзёш тўкаётганлар камми?!
Шу тариқа кунлар, ойлар, йиллар ўтаверди. Чолнинг овози тобора заифлашиб, кўзларида нур сўниб борар, лекин у ўзининг ноёб китобини сотишдан ҳамон умидвор эди.
Йил фасллари бир-бири билан алмашар, азим чинорнинг қуриган шохлари кўпайиб борарди. Чинор остида ўтирган чол ҳаётида эса бирор ўзгариш бўлмаган, ҳамон у қаерда тунаб, қаерда овқатланишини ҳеч ким билмасди.
Ниҳоят, кеч кузнинг совуқ ёмғирли намчил оқшомида чол бир қарорга келди шекилли, ёнидан ўтиб кетаётган зиёлинамо кишининг ёмғирпўши этагидан маҳкам ушлаб, ўзига тортди. Ҳалиги киши қалқиб кетиб, жаҳл билан ўгирилди. Ўгирилди-ю, чолнинг мунгли чеҳрасини кўргач, бир оз жаҳпдан тушди. Бу гал чолнинг ички туйғуси панд бермаган, рўпарасида ижирғаниб турган кимса ҳақиқатан ҳам зиёлинамо киши эди.
— Бўтам, — дея илтижо қилди чол, — шу ноёб китобни сиз олақолинг. Шундоқ, текинга… Эҳтимол, бу китобдаги сирнинг тагига сиз етарсиз… Шунда ҳаётнинг кўп тилсимотлари очилса не ажаб…
Зиёлинамо киши ёмғирпўши этагини унинг қўлидан шахт билан тортиб олдию ўшқирди:
— Ҳой, мияси айниган чол! Мен китоб ўқимайман! Мен китоб ёзаман, билдингми?!
Чол қалқиб тушди, қўллари билан бошини пана қилганча мунғайиб қолди. Бу дағдаға унинг шунча йиллар чинор тагида ўтириб, тўлмаган сабр косасига томган сўнгги томчи эди. Боёқиш букчайганча сассиз йиғлар, узоқлашиб бораётган қадам товушлари садоси миясига гурзидек уриларди.
Шу изғирин оқшомда чол ғойиб бўлди. Эртасига чошгоҳ маҳали унинг ўрнида етти-саккиз ёшлар чамасидаги нимжонгина бир қизалоқ пайдо бўлди. Ориқ, ёрқин кўзлари катта-катта қизча жуссасига ярашмаган ширали бир товушда ўша эски китобни мақтаб, харидор изларди.
Қизчанинг кўзлари, ширали товуши ғойиб бўлган чолга жуда-жуда ўхшаб кетарди.
Чинор остида юз берган бу ўзгаришни йўлкани супуриб юрадиган фаррош кампирдан бўлак ҳеч ким пайқамади.
Мудом қаёққадир шошилган, ниманидир сотиб, ниманидир олиш илинжида бўлган оломоннинг ҳеч қанақа ўзгариш, китоб ва сир-синоат билан иши йўқ эди.
Одамларнинг сўнгсиз оқими денгиз мисоли гувиллаб, қизчанинг товушини ютиб юборарди, бебош шамол сарғайган саҳифаларни титкилаб, хуштак чаларди. Ёмғирнинг муздек оғир томчилари заъфарон япроқларни ерпарчин қилган, яримяланғоч шохлардаги қарғалар қағиллаши юракларга ваҳима солар, лоқайдликнинг қалин пардаси аро ҳамон ўша илтижоли товуш акс садо берар эди.
— Амакижон! Бу жуда зўр китоб! Унда Буюк сир бор! Энг Буюк сир!.. Бу китобни бобом менга васият қилганлар, уни албатта ўз эгасига етказишим керак…
Ёмғир товуши борган сари кучаяр, қизалоқ илтижосини ҳеч бир қулоқ эшитмас, ола-ғовур йўлка зулмат қўйнига ғарқ бўлиб бормоқда эди.
Манба: «Тафаккур» журнали, 2/2008
Yo’lka adog’ida qartayib, bitta-yarimta shoxlari quriy boshlagan chinor ostida to’qsonni qoralagan chol o’tirar, bir oz bukchaygan keng yelkalari, nuroniy chehrasi u bir vaqtlar juda o’ktam yigit bo’lganidan dalolat berar edi. Tap-taqir qirilgan boshidagi nimdosh movut kuloh, uzun simobi yaktak unga ulug’vor tus berar, keksa chinor va undan-da keksaroq chol ola-g’ovur yo’lkaning bamisoli tarkibiy qismiga aylangan, yil-o’n ikki oy bu yerdan o’tib- qaytadigan olomon eski sholcha ustida o’tiradigan qariyaga e’tibor ham bermay qo’ygan, uning bor-yo’qligini hech kim sezmas ham edi.
Jo’ra Fozil
KITOB SOTMOQCHI BO’LGAN ODAM
Rivoyat
Jo’ra Fozil 1949 yilda Buxoro viloyati Romitan tumanida tug’ilgan. Toshkent davlat universiteti jurnalistika fakultetini tugatgan.
“Muhabbatning bayramlari” (1991), “Barqut mavsum” (1992), “Buxoroyi sharif elchilari” (1996), “Baxt yulduzi” (1997), “Mening qizil gulim” (1998), “Bolalikning yolg’iz yodgori” (2002), “Buxoriyning qaytib kelishi” (2004), “Ayriliq ostonasi” (2005), “Tiramoh armonlari” (2009), “Biz lola termagan bahor” (2010) kabi hikoya, qissa, romanlari jamlangan kitoblari nashrdan chiqqan.Hozirda “Romitannoma” gazetasi bosh muharriri lavozimida ishlaydi.
***
Bu uzundan-uzoq yo’lkaning oxiri yo’qday edi.
Qishin-yozin erta tongdan kech shomgacha bu yerdan odam oyog’i uzilmas, nimadir sotib, nimadir olayotgan kishilar g’ala-g’ovuri tinmas edi.
Yo’lka adog’ida qartayib, bitta-yarimta shoxlari quriy boshlagan chinor ostida to’qsonni qoralagan chol o’tirar, bir oz bukchaygan keng yelkalari, nuroniy chehrasi u bir vaqtlar juda o’ktam yigit bo’lganidan dalolat berar edi. Tap-taqir qirilgan boshidagi nimdosh movut kuloh, uzun simobi yaktak unga ulug’vor tus berar, keksa chinor va undan-da keksaroq chol ola-g’ovur yo’lkaning bamisoli tarkibiy qismiga aylangan, yil-o’n ikki oy bu yerdan o’tib- qaytadigan olomon eski sholcha ustida o’tiradigan qariyaga e’tibor ham bermay qo’ygan, uning bor-yo’qligini hech kim sezmas ham edi. Mirshab, soliqchi, pattachilarning ham u bilan ishi yo’q edi go’yo. Chol bu dunyoi dunda shunchalar ko’p yashab qo’ygan ediki, kunlar, oylar u yoqda tursin, yillar, o’n yillikpar sanog’idan adashib ketgan, qay yurt, qay mamlakatda yashayotganini ham bilmasdi, chamasi.
Uning yonida jigarrang saxtiyon muqovasi titilib, sahifalari sarg’ayib ketgan bir kitob yotar, bu matohga hech kim qiyo ham boqmas edi.
Qo’lida yegulik, ichgulik yana allanimalarni ko’targan odamlar oqimi bir zum ham tinmas, chol esini taniganidan buyon shu eski kitobni sotmoqchi bo’lar, lekin sira xaridor topilmas edi.
Onda-sonda to’xtab, kitobning u yoq-bu yog’ini ag’darib ko’radigan ziyolinamo kishilar u nima haqida ekanini so’rab qolardi. Chol xira tortgan ko’zlarini yerga tikib, “bilmayman” deya tan olar, so’ngra o’zini oqlamoqchi bo’lib bidillardi:
— To’g’ri, bir vaqtlar bu kitobda nimalar yozilganini bilardim. Bobom aytib bergan edilar. Hozir esimdan chiqib ketgan… Qayta o’qiy desam, ko’zim o’tmaydi… Men, axir, bu dunyoda qariyb yuz yildan beri yashayman. Yuz yil!..
Qariyaning ovozi qaltirar, qarshisida bezrayib turgan kimsa bu kitobni baribir xarid qilmasligini yaxshi bilganidan, ko’zlarini yashirmoqchi bo’lardi. Nursiz ko’zlarida esa mudom yosh yiltirar, bu qarilik oqibatimi yoinki alamdanmi, bilish mushkul edi
U ko’p yillar mobaynida chinor ostida o’tirib, yonidan mutassil o’tib-qaytib turgan olomon tabiatini yaxshi o’rgan gan, uncha-muncha odamga kitobni taklif etmas, ko’nglida o’zining bu noyob buyumini sota olishiga andak umid paydo bo’lgandagina past tovushda iltijo qilardi. Shunday paytlarda chuqur ajin qoplagan yuzini allaqanday ilohiy nur yoritgandek bo’lar, biroq g’ala-g’ovur zaifgina ovozini yamlab-yutib, yana bir loqayd kimsa e’tibor qilmay o’tib ketgach, qariyaning chehrasi motamsaro tus olardi.
U ba’zan umidsizlanib, etagini qoqib, turib ketmoqchi bo’lardi-yu, bobosining vasiyati yodiga tushib shashtidan qaytardi: “Bolam, bu noyob kitobni otangga emas, senga qoldiraman. Otang buning qadriga yetmasa kerak. U qorin bandasi… Sening yo’rig’ing bo’lak, o’g’lim. Sen bu kitobni odamlarga yetkazishing lozim. Kitobda odamzodni balo-qazolardan asraguvchi buyuk sir bor. Ha, Buyuk sir!.. Sen uni egasiga yetkazishing darkor. Kitobning haqiqiy egasi kim ekanini men bilmayman… Zora, Olloh marhamati ila sen bu ishning uddasidan chiqsang…”
Bobosining so’nggi nafasida aytgan ana shu so’zlari quloqlari ostida sado berar, u hushyor tortib, atrofga ilinj bilan boqar va o’sha, kitobning haqiqiy egasini sabr-toqat ila kutishda davom etar edi.
Qarilik qursin, qarilik! Ba’zan ichki tuyg’usi pand berib, kitobdan mutlaqo yiroq kimsalardan umid qilar, oqibatda o’sal bo’lib qolar edi.
…O’shanda chinor endi barg yoza boshlagan, kun nihoyatda iliq va nurli edi. Erta tongdan qariyaning ko’ngli ham bahor osmonidek yorishib ketdi. Bir mahal istarasi issiq o’rtayashar bir kishi chol o’tirgan yerga yaqinlasha boshladi.
Kitob sotuvchining yuragi hapriqib, o’zining azaliy iltijosini takrorladi.
Sipo kiyingan haligi kishi uning ovozini eshitdimi, yo’qmi, bunisi noma’lum, lekin harqalay bir muddat to’xtab, cholga, uning oldidagi ochiq kitobga parvosiz nigoh tashladi. So’ngra cho’ntagidan pul oldi-da, uni kitob ustiga tashlab, yo’liga ravona bo’ldi.
Cholning boshidan bir chelak sovuq suv quyilgandek bo’ldi. Uning kitobi hech kimga kerak emas! Unga sadaqa berdilar, xolos!
U g’ijimlangan pulga qaradiyu bo’g’ziga tiqilib kelgan achchiq bir narsani yutolmay, bezovta bo’ldi. Ko’zyoshlari kitobning sarg’aygan sahifalariga chak- chak tomar, cholning bukchaygan yelkalari silkinar edi.
Kitob sotuvchining chinor ostidagi uzoq yillik hayotida har xil hodisa ro’y bergan, ammo hali hech nima tilanchi deb berilgan bu sadaqachalik uni tahqirlamagan edi. Bahorning bu nurli kunida sho’rlik chol istarali odamdan bunchalik bedoddikni kutmagan edi.
Qariya har qancha ko’zyosh to’kmasin, hayot o’z izmida davom etar va uning shafqatsiz qonuniyatlarida hech qanday o’zgarish sodir bo’lmasdi. Sirasini ayt ganda, kimdir kimgadir sadaqa bersa va qandaydir chol qandaydir kitob uzra ko’zyosh to’ksa, nima bo’pti? Axir, dunyoda ko’zyosh to’kayotganlar kammi?!
Shu tariqa kunlar, oylar, yillar o’taverdi. Cholning ovozi tobora zaiflashib, ko’zlarida nur so’nib borar, lekin u o’zining noyob kitobini sotishdan hamon umidvor edi.
Yil fasllari bir-biri bilan almashar, azim chinorning qurigan shoxlari ko’payib borardi. Chinor ostida o’tirgan chol hayotida esa biror o’zgarish bo’lmagan, hamon u qaerda tunab, qaerda ovqatlanishini hech kim bilmasdi.
Nihoyat, kech kuzning sovuq yomg’irli namchil oqshomida chol bir qarorga keldi shekilli, yonidan o’tib ketayotgan ziyolinamo kishining yomg’irpo’shi etagidan mahkam ushlab, o’ziga tortdi. Haligi kishi qalqib ketib, jahl bilan o’girildi. O’girildi-yu, cholning mungli chehrasini ko’rgach, bir oz jahpdan tushdi. Bu gal cholning ichki tuyg’usi pand bermagan, ro’parasida ijirg’anib turgan kimsa haqiqatan ham ziyolinamo kishi edi.
— Bo’tam, — deya iltijo qildi chol, — shu noyob kitobni siz olaqoling. Shundoq, tekinga… Ehtimol, bu kitobdagi sirning tagiga siz yetarsiz… Shunda hayotning ko’p tilsimotlari ochilsa ne ajab…
Ziyolinamo kishi yomg’irpo’shi etagini uning qo’lidan shaxt bilan tortib oldiyu o’shqirdi:
— Hoy, miyasi aynigan chol! Men kitob o’qimayman! Men kitob yozaman, bildingmi?!
Chol qalqib tushdi, qo’llari bilan boshini pana qilgancha mung’ayib qoldi. Bu dag’dag’a uning shuncha yillar chinor tagida o’tirib, to’lmagan sabr kosasiga tomgan so’nggi tomchi edi. Boyoqish bukchaygancha sassiz yig’lar, uzoqlashib borayotgan qadam tovushlari sadosi miyasiga gurzidek urilardi.
Shu izg’irin oqshomda chol g’oyib bo’ldi. Ertasiga choshgoh mahali uning o’rnida yetti-sakkiz yoshlar chamasidagi nimjongina bir qizaloq paydo bo’ldi. Oriq, yorqin ko’zlari katta-katta qizcha jussasiga yarashmagan shirali bir tovushda o’sha eski kitobni maqtab, xaridor izlardi.Qizchaning ko’zlari, shirali tovushi g’oyib bo’lgan cholga juda-juda o’xshab ketardi.
Chinor ostida yuz bergan bu o’zgarishni yo’lkani supurib yuradigan farrosh kampirdan bo’lak hech kim payqamadi.
Mudom qayoqqadir shoshilgan, nimanidir sotib, nimanidir olish ilinjida bo’lgan olomonning hech qanaqa o’zgarish, kitob va sir-sinoat bilan ishi yo’q edi.
Odamlarning so’ngsiz oqimi dengiz misoli guvillab, qizchaning tovushini yutib yuborardi, bebosh shamol sarg’aygan sahifalarni titkilab, xushtak chalardi. Yomg’irning muzdek og’ir tomchilari za’faron yaproqlarni yerparchin qilgan, yarimyalang’och shoxlardagi qarg’alar qag’illashi yuraklarga vahima solar, loqaydlikning qalin pardasi aro hamon o’sha iltijoli tovush aks sado berar edi.
— Amakijon! Bu juda zo’r kitob! Unda Buyuk sir bor! Eng Buyuk sir!.. Bu kitobni bobom menga vasiyat qilganlar, uni albatta o’z egasiga yetkazishim kerak…
Yomg’ir tovushi borgan sari kuchayar, qizaloq iltijosini hech bir quloq eshitmas, ola-g’ovur yo’lka zulmat qo’yniga g’arq bo’lib bormoqda edi.
Manba: «Tafakkur» jurnali, 2/2008
