Роз айтиш учун суҳбатдош топиш мумкин, аммо дардкаш топиш қийин. Бугун имкон туғилганда бор дардимни “Ёшлик”ка тўкиб солмоқчиман, “Санггисополтош” шунга ишора. Онам раҳматли сўзлаб берган эртаклар орасида “Санггисополтош” ҳам бор эди…

Неъмат АРСЛОН
САНГИСОПОЛТОШ

  Неъмат Арслон (Арслонов) 1941 йил 7 июн куни Шаҳрисабз тумани Мираки қўрғончаси яқинидаги Такия қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетини тамомлаган (1965). 1971-80 йиллардан бошлаб «Адабиёт ва санъат» газетаси, «Ёшлик», «Шарқ юлдузи» журналларида ҳикоя, қисса ва романлари босила бошлади. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.
Адибнинг»Аёл сувратига чизгилар», «Олдинда яна тун бор» ҳикоялар тўпламлари, «Адам водийси», «Мавҳумот» романлари ва бир қатор асарлари чоп этилган.

I

Роз айтиш учун суҳбатдош топиш мумкин, аммо дардкаш топиш қийин. Бугун имкон туғилганда бор дардимни “Ёшлик”ка тўкиб солмоқчиман, “Санггисополтош” шунга ишора. Онам раҳматли сўзлаб берган эртаклар орасида “Санггисополтош” ҳам бор эди:

Санггисополтош,
Сен менга йўлдош
Мен сенга дардим айтайин…

Шу уч мисра эртакдаги ҳар бир воқеадан кейин такрорланиб келарди… Майли, бу ҳақда мавриди келганда сўзлаб берарман. Ҳозир эса “адабиётга қандай кириб келгансиз?” деб сўраяпсиз мендан. Мен адабиётга кириб келганим йўқ. Адабиёт менга кириб келган. Бу ҳолат Кортасарнинг “Босиб олинган уй” ҳикоясига ўхшайди. Адабиёт менинг вужуд уйимни секин-аста тўлдириб, қулоқларимга сирли ва сеҳрли сўзларни шивирлаб, гоҳ йиғлатиб ва гоҳ кулдириб, руҳим, қалбим ва шууримни (булар вужуд уйининг хоналари) мусаххар этиб, маърифат ва ҳайрат водийсига томон етак­лади. Ҳазрат Навоий айтганларидек, кимки бу водийга кирса у ердаги аҳволнинг ихтилофли эканини кўради. Бу жой шундай жойдирки, уни юз туман, минг турли йўллар кесиб ўтади. Аммо улардан бири иккинчисига сира ўхшамайди.

Бу водийда соч-соқоли оппоқ, ўсиқ қошлари ос­тида кўзлари чақнаб турган, “Сабъаи сайёр” даги Файлақус ҳакимга монанд бир мўйсафид ўтирарди. Ёнида чарм муқовали китоблар. Бу мўйсафид менинг бобом (она томондан) Мулла Тўрабой эди.

Ҳали мураккабликларга кўникмаган қулоқларимга “Ашрақат мин акси шамсил каъси анворул ҳудо” деган нидо келди. Ҳеч нарса англамадим, аммо бобомнинг соқоллари учида титраб турган томчи-томчи ёшдан билдимки, оҳангдор бу сўзлар бобомдай одамни йиғлатяптими, унда буюк бир қудрат бор…

Ўшанда чамаси беш-олти ёшларда эдим. Ке­йинчалик Робинзон Крузонинг эчки терисидан ясалган шамсиясини ёпиниб келаётган кишини кўрдим. Бу адабиёт эди. Кимсасиз орол. Яшаш учун кураш, инсон матонати, энг муҳими, (ўшанда мен учун) хавф-хатарга тўла ғаройиб ҳаёт. Мен Робинзон ўрнида бўлишни жуда-жуда истардим. Кейинроқ ғамгин қиёфали рицарга айландим-қолдим. Ёшимиз ўртасидаги фарққа қарамай, Дульсиня Тобосскаяга муҳаббат қўйдим. Қишлоғимиз пойидан оқадиган дарё бўйига тушиб, Дон Кихотнинг ҳолатига кирдим. Яъни, катта бир харсангтош устига бир бўлак пахтани қўяр ва ошиқ рицарлардай бошимни “тош”га урардим. Мен энди миракилик Неъмат Арслон эмас, ламанчлик Дон Кихот эдим. Ойнага қараб ғамгин қиёфада юришни машқ қилиб кўрдим. Севгилим Дульсиня эса қишлоғимизда яшайдиган мендан 2-3 ёш кичик (номини яширин сақлайман) бир қиз.

Ана шундай кайфиятда юрарканман, бир инг­лиз фуқароси мени кўз кўрмаган ва қулоқ этишмаган ға­ройиб мамлакатлар томон бошлаб кетди. Улканлар мамлакатининг қизлари ғоят соҳибжамол эди. Уларнинг илиққина кафтлари устида ҳис этардим ўзимни ва “Гулливернинг саёҳатлари”да берилган ўша қизлар расмини соатлаб томоша қилардим. Ҳа, мен айтган инг­лиз фуқароси – Жонатан Свифт ҳақиқий сеҳргар эди.

II

Кейинчалик адабиётдан ҳафсалам пир бўлди. Қўлимга Иброҳим Раҳим, Мирмуҳсин, Суннатилла Анорбоев ва бошқа бир қатор ёзувчиларнинг асарлари тушиб қолганди. Ўша даврда адабиётимизда довруғ таратган бу ижодкорларни камситиш ниятида эмасман, шубҳасиз, улар устозларимиз. “Одам қандай тобланди” типидаги романлар жуда катта меҳнат самараси. Аммо ўзим айбдорман. Кўпчилик зиёлиларимиз қўлдан қўймай ўқиб юрадиган бу асарлар менинг ғашимни келтирарди. “Енги ичидан чиқиб турган қўллари”, “У ўзини тебрантирди” каби гаплар, қизни гўзал деб таърифлашда: “Сўлқиллаган юз”, “бўртиб чиқиб турган кўз”, “бутулкасимон оёқлари” каби сўз ва ибораларини ўқиб, довча еган одамдай афтим буришадиган бўлиб қолди.

Мен яна Пушкинга, Лермонтовга қайтдим. “Дуб­ровский”ни, “Вадим”ни ўқиб воқеалар, характерларнинг тиниқ, гап қурилишининг пухталигини пайқадим. Инсон дардининг улуғлиги ва уни кўтариш учун “Санггисополтош” зарурлигини ўйлайдиган бўлдим. Иван Тургеневнинг “Ася”си, “Арафа”си, “Дворянлар уяси”ни ўқир ва беқиёс латофатли қизларнинг умидини пучга чиқарган, уларни севган, аммо уйланиш масъулиятидан қўрқиб, қизларни ташлаб қочган рус йигитлари энсамни қотирарди. Мен муҳаббати рад этилган ўша қизларнинг ҳаммасига юрагимни очгим, севги изҳор этгим ва уларни бахтли қилгим келарди. Кейин билсам, Иван Тургеневнинг ўзи бир фаранг актрисаси ишқида уйланмай ўтган экан. Булар ҳаммаси жозибали бир олам эди.

III

Ана шундай ҳолатда “Телба”га тўқнаш келдим. Укам Аҳмад Арслонга (раҳматли) қараб: Достоевский буюк даҳо, дедим. Билсам, укам бу генерал ёзувчи билан яхши таниш экан. “Э, ака, сен “Братья Карамазов”ни ўқи” деди. Ўқидим. Ҳа, Лев Толстой таъбири билан айтганда, бу болта кўтарган мужик ҳаммасидан зўр эди. “Жиноят ва жазо” қаҳрамони Раскольников қотил эди, аммо мен бу йигитнинг жинояти фош бўлишини истамас, князь Мишкин, Алёша Карамазовларнинг эса жамиятда кулгу бўлишига бефарқ қараёлмасдим.

Лев Толстойни тинмай мутолаа қилишга киришдим. Аннанинг муҳаббат гулхани олдида Вронскийнинг севгиси ожиз бир шаъм эканлигини кўрдим. Анна! Узун қора бахмал мурсақ кийиб юрадиган оқ юзли, қора кўз ва ғоят гўзал холачам (онамнинг синглиси) тимсолида Аннани кўрардим. Бу ҳолат жуда таажжубланарли эди. Назаримда Толстой холачамга қараб Аннанинг порт­ретини чизгандай.

Адабиёт менинг вужуд уйимга ана шундай кириб келган. Ва бу уй ҳамон унинг ихтиёрида. Энди унинг бир хонасида Кафка, Фолькнер, Сомерсет Моэм, Кобо Абэ, Кортасар, Борхес яшайди. Йўқ, улар жуда кўпчилик. Камю ҳам бор, Томас Манн ҳам, Бальзак ҳам, Ҳерман Ҳессе ҳам бор. Уйнинг шундай кўздан ниҳон хоналари борки, вақти-вақти билан дилим тошиб, юрагим ғуссага тўлиб кетганда ўша яширин хоналарга кираман. Ҳофиз ўз тилида, ўз овози билан шивирлайди: “Ғазал гуфти-ю дур суфти биёки хуш бихо Ҳофиз. Қ-дар назми ту афшонад фалак анди Сурайёро”. Улуғ Саъдий ҳам шу ерда. Мийиғида кулиб турибди. Абу аъло ал Маарий эса кўзи ожизлигига қарамай шундай тикилиб қарайдики, минг йиллик девор ортидан дўстликни ҳам, муҳаббатни ҳам, инсон зурёдининг бошқа ҳеч кимга кўриш насиб этмаган томонларини кўради.

IV

Улуғлар даврасида энг шафқатсизларидан би­ри Шекспир. Дездемонанинг ҳам, Жульеттанинг ҳам қо­тили. Қирол Лир, Клеопатра… барчаси унинг қўлидан ўлим топган. Неча асрлардан буён инсоният бу қаттол шоирни олқишлайди. Унинг теран фалсафасидан ҳайратланади. Ана шундай ҳайрат мақомида юрганимда адабиётимиз оламида катта шов-шув кўтарилди. Зиёлиларимиз қўлида «Отамдан қолган далалар» деган китоб. Мен ҳам у китобни олиб варақлаб кўрдим. “Мен ўзбек халқига ҳайкал қўяман!” дейди Тоғай Мурод. Мана унинг қўйган ҳайкалидан бир боб:

“Ер ҳансиради.
Ғўзаларим барги оч-оч яшил туслана берди.
Ғўзаларим барги қўнғир-қўнғир доғ бўла берди.
Ғўзаларим барги буришиб-буришиб қола берди.
Ғўзаларим очқади.
Мен ғўзаларимга босиб-босиб азот бердим.
Мен ғўзаларимга босиб-босиб фосфор бердим.
Мен ғўзаларимга босиб-босиб калий бердим”.
(“Отамдан қолган далалар”, 143-бет )

Тамом. Мана, бутун бошли бир бобни (22-боб) ўқидингиз. Нима олдингиз?

Аслида Тоғай Муроднинг нияти улуғ эди. У адабиётда Кафка, Жемс Жойс, Борхес каби янгилик яратмоқчи бўлди. Аммо бунинг учун нафратнинг ўзи етарли эмаслигини англамади.

V

Мендан яна “Қандай устозларнинг таълимини олгансиз?” деб сўрайсиз. Жавоб бераман: менинг устозим – Қўрқув. Мен атрофимдаги кишилардан қўрқиб ва тортиниб яшаганман. Бу ҳолат ўйлашга, фикр юритишга мажбур қилган. Фикрлаш бу – улуғ иш. Инсон дунёни фикр, яъни тафаккур воситасида англайди. Фақат мен айтган “қўрқув”ни қандай тушунмоқ керак? Адабиётга ёки бадииятга бу “устоз”нинг қандай дахли бор? Жавоб бераман: менинг қалбим, балки кўнглим десам тўғрироқ бўлар – дарвешнинг, ғариб одамнинг қалби эди. Дарвешнинг қалби эса нозик бўлади. Нозик қалб қўпол одамнинг фаросатсизлик билан айтган бир оғиз гапидан қаттиқ яраланади. Ва бу жароҳат умр бўйи битмаслиги мумкин. Мен ана шундан қўрқардим ва жамоадан ўзимни олиб қочар, тажаррудга, яъни ёлғизликка интилардим. Мана, ҳозир 73 ёшдаманки, бу ҳолат мени тарк этган эмас. “О, ҳомо, фуге” дейман ўзимга ўзим ва қўполликдан, дилозорликдан қочаман.

Ўз-ўзидан маълумки, қочган одам қаергадир яширинади ва кимдандир нажот кутади. Бундай ҳолатда мен ёлғизлик ва табиат билан дўст тутиндим. Ҳар иккаласи ҳам менга устозлик қилди. “Олдинда яна тун бор” деб номланган илк китобим табиатнинг тиниқ тасвирларидир. “Кафолат” (ҳикоя)даги рангпар ва қўрқоққина ўсмир айнан ўзимга ўхшайди. Умуман олганда, барча асарларимда ўзим бор. Яқинда “Ёшлик”да босилган “Туманли минтақа”, “Сояда ухлаётган толеъ”, “Яшаш ҳуқуқи” каби ҳикояларимнинг қаҳрамонлари ҳам – ўзим. Чунки, бошқаларга нисбатан ўзимни яхшироқ биламан. Яхши билган нарсангни эса яхши ёзасан. Поляк тадқиқотчиси, ёзувчи Ян Парандовский энг қадимги дунё шоири Архелохдан тортиб то кейинги давр ижодкорларининг ҳаётигача қаламга оларкан, шоир-ёзувчиларнинг шахсий ҳаёти ва ижод жараёнига доир шундай антиқа далилларни келтирадики, ўқиб ишонишингни ҳам, ишонмаслигингн ҳам билмайсан. Улуғ ёзувчиларнинг бири уйдан чиқмай ёзиш учун соқолининг ўртасидан қайчи уриб, қайчини дераза­дан пастга улоқтириб юборса, бошқа бири мияга қонни кўпроқ ҳайдаш мақсадида оёқларини музли сув тўлдирилган тоғорага солиб ёзишга киришади. Яна бири бошини каравотдан пастга осилтирган ҳолатда ижод қилади. Уларнинг оилавий ҳаёти, аёлларга муносабатида ҳам ақл бовар қилмайдиган воқеалар кўп. Буларнинг ҳаммаси ижодкор шахсини яхшироқ англаб олишга ёрдам беради.

Айтмоқчиманки, менинг “Ёшлик”ка йўллаётган битикларимда ҳам бизнинг “ўта намунали” тарзда ёзиладиган таржимаи ҳолларимиздан фарқ қиладиган ва одатдан ташқари ҳолатлар бор. Аммо буларнинг ҳаммаси адабиётга ва ёзувчи ҳаётига дахлдор.

VI

Адабиёт – маънавиятнинг бош булоғи. Математикми, ҳуқуқшунос ёки шифокорми, биолог ёки рассомми, бадиий асар ўқимас экан, у юксак натижаларга эриша олмайди. Мен баъзи шифокор дўстларимиздан: “Сиз Иван Ефримовнинг “Тиғ устида” романини ўқиганмисиз?” деб сўраб қўяман. Чунки бу соҳа кишилари учун минглаб турдаги дардлар “симптом”ини билиш, ташхис қўйиш ва беҳад кўп номдаги дори-дармонлар номини ёдда сақлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Бемор шифокорни кўриши билан “ҳа, бу одам мени даволай олишга ишонаман” деган тасаввурда бўлиши керак. Яъни шифокорнинг ташқи қиёфаси, сўзи, кўз қарашию ўзини тутиши муҳим роль уйнайди. “Тиғ устида” (Лезвие бритвы)ни ўқиган шифокор буни англаб олади. Бундай китоблар жаҳон адабиётида етарлича бор. Адабиётнинг инсон маънавияти, унинг шакл­ланиши ва комилликка эришувида ҳозир биз айтган жиҳатлар кичик бир зарра, холос. Модомики, адабиёт шундай қудратли куч экан ва улуғларимиз таърифлаганларидек, атомдан кучли экан, унинг кучини ўтин ёришга сарфламаслик керак. Ва яна шуни таъкидлашни истардимки, нимани ўқишни билиш керак. Чунки, жаҳон адабиёти улкан бир тоғ бўлса, алоҳида олиб қараганда китобхон унинг олдида кичик бир чумоли. Танлаб ўқинг!

Чучук сув таъмини тотмаган ҳар қуш,
Умр бўйи тумшуғин шўр сувдан олмас.

Қуруқ сўзлар ва воқеалар йиғиндисидан иборат бўлиб қолган, бадииятдан йироқ “асар”лар сизда яхши хислатлар шаклланишига ёрдам бермайди. “Отам­дан қолган далалар” ёки “Одам қандай тобланди” типидаги асарлар адабиётимизда анчагина. Ижодкор бу йўлдан бормаслиги керак. Бундай адабиёт қўшиқчилигимизни дидимизга урилаётган тўқмоққа, киночилигимизни “жазавафильм”га айлантириб қўйди. Жуда кўп фильмларимиз оилавий жанжал асосига қурилган. Жазавага тушиб қичқираётган, қўлини шоп қилганча ўдағайлаётган, ғазабдан кўкариб-бўзариб кетган қаҳрамонларнинг беўхшов ҳаракатларини томоша қилишдан инсоният нима олади?

VII

Энди ёзувчининг шахси тўғрисида икки оғиз сўз. Аслида бу – “икки оғиз сўз”га сиғмайдиган ва катта тадқиқотларни талаб этадиган мавзу. Чунки ёзувчининг шахси адабиётнинг посангиси. Йўқ, балки унинг залворли тоши. Нега бир ёзувчининг асарини дунё севиб ўқийди, турли мукофотлар билан тақдирлайди. Миллион-миллион нусхада нашр қилади-ю, бошқа бир ёзувчининг “асар”лари хас-хашакчалик эътиборга олинмайди. Бунинг сабаблари кўп. Ўз даврида Кафкадек буюк ёзувчи эътибор топмади. Дўстлари ундан бирор асарини ўқиб беришни сўрашар, Кафка ўқийтуриб, дўстларининг зерикаётганликларини пайқарди. Ёзувчи бу дунё билан видолашаркан, асарларини ёқиб юборишни васият қилди. Аммо унинг асарларидан диний мақсадда фойдаланишни кўзлаган маҳрами вазиятга амал қилмади. Ва нашр эттирди, натижада узоқ муддат яшириниб ётган буюклик Америкада кашф этилди. Кафка Океанорти дунёсидан Европага буюк бўлиб қайтди. Ёзувчининг барча асарлари бугунги китобхонда тушдек тасаввур қолдиради ва уларнинг барчасида гўё Кафканинг ўзи ҳаракат қилади. Бу инсоннинг ички дунё­сига кириш имконсиз эди, айрим тадқиқотчилар унга нисбатан “шиша билан ўралган одам” иборасини қўллаганлар. Кафка асарларининг кучи уларнинг сирлилигида ва қандайдир кўзга кўринмас парда билан тўсиб қўйилганлигида. Менинг назаримда шундай, бу унинг шахси қай даражада мураккаб бўлганлигини, “шиша билан ўралган одам” иборасининг тўғрилигини тасдиқлайди.

“Ёзувчи табиатан солипсистдир” дейди атоқли инглиз ёзувчиси Сомерсет Моэм. Бу ҳам ёзувчи шахсиятининг ўзига хос қирраси. Буни қандай тушунмоқ керак? Дунёда фақат мен бор, бошқа ҳеч нарса йўқ деган мазмунни ифодаловчи бу фикрни ҳазм қилиш юзакироқ қараган киши учун жуда қийин. Ёзувчи дунё­да ўзининг “Мен”идан бошқа ҳеч нарсани кўрмаса, қандай қилиб асар ёзади деган фикрда бўлмаслик керак. Менинг назаримда, Сомерсет Моэм биринчидан, ёзувчининг ижод столида ўтирган дамларини назарда тутаётган бўлса, ундан кейин, ижодкорнинг ички дунёсига ишора қилмоқда. Инсоннинг ички дун­ёсига унинг ўзидан бошқа ким ҳам сайр эта оларди?! Ўзининг ички дунёсига шўнғиган кишининг кўзига ташқи дунё унсурлари кўринмайди. Менимча, ана шу жиҳатдан ёзувчининг ўзи билан ўзи танҳо қолиши Баҳовуддин Нақшбандийнинг “хилват дар анжуман” деган ўгитларига тўғри келади.

VIII

“Ички дунё” деганимиз нима ўзи? Бу инсоннинг бутун умр давомида ташқи дунёдан олган таассуротлари сақланаётган яширин олам. Бу олам қанчалик бой ва рангин бўлса, унда сайр қилиш ҳам шунчалик мароқли ва ҳузурбахшдир. Бу тириклик олами ўзининг бор ташвиш-тараддудлари ёки шу йўлда ҳаракат қилаётган жонзотлари билан яхлит бир анжуман. Анжуман эса мунозаралар, мулоҳазалар, зиддиятлар, ғала-ғовурларсиз бўлмайди. Ижодкорнинг ана шу анжуманда ўз ички дунёси билан бўлиши солипсистликдир. Назаримда Сомерсет Моэм Нақшбандийнинг “хилват дар анжуман”, “сафар дар ватан” деган таълимотларига ишора қилаётгандай.

Мухтасар қилиб айтганда, ёзувчининг шахсияти унинг ички дунёсида мавжуд. Ана шу ички дунё бойлик­лари ва гўзалликлари, сўзлар ва туйғулар воситасида тасвирларга йўғрилиб, бадиий асар сифатида дунёга келади. Демак, яратилажак асарнинг қай даражада бўлиши ёзувчининг ички дунёси ва шахсиятига боғлиқ. «Менинг назаримда, – дейди Сомерсет Моэм яна, – санъатда энг қизиғи, санъаткорнинг шахсидир. Ва агар у ўзига хос (оригинал) бўлса, бундай ижодкорнинг минглаб хатосини кечиришга тайёрман”.

Яхши асар – ғамнинг ва дарднинг маҳсули. Дилида халқнинг ғами, инсоният дарди бўлмаган ижодкор енгил ижодкор, унинг вазни тош босмайди ва унинг яратган асари ҳам – хашакдек салмоқсиз, енгил бўлади. “Лисонут тайр”да шундай парча бор:

“…Йўлда ғамсиз кишини киши деб атамайдилар. Мардлар ғамгинликдан шод бўлади, бу хил тутқунлик улар учун озодлик билан тенг. Машаққат остида ётган бу жаҳон бошдан оёқ ғам манзилидир, унда ҳар бир тоифадаги киши бирон-бир ғамга мубталодир. Олам аҳли кўнглида ғами бўлса, муҳими одамлар ғамидир. Аммо аҳли яқинлар йўл ғамидан доимо ҳозир бўладилар. Агар кишиларга аввалги ғам, яъни олам ғами ман этилган бўлса, одамийлик учун кейинги ғам – одам ғамини ейиш мақсадга мувофиқдир”.

Аммо ғам ҳам Эйнштейннинг нисбийлик назариясига бўйсунади. Яъниким, ғам ҳам нисбий. Бировники оғир, бошқа бировники нисбатан енгил. Ғам юкининг энг залворли улуши шоир ва ёзувчилар зиммасида. Буюк асарлар асосини инсониятнинг ғами ташкил этади.

Қоронғудир кеча, қўрқинчли мавж,
даҳшатлидир гирдоб,
Не билсин ҳолимизни четда
турган юки енгиллар.

Ҳофиз Шерозийнинг ушбу мисраларидан ҳам анг­лашиладики, ижод аҳлининг юки бошқаларникидан оғир.

IX

Ёзувчи ва жамият. Бу тўғридаги саволингиз анча мураккаб таҳлилни талаб қилади. Ёзувчи жамиятнинг тарбиячисидир. Улуғ Лев Толстойнинг 10 мингта хат ёзгани бизга маълум. Халқ подшодан кўра кўпроқ Толстойга мурожаат қиларди. Хатлар эса ёзувчи билан жамиятни боғлаб турувчи кўприк вазифасини ўтарди, дейиш мумкин. Масалан, бир аёл Толстойга хат ёзиб, “иккита ўғлим ислом динини қабул қилмоқчи, сиз қандай маслаҳат берасиз?», деб сўрайди. Ёзувчи бунга жавобан динлар, жумладан ислом дини тўғрисидаги китобларни ўқиб чиққанлиги, шунга кўра ислом дини нисбатан ёш ва ишончли эканлигини айтиб, бу динни қабул қилувчиларни табриклайди.

10 мингта хат. Агар ҳар бир хат ўртача бир ва­рақдан бўлганда ҳам 10-15 том китоб дегани. Хатларнинг аксарияти эса деҳқонларга, зиёлиларга, ёзувчиларга ёзилган бўларди. Демак, Толстой жамият билан мустаҳкам алоқада эди. Бизнинг қайси ёзувчимиз бирорта фермерга, хусусий тадбиркорга ёки зиёлига хат йўллаган? Шахсан мен матбуотда бундай мактубни ўқиганим йўқ.

Хат – адабий жанр. Ёзувчининг битта мактуби унинг шахсиятини ва ижодининг тилсимли эшигини очишда калит вазифасини ўташи мумкин. Одатда халқ ёзувчи шахсини жуда улуғлайди. Уни инсон сифатида, ижодкор сифатида, оила бошлиғи сифатида тушуниб олишга қизиқади. Адабиётимиздаги таржимаи ҳоллар эса ўта анъанавий, расмий ва шу боис ҳам зерикарли.

Х

Ўзбек насрининг ҳозирги аҳволи тўғрисида мендан сўрамаганингиз маъқул. Чунки мен уни яхши билмайман. Бир пайтлар Темур Пўлатовнинг асарларини ўқиб турардим. Хусусан, бу ёзувчининг “Торозий тошбақаси” романи модернизмнинг анчайин етук намунаси эди. Олим Отахонов, Назар Эшонқулнинг ҳикояларини севиб ва ҳайратланиб ўқиганман. Хайрулло деган ёш йигит жуда оригинал ҳикоя ва қиссалар ёза бошлаган эди. Собир Ўнар ҳикояларида миллий колорит ҳаддан ортиқ бўртиб кўриниб туради, менинг назаримда. Аммо унинг кейинги ҳикояларидан бири менга жуда ёқди. “Сафура холамнинг сири” деб номланган ҳикоясида ўз ўлимининг қачон, қайси кунда рўй беришини билиб яшаган қизнинг руҳий ҳолати, маъюслик ва қандайдир кўзга кўринмас кучнинг таъсирини яққол ҳис этасиз. Мурод Муҳаммад Дўст, Хуршид Дўстмуҳаммад, Эркин Аъзам, Ҳалима Аҳмад, Луқмон Бўрихон, Хайриддин Султонов, Исажон Султон каби истеъдод эгалари бор адабиётимизда. Аммо шунга қарамай, ўзини бутун вужуди билан адабиётга бағишлаган ижодкор йўқ. Хуши келганда ёзиш, бўлмаса рўзғор ташвишлари билан банд бўлиб яшаш – Чингиз Айтматовларни бермайди.

Мен адабиётимизда ўзимизнинг Хамсунларимиз, Стриндберг ёки Маҳфузларимиз, Камю ёки Кортасарларимиз бўлишини орзу қиламан. Китоб дўконлари ва кутубхоналардан Япония ва Жанубий Америка ёзувчиларининг асарларини излайман. Нима учун Кобо Абэ “Дунёни кўрмоқчи бўлсанг ўз уйингнинг деворларига қара” дейди-ю, нега Акутагава “Инсон умри Бодлернинг бир сатрига арзимайди ” дейди? “Қумдаги хотин” ёки “Яшик одам”да қандай жозиб куч борки, бу асарларни қайта-қайта ўқигингиз келади. Кобо Абэ ва бошқа япон ёзувчилари қандай қилиб бу даражага эришдилар? Русларнинг “Козьма Прутков”ида “Илдизига қара” деган даъват бор. Япон адабиётининг илдизига назар ташласак, жумладан бундан минг йил аввал ижод қилган Мурасаки Сикибу, Сей-Сёнаган сингари аёл ёзувчиларни кўрамиз. Улар яратган проза то ҳануз япон адабиётига қўр бериб туради. Аммо кунчиқар мамлакати ёзувчилари фақат ана шу “қўр”дан ҳарорат олиш билан чекланиб қолганларида эҳтимол бу даражага эришмаган бўлардилар. Улар, япон классик прозаси билан Европа адабиёти анъаналари, тасвир усулларини омухта қилиб, янги типдаги адабиёт яратишга муваффақ бўлдилар. Томас Маннинг “Будденброклар” романи ҳам жаҳон адабиётининг ана шундай анализи ва сентизи маҳсули дейиш мумкин.

XI

Ёзувчи қандай шаклланади?

Аввало шуни айтиш жоизки, ҳар қандай ёзувчи ўз болалигининг маҳсули. Айтмоқчиманки, у болалик дунёсидан ўсиб чиқади. Биз улғайган сари табиатдан йироқлаша борамиз. Она мушукнинг думини ўйнаётган мушук боласи ёки кучукчамизнинг шўх­ликлари энди бизнинг болалигимиздаги қи­зиқишимиз ва завқимизга сабаб бўлолмайди. Биз энди уни бепарво кузатиб, рўзғорни, бола-чақани, ишимизни кўпроқ ўйлаймиз.

…Табиатдан йироқлашган одам эса яхши нарса ёза олмайди. Бунинг учун нарсалар табиатини билиш керак. Ёзувчиларимиздан бирининг ит ҳақидаги ҳикоясида мутлақо ёлғон, итга нисбатан туҳматни кўрасиз. Гўёки ит олов ёниб турган ўчоқ олдига келиб қайнаб турган қозондан гўштни олиб еган эмиш. Бу ёзувчининг жониворлар ҳаётини кузатмаслиги, уларнинг табиатини билмаслигидир. Барча жонзот оловдан қўрқади. Бу оддий ҳақиқат. Итнинг қайнаб турган қозондан гўштни олиб ейиши жониворлар табиатига хос эмас. Балки ёзувчи Жек Лондон, Сетон-Томсон каби ёзувчилар, ё бўлмаса Жерельд Даррель сингари тадқиқотчи-табиатшуносларнинг асарларини ўқиб “мен ҳам ёзай” дегандир, аммо ўзида бўлмагач нима қилсин.

Инсон улғайганда ҳам тўплаган ҳаётий тажрибаси, дунёқараши, билими, мушоҳада қуввати билан болалигича қолганда эди… афсуски бунинг имконияти кам. Тўғри, ҳаётда князь Мишкинлар, Алёша Карамазовларни гоҳо кўргандай бўламиз. Улуғ Достоевскийнинг бу қаҳрамонлари улғайганда ҳам бола қалби билан қолган кишилардир. Ёзувчида катта ҳаётий тажриба билан бирга бола қалби, бола нигоҳи, болаларча дунёқараш, таъсирчанлик, ҳайрат бўлиши зарур.

ХII

Модомики ушбу битиклар “Адиб хонадонида” рукни остида берилаётган экан, гапни шу мавзу ўзанига буришга бурчлиман. Бугунгача китобхонга нимаики берган бўлсам, у болалик дунёсининг маҳсулидир. Болалигим қўрқув, ҳайрат, ҳаддан ортиқ таъсирчанлик исканжасида эди. Бошқа болалар, тенгдошларим эътибор ҳам бермайдиган воқеалар менинг шууримга дард билан, оғриқ билан, изтироб билан бостириб кирар ва мен бундан узоқ вақт таъсирланиб юрардим.

…1947 йилнинг қиши. Қатағон деган қишлоқда ариқ бўйида харобгина мактабимиз бўларди. Эгни-бошимиз юпун. Эрталабдан ёға бошлаган қор пешингача тизза бўйи бўлди. Оёғимда эскигина калиш, эгнимда қиз болалар киядиган яккақат бахмал нимча. Мен бу либосим билан мактабда биринчи даражали олифта эдим. Чунки кўпгина тенгдошларим кеч кузда ҳам мактабга оёқяланг келардилар. Тўрт соат ўқиб ташқарига чиқсак, тизза бўйи қор. Ҳеч ким шодланмади. Ҳамма уй-уйига тарқалди. Қатағондан Хўжақишлоққа томон қор кечиб йўлга тушдим. Дастлабки қадамларданоқ калишим қорга тўлди. Иззиллаб йиғлаганча қорни ёриб кетиб борардим. Уйимиз эшигидан аранг ичкарига кирдим. Қўл-оёғим карахт бўлиб қолганди. Уйга кирдим-у, бутунлай бўлак одамга айландим. Менинг токи бугунгача, мана шу сатрларни ёзаётган лаҳзаларгача бўлган ҳаётим, қандай одам бўлиб шаклланганим, ижодкорлигим, қалбим хонадонимизнинг ўша ондаги ҳолатига дахлдор. Нима бўлган эди ўшанда? Ҳали ҳеч нарсадан хиралашмаган қалбим ойнасига – балки оппоқ варақларига десам тўғрироқ бўлар – кейинги бутун ҳаётим мазмунини белгиловчи илк таассуротлар ёзилди, стол устида кўзи қип-қизил бўлиб чўғланиб турган “жонзот”, соҳир бир оҳанг, унга қулоқ тутганча чой ичаётган онамнинг маҳзун ҳолати…

“Кимга қилдим бир вафо юз жафосин кўр­ма­дим”. Саодат Қобулова куйлаётган бу қўшиқ Навоий ғазалига ёзилган романс эди. Онам йиғлардилар. Менинг абгор ҳолатим у кишининг эътиборларини тортгандай бўлди. “Кир-кир, сандалга кир” дедилар-у, мени унутдилар. Мен ҳам йиғлардим, мени музлаган тирноқларимнинг ловуллаб “ёниши”, соҳир оҳанг ва ундаги мунгнинг улуғлиги, симфониянинг улуғвор кучи, онамнинг ҳолати йиғлатарди. Стол устидаги “жонзот” эса “Родина-47” радиоприёмниги эди. Ана шу таъсир туфайли мен ўзимизнинг мумтоз куй-қўшиқларимиз, мақомларимизсиз ҳаёт бўлиши мумкин эмас деган хулоса билан яшардим. Кейинчалик мендаги бир ҳолатни – қўшиқ эшитганда яширинча кўз ёши тўкишимни онам бошқа бир воқеа билан боғладилар. Гўдаклик пайтимда, 1941 йил бўлса керак, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммедов бошимни силаган эканлар. Ўшанда ёз ёки куз палласи бу улуғ ҳофиз иккита муғаннийлари билан бирга келиб, Шаҳрисабз туманининг Улач қишлоғида концерт берганлар. Далада хонанда учун биттагина стол қўйилган бўлган. У киши чойдан ҳар замон ҳўплаб қўйиб қўшиқ айтарканлар. Онам мени бағриларига босганча олдинги қаторда ўтирганлар.

Мулла Тўйчи қўшиқ айтганча келиб менинг бошимга бир дам кафтларини қўйиб турганлар, кейин пешонамни, сочимни силаганлар. Аммо мен қўшиқчи бўлмадим. Қўшиқларимизга бир умр қул бўлиб қолдим. Куй-қўшиқлар менга инсон дардининг улуғлигини анг­латди. Шунинг учун ҳам бугунги “тингира-тингир”лар, мазмунан бачкана ва саёз қўшиқлар дидимизга тўқмоқ бўлиб урилаётганидан изтиробдаман.

ХIII

Менинг ёзувчилигим болаликдан бошланган эди, аммо у анча кеч – йигирма беш-ўттиз ёшларимдан кейин юзага чиқди. “Осмонни ким кўтариб туради” деган ҳикоямни ёзиб уни қаерга ва кимга жўнатишни ўйлаб қолдим: ким менинг қалбимга яқин? Ким менинг ҳиссиётларимни тўғри тушунади? Ўша пайтлар Достоевскийни кўп ўқирдим. Шу боис ҳикояни Дос­тоевский асарларининг моҳир таржимони Иброҳим Ғафуровга йўлладим. Достоевский туфайли қалбимиз бир-бирига яқин деб ўйлардим. Янглишмаган эканман. Ҳикоям “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”да босилди. Кейин “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик” журналлари менга хат йўллайдиган ва “яхши” ҳикоялардан юборишимни сўрайдиган бўлишди. Иброҳим Ғафуров “Кафолат” деб номланган ҳикоямга сўзбоши ёзиб, мени “Шаҳрисабз булоғининг ёқтиси” деб атади. Собир Ўнар “Синов” деган ҳикоямни ўқиб, “Яхши ҳикоя Шаҳрисабзда ёзилади” деган мақола берди. Профессор Санжар Содиқ “Мавҳумот” романим тўғрисида яхши таҳлилий мақола эълон қилди.

Мен бу пайтда уйланган эдим. Кундузи Шаҳрисабз туманининг “Кеш” (аввалги “Коммунизм байроғи”) газетасида ишлар, тунлари ижод столида ўтириб ҳикоялар ёзардим. Хотиним Танзила Содиқова (қизлик фамилияси) ёзув машинкамнинг чиқир-чиқирига қулоқ солиб ўтирар, ҳикоянинг “тандирдан пишиб чиқиш”ини кутар ва томоғимга қарашиб турарди. Шу жиҳатдан олганда у ҳам “ҳаммуаллиф” эди. Йиллар ўтиб ҳамқаламим ижод жараёнида чуқурроқ аралашадиган бўлди. Баъзи ҳикояларим, хусусан “Энага” ва “Аёл сувратига чизгилар” унинг сўзлаб берган воқеалари асосида дунёга келди.

Аёл – инсониятнинг буюк ғамхўри. Мен аёл ҳа­қидаги баъзи файласуфларнинг фикрларини рад қилдим. Хусусан, Шопенҳауэрнинг аёллар тўғ­ри­си­даги фикрларини унчалик маъқул кўрмадим. Аёлни ва муҳаббатни Абу Аъло ал Маарийнинг ғазабидан сақлагим келади. “Аёлга шафқат қилинг” дейман. Чунки аёлдаги меҳр ҳам, ғийбатга ўчлик ва бошқа қусурлар ҳам эркаклар туфайлидир. Аммо ҳозир бу ҳақда фикр билдиришнинг ўрни эмас. Журналхонлар мени тўғри тушунсалар бас.

Биз ҳаётни ўрганамиз, кашфиётлар қиламиз. Кос­­мосни тадқиқ этамиз, Марсдан инсон изларини из­­лаймиз. Аммо айтайлик, янги туғилган гўдакнинг уй­­қусида кулишини ҳеч биримиз изоҳлаб бера олмаймиз. Ёки инсон ўз елкасида бир умр кўтариб юрадиган бош чаноғи ичидаги жараённи ҳеч қачон тушунтириб бера олмайди. Мия деб аталган “бир халта кулранг “қатиқ”нинг мўъжизалари чексиз. Биз яратадиган санъат асарлари ана шу чексизликда туғилади.

Мен инсон миясининг имкониятларидан ҳамиша ҳайратдаман. Унинг механизмини, ишлаш жараёнини англашга интиламан. “Адам водийси” романимда ва “Туманли минтақа” деб номланган ҳикоямда ўзимча тадқиқотлар қилганман. “Мавҳумот” романимда ҳам шундай чизгилар бор. Агар инсон миясида кечаётган жараёнларни ёзиб олиш ва худди бир китобдек ўқиш имкони бўлганда, энг маданиятли одамда ҳам тўзғиб ётган ножоиз фикрлар тўфонини кўрган бўлардик. Болалик эса маълум даражада бундан мустасно. Мирзо Кенжабек айтганидек:

Болалар поклиги билан улуғдир,
Соддалиги билан каттадир биздан.

Улуғ Навоий асарлари ҳам болалик поклиги ва соддалигининг маҳсули. Хонанишин Алишер кўздан пана жойда ўтириб олиб “Мантиқут тайр” ни мутолаа қиларди. “Хазойинул маоний”, “Хамса” каби буюк асарларни ижод этган шоир умр бўйи ўша болалигида руҳиятига ўрнашиб қолган Фаридиддин Аттор достонидай асар ёзишни орзу қилди ва умрининг охирида бунга эришди. “Лисонут тайр” дунёга келди. Бу ғоят улуғ асар, хусусан, ундаги “Шайх Санъон қиссаси”ни жаҳон адабиётининг ноёб дурдоналари қаторига қўйиш мумкин. Мен Ҳомерни ҳам, Гётени, Шекспирни, Абу Аъло ал Мааррийни, Дантени ҳам севиб ва ҳайратланиб ўқийман, аммо бу улуғлар ҳузуридан вақти-вақти билан “Лисонут тайр” га қайтаман.

XIV

Ишқ туфайли белига зуннор боғлаб чўчқа боқиб юрган улуғ шайхнинг абгор ҳолати ҳамиша кўз ўн­гимда. Муҳаббат инсонни не кўйларга солмайди! У жуда қадимий ва ҳамиша янги:

Муҳаббат ўзи эски нарса,
Ҳар бир юрак уни янгарта

Татар шоири Тоқтош жуда тўғри таъриф берган. Ҳар бир қалб уни янгилайди. Ўз навбатида муҳаббат ҳар бир қалбни янгилайди, болалигимда бундай жараённи мен ҳам бошдан кечирганман. Юрагимга ишқ қуши уя қўйганида 12 ёшда эдим… бу ҳолат кейинчалик – Ҳазрат Навоий ёшларидан (60 ёшдан) анча ўзиб кетганимдан кейин – “Амальгама” деган ҳикоямда ўз аксини топди. Ёзувчи ўз болалигининг маҳсули деганимда инчунун, мана шундай ҳолатларни ҳам кўзда тутганман.

Фарзандларим менинг йўлимдан бормади деб ўксинардим. (Уч қиз, бир ўғлим бор). Бу ўксинишнинг ботиний қаватларида “Хайрият!” деган қувонч бор эди. Аммо бу қувончни ўзимдан ҳам яширардим. Чунки ижодкорлик катта шараф. Минг йил муқаддам – Абу Аъло ал Маарий замонида яхши шеърнинг ҳар бир мисраси учун минг динор қалам ҳақи тўланган. Шунга қарамай шоир ва умуман ижод аҳли ҳеч қайси замонда бадавлат яшамаган.

Поляк ёзувчиси Ян Парандовский қадимги дунё шоири Архелохдан тортиб то кейинги даврларгача ўтган ижодкорлар орасида фақат икки киши – Бальзак билан Вальтер Скотнинг бойиб кетганлиги, бироқ пировард натижада, ҳар иккаласи ҳам умрини қашшоқлик билан тугатганлиги тўғрисида аниқ далиллар келтиради.

“Ўз касби билан ўзини ва оиласини боқа олмайдиган филологлар ва шоирларга ҳатто шайтоннинг ҳам раҳми келади”. Тўрт ёшида сувчечак туфайли кўзлари кўрмай қолган у улуғ инсон (ал Маарий) ҳақида ёзилган Б.Шидфарнинг мақоласида ана шундай “сўз” борки, бу ҳам поляк ёзувчисининг фикрини тасдиқлайди. Фарзандларим менинг изимдан бормаганлиги менинг “хайрият”имга сабаб бўлганидек, ўксинишимнинг ҳам ўз сабаблари бор. Аммо мен “ўксинардим” деяпман. Бу сўзнинг “ўксинаман”дан фарқи бор.

Яқинда Фаёза қизим “Уйидан бош олиб кетган хўтик” деган ҳикоя ёзибди. Менга жуда маъқул бўлди. Қизимнинг бу соҳада иқтидори борлиги учун ич-ичим­дан қувондим.

Чунки, «фарзандларингиз орасида сизнинг касбингизни танлашганлари ҳам борми?” деб сўраб қо­­лишади, учрашувларда, гап бунда эмас, инсон ижод қилаяптими – бу ҳол чиндан гўзал. Шу йил октябрь ойи­да эса неварам (Фаёза қизимнинг қизи) Мадина Ча­қилованинг “Ишонч” деган ширингина “шох-бу­тоқ­лик” ҳикояси “Адолат кучи” газетасида босилди.

Сўз аввалида санггисополтош ҳақида гапирган эдим. Бу раҳматли онамнинг эртаги. Кўп эртак айтардилар. Бир сафар номма-ном ёзиб рўйхат қилсам 400 га яқин экан. Кейинчалик мен шу номда бир ҳикоя ёздим. Унда ортиқча воқеалар йўқ. Ҳикояда бир одам Қора денгиз бўйидаги санаторийлардан бирида бўлиб ўтган севги можароларини бошқа бир кишига, яъни бирга бўлган аёлнинг эрига гапириб беради. Аслида Ёқутхоннинг эри Зариф бўлиб ўтган воқеалардан қисман хабардор эди. Хотинининг ортидан одам қўйган ва унинг Хонсевар исмли доктор билан мулоқотда бўлиб юрганини эшитган ва Хонсеварни излаб келган, у билан дўстлашган, ҳамда воқеанинг бор тафсилотини Хонсеварнинг ўзидан эшитганди…

Мен ҳикоя мазмунини сўзлаб бермоқчи эмасман. Гап ҳикояни номлайдиган тош. Бу ҳикояда қадимги юнон афсоналаридаги Пигмалионнинг ёғочдан бир ҳайкал ясаб, уни севиб қолиши билан боғлиқ воқеа инглиз ёзувчиси Бернард Шоу ёзган “Пигмалион” воқеаларига туташ. Бирида Пигмалион ёғочдан ясал­ган ҳайкалга жон ато этишни Худодан сўрайди ва ҳайкал жонланади. Б. Шоуда эса икки тилшунос олим бир гул сотувчи қизнинг ниҳоятда ғализ ва қўпол лаҳжада гапиришидан ажабланиб, уни тарбияламоқчи, маданиятли ва тўғри гапиришга ўргатмоқчи бўладилар ҳамда пировард натижада (агар янглишмасам) уни севиб қоладилар. Б.Шоу назарида қиз Пигмалион ясаган ҳайкал – Галатеяга ишора эди.

“Санггисополтош”да ҳам эртак воқеаси йўқ. Фақат шунга ишора бор. Ёқутхон учун Хонсевар санггисополтош ролини ўйнайди. Аёл бор дардини унга тўкиб солади, аммо улар ўртасидаги муносабат “бокира” эди. Соф инсоний туйғулар эди.

“Баъзи эркакларнинг кўнгли тошдай қаттиқ. Бундайларга дардингни айтгандан кўра тошга сўзлаганинг маъқул. Сиз эса бутунлай бошқачасиз, майли энди буёғини ҳам эшитинг” дейди Ёқутхон ва Хонсеварга бошидан ўтган дарду аламларни сўзлаб беради. Бу ҳикоянинг эртак билан боғлиқ томони шуки, тақдирига ўлик подшо ёзилган қиз бошидан ўтган воқеаларни сўзлаб беришга дардкаш тополмай, санггисополтошга айтади.

Санггисополтош,
Сен менга йўлдош,
Мен сенга дардим айтайин…

Менинг санггисополтошим – қоғоз. Мен бор дардимни унга айтаман…

“Ёшлик” журнали, 2013 йил, 12-сон.

Ne’mat ARSLON
SANGISOPOLTOSH

Ne’mat Arslon (Arslonov) 1941 yil 7 iyun kuni Shahrisabz tumani Miraki qo’rg’onchasi yaqinidagi Takiya qishlog’ida tug’ilgan. Samarqand davlat universitetini tamomlagan (1965). 1971-80 yillardan boshlab «Adabiyot va san’at» gazetasi, «Yoshlik», «Sharq yulduzi» jurnallarida hikoya, qissa va romanlari bosila boshladi. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. Adibning»Ayol suvratiga chizgilar», «Oldinda yana tun bor» hikoyalar to’plamlari, «Adam vodiysi», «Mavhumot» romanlari va bir qator asarlari chop etilgan .

I

Roz aytish uchun suhbatdosh topish mumkin, ammo dardkash topish qiyin. Bugun imkon tug‘ilganda bor dardimni “Yoshlik”ka to‘kib solmoqchiman, “Sanggisopoltosh” shunga ishora. Onam rahmatli so‘zlab bergan ertaklar orasida “Sanggisopoltosh” ham bor edi:

Sanggisopoltosh,
Sen menga yo‘ldosh
Men senga dardim aytayin…

Shu uch misra ertakdagi har bir voqeadan keyin takrorlanib kelardi… Mayli, bu haqda mavridi kelganda so‘zlab berarman. Hozir esa “adabiyotga qanday kirib kelgansiz?” deb so‘rayapsiz mendan. Men adabiyotga kirib kelganim yo‘q. Adabiyot menga kirib kelgan. Bu holat Kortasarning “Bosib olingan uy” hikoyasiga o‘xshaydi. Adabiyot mening vujud uyimni sekin-asta to‘ldirib, quloqlarimga sirli va sehrli so‘zlarni shivirlab, goh yig‘latib va goh kuldirib, ruhim, qalbim va shuurimni (bular vujud uyining xonalari) musaxxar etib, ma’rifat va hayrat vodiysiga tomon yetak­ladi. Hazrat Navoiy aytganlaridek, kimki bu vodiyga kirsa u yerdagi ahvolning ixtilofli ekanini ko‘radi. Bu joy shunday joydirki, uni yuz tuman, ming turli yo‘llar kesib o‘tadi. Ammo ulardan biri ikkinchisiga sira o‘xshamaydi.

Bu vodiyda soch-soqoli oppoq, o‘siq qoshlari os­tida ko‘zlari chaqnab turgan, “Sab’ai sayyor” dagi Faylaqus hakimga monand bir mo‘ysafid o‘tirardi. Yonida charm muqovali kitoblar. Bu mo‘ysafid mening bobom (ona tomondan) Mulla To‘raboy edi.

Hali murakkabliklarga ko‘nikmagan quloqlarimga “Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvorul hudo” degan nido keldi. Hech narsa anglamadim, ammo bobomning soqollari uchida titrab turgan tomchi-tomchi yoshdan bildimki, ohangdor bu so‘zlar bobomday odamni yig‘latyaptimi, unda buyuk bir qudrat bor…

O‘shanda chamasi besh-olti yoshlarda edim. Ke­yinchalik Robinzon Kruzoning echki terisidan yasalgan shamsiyasini yopinib kelayotgan kishini ko‘rdim. Bu adabiyot edi. Kimsasiz orol. Yashash uchun kurash, inson matonati, eng muhimi, (o‘shanda men uchun) xavf-xatarga to‘la g‘aroyib hayot. Men Robinzon o‘rnida bo‘lishni juda-juda istardim. Keyinroq g‘amgin qiyofali ritsarga aylandim-qoldim. Yoshimiz o‘rtasidagi farqqa qaramay, Dulsinya Tobosskayaga muhabbat qo‘ydim. Qishlog‘imiz poyidan oqadigan daryo bo‘yiga tushib, Don Kixotning holatiga kirdim. Ya’ni, katta bir xarsangtosh ustiga bir bo‘lak paxtani qo‘yar va oshiq ritsarlarday boshimni “tosh”ga urardim. Men endi mirakilik Ne’mat Arslon emas, lamanchlik Don Kixot edim. Oynaga qarab g‘amgin qiyofada yurishni mashq qilib ko‘rdim. Sevgilim Dulsinya esa qishlog‘imizda yashaydigan mendan 2-3 yosh kichik (nomini yashirin saqlayman) bir qiz.

Ana shunday kayfiyatda yurarkanman, bir ing­liz fuqarosi meni ko‘z ko‘rmagan va quloq etishmagan g‘a­royib mamlakatlar tomon boshlab ketdi. Ulkanlar mamlakatining qizlari g‘oyat sohibjamol edi. Ularning iliqqina kaftlari ustida his etardim o‘zimni va “Gulliverning sayohatlari”da berilgan o‘sha qizlar rasmini soatlab tomosha qilardim. Ha, men aytgan ing­liz fuqarosi – Jonatan Svift haqiqiy sehrgar edi.

II

Keyinchalik adabiyotdan hafsalam pir bo‘ldi. Qo‘limga Ibrohim Rahim, Mirmuhsin, Sunnatilla Anorboev va boshqa bir qator yozuvchilarning asarlari tushib qolgandi. O‘sha davrda adabiyotimizda dovrug‘ taratgan bu ijodkorlarni kamsitish niyatida emasman, shubhasiz, ular ustozlarimiz. “Odam qanday toblandi” tipidagi romanlar juda katta mehnat samarasi. Ammo o‘zim aybdorman. Ko‘pchilik ziyolilarimiz qo‘ldan qo‘ymay o‘qib yuradigan bu asarlar mening g‘ashimni keltirardi. “Yengi ichidan chiqib turgan qo‘llari”, “U o‘zini tebrantirdi” kabi gaplar, qizni go‘zal deb ta’riflashda: “So‘lqillagan yuz”, “bo‘rtib chiqib turgan ko‘z”, “butulkasimon oyoqlari” kabi so‘z va iboralarini o‘qib, dovcha yegan odamday aftim burishadigan bo‘lib qoldi.

Men yana Pushkinga, Lermontovga qaytdim. “Dub­rovskiy”ni, “Vadim”ni o‘qib voqealar, xarakterlarning tiniq, gap qurilishining puxtaligini payqadim. Inson dardining ulug‘ligi va uni ko‘tarish uchun “Sanggisopoltosh” zarurligini o‘ylaydigan bo‘ldim. Ivan Turgenevning “Asya”si, “Arafa”si, “Dvoryanlar uyasi”ni o‘qir va beqiyos latofatli qizlarning umidini puchga chiqargan, ularni sevgan, ammo uylanish mas’uliyatidan qo‘rqib, qizlarni tashlab qochgan rus yigitlari ensamni qotirardi. Men muhabbati rad etilgan o‘sha qizlarning hammasiga yuragimni ochgim, sevgi izhor etgim va ularni baxtli qilgim kelardi. Keyin bilsam, Ivan Turgenevning o‘zi bir farang aktrisasi ishqida uylanmay o‘tgan ekan. Bular hammasi jozibali bir olam edi.

III

Ana shunday holatda “Telba”ga to‘qnash keldim. Ukam Ahmad Arslonga (rahmatli) qarab: Dostoevskiy buyuk daho, dedim. Bilsam, ukam bu general yozuvchi bilan yaxshi tanish ekan. “E, aka, sen “Bratya Karamazov”ni o‘qi” dedi. O‘qidim. Ha, Lev Tolstoy ta’biri bilan aytganda, bu bolta ko‘targan mujik hammasidan zo‘r edi. “Jinoyat va jazo” qahramoni Raskolnikov qotil edi, ammo men bu yigitning jinoyati fosh bo‘lishini istamas, knyaz Mishkin, Alyosha Karamazovlarning esa jamiyatda kulgu bo‘lishiga befarq qarayolmasdim.

Lev Tolstoyni tinmay mutolaa qilishga kirishdim. Annaning muhabbat gulxani oldida Vronskiyning sevgisi ojiz bir sha’m ekanligini ko‘rdim. Anna! Uzun qora baxmal mursaq kiyib yuradigan oq yuzli, qora ko‘z va g‘oyat go‘zal xolacham (onamning singlisi) timsolida Annani ko‘rardim. Bu holat juda taajjublanarli edi. Nazarimda Tolstoy xolachamga qarab Annaning port­retini chizganday.

Adabiyot mening vujud uyimga ana shunday kirib kelgan. Va bu uy hamon uning ixtiyorida. Endi uning bir xonasida Kafka, Folkner, Somerset Moem, Kobo Abe, Kortasar, Borxes yashaydi. Yo‘q, ular juda ko‘pchilik. Kamyu ham bor, Tomas Mann ham, Balzak ham, Herman Hesse ham bor. Uyning shunday ko‘zdan nihon xonalari borki, vaqti-vaqti bilan dilim toshib, yuragim g‘ussaga to‘lib ketganda o‘sha yashirin xonalarga kiraman. Hofiz o‘z tilida, o‘z ovozi bilan shivirlaydi: “G‘azal gufti-yu dur sufti biyoki xush bixo Hofiz. Q-dar nazmi tu afshonad falak andi Surayyoro”. Ulug‘ Sa’diy ham shu yerda. Miyig‘ida kulib turibdi. Abu a’lo al Maariy esa ko‘zi ojizligiga qaramay shunday tikilib qaraydiki, ming yillik devor ortidan do‘stlikni ham, muhabbatni ham, inson zuryodiningboshqa hech kimga ko‘rish nasib etmagan tomonlarini ko‘radi.

IV

Ulug‘lar davrasida eng shafqatsizlaridan bi­ri Shekspir. Dezdemonaning ham, Julettaning ham qo­tili. Qirol Lir, Kleopatra… barchasi uning qo‘lidan o‘lim topgan. Necha asrlardan buyon insoniyat bu qattol shoirni olqishlaydi. Uning teran falsafasidan hayratlanadi. Ana shunday hayrat maqomida yurganimda adabiyotimiz olamida katta shov-shuv ko‘tarildi. Ziyolilarimiz qo‘lida «Otamdan qolgan dalalar» degan kitob. Men ham u kitobni olib varaqlab ko‘rdim. “Men o‘zbek xalqiga haykal qo‘yaman!” deydi Tog‘ay Murod. Mana uning qo‘ygan haykalidan bir bob:

“Yer hansiradi.
G‘o‘zalarim bargi och-och yashil tuslana berdi.
G‘o‘zalarim bargi qo‘ng‘ir-qo‘ng‘ir dog‘ bo‘la berdi.
G‘o‘zalarim bargi burishib-burishib qola berdi.
G‘o‘zalarim ochqadi.
Men g‘o‘zalarimga bosib-bosib azot berdim.
Men g‘o‘zalarimga bosib-bosib fosfor berdim.
Men g‘o‘zalarimga bosib-bosib kaliy berdim”.
(“Otamdan qolgan dalalar”, 143-bet )

Tamom. Mana, butun boshli bir bobni (22-bob) o‘qidingiz. Nima oldingiz?

Aslida Tog‘ay Murodning niyati ulug‘ edi. U adabiyotda Kafka, Jems Joys, Borxes kabi yangilik yaratmoqchi bo‘ldi. Ammo buning uchun nafratning o‘zi yetarli emasligini anglamadi.

V

Mendan yana “Qanday ustozlarning ta’limini olgansiz?” deb so‘raysiz. Javob beraman: mening ustozim – Qo‘rquv. Men atrofimdagi kishilardan qo‘rqib va tortinib yashaganman. Bu holat o‘ylashga, fikr yuritishga majbur qilgan. Fikrlash bu – ulug‘ ish. Inson dunyoni fikr, ya’ni tafakkur vositasida anglaydi. Faqat men aytgan “qo‘rquv”ni qanday tushunmoq kerak? Adabiyotga yoki badiiyatga bu “ustoz”ning qanday daxli bor? Javob beraman: mening qalbim, balki ko‘nglim desam to‘g‘riroq bo‘lar – darveshning, g‘arib odamning qalbi edi. Darveshning qalbi esa nozik bo‘ladi. Nozik qalb qo‘pol odamning farosatsizlik bilan aytgan bir og‘iz gapidan qattiq yaralanadi. Va bu jarohat umr bo‘yi bitmasligi mumkin. Men ana shundan qo‘rqardim va jamoadan o‘zimni olib qochar, tajarrudga, ya’ni yolg‘izlikka intilardim. Mana, hozir 73 yoshdamanki, bu holat meni tark etgan emas. “O, homo, fuge” deyman o‘zimga o‘zim va qo‘pollikdan, dilozorlikdan qochaman.

O‘z-o‘zidan ma’lumki, qochgan odam qaergadir yashirinadi va kimdandir najot kutadi. Bunday holatda men yolg‘izlik va tabiat bilan do‘st tutindim. Har ikkalasi ham menga ustozlik qildi. “Oldinda yana tun bor” deb nomlangan ilk kitobim tabiatning tiniq tasvirlaridir. “Kafolat” (hikoya)dagi rangpar va qo‘rqoqqina o‘smir aynan o‘zimga o‘xshaydi. Umuman olganda, barcha asarlarimda o‘zim bor. Yaqinda “Yoshlik”da bosilgan “Tumanli mintaqa”, “Soyada uxlayotgan tole’”, “Yashash huquqi” kabi hikoyalarimning qahramonlari ham – o‘zim. Chunki, boshqalarga nisbatan o‘zimni yaxshiroq bilaman. Yaxshi bilgan narsangni esa yaxshi yozasan. Polyak tadqiqotchisi, yozuvchi Yan Parandovskiy eng qadimgi dunyo shoiri Arxeloxdan tortib to keyingi davr ijodkorlarining hayotigacha qalamga olarkan, shoir-yozuvchilarning shaxsiy hayoti va ijod jarayoniga doir shunday antiqa dalillarni keltiradiki, o‘qib ishonishingni ham, ishonmasligingn ham bilmaysan. Ulug‘ yozuvchilarning biri uydan chiqmay yozish uchun soqolining o‘rtasidan qaychi urib, qaychini deraza­dan pastga uloqtirib yuborsa, boshqa biri miyaga qonni ko‘proq haydash maqsadida oyoqlarini muzli suv to‘ldirilgan tog‘oraga solib yozishga kirishadi. Yana biri boshini karavotdan pastga osiltirgan holatda ijod qiladi. Ularning oilaviy hayoti, ayollarga munosabatida ham aql bovar qilmaydigan voqealar ko‘p. Bularning hammasi ijodkor shaxsini yaxshiroq anglab olishga yordam beradi.

Aytmoqchimanki, mening “Yoshlik”ka yo‘llayotgan bitiklarimda ham bizning “o‘ta namunali” tarzda yoziladigan tarjimai hollarimizdan farq qiladigan va odatdan tashqari holatlar bor. Ammo bularning hammasi adabiyotga va yozuvchi hayotiga daxldor.

VI

Adabiyot – ma’naviyatning bosh bulog‘i. Matematikmi, huquqshunos yoki shifokormi, biolog yoki rassommi, badiiy asar o‘qimas ekan, u yuksak natijalarga erisha olmaydi. Men ba’zi shifokor do‘stlarimizdan: “Siz Ivan Yefrimovning “Tig‘ ustida” romanini o‘qiganmisiz?” deb so‘rab qo‘yaman. Chunki bu soha kishilari uchun minglab turdagi dardlar “simptom”ini bilish, tashxis qo‘yish va behad ko‘p nomdagi dori-darmonlar nomini yodda saqlashning o‘zi kifoya qilmaydi. Bemor shifokorni ko‘rishi bilan “ha, bu odam meni davolay olishga ishonaman” degan tasavvurda bo‘lishi kerak. Ya’ni shifokorning tashqi qiyofasi, so‘zi, ko‘z qarashiyu o‘zini tutishi muhim rol uynaydi. “Tig‘ ustida” (Lezvie britvы)ni o‘qigan shifokor buni anglab oladi. Bunday kitoblar jahon adabiyotida yetarlicha bor. Adabiyotning inson ma’naviyati, uning shakl­lanishi va komillikka erishuvida hozir biz aytgan jihatlar kichik bir zarra, xolos. Modomiki, adabiyot shunday qudratli kuch ekan va ulug‘larimiz ta’riflaganlaridek, atomdan kuchli ekan, uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak. Va yana shuni ta’kidlashni istardimki, nimani o‘qishni bilish kerak. Chunki, jahon adabiyoti ulkan bir tog‘ bo‘lsa, alohida olib qaraganda kitobxon uning oldida kichik bir chumoli. Tanlab o‘qing!

Chuchuk suv ta’mini totmagan har qush,
Umr bo‘yi tumshug‘in sho‘r suvdan olmas.

Quruq so‘zlar va voqealar yig‘indisidan iborat bo‘lib qolgan, badiiyatdan yiroq “asar”lar sizda yaxshi xislatlar shakllanishiga yordam bermaydi. “Otam­dan qolgan dalalar” yoki “Odam qanday toblandi” tipidagi asarlar adabiyotimizda anchagina. Ijodkor bu yo‘ldan bormasligi kerak. Bunday adabiyotqo‘shiqchiligimizni didimizga urilayotgan to‘qmoqqa, kinochiligimizni “jazavafilm”ga aylantirib qo‘ydi. Juda ko‘p filmlarimiz oilaviy janjal asosiga qurilgan. Jazavaga tushib qichqirayotgan, qo‘lini shop qilgancha o‘dag‘aylayotgan, g‘azabdan ko‘karib-bo‘zarib ketgan qahramonlarning beo‘xshov harakatlarini tomosha qilishdan insoniyat nima oladi?

VII

Endi yozuvchining shaxsi to‘g‘risida ikki og‘iz so‘z. Aslida bu – “ikki og‘iz so‘z”ga sig‘maydigan va katta tadqiqotlarni talab etadigan mavzu. Chunki yozuvchining shaxsi adabiyotning posangisi. Yo‘q, balki uning zalvorli toshi. Nega bir yozuvchining asarini dunyo sevib o‘qiydi, turli mukofotlar bilan taqdirlaydi. Million-million nusxada nashr qiladi-yu, boshqa bir yozuvchining “asar”lari xas-xashakchalik e’tiborga olinmaydi. Buning sabablari ko‘p. O‘z davrida Kafkadek buyuk yozuvchi e’tibor topmadi. Do‘stlari undan biror asarini o‘qib berishni so‘rashar, Kafka o‘qiyturib, do‘stlarining zerikayotganliklarini payqardi. Yozuvchi bu dunyo bilan vidolasharkan, asarlarini yoqib yuborishni vasiyat qildi. Ammo uning asarlaridan diniy maqsadda foydalanishni ko‘zlagan mahrami vaziyatga amal qilmadi. Va nashr ettirdi, natijada uzoq muddat yashirinib yotgan buyuklik Amerikada kashf etildi. Kafka Okeanorti dunyosidan Yevropaga buyuk bo‘lib qaytdi. Yozuvchining barcha asarlari bugungi kitobxonda tushdek tasavvur qoldiradi va ularning barchasida go‘yo Kafkaning o‘zi harakat qiladi. Bu insonning ichki dunyo­siga kirish imkonsiz edi, ayrim tadqiqotchilar unga nisbatan “shisha bilan o‘ralgan odam” iborasini qo‘llaganlar. Kafka asarlarining kuchi ularning sirliligida va qandaydir ko‘zga ko‘rinmas parda bilan to‘sib qo‘yilganligida. Mening nazarimda shunday,bu uning shaxsi qay darajada murakkab bo‘lganligini, “shisha bilan o‘ralgan odam” iborasining to‘g‘riligini tasdiqlaydi.

“Yozuvchi tabiatan solipsistdir” deydi atoqli ingliz yozuvchisi Somerset Moem. Bu ham yozuvchi shaxsiyatining o‘ziga xos qirrasi. Buni qanday tushunmoq kerak? Dunyoda faqat men bor, boshqa hech narsa yo‘q degan mazmunni ifodalovchi bu fikrni hazm qilish yuzakiroq qaragan kishi uchun juda qiyin. Yozuvchi dunyo­da o‘zining “Men”idan boshqa hech narsani ko‘rmasa, qanday qilib asar yozadi degan fikrda bo‘lmaslik kerak. Mening nazarimda, Somerset Moem birinchidan, yozuvchining ijod stolida o‘tirgan damlarini nazarda tutayotgan bo‘lsa, undan keyin, ijodkorning ichki dunyosiga ishora qilmoqda. Insonning ichki dun­yosiga uning o‘zidan boshqa kim ham sayr eta olardi?! O‘zining ichki dunyosiga sho‘ng‘igan kishining ko‘ziga tashqi dunyo unsurlari ko‘rinmaydi. Menimcha, ana shu jihatdan yozuvchining o‘zi bilan o‘zi tanho qolishi Bahovuddin Naqshbandiyning “xilvat dar anjuman” degan o‘gitlariga to‘g‘ri keladi.

VIII

“Ichki dunyo” deganimiz nima o‘zi? Bu insonning butun umr davomida tashqi dunyodan olgan taassurotlari saqlanayotgan yashirin olam. Bu olam qanchalik boy va rangin bo‘lsa, unda sayr qilish ham shunchalik maroqli va huzurbaxshdir. Bu tiriklik olami o‘zining bor tashvish-taraddudlari yoki shu yo‘lda harakat qilayotgan jonzotlari bilan yaxlit bir anjuman. Anjuman esa munozaralar, mulohazalar, ziddiyatlar, g‘ala-g‘ovurlarsiz bo‘lmaydi. Ijodkorning ana shu anjumanda o‘z ichki dunyosi bilan bo‘lishi solipsistlikdir. Nazarimda Somerset Moem Naqshbandiyning “xilvat dar anjuman”, “safar dar vatan”degan ta’limotlariga ishora qilayotganday.

Muxtasar qilib aytganda, yozuvchining shaxsiyati uning ichki dunyosida mavjud. Ana shu ichki dunyo boylik­lari va go‘zalliklari, so‘zlar va tuyg‘ular vositasida tasvirlarga yo‘g‘rilib, badiiy asar sifatida dunyoga keladi. Demak, yaratilajak asarning qay darajada bo‘lishi yozuvchining ichki dunyosi va shaxsiyatiga bog‘liq. «Mening nazarimda, – deydi Somerset Moem yana, – san’atda eng qizig‘i, san’atkorning shaxsidir. Va agar u o‘ziga xos (original) bo‘lsa, bunday ijodkorning minglab xatosini kechirishga tayyorman”.

Yaxshi asar – g‘amning va dardning mahsuli. Dilida xalqning g‘ami, insoniyat dardi bo‘lmagan ijodkor yengil ijodkor, uning vazni tosh bosmaydi va uning yaratgan asari ham – xashakdek salmoqsiz, yengil bo‘ladi. “Lisonut tayr”da shunday parcha bor:

“…Yo‘lda g‘amsiz kishini kishi deb atamaydilar. Mardlar g‘amginlikdan shod bo‘ladi, bu xil tutqunlik ular uchun ozodlik bilan teng. Mashaqqat ostida yotgan bu jahon boshdan oyoq g‘am manzilidir, unda har bir toifadagi kishi biron-bir g‘amga mubtalodir. Olam ahli ko‘nglida g‘ami bo‘lsa, muhimi odamlar g‘amidir. Ammo ahli yaqinlar yo‘l g‘amidan doimo hozir bo‘ladilar. Agar kishilarga avvalgi g‘am, ya’ni olam g‘ami man etilgan bo‘lsa, odamiylik uchun keyingi g‘am – odam g‘amini yeyish maqsadga muvofiqdir”.

Ammo g‘am ham Eynshteynning nisbiylik nazariyasiga bo‘ysunadi. Ya’nikim, g‘am ham nisbiy. Birovniki og‘ir, boshqa birovniki nisbatan yengil. G‘am yukining eng zalvorli ulushi shoir va yozuvchilar zimmasida. Buyuk asarlar asosini insoniyatning g‘ami tashkil etadi.

Qorong‘udir kecha, qo‘rqinchli mavj,
dahshatlidir girdob,
Ne bilsin holimizni chetda
turgan yuki yengillar.

Hofiz Sheroziyning ushbu misralaridan ham ang­lashiladiki, ijod ahlining yuki boshqalarnikidan og‘ir.

IX

Yozuvchi va jamiyat. Bu to‘g‘ridagi savolingiz ancha murakkab tahlilni talab qiladi. Yozuvchi jamiyatning tarbiyachisidir. Ulug‘ Lev Tolstoyning 10 mingta xat yozgani bizga ma’lum. Xalq podshodan ko‘ra ko‘proq Tolstoyga murojaat qilardi. Xatlar esa yozuvchi bilan jamiyatni bog‘lab turuvchi ko‘prik vazifasini o‘tardi, deyish mumkin. Masalan, bir ayol Tolstoyga xat yozib, “ikkita o‘g‘lim islom dinini qabul qilmoqchi, siz qanday maslahat berasiz?», deb so‘raydi. Yozuvchi bunga javoban dinlar, jumladan islom dini to‘g‘risidagi kitoblarni o‘qib chiqqanligi, shunga ko‘ra islom dini nisbatan yosh va ishonchli ekanligini aytib, bu dinni qabul qiluvchilarni tabriklaydi.

10 mingta xat. Agar har bir xat o‘rtacha bir va­raqdan bo‘lganda ham 10-15 tom kitob degani. Xatlarning aksariyati esa dehqonlarga, ziyolilarga, yozuvchilarga yozilgan bo‘lardi. Demak, Tolstoy jamiyat bilan mustahkam aloqada edi. Bizning qaysi yozuvchimiz birorta fermerga, xususiy tadbirkorga yoki ziyoliga xat yo‘llagan? Shaxsan men matbuotda bunday maktubni o‘qiganim yo‘q.

Xat – adabiy janr. Yozuvchining bitta maktubi uning shaxsiyatini va ijodining tilsimli eshigini ochishda kalit vazifasini o‘tashi mumkin. Odatda xalq yozuvchi shaxsini juda ulug‘laydi. Uni inson sifatida, ijodkor sifatida, oila boshlig‘i sifatida tushunib olishga qiziqadi. Adabiyotimizdagi tarjimai hollar esa o‘ta an’anaviy, rasmiy va shu bois ham zerikarli.

X

O‘zbek nasrining hozirgi ahvoli to‘g‘risida mendan so‘ramaganingiz ma’qul. Chunki men uni yaxshi bilmayman. Bir paytlar Temur Po‘latovning asarlarini o‘qib turardim. Xususan, bu yozuvchining “Toroziy toshbaqasi” romani modernizmning anchayin yetuk namunasi edi. Olim Otaxonov, Nazar Eshonqulning hikoyalarini sevib va hayratlanib o‘qiganman. Xayrullo degan yosh yigit juda original hikoya va qissalar yoza boshlagan edi. Sobir O‘nar hikoyalarida milliy kolorit haddan ortiq bo‘rtib ko‘rinib turadi, mening nazarimda. Ammo uning keyingi hikoyalaridan biri menga juda yoqdi. “Safura xolamning siri” deb nomlangan hikoyasida o‘z o‘limining qachon, qaysi kunda ro‘y berishini bilib yashagan qizning ruhiy holati, ma’yuslik va qandaydir ko‘zga ko‘rinmas kuchning ta’sirini yaqqol his etasiz. Murod Muhammad Do‘st, Xurshid Do‘stmuhammad, Erkin A’zam, Halima Ahmad, Luqmon Bo‘rixon, Xayriddin Sultonov, Isajon Sulton kabi iste’dod egalari bor adabiyotimizda. Ammo shunga qaramay, o‘zini butun vujudi bilan adabiyotga bag‘ishlagan ijodkor yo‘q. Xushi kelganda yozish, bo‘lmasa ro‘zg‘or tashvishlari bilan band bo‘lib yashash – Chingiz Aytmatovlarni bermaydi.

Men adabiyotimizda o‘zimizning Xamsunlarimiz, Strindberg yoki Mahfuzlarimiz, Kamyu yoki Kortasarlarimiz bo‘lishini orzu qilaman. Kitob do‘konlari va kutubxonalardan Yaponiya va Janubiy Amerika yozuvchilarining asarlarini izlayman. Nima uchun Kobo Abe “Dunyoni ko‘rmoqchi bo‘lsang o‘z uyingning devorlariga qara” deydi-yu, nega Akutagava “Inson umri Bodlerning bir satriga arzimaydi ” deydi? “Qumdagi xotin” yoki “Yashik odam”da qanday jozib kuch borki, bu asarlarni qayta-qayta o‘qigingiz keladi. Kobo Abe va boshqa yapon yozuvchilari qanday qilib bu darajaga erishdilar? Ruslarning “Kozma Prutkov”ida “Ildiziga qara” degan da’vat bor. Yapon adabiyotining ildiziga nazar tashlasak, jumladan bundan ming yil avval ijod qilgan Murasaki Sikibu, Sey-Syonagan singari ayol yozuvchilarni ko‘ramiz. Ular yaratgan proza to hanuz yapon adabiyotiga qo‘r berib turadi. Ammo kunchiqar mamlakati yozuvchilari faqat ana shu “qo‘r”dan harorat olish bilan cheklanib qolganlarida ehtimol bu darajaga erishmagan bo‘lardilar. Ular, yapon klassik prozasi bilan Yevropa adabiyoti an’analari, tasvir usullarini omuxta qilib, yangi tipdagi adabiyot yaratishga muvaffaq bo‘ldilar. Tomas Manning “Buddenbroklar” romani ham jahon adabiyotining ana shunday analizi va sentizi mahsuli deyish mumkin.

XI

Yozuvchi qanday shakllanadi?

Avvalo shuni aytish joizki, har qanday yozuvchi o‘z bolaligining mahsuli. Aytmoqchimanki, u bolalik dunyosidan o‘sib chiqadi. Biz ulg‘aygan sari tabiatdan yiroqlasha boramiz. Ona mushukning dumini o‘ynayotgan mushuk bolasi yoki kuchukchamizning sho‘x­liklari endi bizning bolaligimizdagi qi­ziqishimiz va zavqimizga sabab bo‘lolmaydi. Biz endi uni beparvo kuzatib, ro‘zg‘orni, bola-chaqani, ishimizni ko‘proq o‘ylaymiz.

…Tabiatdan yiroqlashgan odam esa yaxshi narsa yoza olmaydi. Buning uchun narsalar tabiatini bilish kerak. Yozuvchilarimizdan birining it haqidagi hikoyasida mutlaqo yolg‘on, itga nisbatan tuhmatni ko‘rasiz. Go‘yoki it olov yonib turgan o‘choq oldiga kelib qaynab turgan qozondan go‘shtni olib yegan emish. Bu yozuvchining jonivorlar hayotini kuzatmasligi, ularning tabiatini bilmasligidir. Barcha jonzot olovdan qo‘rqadi. Bu oddiy haqiqat. Itning qaynab turgan qozondan go‘shtni olib yeyishi jonivorlar tabiatiga xos emas. Balki yozuvchi Jek London, Seton-Tomson kabi yozuvchilar, yo bo‘lmasa Jereld Darrel singari tadqiqotchi-tabiatshunoslarning asarlarini o‘qib “men ham yozay” degandir, ammo o‘zida bo‘lmagach nima qilsin.

Inson ulg‘ayganda ham to‘plagan hayotiy tajribasi, dunyoqarashi, bilimi, mushohada quvvati bilan bolaligicha qolganda edi… afsuski buning imkoniyati kam. To‘g‘ri, hayotda knyaz Mishkinlar, Alyosha Karamazovlarni goho ko‘rganday bo‘lamiz. Ulug‘ Dostoevskiyning bu qahramonlari ulg‘ayganda ham bola qalbi bilan qolgan kishilardir. Yozuvchida katta hayotiy tajriba bilan birga bola qalbi, bola nigohi, bolalarcha dunyoqarash, ta’sirchanlik, hayrat bo‘lishi zarur.

XII

Modomiki ushbu bitiklar “Adib xonadonida” rukni ostida berilayotgan ekan, gapni shu mavzu o‘zaniga burishga burchliman. Bugungacha kitobxonga nimaiki bergan bo‘lsam, u bolalik dunyosining mahsulidir. Bolaligim qo‘rquv, hayrat, haddan ortiq ta’sirchanlik iskanjasida edi. Boshqa bolalar, tengdoshlarim e’tibor ham bermaydigan voqealar mening shuurimga dard bilan, og‘riq bilan, iztirob bilan bostirib kirar va men bundan uzoq vaqt ta’sirlanib yurardim.

…1947 yilning qishi. Qatag‘on degan qishloqda ariq bo‘yida xarobgina maktabimiz bo‘lardi. Egni-boshimiz yupun. Ertalabdan yog‘a boshlagan qor peshingacha tizza bo‘yi bo‘ldi. Oyog‘imda eskigina kalish, egnimda qiz bolalar kiyadigan yakkaqat baxmal nimcha. Men bu libosim bilan maktabda birinchi darajali olifta edim. Chunki ko‘pgina tengdoshlarim kech kuzda ham maktabga oyoqyalang kelardilar. To‘rt soat o‘qib tashqariga chiqsak, tizza bo‘yi qor. Hech kim shodlanmadi. Hamma uy-uyiga tarqaldi. Qatag‘ondan Xo‘jaqishloqqa tomon qor kechib yo‘lga tushdim. Dastlabki qadamlardanoq kalishim qorga to‘ldi. Izzillab yig‘lagancha qorni yorib ketib borardim. Uyimiz eshigidan arang ichkariga kirdim. Qo‘l-oyog‘im karaxt bo‘lib qolgandi. Uyga kirdim-u, butunlay bo‘lak odamga aylandim. Mening toki bugungacha, mana shu satrlarni yozayotgan lahzalargacha bo‘lgan hayotim, qanday odam bo‘lib shakllanganim, ijodkorligim, qalbim xonadonimizning o‘sha ondagi holatiga daxldor. Nima bo‘lgan edi o‘shanda? Hali hech narsadan xiralashmagan qalbim oynasiga – balki oppoq varaqlariga desam to‘g‘riroq bo‘lar – keyingi butun hayotim mazmunini belgilovchi ilk taassurotlar yozildi, stol ustida ko‘zi qip-qizil bo‘lib cho‘g‘lanib turgan “jonzot”, sohir bir ohang, unga quloq tutgancha choy ichayotgan onamning mahzun holati…

“Kimga qildim bir vafo yuz jafosin ko‘r­ma­dim”. Saodat Qobulova kuylayotgan bu qo‘shiq Navoiy g‘azaliga yozilgan romans edi. Onam yig‘lardilar. Mening abgor holatim u kishining e’tiborlarini tortganday bo‘ldi. “Kir-kir, sandalga kir” dedilar-u, meni unutdilar. Men ham yig‘lardim, meni muzlagan tirnoqlarimning lovullab “yonishi”, sohir ohang va undagi mungning ulug‘ligi, simfoniyaning ulug‘vor kuchi, onamning holati yig‘latardi. Stol ustidagi “jonzot” esa “Rodina-47” radiopriyomnigi edi. Ana shu ta’sir tufayli men o‘zimizning mumtoz kuy-qo‘shiqlarimiz, maqomlarimizsiz hayot bo‘lishi mumkin emas degan xulosa bilan yashardim. Keyinchalik mendagi bir holatni – qo‘shiq eshitganda yashirincha ko‘z yoshi to‘kishimni onam boshqa bir voqea bilan bog‘ladilar. Go‘daklik paytimda, 1941 yil bo‘lsa kerak, Mulla To‘ychi Toshmuhammedov boshimni silagan ekanlar. O‘shanda yoz yoki kuz pallasi bu ulug‘ hofiz ikkita mug‘anniylari bilan birga kelib, Shahrisabz tumanining Ulach qishlog‘ida kontsert berganlar. Dalada xonanda uchun bittagina stol qo‘yilgan bo‘lgan. U kishi choydan har zamon ho‘plab qo‘yib qo‘shiq aytarkanlar. Onam meni bag‘rilariga bosgancha oldingi qatorda o‘tirganlar.

Mulla To‘ychi qo‘shiq aytgancha kelib mening boshimga bir dam kaftlarini qo‘yib turganlar, keyin peshonamni, sochimni silaganlar. Ammo men qo‘shiqchi bo‘lmadim. Qo‘shiqlarimizga bir umr qul bo‘lib qoldim. Kuy-qo‘shiqlar menga inson dardining ulug‘ligini ang­latdi. Shuning uchun ham bugungi “tingira-tingir”lar, mazmunan bachkana va sayoz qo‘shiqlar didimizga to‘qmoq bo‘lib urilayotganidan iztirobdaman.

XIII

Mening yozuvchiligim bolalikdan boshlangan edi, ammo u ancha kech – yigirma besh-o‘ttiz yoshlarimdan keyin yuzaga chiqdi. “Osmonni kim ko‘tarib turadi” degan hikoyamni yozib uni qaerga va kimga jo‘natishni o‘ylab qoldim: kim mening qalbimga yaqin? Kim mening hissiyotlarimni to‘g‘ri tushunadi? O‘sha paytlar Dostoevskiyni ko‘p o‘qirdim. Shu bois hikoyani Dos­toevskiy asarlarining mohir tarjimoni Ibrohim G‘afurovga yo‘lladim. Dostoevskiy tufayli qalbimiz bir-biriga yaqin deb o‘ylardim. Yanglishmagan ekanman. Hikoyam “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”da bosildi. Keyin “Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallari menga xat yo‘llaydigan va “yaxshi” hikoyalardan yuborishimni so‘raydigan bo‘lishdi. Ibrohim G‘afurov “Kafolat” deb nomlangan hikoyamga so‘zboshi yozib, meni “Shahrisabz bulog‘ining yoqtisi” deb atadi. Sobir O‘nar “Sinov” degan hikoyamni o‘qib, “Yaxshi hikoya Shahrisabzda yoziladi” degan maqola berdi. Professor Sanjar Sodiq “Mavhumot” romanim to‘g‘risida yaxshi tahliliy maqola e’lon qildi.

Men bu paytda uylangan edim. Kunduzi Shahrisabz tumanining “Kesh” (avvalgi “Kommunizm bayrog‘i”) gazetasida ishlar, tunlari ijod stolida o‘tirib hikoyalar yozardim. Xotinim Tanzila Sodiqova (qizlik familiyasi) yozuv mashinkamning chiqir-chiqiriga quloq solib o‘tirar, hikoyaning “tandirdan pishib chiqish”ini kutar va tomog‘imga qarashib turardi. Shu jihatdan olganda u ham “hammuallif” edi. Yillar o‘tib hamqalamim ijod jarayonida chuqurroq aralashadigan bo‘ldi. Ba’zi hikoyalarim, xususan “Enaga” va “Ayol suvratiga chizgilar” uning so‘zlab bergan voqealari asosida dunyoga keldi.

Ayol – insoniyatning buyuk g‘amxo‘ri. Men ayol ha­qidagi ba’zi faylasuflarning fikrlarini rad qildim. Xususan, Shopenhauerning ayollar to‘g‘­ri­si­dagi fikrlarini unchalik ma’qul ko‘rmadim. Ayolni va muhabbatni Abu A’lo al Maariyning g‘azabidan saqlagim keladi. “Ayolga shafqat qiling” deyman. Chunki ayoldagi mehr ham, g‘iybatga o‘chlik va boshqa qusurlar ham erkaklar tufaylidir. Ammo hozir bu haqda fikr bildirishning o‘rni emas. Jurnalxonlar meni to‘g‘ri tushunsalar bas.

Biz hayotni o‘rganamiz, kashfiyotlar qilamiz. Kos­­mosni tadqiq etamiz, Marsdan inson izlarini iz­­laymiz. Ammo aytaylik, yangi tug‘ilgan go‘dakning uy­­qusida kulishini hech birimiz izohlab bera olmaymiz. Yoki inson o‘z yelkasida bir umr ko‘tarib yuradigan bosh chanog‘i ichidagi jarayonni hech qachon tushuntirib bera olmaydi. Miya deb atalgan “bir xalta kulrang “qatiq”ning mo‘‘jizalari cheksiz. Biz yaratadigan san’at asarlari ana shu cheksizlikda tug‘iladi.

Men inson miyasining imkoniyatlaridan hamisha hayratdaman. Uning mexanizmini, ishlash jarayonini anglashga intilaman. “Adam vodiysi” romanimda va “Tumanli mintaqa” deb nomlangan hikoyamda o‘zimcha tadqiqotlar qilganman. “Mavhumot” romanimda ham shunday chizgilar bor. Agar inson miyasida kechayotgan jarayonlarni yozib olish va xuddi bir kitobdek o‘qish imkoni bo‘lganda, eng madaniyatli odamda ham to‘zg‘ib yotgan nojoiz fikrlar to‘fonini ko‘rgan bo‘lardik. Bolalik esa ma’lum darajada bundan mustasno. Mirzo Kenjabek aytganidek:

Bolalar pokligi bilan ulug‘dir,
Soddaligi bilan kattadir bizdan.

Ulug‘ Navoiy asarlari ham bolalik pokligi va soddaligining mahsuli. Xonanishin Alisher ko‘zdan pana joyda o‘tirib olib “Mantiqut tayr” ni mutolaa qilardi. “Xazoyinul maoniy”, “Xamsa” kabi buyuk asarlarni ijod etgan shoir umr bo‘yi o‘sha bolaligida ruhiyatiga o‘rnashib qolgan Farididdin Attor dostoniday asar yozishni orzu qildi va umrining oxirida bunga erishdi. “Lisonut tayr” dunyoga keldi. Bu g‘oyat ulug‘ asar, xususan, undagi “Shayx San’on qissasi”ni jahon adabiyotining noyob durdonalari qatoriga qo‘yish mumkin. Men Homerni ham, Gyoteni, Shekspirni, Abu A’lo al Maarriyni, Danteni ham sevib va hayratlanib o‘qiyman, ammo bu ulug‘lar huzuridan vaqti-vaqti bilan “Lisonut tayr” ga qaytaman.

XIV

Ishq tufayli beliga zunnor bog‘lab cho‘chqa boqib yurgan ulug‘ shayxning abgor holati hamisha ko‘z o‘n­gimda. Muhabbat insonni ne ko‘ylarga solmaydi! U juda qadimiy va hamisha yangi:

Muhabbat o‘zi eski narsa,
Har bir yurak uni yangarta

Tatar shoiri Toqtosh juda to‘g‘ri ta’rif bergan. Har bir qalb uni yangilaydi. O‘z navbatida muhabbat har bir qalbni yangilaydi, bolaligimda bunday jarayonni men ham boshdan kechirganman. Yuragimga ishq qushi uya qo‘yganida 12 yoshda edim… bu holat keyinchalik – Hazrat Navoiy yoshlaridan (60 yoshdan) ancha o‘zib ketganimdan keyin – “Amalgama” degan hikoyamda o‘z aksini topdi. Yozuvchi o‘z bolaligining mahsuli deganimda inchunun, mana shunday holatlarni ham ko‘zda tutganman.

Farzandlarim mening yo‘limdan bormadi deb o‘ksinardim. (Uch qiz, bir o‘g‘lim bor). Bu o‘ksinishning botiniy qavatlarida “Xayriyat!” degan quvonch bor edi. Ammo bu quvonchni o‘zimdan ham yashirardim. Chunki ijodkorlik katta sharaf. Ming yil muqaddam – Abu A’lo al Maariy zamonida yaxshi she’rning har bir misrasi uchun ming dinor qalam haqi to‘langan. Shunga qaramay shoir va umuman ijod ahli hech qaysi zamonda badavlat yashamagan.

Polyak yozuvchisi Yan Parandovskiy qadimgi dunyo shoiri Arxeloxdan tortib to keyingi davrlargacha o‘tgan ijodkorlar orasida faqat ikki kishi – Balzak bilan Valter Skotning boyib ketganligi, biroq pirovard natijada, har ikkalasi ham umrini qashshoqlik bilan tugatganligi to‘g‘risida aniq dalillar keltiradi.

“O‘z kasbi bilan o‘zini va oilasini boqa olmaydigan filologlar va shoirlarga hatto shaytonning ham rahmi keladi”. To‘rt yoshida suvchechak tufayli ko‘zlari ko‘rmay qolgan u ulug‘ inson (al Maariy) haqida yozilgan B.Shidfarning maqolasida ana shunday “so‘z” borki, bu ham polyak yozuvchisining fikrini tasdiqlaydi. Farzandlarim mening izimdan bormaganligi mening “xayriyat”imga sabab bo‘lganidek, o‘ksinishimning ham o‘z sabablari bor. Ammo men “o‘ksinardim” deyapman. Bu so‘zning “o‘ksinaman”dan farqi bor.

Yaqinda Fayoza qizim “Uyidan bosh olib ketgan xo‘tik” degan hikoya yozibdi. Menga juda ma’qul bo‘ldi. Qizimning bu sohada iqtidori borligi uchun ich-ichim­dan quvondim.

Chunki, «farzandlaringiz orasida sizning kasbingizni tanlashganlari ham bormi?” deb so‘rab qo­­lishadi, uchrashuvlarda, gap bunda emas, inson ijod qilayaptimi – bu hol chindan go‘zal. Shu yil oktyabr oyi­da esa nevaram (Fayoza qizimning qizi) Madina Cha­qilovaning “Ishonch” degan shiringina “shox-bu­toq­lik” hikoyasi “Adolat kuchi” gazetasida bosildi.

So‘z avvalida sanggisopoltosh haqida gapirgan edim. Bu rahmatli onamning ertagi. Ko‘p ertak aytardilar. Bir safar nomma-nom yozib ro‘yxat qilsam 400 ga yaqin ekan. Keyinchalik men shu nomda bir hikoya yozdim. Unda ortiqcha voqealar yo‘q. Hikoyada bir odam Qora dengiz bo‘yidagi sanatoriylardan birida bo‘lib o‘tgan sevgi mojarolarini boshqa bir kishiga, ya’ni birga bo‘lgan ayolning eriga gapirib beradi. Aslida Yoqutxonning eri Zarif bo‘lib o‘tgan voqealardan qisman xabardor edi. Xotinining ortidan odam qo‘ygan va uning Xonsevar ismli doktor bilan muloqotda bo‘lib yurganini eshitgan va Xonsevarni izlab kelgan, u bilan do‘stlashgan, hamda voqeaning bor tafsilotini Xonsevarning o‘zidan eshitgandi…

Men hikoya mazmunini so‘zlab bermoqchi emasman. Gap hikoyani nomlaydigan tosh. Bu hikoyada qadimgi yunon afsonalaridagi Pigmalionning yog‘ochdan bir haykal yasab, uni sevib qolishi bilan bog‘liq voqea ingliz yozuvchisi Bernard Shou yozgan “Pigmalion” voqealariga tutash. Birida Pigmalion yog‘ochdan yasal­gan haykalga jon ato etishni Xudodan so‘raydi va haykal jonlanadi. B. Shouda esa ikki tilshunos olim bir gul sotuvchi qizning nihoyatda g‘aliz va qo‘pol lahjada gapirishidan ajablanib, uni tarbiyalamoqchi, madaniyatli va to‘g‘ri gapirishga o‘rgatmoqchi bo‘ladilar hamda pirovard natijada (agar yanglishmasam) uni sevib qoladilar. B.Shou nazarida qiz Pigmalion yasagan haykal – Galateyaga ishora edi.

“Sanggisopoltosh”da ham ertak voqeasi yo‘q. Faqat shunga ishora bor. Yoqutxon uchun Xonsevar sanggisopoltosh rolini o‘ynaydi. Ayol bor dardini unga to‘kib soladi, ammo ular o‘rtasidagi munosabat “bokira” edi. Sof insoniy tuyg‘ular edi.

“Ba’zi erkaklarning ko‘ngli toshday qattiq. Bundaylarga dardingni aytgandan ko‘ra toshga so‘zlaganing ma’qul. Siz esa butunlay boshqachasiz, mayli endi buyog‘ini ham eshiting” deydi Yoqutxon va Xonsevarga boshidan o‘tgan dardu alamlarni so‘zlab beradi. Bu hikoyaning ertak bilan bog‘liq tomoni shuki, taqdiriga o‘lik podsho yozilgan qiz boshidan o‘tgan voqealarni so‘zlab berishga dardkash topolmay, sanggisopoltoshga aytadi.

Sanggisopoltosh,
Sen menga yo‘ldosh,
Men senga dardim aytayin…

Mening sanggisopoltoshim – qog‘oz. Men bor dardimni unga aytaman…

“Yoshlik” jurnali, 2013 yil, 12-son.